PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen
The following full text is a publisher's version.
For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/94349
Please be advised that this information was generated on 2016-01-30 and may be subject to change.
s t a at
De
van de
d e m o c r at ie Wim va n M eurs
Uit het democratieonderzoek van filosofen, historici en politicologen aan de Radboud Universiteit Nijmegen Reper toires of Democrac y: The Transfer of Democratic Prac tices and Institutions in 20 th - Centur y Europe
NWO pro gramma: O mstre de n D e mo cratie
Niet zelden ziet een onderzoeker
die de resul-
taten van zijn werk buiten de ivor
en toren van
Omstreden democratie
gedwongen de wetenschap presenteert, zich de gestelde om de relevantie en actualiteit van
W
igen. academische vraag te rechtvaard De vertaalslag van wat de wetens
chapper als
e vraagfascinerende problemen en urgent stuk
r zijn ken beschouwt naar dat, wat voo
is bijna altijd toehoorders op de agenda staat, een compromis. Een dergelijk com
promis kan
overtuigen. geen van beide partijen echt kan Óf de onderzoeker heeft het gevoel
de resul-
Procru taten van jaren onderzoek in het bed van de actualiteit te moeten
stes-
dwingen,
óf de belastingbetaler vraagt zich
onwille-
le enerkeurig af, waarom zoveel intellectue gie en kennis niet gebundeld kan
worden, om
acute maatschappelijke en politie
k
problemen op te lossen.
2
etenschappers die zich vandaag de
Als dan pardoes de simpele vraag gesteld wordt,
die in de afgelopen drie jaar samengewerkt heb-
dag met de democratie bezighouden,
wat “de” democratie (of “onze” democratie) waar-
ben in het Nijmeegse onderzoeksproject “Reper-
ontkomen tenminste aan het eerst deel van deze
over in Nieuwspoort of aan de koffietafel gesproken
toires of Democracy” over de veranderende de-
prangende vraag. Er is nauwelijks nog een och-
werd, nu eigenlijk precies is, wordt het meestal stil.
mocratische idealen, praktijken en instituties van
tendblad, een Kamerdebat of een familiefeestje
En als het niet stil wordt, blijken de spontane ant-
de twintigste en eenentwintigste eeuw in Europa,
waar de (crisis van de) politiek niet op de agenda
woorden mijlenver uit elkaar te liggen. Ook onder
dan is het wel dat “democratie” zich per definitie
staat. “Brussel” als aartsvijand van de (Neder-
wetenschappers is de definitie van “democratie”
aan dergelijke dogmatische waarheden onttrekt.
landse) democratie is daarbij een net zo frequent
omstreden, al was het maar omdat elke weten-
De geschiedkundigen in het project hebben de
terugkerend thema als “Den Haag” en de politici
schapper ook kiezer en burger is. Ook al hoeven
anderen herhaaldelijk laten zien dat opvattingen
die hun kiezers minachten. Zijn de nieuwe krachts-
wetenschappers de actualiteit en de relevantie van
over wat democratie is dan wel zou moeten zijn,
verhoudingen in het Nederlandse parlement en
hun democratieonderzoek niet met veel omhaal
door de tijd aan forse veranderingen onderhevig
de eerste minderheidsregering sinds mensenheu-
van woorden uit te leggen, wil dat niet zeggen
zijn geweest en nog zijn.
genis symptomen van deze crisis of juist het licht
dat ze twintig jaar na Fukuyama’s “ einde van de
In politieke redevoeringen in West-Europa, maar
aan het einde van de tunnel? Is de parlementaire
geschiedenis” met antwoorden op de grote vragen
ook in publieke debatten in Oost-Europa werd
democratie in de eenentwintigste eeuw van
van de democratische politiek kunnen dienen. Door
democratie voor de Tweede Wereldoorlog in de
globalisering en internet als politiek stelsel ach-
de vraag naar de definitie van democratie en het
eerste plaats in verbinding gebracht met orde en
terhaald? Is het niet langer – om met Churchill te
omstreden karakter ervan op te werpen, plaatsen
rechtsstaat ofwel de verantwoordelijkheid van de
spreken – het beste bestel, bij gebrek aan beter? Of
de wetenschappers de publieke en politieke discus-
burger ten opzichte van de staat. De partijen in
is de parlementaire democratie vanwege nieuwe
sie wel in een nieuw licht.
de Kamer van nu lijken van links tot rechts juist de
bedreigingen van buitenaf en vanuit de eigen
verantwoordelijkheid van de staat ten opzichte van
maatschappij een luxe die we ons niet meer kun-
Als er iets onomstreden is in ons interdisciplinaire
zijn burgers centraal te stellen. De politicologen
nen veroorloven?
team van tien politicologen, historici en filosofen
hebben hun collega’s gewezen op de omstreden
O m s t r e den demo c r at ie
3
Q u iz vraag 1:
de democratie uitstekend in staat is om met haar
entwintigste eeuw niet meer weg te denken is uit
der niet kunnen zijn in methodiek en doelstelling.
In welke Europese taal is het woord voor
tijd mee te gaan, zichzelf opnieuw uit te vinden en
de democratie in Europa. In het kader van hetzelf-
De muzikale metafoor van de “repertoires” ver-
‘democratie’ niet aan het Grieks ontleend:
zich zo aan te passen aan nieuwe idealen en om-
de programma werden twee kleinere onderzoeks-
bindt de verschillende onderzoeksprojecten met
standigheden. Een pessimist zal met evenveel recht
projecten eveneens gesteund: de filosofische
elkaar: Wie niet alleen de symfonieën van Sjostako-
tegenwerpen dat de democratie en haar deskundi-
studie van Evert van der Zweerde over Islamitische
vitsj in zijn vingers heeft, maar ook Cooljazz en
gen blind zijn voor de tekenen aan de wand die het
democratische repertoires, aangevraagd nog voor
Hiphop, staat steviger in zijn schoenen als musicus
einde van de democratie aankondigen.
de Arabische Lente, en dat van historicus Wim van
dan een collega wiens repertoire zich beperkt tot
Meurs over de rol van radicale en conservatieve
een goede Elvis-imitatie. Hetzelfde geldt voor de
Het programma “Omstreden Democratie” van de
boerenpartijen in de democratisering in Oost-Eu-
politieke realiteit van democratieën: In elk bestel
Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk
ropa rond 1900.
van kiezers en gekozenen bestaan meerdere
4
a Albanees b Hongaars c Gaellic d Welsh
instrumenten van de democratie. Afschaffing van
Onderzoek (NWO) heeft sinds 2008 voor het
repertoires van democratische idealen en vormen
de gekozen volksvertegenwoordiging mag dan
Nijmeegse democratieonderzoek vier promotiepro-
Onze dank geldt ook NWO en de Radboud
naast elkaar: De spanningen en verschillen tussen
door niemand verlangd worden, maar alle denk-
jecten gefinancierd: Het project van historicus Joris
Universiteit voor de mogelijkheid maandelijkse
de repertoires worden meestal bedekt met de
bare aanvullende en alternatieve instrumenten
Gijsenbergh over de democratische omgang met
workshops te organiseren om daarin elkaars hypo-
mantel van het begrip “de” democratie. Pas als
van representatie hebben hun mondige voor- én
(vermeende) antidemocraten in Nederland tussen
thesen en resultaten elke keer weer met kritische
die tegenstellingen expliciet gemaakt worden, is
tegenstanders: het referendum, de ontmachting
beide wereldoorlogen en dat van historicus Wim
vragen te bestoken en voor de mogelijkheid om
er sprake van een crisis van de democratie. Juist
van de monarchie, de partij zonder leden, de
de Jong over veranderde idealen en strategieën om
experts uit binnen- en buitenland uit te nodigen
de (latente) aanwezigheid van andere repertoires
verkleining van de kamers, etc. De aan het project
van de Nederlandse burgers goede democraten te
om hetzelfde te doen.
biedt tegelijk ook een eerste aanzet voor oplos-
deelnemende filosofen concludeerden terecht dat
maken in de decennia na deze oorlog. Het politi-
men wel van een “crisis van de democratie” kan
cologische proefschrift van Saskia Hollander over
Hoewel “interdisciplinariteit” zeker geen weten-
naar een uitweg uit de crisis vooral gekeken naar
spreken, maar dat de democratie pas echt ten dode
alternatieve, niet-electorale participatievormen
schappelijk doel op zich is, werden in dit geval de
de eigen nationale democratische traditie, maar
opgeschreven is, als er niet meer over gesproken
als recente wondermiddelen voor de ouderdoms-
extra investeringen ruimschoots gecompenseerd
net zo vaak dienen de noodzaak tot vernieuwing
wordt. De democratie leeft met andere woorden bij
klachten van de democratie in Europa en dat van
door de meerwaarde van het debat tussen die drie
en een breuk met deze tradities als rechtvaardi-
de gratie van het debat over haar essentie en ware
politiek filosoof Tim Houwen over het populisme
disciplines die één onderzoeksonderwerp, de poli-
ging voor andere democratische opvattingen en
idealen. Een optimist kan hieruit concluderen dat
als daaraan gerelateerd verschijnsel dat in de een-
tiek, gemeenschappelijk hebben maar verschillen-
praktijken. Het eerste essay in deze brochure over
singen en aanpassingen. Soms wordt op zoek
O m s t r e den demo c r at ie
5
6
de dynamiek en veranderlijkheid van democratie
zelfs als een belangrijke waarborg en kwaliteit van
de corruptiebestrijding die met democratie weinig
besluitvorming bewerkstelligen, lijken recentelijk
laat zien dat nieuwe repertoires niet alleen aan
de democratie zijn gaan beschouwen.
op hadden: de zakenman Einars Repše in Letland,
weer in de mode te komen in heel Europa. Om
de “eigen” (nationale of partijpolitieke) traditie
Tegenwoordig waarschuwen degenen die deze
de Poolse populist Andrzej Lepper en zelfs dictator
ook in politieke gemeenschappen die te groot zijn
ontleend kunnen worden, maar vaak ook uit het
democratische revolutie veertig jaar geleden in
Aleksandr Loekasjenko in Belarus.
om zich op een plein te verzamelen, de burgers
buitenland overgenomen worden. Wie overweegt,
gang gezet hebben, tegen de gevaren van een
De volksvergadering op de agora van de Griekse
zelf besluiten te laten nemen, wordt het referen-
hoe vaak ook belangrijke onderdelen van de nati-
democratie die in internet-blogs en talkshows
polis speelt nog steeds een rol in onze ideaalvoor-
dum als probaat middel gezien. Zelfs de Europese
onale democratische traditie eigenlijk hun carrière
plaatsvindt en niet meer in de Trêveszaal en de
stelling van democratie. Deze idealisering is aan
Unie met haar 450 miljoen burgers kent sinds het
begonnen zijn als goedkope bootlegs, zal vanaf
Staten-Generaal.
het eind van de negentiende eeuw ontstaan, toen
Verdrag van Lissabon de mogelijkheid van een
dat moment debatten over de retorische vraag of
De bereidheid van de burgers om te demonstreren
vanuit het eigen democratische normbesef nog
burgerinitiatief. Één miljoen handtekeningen
een voorgestelde vernieuwing “wel bij de natio-
tegen politieke besluiten van abortuswetgeving
geen ophef werd gemaakt over het feit dat in de
kunnen de Europese Commissie dwingen om voor
nale traditie past”, met een korreltje zout nemen.
tot wapenwedloop en om de straat op te gaan om
polis vrouwen geen stemrecht hadden en dat ook
een bepaald vraagstuk regelgeving te ontwerpen.
Tegelijk laat het voorbeeld van de politieke mars
aandacht voor de belangen van de eigen groep te
mannen een bepaalde welstand moesten aanto-
Tegelijkertijd zijn de marginale en amateuristische
zien dat overnames niet zonder risico zijn: Ook
eisen, geldt inmiddels als een van de maatstaven
nen, voor ze deel mochten nemen aan de demo-
populistische partijen uit de jaren zeventig in de
een klassiek musicus die te vaak en te opzichtig
voor de vitaliteit van een democratisch bestel.
cratische besluitvorming. In het Grieks verwees
meeste Europese staten vervangen door of uitge-
uitstapjes in de populaire muziek onderneemt,
De postcommunistische transformatie in Oost-
het begrip “idiotes” naar burgers die geen publiek
groeid tot gewichtige en volwaardige deelnemers
zet immers zijn reputatie en geloofwaardigheid op
Europa heeft nog weer nieuwe kenmerken aan
ambt vervulden en zich bij de volksvergadering af-
aan het politieke spel – in de parlementaire arena
het spel.
de democratische criteria toegevoegd. Gezien de
zijdig hielden. Pessimistische analisten nu zouden
en erbuiten. De eeuwige vragen met betrekking
bedreiging die tycoons en corruptie hier blijken te
met enige overdrijven kunnen concluderen dat
tot het populisme krijgen daardoor een nieuwe
Niet alleen de concrete vormen van democratie,
vormen voor de relatie tussen kiezers en geko-
de “idiotes” van nu diegenen zijn die wel politiek
actualiteit: Hoe lang kan een politicus in de
maar ook de grote idealen blijken aan verandering
zenen, is een daadkrachtige corruptiebestrijding
engagement tonen. Ze spreken van een “toe-
Haagse politiek zich geloofwaardig als outsider
onderhevig. Voor de regenteske naoorlogse gene-
inmiddels een van de sleutelcriteria in de Freedom
schouwerdemocratie” waarin de burgers wel hun
profileren? Hoe lang valt het populistische ideaal
ratie Nederlandse politici zou het een gruwel zijn
House Index die staten op hun democratische
stem willen laten horen, maar verder de politiek
van één volkswil belichaamd door de politiek
geweest te ervaren dat de Haagse instituties niet
gehalte beoordeelt en rangschikt. Dit laat onverlet
graag op armlengte afstand houden. Het Griekse
leider te verenigen met de bovengenoemde
meer de enige plaats zijn waar politiek plaatsvindt,
dat in meer dan één nieuwe democratie politici
ideaal van de delibererende burgers die met hun
dringende behoefte van de burger om zelf mee
maar dat we de vergroting van de politieke “arena”
carrière gemaakt hebben onder het vaandel van
stemgedrag directe resultaten in de politieke
te spreken in de politiek?
O m s t r e den demo c r at ie
7
Als het waar is, zoals hierboven betoogd, dat de
twijfelachtig ideologisch allooi of politiek gedrag
“democratie” haar creatieve crises kent en zichzelf
ter linker of rechter zijde zo effectief uitgesloten
regelmatig herdefinieert, dan geldt hetzelfde voor
van de politieke arena. Minstens zo vaak resulteert
het antoniem: “anti- of on-democratisch”. Wat in
deze strijd in een martelaarsrol en extra publieke
de jaren dertig nog luidruchtige ordeverstoringen
aandacht. Als dat zich vertaalt in klinkende verkie-
waren, waartegen de staat hard moest optreden
zingsuitslagen, blijken gevestigde partijen bereid
in het belang van “de democratie” werd in de
hun eigen politieke normen en conventies aan te
jaren zestig een fakkeldrager van de ware demo-
passen, met als gevolg dat de populistische outsi-
cratie, die geduld moest worden, zelfs als daarbij
der salonfähig wordt.
etalageruiten sneuvelden en gezagsdragers met
8
straatstenen bekogeld werden. Geduld, omdat een
Rest ons u veel leesplezier te wensen bij de drie
staat die zich het recht toeeigende om zijn burgers
hier voor u geopende kamers in het huis van de
monddood te maken een veel grotere bedreiging
democratie. Als u daarna met andere ogen naar de
van de democratie vertegenwoordigde. Deson-
illustere ronde bij Nieuwsuur kijkt of de opiniepa-
danks is het gebruik van epitheta als “anti-de-
gina met andere vragen in het achterhoofd leest,
mocraat” of “ondemocratisch” van alle tijden in
heeft deze brochure haar functie vervuld: niet
de politieke concurrentiestrijd. Soms heeft deze
door de juiste antwoorden te geven, maar door de
politieke strategie succes en worden partijen van
juiste vragen op te werpen. •
Remieg Aerts
Wim de Jong
Carla van Baalen
Monique Leyenaar
Joris Gijsenbergh
Marit Monteiro
Saskia Hollander
Evert van der Zweerde
Tim Houwen
Wim van Meurs (coördinator)
9
Pogingen om gebruik te maken van het repertoire
O
ok wetenschappers die zich met de politiek
het instrumentarium van de politiek.
niseerd zijn zoals Zwitserland of juist centralistisch
in heden en verleden bezighouden, spre-
Het instrumentarium van de politiek is sinds de
zoals Frankrijk. De nationale verkiezingen als het
ken graag van “transfers” (van politieke instru-
negentiende eeuw zeker veranderd en uitgebreid.
moment suprême van de invloed van de burger
Verloochent men zo
menten in plaats van personen). Hun verwachtin-
Sommige vernieuwingen zoals de invoering van
op de politiek zijn in Engeland georganiseerd vol-
zijn eigen politieke stijl of
gen zijn echter veel minder hooggespannen dan
het algemeen kiesrecht, de eerste nationale grond-
gens een districtenstelsel waarbij alle uitgebrachte
die van scouts en voetbalmakelaars. Die verwach-
wet of het ontstaan van maatschappelijke protest-
stemmen naar de kandidaat met de meeste
ten als vanzelfsprekend niet alleen dat de duur-
bewegingen hebben het aanzien en het functio-
stemmen gaan. Veel Europese staten kennen
betaalde sterspeler zonder problemen door de
neren van de politiek fundamenteel veranderd.
daarentegen een systeem van proportionele ver-
van politieke leiders die met
medische keuring komt, maar vooral dat hij in het
Andere innovaties werden alleen door insiders van
tegenwoordiging, met Nederlands éne kiesdistrict
het kapen of overnemen
nieuwe team direct zijn oude niveau haalt en door
het politieke bedrijf geapprecieerd of überhaupt
als de meest consequent uitvoering. Tussen deze
de fans vanaf de eerste dag omarmd wordt. Poli-
waargenomen: de invoering van het vragenuurtje
uitersten kent de fantasie geen grenzen: kiesdrem-
ticologen, politieke filosofen en politiek historici
in de Tweede Kamer in 1906 of de invoering van
pels, voorkeursstemmen, tweede stemmen, meer-
zijn veel pessimistischer als het om transfers in de
de ipad in de Eerste Kamer in 2011. Tegelijk zijn an-
derheidsbonus en Überhangmandate. Zelfs staten
politiek gaat. Zij gaan ervan uit dat het postpak-
dere politieke middelen en gewoonten in onbruik
met institutioneel vergelijkbare stelsels tonen in
ket nooit zo zal aankomen als het verstuurd werd.
geraakt: Het lot als selectiemethode voor staats-
de politieke praktijk evidente verschillen.
Bovendien zullen de prestaties en het samenspel
functies, het censuskiesrecht of de persoonlijke
in de nieuwe context altijd anders zijn.
verantwoordelijkheid van de minister.
van een politieke tegenstander kunnen riskant zijn:
“out” men zich als opportunist? De talloze voorbeelden
van een element uit de politieke vormentaal hun tegenstander de wind uit de zeilen wisten te nemen en zelf de wind in de rug kregen zijn echter té verlokkend.
10
Opmars van de (anti)democraten
De resultaten hoeven niet tegen te vallen, maar
Desondanks is het niet verbazingwekkend dat beroepspolitici en anderen die proberen het pro-
Steeds weer gaan politici
zullen nooit een herhaling of kopie van het origi-
Als politiek plaatsvindt in “het huis van de demo-
ces van politieke besluitvorming te beïnvloeden,
bewust het risico aan.
neel zijn. Bij deze transfers gaat het dan ook niet
cratie”, dan lijkt het op het eerste gezicht of de va-
nauwlettend in het oog houden welke instrumen-
om politici die uit overtuiging of opportunisme
riatiemogelijkheden bij de inrichting van het huis
ten hun politieke concurrenten, maar ook eigen
of voor veel geld van partij wisselen, maar om
onbegrensd zijn. Staten kunnen federaal georga-
geestverwanten in het buitenland met meer of
Opmars van de (anti)democraten
11
minder succes inzetten. Als in Nederland nage-
concurrenten in de eigen politieke arena, kan elke
dacht wordt over maatregelen tegen terrorisme,
kritische krantenlezer moeiteloos opsommen.
wordt een inventarisatie van recente maatregelen
Geïnspireerd door de demonstratieve Volksnähe
in de buurlanden “meegenomen” in de besluit-
van erkende populisten als Pim Fortuyn en Geert
vorming. Op zoek naar een nieuwe democratische
Wilders besloot het Kabinet Balkende IV in 2007
grondwet gebruikten Oost-Europese staten graag
na de formatiemarathon om de eerste honderd
een West-Europese voorbeeldtekst, soms met
dagen te besteden aan het rondreizen door het
niet meer dan cosmetische aanpassingen: In de
land, om in contact te treden met de burger en
negentiende eeuw was het favoriete voorbeeld
maatschappelijke organisaties. Dit was iets wat
de Belgische grondwet van 1831, na de val van de
geen regering voordien ooit had gedaan, hoe lang
Muur om verschillende redenen eerder de Franse
of kort de coalitievorming ook geduurd had.
van 1958. Bij het ontwerpen van een constitutioneel verdrag voor de Europese Unie hanteerden
Pogingen om gebruik te maken van het repertoire
de vertegenwoordigers van de lidstaten ieder hun
van een politieke tegenstander kunnen riskant
eigen nationale grondwet als maatstaf, bij voor-
zijn: Verloochent men zo zijn eigen politieke stijl of
en bewegingen op grote afstand in tijd en ruimte
zijde. Als men erin slaagt om zijn concurrent het
beeld als het ging om de invocatio Dei in de pre-
“out” men zich als opportunist? De talloze voor-
hetzelfde repertoire kunnen hanteren (niet zelden
monopolie op een bepaalde effectieve actievorm
ambule. Voor Nederlanders -voor wie de grondwet
beelden van politieke leiders die met het kapen of
zonder het van elkaar te weten). Ook blijkt dat dit
te ontnemen zonder daarbij zijn eigen aanhang
geenszins de status van het Duitse Grundgesetz
overnemen van een element uit de politieke vor-
een bewuste strategie kan zijn om een politiek
van zich te vervreemden, is het resultaat wel een
of de Amerikaanse Constitution heeft- was dit een
mentaal hun tegenstander de wind uit de zeilen
tegenstanders een wapen uit handen te slaan.
herschrijven van de politieke spelregels. Wie zelf
onbegrijpelijk debat. De Nederlandse grondwet
wisten te nemen en zelf de wind in de rug kregen
Wie echter uit opportunistische overwegingen een
gebruik gaat maken van een nieuwe actievorm,
kent immer überhaupt geen preambule met hoog-
zijn echter té verlokkend. Steeds weer gaan politici
instrument overneemt van een concurrent met
kan anderen dit niet meer met veel politieke over-
dravende idealen.
bewust het risico aan.
een andere ideologie, loopt zelf het risico om door
tuiging en morele verontwaardiging verwijten.
de kiezers en de eigen aanhang verdacht te wor-
Demonstraties van burgers voor regeringsgebou-
Voorbeelden van politici of politieke bewegingen
12
die nieuwe actievormen ogenblikkelijk overnemen
Het navolgende “wereldwijde” voorbeeld laat
den van ideologische affiniteit en heulen met de
wen om hun groepsbelangen kenbaar te maken of
van gelijkgezinden in het buitenland of juist van
zien dat volstrekt verschillende politieke leiders
vijand. Zelfs “succes” heeft in dit geval een keer-
juist om politici en medeburgers te overtuigen van
Opmars van de (anti)democraten
13
Q u iz vraag 2 In welk jaar kende Nederland een demonstratie die aanspraak op een plaats in de genoemde reeks van
dat de gemiddelde burger uit respect voor en uit
het voorbeeld is dat “getransfereerd” wordt, met
op de founding fathers en de grondwet en door
politieke marsen zou kunnen maken?
vertrouwen in de instituties van de representatieve
alle symbolische meerwaarde en politieke risico’s
het politieke establishment aan fundamentele
democratie niet de straat op ging, zijn allang voor-
van dien.
nationale waarden te herinneren. En dat op een
a 1886 (het palingoproer in de Jordaan) b 1983 (de demonstratie op het Malieveld
De kans is groot dat de lezer bij deze aankondi-
het toeziend oog van (het beroemde standbeeld
die niet meer als een bedreiging van de parlemen-
ging al eerste associaties had met de beroemdste
van) Abraham Lincoln. Het is niet verrassend dat
taire democratie wordt gezien, maar juist als een
mars op een hoofdstad, voor zijn geestelijk oog al
in de decennia daarna tientallen grote marsen op
essentiële aanvulling op “de politiek”.
indrukwekkende beelden zag van de Reflecting
Washington – tegen de Vietnam-oorlog, voor ho-
Pond van de National Mall in Washington D.C.
morechten, tegen de Irak-oorlog en voor de rech-
Een mars van tien- of zelfs honderdduizenden
omgeven door een kwart miljoen Amerikanen en
ten van vrouwen – plaatsvonden. Ze konden zich
burgers naar de hoofdstad van het land om “de
de pathetische rede van Martin Luther King “I have
steeds zonder grote woorden een beetje zonnen
politiek” op andere gedachten te brengen in een
a dream” terughoorde. De “March on Washington
in het aura en de morele autoriteit van de in 1968
een ideëel belang zijn sinds de jaren zestig van de
principiële kwestie, blijft echter in elk politiek
for Jobs and Freedom” van 28 augustus 1963 staat
vermoorde dominee. Zonder veel overdrijving
vorige eeuw het zout in de pap van de democra-
systeem een grote uitzondering. In een dictatuur
dus in het collectieve geheugen van de Amerika-
mag gesteld worden dat alle vredes- en emancipa-
tie. Vrijwel dagelijks wordt er in Den Haag, Berlijn,
gaat het daarbij bijna per definitie om een (poging
nen en van de hele wereld gegrift, terwijl Martin
tiebewegingen wereldwijd die sindsdien van dit
Parijs en niet te vergeten Brussel geprotesteerd en
tot) regimewisseling zoals bij de protesten op het
Luther King opgenomen is in het pantheon van de
instrument gebruik maakten, het archetype van de
gedemonstreerd met spreekkoren en spandoe-
Plein van de Hemelse Vrede in 1989, de Oranje
Amerikaanse politieke geschiedenis.
ken. De media-aandacht varieert van een ANP-
Revolutie in Kiev in 2004 of de protesten op het
berichtje over een ludieke actie van een handvol
Tahrir plein in Caïro in 2011. In de meeste andere
Martin Luther King wist de conservatieve tegen-
Aan welk voorbeeld ontleende Martin Luther King
idealisten tot voorpaginanieuws als het gaat om
gevallen betreft het daarentegen geen coup
standers van de burgerrechtenbeweging met deze
de dramaturgie van zijn mars op Washington?
duizenden Franse boeren, Griekse ambtenaren of
d’état, maar draait het juist om een kwestie van
mars buiten spel te zetten: Hij kon niet als onrust-
Duitse milieuactivisten die het openbare leven in
fundamentele politieke rechten of idealen binnen
stoker weggezet worden, omdat de massademon-
hun hoofdstad lamleggen. In de jaren zestig en ze-
een representatief stelsel. Gezien het feit dat deze
stratie vreedzaam verliep. Bovendien schreef
ventig was de politieke demonstratie wellicht een
marsen op de hoofdstad zo zeldzaam zijn, is voor
hij de zwarte bevolking retorisch briljant in de
monopolie van linkse activisten, maar de tijden
alle betrokkenen onmiddellijk duidelijk wie of wat
Amerikaanse politieke natie door zich te beroepen
tegen de plaatsing van kruisraketten) Hazes in de Amsterdam ArenA)
d 1980 (de rellen tijdens de troonopvolging
14
zo symbolische lokatie als de National Mall, onder
een breed geaccepteerde actievorm is geworden,
c 2004 (de afscheidsceremonie voor André
bij. Op zich is dit een teken dat de demonstratie
met inhuldiging van koningin Beatrix)
vraag 3
a Een baptistische kerkdienst b Benito Mussolini c Mahatma Gandhi d De Tea Party beweging
Opmars van de (anti)democraten
15
politieke mars op de hoofdstad van augustus 1963
bene, probeerden in te breken in de traditie van
Deze tragikomische anekdote is om twee redenen
tin Luther Kings populariteit en autoriteit konden
nabootsten.
1963 en zo de herinnering aan Martin Luther King
interessant als het om transfer gaat. Het laat zien
versterken. Een dergelijke “transfer” zou dus puur
“onteerden”. Dit is een perfect voorbeeld van twee
dat de zoektocht naar de oorsprong van een po-
en alleen het geesteskind van de historicus zijn,
Vanuit transfer oogpunt kreeg deze traditie in de
bewegingen die een exclusief recht op een gezag-
litieke “uitvinding” op deze manier net zo zinloos
zonder weerklank bij de tijdgenoten.
afgelopen jaren een zeer verrassende nieuwe
hebbende traditie claimen. De Tea Party Movement
is als de zoektocht naar de bronnen van de Nijl.
Wél bekend bij het merendeel van de marcheren-
wending. Op 28 augustus 2010 stond een nicht
doet dit door de “gewone Amerikanen” anno 2010
Niet alleen heeft succes veel vaders, maar door
de burgers in augustus 1963 en aantoonbaar een
van de beroemde predikant op dezelfde plek voor
voor te stellen als slachtoffers van “big government”
het combineren en veranderen van instrumenten
rolmodel voor Martin Luther King was Mahatma
het voetstuk van Lincoln. Haar rede was echter
en als gemarginaliseerde groep zoals de zwarte
blijft het altijd een (subjectief) oordeel van de
Gandhi: ook de leider van een emancipatiebewe-
geen lofrede op het presidentschap van Barack
Amerikanen vijftig jaar eerder. De Tea Party leiders
tijdgenoot en van de historicus, welk voorbeeld nu
ging die het pacifisme tot een sterk wapen tegen
Obama, als eerste zwarte president toch wel de
proberen zich niet alleen de mars op de hoofdstad
het eerste en het ware was. Bij het schrijven van
een overmachtige staatsmacht had gemaakt.
ultieme overwinning van de emancipatiebeweging
toe te eigenen en het exclusieve recht van “links”
een grondwet is het misschien voldoende om van
Gandhi zelf was beroemd geworden door in 1930
die met Martin Luther King begon, maar juist een
te doorbreken, maar ook de autoriteit van Martin
transfer te spreken als de auteurs zich door een an-
een vreedzame mars te organiseren tegen het
filippica tegen de president en zijn idealen. Alveda
Luther King voor hun zaak te mobiliseren.
dere constitutie hebben laten inspireren, specifie-
Britse monopolie op de winning en verkoop van
ke bepalingen of misschien wel grote delen van de
zout. Ook deze mars bracht tienduizenden op de
King was op het podium gehaald door de ultra-
16
conservatieve Tea Party Movement. Ook de dag,
Martin Luther Kings mars werd dan wel het arche-
tekst hebben overgenomen. Bij een instrument als
been. Het Britse politieapparaat wist zich geen
precies 47 jaar na “I have a dream”, was niet toeval-
type waar zelfs zijn politieke tegenstanders niet
de politieke mars, dat zijn kracht aan de publieke
raad met de talloze gearresteerden die niet meer
lig gekozen. Met deze gewaagde politieke stunt
omheen konden, maar ook hij was niet de uit-
herkenbaarheid ontleent, kan dát niet voldoende
hadden gedaan dan als symbolische provocatie
probeerde de Tea Party Movement, zoals de New
vinder van dit politieke instrument. Amerikaanse
zijn. Zelfs al zou aan te tonen zijn dat Martin Luther
en wetsovertreding een brok zout uit een zoutpan
York Times schreef, “de mantel van Martin Luther
auteurs verwijzen bij de vraag naar de “uitvinder”
King op de hoogte was van het bestaan van Jacob
op te rapen. Gandhi als persoon en deze mars als
King” voor zichzelf te claimen, ook al vertegen-
van de mars op de hoofdstad graag naar de popu-
Coxey, dan gold dit zeker niet voor zijn aanhan-
zijn wapenfeit waren bij de burgerrechtactivisten
woordigt deze libertair-conservatieve massabewe-
list Jacob Coxey die in 1894 met een paar honderd
gers. Zelfs iemand die tussen 1894 en 1963 geen
in de VS ook dertig jaar na dato levende heroïek.
ging rondom senator Sarah Palin volstrekt andere
volgelingen naar Washington marcheerde om aan-
artikel in de New York Times en de Washington
Het was dus een belangrijke mobiliserende impuls
waarden en idealen.
dacht te vragen voor de gevolgen van de economi-
Post gemist zou hebben, zou “Coxey Army” zoals
voor de mars op Washington, om nu zelf deel uit
Burgerrechtactivisten reageerden verontwaardigd
sche depressie van die jaren en gearresteerd werd
ze genoemd werden, maar een paar keer tegenge-
te maken van een beweging die geschiedenis zou
dat hun politieke tegenvoeters, “racisten” nota
omdat hij de gazons van Capitol Hill ruïneerde.
komen zijn. Geen held dus wiens renommee Mar-
gaan schrijven.
Opmars van de (anti)democraten
17
Q u iz vraag 4 later: Mussolini was net als Gandhi een bekend,
Caesar en de macht is aan mij! Hitler zou het een
Gandhi bij Martin Luther King. De beroemdheid
herkenbaar en succesvol voorbeeld. Het is omge-
jaar later zonder deze sterke mobiliserende associ-
van de leider en de mars zelf waren voldoende om
keerd zeker niet verrassend dat de als machtsover-
atie moeten doen. Om zijn punt te maken ook voor
ondanks de afstand van drie decennia en vele tien-
name bedoelde marsen van de fascisten in Italië
degenen die het nog niet begrepen hadden, liet
duizenden kilometers een succesvolle transfer te
en Duitsland, door de latere emancipatiebewegin-
Mussolini toen hij eenmaal aan de macht gekomen
produceren. Het omgekeerde is echter ook moge-
gen in Brits Indië en in de Verenigde Staten niet als
was, een riviertje omdopen in “Rubicon”.
lijk: een voorbeeld dat voor de historicus evident
vergelijkbare gebeurtenissen gezien werden – niet
lijkt, maar dat ondanks bekendheid, door tijdge-
als positieve voorbeelden, maar ook niet als nega-
De paradoxale conclusie is dat transfer of het
noten niet als voorloper wordt waargenomen. Er is
tieve associatie. Eenzelfde selectieve waarneming
overnemen van actievormen in de huidige tijd
als het ware een tweede traditie van marsen op de
gold overigens voor latere Europese nabootsers
van massapolitiek en massacommunicatie mak-
Ook deze “dominotheorie” en de overdraagbaar-
hoofdstad die echter strikt gescheiden is van die
van King, die wellicht noch Gandhi, noch Mussolini
kelijker geworden is – elk voorbeeld is immers
heid van politieke symbolen heeft zijn grenzen:
van Gandhi en King, namelijk de traditie van Mus-
voor ogen hadden.
binnen seconden beschikbaar als Youtube-video.
In maart 2011 bezette een dertigtal studenten een
Tegelijk verhindert deze overvloed aan beelden en
gebouw van de Radboud Universiteit uit protest
solini en Hitler. Mussolini marcheerde in oktober
18
Welke uitspraak wordt Caesar toegedicht bij het
Qua ideologie, strategie en bekendheid paste
oversteken van de Rubicon?
a “Libenter homines id quod volunt credunt” b “Rerum omnium magister usus” c “Alea iacta est” d “Veni, vidi, vici”
1922 naar Rome, niet om een ideëel doel bij de
De Italiaanse tijdgenoten en aanhangers van Mus-
informatie in real time mythevorming en sym-
tegen bezuinigingsmaatregelen op het hoger
machthebbers aanhangig te maken, maar om zijn
solini daarentegen wisten heel precies en intuïtief,
boolkracht die langer duren dan een internethype.
onderwijs en doopte het aangrenzende plein om
machtsaanspraak te onderstrepen en als sterke
welke associatie il duce wilde dat ze zouden maken.
Is de geschiedenis van de politieke symbolische
in “Tahrir plein”. •
man premier te worden. Een jaar later probeerde
Had niet Julius Caesar in 49 v. Chr. de Romeinse se-
handeling dus ten einde? De Arabische Lente 2011
Hitler het hem na te doen met de Marsch auf die
naat uitgedaagd door tegen een uitdrukkelijk ver-
bewijst het tegendeel: Met de geslaagde revolu-
Het bovenstaande essay is geïnspireerd door de
Feldherrnhalle in München. Als hij daarbij niet
bod in met zijn leger de rivier de Rubicon over te
tie tegen president Ben Ali begin 2011 kregen de
zomercursus “Politische Institutionen und Kultur”
gearresteerd was, zou hij doorgemarcheerd zijn
steken en daarmee zijn machtsaanspraak eens en
protestbijeenkomsten op het Tahrir plein in Caïro
in Tutzing (2010) en is gbasseerd op het artikel:
naar Berlijn (niet alleen figuurlijk, maar volgens
voor altijd te stellen? In de hype van het Romeinse
de extra lading die nodig was om is om het regime
Wim van Meurs, “Political Marches as Markers of
sommige bronnen ook letterlijk).
Rijk die er in zijn tijd heerste in Italië, hoefde Mus-
van Moebarak ten val te brengen. Sindsdien is elk
Democratic Crisis”, in: Joris Gijsenbergh et al. (eds.),
solini Caesar niet eens te noemen om de associatie
plein in de grotere steden van het Midden-Oosten
Creative Crises of Democracy (Brussel: Peter Lang,
Voor Hitlers bruinhemden in 1923 gold hetzelfde
te maken. Zonder woorden verkondigde hij door
van groot symbolisch belang voor opstandelingen
2011), pp. 347-370.
als voor de Amerikaanse activisten veertig jaar
de keuze van deze politieke actievorm: ik ben
en een veiligheidsrisico voor autoritaire regimes.
Opmars van de (anti)democraten
19
Populisten en het kiezersvolk
trends Hoewel het altijd het lastigste is om en veranderingen in de eigen tijd een paal te identificeren, staat het toch als Fukuyama boven water dat het door Francis denis voorspelde “einde” van de geschie kelijkheid sinds de val van de Muur geen wer is geworden. Omdat de vroegere tieën Oostblokstaten gevestigde democra Arabische zijn geworden en omdat ook in de theocratieën en autocratieën de roe
p om
burgerrechten en inspraak eindelijk tie resultaten oplevert, kent de democra geen ideologisch alternatief meer. Zelfs Belarus als laatste dictatuur
de lijn van de ene mars als voorbeeld naar een
in de meest verschillende politieke culturen en
urgente politieke boodschap is in de meeste
volgende elders reconstrueren. Veel lastiger wordt
politieke stelsels aan? Echt onderzoek mag noch
democratieën een grote zeldzaamheid: Er zijn
het identificeren van oorzaak en gevolg, blauw-
met de Zeitgeist noch met de nationale tunnelblik
immers talrijke andere kanalen voor de commu-
druk en nabootsing als het om grotere veranderin-
voor lief nemen.
nicatie tussen kiezers en gekozenen. En voor de
gen in de politieke praktijk en de politieke idealen
politicus die naar dit middel grijpt en een derge-
gaat, die bovendien meer tijd in beslag nemen.
Hoewel het altijd het lastigste is om trends en
lijke oproep doet, is het een riskante keuze. Succes
Zulke verschijnselen lijken plots min of meer
veranderingen in de eigen tijd te identificeren,
en mislukking liggen dicht bij elkaar: Accepteert
gelijktijdig in heel Europa de kop op te steken,
staat het toch als een paal boven water dat het
het publiek deze mars als politiek instrument,
zonder dat een directe oorzaak aanwijsbaar is en
door Francis Fukuyama voorspelde “einde” van
ook als het ontleend is aan een ander land of een
zonder dat duidelijk is, waar de wortels gezocht
de geschiedenis sinds de val van de Muur geen
beweging met een andere politieke kleur? Weet
moeten worden. Niet alleen de media maar ook
werkelijkheid is geworden. Omdat de vroegere
de eigen aanhang de symbolische kracht van dit
politiek analisten nemen dan graag hun toevlucht
Oostblokstaten gevestigde democratieën zijn
middel op waarde te schatten?
tot verklaringen als Zeitgeist: Kennelijk
geworden en omdat ook in de Arabische theo-
is “de tijd rijp” voor een nieuwe vorm van politiek
cratieën en autocratieën de roep om burger-
Voor de onderzoeker heeft een democratisch
of een nieuw democratisch ideaal en dat in de
rechten en inspraak eindelijk resultaten oplevert,
middel als de politieke mars op de hoofdstad het
meest verschillende uithoeken en politieke stel-
kent de democratie geen ideologisch alternatief
pragmatische voordeel dat het in de moderne
sels van Europa. Het veel gebezigde argument dat
meer. Zelfs Belarus als laatste dictatuur in Europa
geschiedenis naar verhouding zelden gebruikt is.
vernieuwingen wel moeten “aarden” en moeten
organiseert algemene verkiezingen, ook al wor-
Ondanks de soms verrassende wendingen - bien
passen bij de nationale tradities en mores van een
den oppositieleiders gevangen gezet en uitslagen
étonné de se trouver ensemble – en onbedoelde
land of politieke gemeenschap, wordt hierbij ge-
gemanipuleerd. Niet meer dan een handvol
consequenties, die zelfs achteraf moeilijk te ver-
makshalve vergeten: Waarom slaan zulke vernieu-
landen wereldwijd zijn bekennende niet-demo-
klaren zijn, kan een onderzoeker als een detective
wingen en bewegingen plotseling in heel Europa,
cratieën.
in Europa
organiseert algemene verkiezinge
n,
angen ook al worden oppositieleiders gev gezet en uitslagen gemanipuleerd. wereldNiet meer dan een handvol landen
ieën. wijd zijn bekennende niet-democrat
20
E
en massale mars op de hoofdstad met een
Populisten en het kiezersvolk
21
tweede geval wordt de burger uitgenodigd om ac-
de politieke participatie van de burgers als doel
tief deel te nemen aan de belangenafwegingen en
op zich. Daarentegen is sinds de jaren negentig
beraadslagingen die aan een politiek besluit voor-
in de tweede crisis een vastomlijnde inhoudelijke
af gaan. Een belangrijk criterium om verschillende
agenda nauwelijks herkenbaar in alle onvrede over
alternatieve participatievormen te onderscheiden,
“de politiek”. Directe invloed van de burgers en
is het doel van de participatie: Ligt de nadruk op
een sterkere stem geven aan de kiezers lijkt in dit
participatie als doel op zich dan wel op de door
geval een doel op zich.
deze participatie bereikte politieke uitkomsten. In de politicologische vakliteratuur wordt dit motief
In Nederland is het referendum van 2005 over het
als tegenstelling tussen “engagement” of betrok-
Europese Grondwetsverdrag het meest in het oog
kenheid van de burgers en “enragement” of on-
springende voorbeeld, maar ook de experimenten
vrede met het bestaande beleid aan de motieven
met direct gekozen burgemeesters en de burger-
van de burgers gekoppeld Uiteindelijk betreft dit
jury. Deze gevoelde trend naar niet alleen meer
vooral een theoretisch onderscheid; in de praktijk
pleidooien voor directe en deliberatieve democra-
blijkt dat bij elk van de instrumenten beide doelen door verschillende actoren uitgedragen kunnen
22
Met het wegvallen van een gemeenschappelijk
de (representatieve) democratie” is geboren. De
worden. In beide gevallen kan de nadruk zowel
vraag 5:
vijandbeeld, de dictaturen van de volksdemo-
besproken alternatieve instrumenten die sinds de
op de participatie als doel op zich liggen, als ook
In welke democratie is “het lot” een geaccepteerde
cratieën, won sinds de jaren negentig ook in het
eeuwwisseling de grootste publieke en politieke
op de door deze participatie bereikte resultaten.
methode om bestuurders “te kiezen”:
“vrije Westen” het debat over de invulling van de
belangstelling genieten, worden algemeen samen-
In de eerste naoorlogse “crisis van de democratie”
democratie en over haar vermeende gebreken aan
gevat onder de noemers “directe democratie” en
in de jaren zestig werden verschillende nieuwe
dynamiek. Naarmate meer alternatieven nadruk-
“deliberatieve democratie”. In het eerste geval
politieke instrumenten ingezet om de gewenste
kelijk voor het voetlicht treden, wordt de schijn-
neemt de burger net als zijn antieke Griekse voor-
politieke resultaten te bereiken. Tegelijk waren
baar vanzelfsprekende vormgeving van “onze de-
beeld persoonlijk de politieke beslissingen zonder
andere activisten toen net zozeer gepreoccupeerd
mocratie” minder vanzelfsprekend: De “crisis van
dit recht aan een representant te delegeren. In het
met het vergroten van het politieke bewustzijn en
a De klassieke Atheense polisdemocratie b Het vorstendom Liechtenstein c Amerikaanse vakbonden d Stadsbestuur in de Oekraïne
Populisten en het kiezersvolk
23
Q u iz vraag 6: Het referendum van juni 2005 over de Europese
vader van de gedachte. Wellicht dat ook analisten
en de nieuwe grondwet, waarbij een krappe meer-
heid, gevolgd door ontbinding van de Kamer en
grondwet was (bijna) het enige in de Nederlandse
- uit vrees voor de door Fukuyama geprofeteerde
derheid van de Maltezers bij een opkomst van
een tweederde meerderheid in de nieuwe Kamer.
geschiedenis. In welk jaar werd eveneens
“saaiheid” en “verveling” voor politiek-deskundi-
bijna 80% vóór stemde.
De vraag is gerechtvaardigd of in het (buitenge-
een referendum gehouden?
gen - naarstig op zoek waren naar een enerveren-
a 1830, over de afscheiding van België b 1952, over een Verenigd Europa c 2006, over de toetreding van Roemenië en Bulgarije tot de EU
24
d 1874, over het Kinderwetje van Van Houten
woon onwaarschijnlijke) geval van een substanti-
de nieuwe ontwikkeling. Minstens zo waarschijn-
Het voorbeeld van Malta attendeert de kritische
ële grondwetswijzing in de nabije toekomst geen
lijk is dat een meerderheid van de deskundigen
lezer onmiddellijk op een tweede bias in het bo-
luide stemmen op zouden gaan voor een referen-
op dit gebied zelf voorstander is van een dergelijk
vengenoemde, schijnbaar eenduidige cijfermate-
dum, maar dit terzijde. Kortom, het bijzondere aan
nieuw democratie-ideaal en met tevredenheid
riaal, namelijk het onderwerp van het referendum.
de golf aan grondwetsreferenda in Oost-Europa
constateert dat de trend naar meer nationale re-
Kort na de val van het communisme organiseerden
begin jaren negentig was niet een veranderend
ferenda en andere democratische innovaties door
de nieuwe democratische regeringen die met
ideaal wat betreft het gebruik van referenda als
lijkt te zetten.
uitzondering van Roemenië door een “fluwelen”
politiek-participatief instrument, maar een “toeval-
revolutie en soms met behulp van rondetafelge-
lige” samenloop van omstandigheden: In bijna
tie, maar ook meer gebruik ervan in de politieke
Bij nadere beschouwing blijkt dat op de boven-
sprekken aan de macht waren gekomen, een refe-
de helft van de zevenentwintig EU-lidstaten van
praktijk valt te onderbouwen met statistieken de
staande cijfers en deze Europese trend sinds de
rendum over de nieuwe democratische grondwet.
nu stond op dat moment een beslissing op de
landen van Europa. In de huidige zevenentwintig
Tweede Wereldoorlog wel het een en ander af te
De ruime meerderheden die deze referenda in de
agenda die sinds de Franse Revolutie en de nieuwe
lidstaten van de Europese Unie werden in de jaren
dingen is. De eerste evidente beperking betreft de
hele regio opleverden, vormden de nog ontbre-
grondwet van 1793 om een referendum vraagt.
vijftig en zestig slechts 21 nationale referenda
Koude Oorlog. De Oostblokstaten hielden onder
kende democratische “motie van vertrouwen” van
Hetzelfde gold voor de toetreding van de verschil-
gehouden, in de jaren zeventig en tachtig 46 refe-
het communisme wel verkiezingen, maar het idee
de burgers voor het nieuwe regime. Bovendien
lende landen in het Oosten van het continent tot
renda en in de afgelopen twintig jaar niet minder
van een referendum stond haaks op het demo-
is het democratische usance om in het geval van
de Europese Unie. Ook over deze essentiële, met
dan 158 referenda. De stijgende lijn laat dus eerst
cratisch centralisme van de volksdemocratieën.
een substantiële herziening van de grondwet en
soevereiniteitsoverdracht verbonden richtingskeu-
een verdubbeling zien en dan bijna een vervier-
Slechts één van de 21 referenda uit de jaren vijftig
zeker bij de invoering van een compleet nieuwe
ze mochten bij voorbeeld in Hongarije en Letland
voudiging.
en zestig werd zodoende gehouden in de twaalf
grondwet de burgers direct om hun mening te
de burgers direct hun mening geven.
nieuwe EU-lidstaten van 2004 en 2007, maar dan
vragen. De Nederlandse regeling is wat dat betreft
Ook bij wetenschappelijke onderzoekers van
wel op Malta. Hier ging het om het referendum
uitzonderlijk: Een wijziging van de grondwet ver-
Zonder de grondwetsreferenda en zonder de
politieke fenomenen is de wens niet zelden de
van 1964 over de onafhankelijkheid van het eiland
eist hier alleen een enkelvoudige Kamermeerder-
Oost-Europese landen is de opgaande curve in het
Populisten en het kiezersvolk
25
gebruik van het referenduminstrument sinds de
haar rekening. Ook hier lijkt een van Churchills
Tweede Wereldoorlog al veel minder stijl, ook al
bon mots opgeld te doen dat de enige betrouw-
markeert de val van de Muur nog wel een duidelij-
bare statistieken die zijn, die je zelf vervalst hebt.
Overtuigender dan het doordringen van de directe
betrekken, ook al heeft dit (nog) niet geresulteerd
ke versnelling van de trend. Voor de vijftien “oude”
Uit een analyse van de gehouden referenda in de
democratie van lokaal en functioneel niveau naar
in wetgeving over nationale referenda.
EU-lidstaten plus Malta en Cyprus blijven dan voor
EU-15 plus Cyprus en Malta blijkt dat de geconsta-
de nationale politiek is het duidelijk toenemende
eZwitserland wordt vaak als voorbeeld genoemd,
de drie perioden van twintig jaar respectievelijk
teerde trend geheel te danken is aan Ierland en
belang dat burgers in vele Europese landen aan
een paradijs van de directe democratie, maar
21, 38 en 87 referenda over. Ook deze trendlijn is
Italië als de twee uitzonderingen. Zonder de 67
inspraak, participatie en controle op de politiek
tegelijk is daar de drempel om een referendum
echter nog vervuild. Referenda over fundamentele
Italiaanse volksraadplegingen en de 31 Ierse blijft
hechten. Het is niet toevallig dat de Europese Unie
over een wetsvoorstel te bereiken zo laag, dat dit
kwesties zoals de onafhankelijkheid van Malta
van de vermeende “golf” van directe democratie
sinds het begin van de jaren negentig kosten noch
voorbeeld elders in Europa nauwelijks navolging
duiden niet op een uitbreiding van het toepas-
weinig of niets over: 18 in de jaren vijftig en zestig,
moeite spaart om de stemming onder haar hon-
zal vinden. Met het volume van de wetgeving lijkt
singsgebied van dit instrument uit het repertoire
14 in de twee decennia daarna en 20 in de meest
der-den miljoenen burgers op de voet te volgen.
in de laatste jaren ook in Zwitserland een nieuwe
van de directe democratie. Hetzelfde geldt voor
recente periode.
Een belangrijke set vragen in de zogenaamde
discussie over de werkbaarheid van dit systeem
Eurobarometer betreft de houding van de burger
van directe democratie te ontstaan, zeker als de
een twintigtal referenda over het opnemen van
26
keuzen, zoals Ierland bij Europese verdragen.
staten. Ook politici kunnen hieraan de druk aflezen om de burger directer bij de besluitvorming te
nieuwe staten in de Unie en nieuwe verdragen (bij
Desondanks is de trend naar meer directe
– gedifferentieerd naar nationaliteit, opleiding,
vox populi resulteert in een hoogst omstreden
voorbeeld in Frankrijk over het Britse lidmaatschap
democratie in Europa zeker geen gezichtsbedrog.
gender en inkomen – tegenover de politiek. Naast
verbod op de bouw van minaretten. Verklaringen
in 1972 of in Ierland over het Verdrag van Nice in
Hoewel de cijfers hiervoor onvolledig zijn, blijkt
het vertrouwen in verschillende politieke en
en samenhangen blijven speculatief, ook al wordt
2001) en ook voor het gebruik van referenda voor
toch dat op lokaal niveau al wel frequenter ge-
staatsinstellingen van de politie tot het parlement
de term Zeitgeist vermeden. Aannemelijk is wel
politiek omstreden ethische kwesties: van adoptie
bruik gemaakt wordt van referenda en aanver-
wordt in de jaarlijkse enquête van deze lange-ter-
dat de “toevallige” concentratie van referenda in
tot abortus, van echtscheiding tot de kiesleeftijd.
wante instrumenten om de burger een directe
mijn studie ook gevraagd naar de behoefte aan
Oost-Europa over onafhankelijkheidsverklaringen,
Dit gebeurde met name in Ierland met enige
stem in de politiek te geven. De trend is er dus wel,
verschillende vormen van directe democratie in
grondwetten en EU-lidmaatschap veel gedaan
regelmaat. Omdat Ierland bovendien als enige
maar is nog niet geïnstitutionaliseerd op nationaal
de nationale politiek. Het feit dat deze vraag door
heeft voor de naamsbekendheid van het instru-
lidstaat van de EU een verplicht referendum over
niveau. Enkele landen, met name Zwitserland, ma-
Eurostat in het midden van de jaren negentig voor
ment in de West-Europese media.
EU-verdragen kent, neemt de groene republiek
ken regelmatig gebruik van dit instrument om een
het eerst gesteld wordt, is net zo veelzeggend als
Kortom, de wens van de kiezers direct te mogen
voor de periode van 1950 tot 2010 niet minder dan
politieke beslissing draagvlak te geven of kennen
de stijgende lijn van de behoefte aan meer directe
oordelen over wetsvoorstellen en over politici en
31 van de in totaal 166 nationale referenda voor
een verplicht referendum voor specifieke politieke
democratie bij de respondenten in bijna alle EU-
bestuurders op nationaal niveau komt enerzijds
Populisten en het kiezersvolk
27
Q u iz vraag 7: voort uit experimenten met dergelijke democra-
zou kunnen komen, ondanks de opbouw van alle
“checks and balances” en meer directe democratie
Welke partij of beweging gebruikte de scheldnaam
tische middelen op lokaal niveau en deels uit het
gebruikelijke democratische instituties en proce-
een populistische organisatie? Intuïtief zijn we
“populist” zelf als geuzennaam?
Europese buitenland.
dures. Het is niet onaannemelijk dat deze Euro-
geneigd om deze retorische vraag met “nee” te
pese campagne uiteindelijk ook een echo heeft
beantwoorden. De EU zet zich dan wel af tegen
Meer nog dan de nationale lidstaten hinkt de
gehad in de “oude” lidstaten van de Europese
een vermeende politieke kongsi in de verschil-
Europese Unie op twee gedachten als het om
Unie. Het lijkt geen toeval dat juist in de intensieve
lende postcommunistische democratieën, maar
directe democratie gaat. Het Ierse referendum
fase van het uitbreidingsproces in Nederland het
kan anders dan populistische leiders op nationaal
over het Verdrag van Nice dat pas de tweede keer
verouderde begrip “maatschappelijk midden-
niveau zichzelf niet als politieke outsider presente-
het gewenste antwoord opleverde, en de Franse
veld” plots vervangen wordt door het modieuze
ren. De EU is tenslotte voor velen het prototype (of
en Nederlandse stemmingspeilingen over de Eu-
“civil society” en dat elke belangenorganisatie
de zondebok) van een bureaucratische organisatie
ropese grondwet in 2005 hebben Brussel huiverig
zich ineens bewust wordt van haar identiteit als
zonder democratische terugkoppeling. Wel ligt bij
gemaakt om complexe kwesties uit het integra-
“NGO” of “civil society organisation”. Vanuit het
pleidooien voor directe democratie en maatschap-
ontstaan van een “sterke staat” in de postcommu-
tieproces aan de burgers voor te leggen. Urban
perspectief van de toekomstige lidstaten van de
pelijke deliberatie altijd de suggestie op de loer
nistische jonge democratieën en het vermoeden
legends over de neoliberale agenda van de grond-
EU is directe democratie juist wel een Europees
dat er één volkswil is die op deze manier gevon-
dat de representatieve instituties dan niet meer
wet of de annulering van de Ierse neutraliteit en
ideaal. Zo vroeg Montenegro voor het referendum
den en geïdentificeerd kan worden. Het derde
dan Potemkin dorpen zouden zijn, maakte de EU in
afrekeningen met de nationale politiek over de
over de onafhankelijkheid in 2006 in Brussel na,
typische kenmerk dat algemeen met populisme
de kandidaat-lidstaten sterk voor de “civil society”.
rug van de EU zijn hieraan debet. Tegelijk heeft de
hoe men het referendum moest inrichten om aan
geassocieerd wordt – (charismatisch) leiderschap
Civil society organisaties dienden enerzijds de
EU zich in het uitbreidingsproces naar Oost-Europa
de “Europese normen te voldoen”. Het eerlijke
– is tegelijk een van de erkende zwaktes van de
belangen van de burgers te organiseren tegen de
geprofileerd als de pleitbezorger van meer decen-
antwoord was dat er geen Europese normen wat
Europese Unie als complexe institutionele archi-
staat en tegen de partijpolitieke elite en anderzijds
tralisatie, meer burgerparticipatie, meer civil
betreft aantal petitieondertekenaars, opkomst-
tectuur met vele gezichten (of, volgens sommigen,
als een waakhond het handelen van bureaucra-
society en meer directe democratie. De achter-
percentages of gekwalificeerde meerderheden in
zonder gezicht).
ten en bestuurders met argusogen te volgen
liggende gedachte daarbij was de vrees dat de
een referendum bestaan.
politiek in Litouwen, Roemenië of Slowakije bij
28
a De PVV van Geert Wilders b De Orthodox-Griekse Volkspartij LAOS c De Amerikaanse populisten aan het einde van de negentiende eeuw
d De anti-Europese factie in het Europees Parlement
Mede dankzij de EU werd “civil society” in korte Toch kan de Europese Unie als democratische
tijd hét modewoord van de democratisering van
gebrek aan democratische politieke cultuur in
Is de Europese Unie met haar campagne in de toe-
vernieuwer beschouwd worden, al gebeurde
Oost-Europa. Deze mode had niet veel later ook
handen van een kleine gesloten nomenklatura
tredingslanden voor meer burgerparticipatie, meer
dit wellicht onbedoeld. Juist uit vrees voorhet
haar weerslag in West-Europa: In Nederland is bij
Populisten en het kiezersvolk
29
voorbeeld het verouderde begrip “maatschappe-
spectrum kunnen voorkomen, maar vooral op de
De PVV wil een partij zonder leden zijn om de rol
of de Duitse protesten tegen de stationsbouw
lijk middenveld” verdrongen door het Anglicisme
uiterste linker en rechter vleugel. In het alledaagse
van Geert Wilders als enige spreekbuis van de
“Stuttgart 21”. Een populist aan de macht is echter
“civil society”. Inmiddels geldt een krachtige civil
taalgebruik wordt de term inflatoir gebruikt: als
volkswil tot haar recht te laten komen, terwijl Trots
niet per definitie een pleitbezorger voor aanpas-
society overal als een indicator voor een vitale
synoniem van “nationalistisch” of “demagogisch”,
op Nederland het partijprogramma letterlijk door
singen en aanvullingen op de representatieve
en geconsolideerde democratie. Ondanks de
als “populistisch taalgebruik” of zelfs in de formu-
het kiezersvolk liet dicteren.
democratie, ook al beweegt hij zich zelf graag ook
positieve connotatie en de morele autoriteit van
lering: “kunst die gebruiksvriendelijk is zonder
“civil society” bevat de raison d’être ervan on-
populistisch te worden”. Het onderscheid tussen
De rol van de politieke leider is daarom dé pa-
miskenbaar populistische aspecten: Civil society
“populair”, het ernaar streven om bij het volk in
radox van veel populistische bewegingen: Wat
vertegenwoordigt en beschermt het soevereine
de smaak te vallen en “populistisch” gaat dan
Berlusconi in Italië, De Wever in Vlaanderen en Le
Terwijl het idee van het populisme als een zelfstan-
volk dat als eenheid gedacht wordt, tegen de
verloren.
Pen in Frankrijk gemeen hebben is een autoritaire
dige ideologie met de bijbehorende Amerikaanse
stijl van leiderschap binnen de eigen organisatie.
en Russische bewegingen eind negentiende eeuw
belangenpolitiek en machinaties van “de” politiek
30
buiten de instituties, de kaders en conventies van de representatieve democratie.
en moet als bemiddelaar tussen beide voorkomen
Een scherpere definitie van populisme gaat uit van
De leider verwoordt niet wat bij het volk speelt,
naar het rijk van de geschiedenis verwezen is,
dat de gekozenen het contact met de kiezers
een combinatie van drie essentiële kenmerken:
maar zegt de wil van het volk te kennen, ook
heeft de opkomst van nieuwe populistische leiders
kwijtraken. De beschuldiging van populisme aan
een anti-elitaire opvatting van politiek, de illusie
zonder dialoog met zijn achterban. Het is dus ook
en partijen in heel Europa een eeuw later de dis-
het adres van de EU is wat dat betreft niet volledig
van één volkswil en charismatisch politiek leider-
geen wet van Meden en Perzen dat populistische
cussie over populisme en democratie opnieuw op
uit de lucht gegrepen.
schap. Populisme kan zowel links als rechts en in
leiders voorstanders zijn van de bovengenoemde
scherp gezet. De oordelen verschillen als dag en
het centrum van het politieke spectrum optreden
instrumenten van directe en deliberatieve de-
nacht. In het publieke debat is het oordeel door-
Hoewel het populisme aan het eind van de negen-
als houding ten aanzien van de politiek en haar
mocratie. Een populist in de oppositie zal zeker
gaans negatief en wordt populisme als parasiet of
tiende eeuw ook als zelfstandige politieke bewe-
omgang met de burgers in plaats van als politiek
aandringen op een referendum over beleids-
aberratie van het democratische bestel, als teken
ging en ideologische stroming bestond, onder
beleidsprogramma. Daarom is de politieke leider
kwesties waar de positie van de regering niet op
van crisis en decadentie gezien. (De populisten
andere in Rusland met de narodniki (“narod” =
als persoon een essentiële integrerende factor,
een brede steun van de bevolking kan rekenen of
in dit debat zullen de representatieve democratie
“volk”) en in de Verenigde Staten met de Peop-
als vervanging van ideologie en programma. De
omgekeerd over eigen onrealistische plannen, bij
eerder als middel en niet als doel of groot goed
le’s Party, wordt de term thans in de wetenschap
partijen van Geert Wilders en Rita Verdonk laten in
voorbeeld het Nederlandse referendum over de
op zich beschouwen.) In de vakliteratuur bestaat
gebruikt voor een opvatting over politiek en een
Nederland zien dat ook met deze drie criteria nog
Europese grondwet, het plan voor een referen-
naast dit negatieve oordeel ook een stroming die
politieke stijl die bij partijen in het hele politieke
tegengestelde benaderingen mogelijk zijn:
dum over de onafhankelijkheid van Vlaanderen
het populisme als een structureel begeleidingsver-
Populisten en het kiezersvolk
31
32
schijning van de democratie ziet. Geen politicus en
Uiteindelijk is de representatieve democratie
op het betreffende beleidsterrein. Deze gevoelde
In de dagelijkse praktijk van de politiek blijkt niet
geen partij kan volgens deze opvatting functione-
principieel gebaseerd op een aantal dilemma’s
bureaucratisering van de politiek wordt versterkt
alleen dat de relatie tussen populisten en directe
ren zonder een dosis “populisme”. Een politicus
waarvoor geen perfecte oplossing denkbaar is:
door de steedskleiner wordende speelruimte voor
(laat staan deliberatieve) democratie niet zo innig
die zich in hemdsmouwen laat fotograferen bij
De hoeksteen van de democratie is het principe
nationale besluitvorming. Internationale verdra-
is als vaak gedacht. Ook met de depolitisering van
het flyeren op een dorpsplein in de Achterhoek in
van de volkssoevereiniteit, maar soevereiniteit
gen en met name de expanderende competen-
de politiek staan de populisten op gespannen
verkiezingstijd krijgt vaak lovende kritieken.
mag niet met regeren verward worden. Zoals de
ties van de Europese Unie leiden ertoe dat het
voet. Populisten van links en van recht gaan op
Als Poetin zich laat filmen en fotograferen met
Engelsen het formuleren: “The people reigns,
mandaat van de volksvertegenwoordigers in het
de barricaden tegen de bureaucratisering van de
ontbloot bovenlijf bij de jacht, is het oordeel
but parliament rules.” In geen enkele democratie
gedrang komt. Volgens sommige schattingen is
politiek, waardoor belangrijke discussies niet voor
“populist” al snel geveld.
vormen de representanten een getrouwe afspie-
70-80 procent van de wetgeving waar de Tweede
het oog van de kiezers in klare taal in de Kamer
geling van de gerepresenteerden, anders zou de
Kamer zich over buigt, niet meer dan de omzetting
worden gevoerd, maar in lijvige, onleesbare be-
Sterker nog: golven van populisme als de lange
meerderheid van de Nederlandse beroepsbevol-
en uitvoering van Europese regelgeving.
leidsstukken en ondoorzichtig overleg van experts
schaduw van de representatieve politiek zijn een
king uit juristen, ambtenaren, economen, leraren
indicatie van een crisis in het vertrouwen in “de”
en journalisten moeten bestaan. Democratie staat
Populisme weet een aanzienlijk deel van de bevol-
het principe van de éne volkwil dat deliberatie en
politiek en de democratische instituties. Praktisch
bovendien enerzijds voor het genoemde ideaal
king ervan te overtuigen dat deze ontwikkelingen
belangenafweging in essentie ook overbodig zijn,
gesproken bieden de populisten in Europa geen
van de Griekse zelfregering, terwijl de praktijk voor
en dilemma’s niet structureel zijn maar intentio-
wat op zich weer in de richting van een depoli-
wezenlijk alternatief voor de verkiezings- en par-
99,9 procent van de kiesgerechtigde Nederlanders
neel en oplosbaar. Deze oplossing wordt gevon-
tisering van de politieke besluitvorming wijst:
tijendemocratie, maar wel in andere manier van
anderzijds is dat ze zich aan regels moeten houden
den in de principieel uniforme wil van het volk en
in extremis maakt “government for the people”
ageren daarbinnen en erbuiten. Populisme kan,
die door anderen gemaakt zijn. Niet minder be-
door deze volkswil absoluut te stellen. Door de
“government by the people” overbodig.
aldus enkele gerenommeerde politicologen en
langrijk als verklaring voor de frustratie van kiezers
uitvoering van de volkswil tot enige maatstaf voor
filosofen, dus de doorn in het oog zijn die tot een
(en van vele afgevaardigden) is de depolitisering
goede (representatieve) politiek te maken, worden
De sleutelkwestie die hierachter ligt, is die, of
herbezinning bij het politieke establishment en
van de politiek. Veel politieke vraagstukken zijn in
internationale verdragen en belangenafwegingen
populisten aan de macht kunnen overleven. Deze
tot vernieuwingen in het democratisch bestel leidt.
hun keuzen en consequenties dermate complex
irrelevant of zelfs suspect. Wie een andere belan-
vraag is in de meeste Europese staten nog niet
Deze gezonde dynamiek mag volgens deze rede-
geworden in de afgelopen decennia dat een groot
genafweging voorstelt, vertegenwoordigt volgens
beantwoord, door de gedoogconstructie van het
natie echter nooit in de illusie resulteren dat de
deel van de besluitvorming plaats vindt in consul-
deze ijzeren logica niet het volk maar de eigenbe-
huidige kabinet ook in Nederland niet. Voor de po-
ideale democratie een bestel zonder populisme is.
taties van bestuurlijke experts met deskundigen
langen van een politieke kaste.
pulistische splinterpartijtjes van twintig-dertig jaar
en belanghebbenden. Tegelijkertijd suggereert
Populisten en het kiezersvolk
33
34
geleden was dit letterlijk een academische kwestie.
en prominente trends zoals de Europeanisering
De verkiezingssuccessen van de nieuwe populisten
van de politiek het populisme tot permanente
nu roepen voor het politieke establishment de al-
begeleider en alarmsignaal van de representatieve
leszins realistische vraag op, welke strategie beter
democratie maken, dan is incorporeren de betere
is: isoleren of incorporeren? Dit was tenslotte de
oplossing. Het feit dat een regerende populist dan
hamvraag van de laatste kabinetsformatie. Hebben
met onmogelijkheden en compromissen gecon-
de pessimisten in de media gelijk dan is isoleren de
fronteerd zal worden, betekent dat hij zichzelf zal
betere optie omdat populisten de democratie van
desavoueren. Dit wil echter geenszins zeggen dat
binnenuit bedreigen en de openheid van het de-
de populistische illusie daarmee ontkracht is. Het
mocratische bestel tegen hemzelf richten. Hebben
is zelfs waarschijnlijk dat een volgende populist zal
de optimisten gelijk, dan hebben de pessimisten
opstaan om de parlementaire democratie van een
ook gelijk: Als de genoemde structurele dilemma’s
schaduw te blijven voorzien. •
Het bovenstaande essay over referenda en popu-
enaar, “Towards a Direct Democracy Era? Asses-
lisme baseert op het proefschrift van Saskia Hol-
sing the Usage of Direct Democratic Institutions in
lander (“Bringing the people back in: transformative
Europe”, in: Joris Gijsenbergh et al. (eds.), Creative
democratic repertoires in the European Union”), op
Crises of Democracy (Brussel: Peter Lang, 2011), pp.
het proefschrift van Tim Houwen (“‘Reclaiming the
419-458; Tim Houwen, “Populism as a Recurrent
power of the people: The Janus face of populism’”)
Phenomenon of Representative Democracy”, in:
en op de artikelen: Saskia Hollander, Monique Ley-
Idem, pp. 139-166.
35
schien zelfs Gezien de onuitgesproken en mis e voorstelwel onbewuste idealen die bij onz het, gezien ling van democratie resoneren, is alleen de bovenstaande dilemma’s waarop , beter “unvollendete” antwoorden bestaan te spreken. om van een democratische utopie zijn proble Het politieke establishment heeft ideaal van men met de spanning tussen het it van de de directe democratie en de realite resentatie representatie, het ideaal van de rep ing, enz. en de realiteit van de bureaucratiser nni Zelfs de populisten die van deze spa
ngen
onfronin de democratie leven, zien zich gec
hoeksteen van de democratische maatschappij.
keerbaar splijten, geven daarentegen aanleiding
concept niet alleen een kloof tussen idealen
Voor de Europeanen woog daarentegen zwaarder
tot een afweging die zwaarder tilt aan stabiliteit en
en realiteiten kent, maar ook een botsing van
dat de plaatsvervanger (zoals altijd in de fragiele
rechtsorde.
idealen, ontdekte de internationale gemeenschap
proportionaliteitsdemocratie Bosnië) een andere
in de jaren negentig in Bosnië. Na de burgeroor-
nationaliteit had dan de burgemeester. De burger-
In bredere zin werd dit transatlantische dilemma
log en de volkerenmoord van Srebrenica hadden
vader werd dus door de Britse Hoge Representant
ook zichtbaar in de omgang met de post-Joe-
de VS en Europa het heft in handen genomen en
op non-actief gesteld en aangeklaagd wegens
goslavische conflicten en burgeroorlogen op de
in Bosnië-Herzegovina een protectoraat ingericht.
haatzaaiende uitlatingen die de vrede tussen Bos-
Balkan als geheel. Terwijl Europese vredestichters
De Hoge Vertegenwoordiger van de VN ter plekke
niakken, Serviërs en Kroaten in gevaar brachten.
de nadruk legden op de opbouw van een functio-
had het recht om lokale bestuurders die zich mis-
swil en de
droegen, uit hun ambt te ontzetten. In het geval
Gezien het meerderheidsstelsel, de beperkte
(“state building”), gaven de Amerikanen met name
van een burgemeester die zijn plaatsvervanger
functie van het parlement als forum voor compro-
in Bosnië nog de prioriteit aan “nation building”
in het openbaar als “smrdljive svinja” (stinkend
missluiting en de Amerikaanse politieke traditie is
ofwel de invoering van een democratisch bestel.
zwijn) had betiteld, bleek dat Amerikaanse en Eu-
het niet verrassend dat vrijheid van meningsuiting
Met de ervaring dat te vroege verkiezingen nati-
ropese idealen van democratie met elkaar kunnen
voor Amerikanen een absoluut ideaal is waartegen
onalistische partijen legitimeren en aan de macht
botsen. Voor de Amerikaanse toezichthouders
bijna elk ander argument het onderspit moet del-
helpen, is de internationale strategie inmiddels in
was deze uitspraak gedekt door het First Amend-
ven. De Europese historische ervaring van etnische
Europese zin bijgesteld.
ment – “freedom of speech” als hoogste goed en
en religieuze conflicten die maatschappijen onom-
al van realiteit van het leiderschap, het idea compromishet ene volk en de realiteit van de ideaal van sen tussen belangengroepen, het it van het de vrije wilsvorming en de realite gen. keurslijf van internationale verdra
36
D
at democratie als schijnbaar eenduidig
plosbare
teerd met andere, niet minder ono dilemma’s: Het ideaal van de volk
Ondemocratische kiezers en gekozen antidemocraten
nerende staat als conditio sine qua non voor vrede
Ondemocratische kiezers en gekozen antidemocraten
37
Omgekeerd is het ook waar dat na de Tweede
eeuw na de oorlog vrijwel altijd om de dagelijkse
Wereldoorlog met de Amerikaanse bevrijding in
omgang in het parlement. Maatregelen om com-
Europa de zegetocht van een Amerikaanse demo-
munisten, fascisten of populisten uit de volksver-
cratieopvatting begon: Het werd juist als kracht
tegenwoordiging te weren of door middel van
van de democratie gezien dat een democratie anti-
censuur de toegang tot het publiek te ontzeggen,
democraten in haar midden kon dulden, het recht
werden nauwelijks meer aan de orde gesteld en
van het vrije woord kon garanderen voor degenen
nog minder toegepast, toen halverwege de jaren
die anderen monddood wilden maken.
vijftig de communistische dreiging de normaliteit van de Koude Oorlog was geworden.
IIn het eerder besproken strategische dilemma van de omgang met links- of rechts-extremistische
In dit opzicht markeerde de Tweede Wereldoorlog
partijen en de keuze tussen isoleren en integreren
een breuk in de West-Europese politieke traditie.
ofwel tussen dwang en debat ging het in de halve
In het interbellum was de discussie onder “democraten” over de omgang met (en de definitie van) “antidemocraten” – veelal communisten in de
als transatlantische transfer te beschouwen. De
en het interbellum toe. Zeker in Nederland vindt
vraag 8:
eerste jaren na de Eerste Wereldoorlog en fascisten
opkomst van ideële bewegingen en de verbreding
die hernieuwde wetenschappelijke belangstel-
Wanneer en tegen wie werd de term “populist”
als massabeweging begin jaren dertig – een cru-
van de politieke arena naar de straat sinds de jaren
ling voor de roerige jaren zestig en zeventig haar
voor eerste als politiek begrip in Handelingen
ciaal debat. Dit debat toonde aan hoe omstreden
zestig (wederom deels uit de VS overgewaaid) heb-
weerslag in de media. Anders dan in Frankrijk of
van de Tweede Kamer gebruikt?
democratie was. Hier stonden namelijk democra-
ben deze naoorlogse trend zeker versterkt.
Duitsland heeft de controverse over de waardering
a 1963, tegen Boer Koekoek b 1946, tegen Marcus Bakker en de
38
Communistische Partij van Nederland
c 1994, tegen de Socialistische Partij d 1991, tegen Boris Jeltsin
ten tegenover democraten en werden principes
van de politieke revolutie van die tijd haar scherpte
en strategieën te berde gebracht die wij thans als
Juist vanuit de perceptie dat de democratie in
in het poldermodel allang verloren. Er lijkt zelfs
ondemocratisch zouden veroordelen. Vanzelfspre-
onze eigen tijd ook een crisis doormaakt en meer
een brede consensus te bestaan om deze crisis als
kend is het gechargeerd om deze breuk in de con-
omstreden is dan in voorgaande decennia neemt
een waardevolle vernieuwingsfase te zien, als een
venties in de omgang van de democratische staat
de belangstelling onder historici en politicologen
bewijs voor het regeneratieve en creatieve vermo-
met zijn burgers en hun representanten uitsluitend
voor de voorgaande crisisfasen, de jaren zestig
gen van de democratie.
Ondemocratische kiezers en gekozen antidemocraten
39
Q u iz vraag 9:
40
De in de academische literatuur niet minder sub-
spraak constateert de beroemde Britse historicus
stantiële hausse rondom het interbellum heeft
Mark Mazower voor deze achtergrond dat de de-
Deze laatste toespitsing suggereert een zwart-
daarentegen nauwelijks een echo gevonden in
mocratie in het interbellum “een verlaten tempel”
wit contrast met de naoorlogse opvattingen over
TV-documentaires en historische beeldvorming.
was. Dat de democratie vele tegenstanders kende
democratie, vrijheden en burgerschap. Diepgra-
Het interbellum wordt veelal geassocieerd met de
was genoegzaam bekend, maar boeiende nieuwe
vend onderzoek dat juist bij het pijnpunt van de
invoering van het algemeen kiesrecht in Neder-
studies laten zien dat vooral het aantal enthousi-
democratie van destijds, namelijk de omgang met
land en de meeste andere West-Europese landen,
aste aanhangers en vaandeldragers van de liberale
zogenaamde antidemocratische bewegingen en
maar ook met de bedreiging van die democrati-
parlementaire democratie duidelijk kleiner was
onvolgzame burgers, aanzet nuanceert echter
sche apotheose door het fascisme van de NSB en
dan lang gedacht was. Het is dan ook geen toeval
dit contrast. In plaats daarvan komen meerdere
de Duitse bezetting. Historisch onderzoek heeft in
dat een andere Britse historicus voor deze periode
parallelle democratische repertoires aan het
tige verschijnsel dat ook democraten onderling
het afgelopen decennium, wellicht mede geïnspi-
voor West-Europa spreekt van “gedisciplineerde
licht, die geen van alle als “ondemocratisch” of
over essentiële principes van de democratie van
reerd door de actuele “omstreden democratie”,
democratie”: Het algemeen kiesrecht en de op-
als tegenstanders van het representatieve stelsel
mening blijken te kunnen verschillen. De vraag
niet alleen de geruststellende scherpe scheiding
komst van massapolitiek wordt door de politieke
beschouwd kunnen worden (maar elkaar destijds
naar de omgang met degenen die de democra-
tussen “democraten” en hun opponenten van
leiders, bijna ongeacht hun politieke kleur, als een
incidenteel wél als zodanig betitelden).
tie bedreigen, neemt dus geen genoegen met
extreem links en rechts voor deze periode verwor-
probleem en een risico gezien dat ingedamd moet
pen, maar ook oog gekregen voor de verschillende
worden en niet als een zegen of een “einde van de
De onderzoeker legt dan noch de democratie van
breekijzer juist op het punt waar het dilemma van
ladingen die destijds door de vlag van de “demo-
geschiedenis” à la Fukuyama. Als er een grootste
toen langs de meetlat van vandaag, noch be-
bestuurlijke orde en democratische vrijheden tot
cratie” gedekt werden.
gemene deler van democratieopvattingen was,
schouwt hij de vooroorlogse politieke orde als een
keuzen dwingt.
dan ging het daarbij om de notie dat de burgers
onvolmaakte fase in het democratiseringsproces.
“Onze” norm van democratie is bij dergelijk onder-
zich de democratie als privilege waardig moesten
Vanuit dit perspectief komen de scheuren onder
De klassieke liberalen of parlementaire democra-
zoek eerder een belemmering dan een leidraad,
tonen door zich “verantwoordelijk” te gedragen
het ijs van de democratie aan het licht. De span-
ten die hun democratieopvatting veelal nog ont-
al was het maar door de grote invloed daarin van
tegenover overheid en maatschappij. Omgekeerd
ningen binnen het concept laten zich met histori-
leenden aan de tijd voor het algemeen kiesrecht,
de naoorlogse verheffing van democratie tot
weegt voor de staat de handhaving van de orde
sche documenten aantonen. De bronnen van de
argumenteerden in dit dilemma dat de representa-
onbetwist politiek ideaal en van de democratische
zwaarder dan de rechten van iedere individuele
historicus bevatten bij wijze van “smoking gun”
tie van het soevereine volk het hoogste goed was,
emancipatie van jaren zestig. Met een fraaie beeld-
burger op zich.
zelfs reflecties van tijdgenoten op het raadselach-
terwijl aanhangers van een “gedisciplineerde de-
Bij welke gelegenheid werd de barricade als politiek instrument uitgevonden?
a Leningrad 1942 b De Parijse Commune 1871 c Wenen 1848 d Parijs 1588
de oppervlakkige consensus, maar hanteert het
Ondemocratische kiezers en gekozen antidemocraten
41
mocratie” geneigd waren en bereid waren om de
of de nationale veiligheid. Een plastisch voorbeeld
maakt elke democratie zich in meer of mindere
haar verrichtingen en programmatische keuzen
rechten van de burgers als individuen in te perken
van deze democratieopvatting is de bepaling in de
mate zorgen over datzelfde volk. Is de kiezer in
aan het electoraat te communiceren.
in het belang van de staat en het nationaal belang.
Duitse grondwet van 1949 die de procedure voor
staat om tussen propaganda en programma te
De spil van hun democratie was niet het parle-
grondwetswijzigingen en detail regelt, maar cate-
onderscheiden, tussen gezond eigenbelang en
Niet alleen in de bovengenoemde “gediscipli-
ment maar de regering. In het huidige debat over
gorisch vaststelt dat de sleutelbepalingen die de
antisociale tendensen? Kent het soevereine volk
neerde democratie”, maar in elke democratie zijn
terrorisme of populisme als interne en/of externe
grondrechten van de burgers betreffen niet gewij-
met andere woorden zijn verantwoordelijkheid in
politici bezig diegenen die ze representeren, hun
bedreiging van “onze” democratie zijn deze labels
zigd kunnen worden. Toen in Nederland een jaar
de democratische orde.
“opdrachtgevers” op te voeden. Dit geldt in ieder
nog net zo bruikbaar om de posities en maatrege-
of tien geleden een debat(je) gevoerd werd over
EEen typisch voorbeeld van dit democratische
geval voor de moderne, twintigste-eeuwse demo-
len die te berde gebracht worden in het publieke
de herinvoering van de doodstraf, argumenteerde
dilemma vormen de mediale rondetafelgesprek-
cratie van het algemeen kiesrecht. Aan het einde
en politieke debat te ordenen en te begrijpen.
Jan Blokker met zijn gebruikelijke polemische
ken met de leiders van de belangrijkste partijen
van de negentiende eeuw kwam het bestaande
scherpte vanuit eenzelfde positie: Niet alleen was
over de verkiezingsuitslag. De winnaars prijzen
censuskiesrecht dat grotere delen van de volwas-
Hetzelfde geldt ook voor de derde opvatting die
de doodstraf onverenigbaar met het lidmaatschap
de keuze die het kiezersvolk gemaakt heeft. De
sen bevolking uitsloot van de stembusgang, ter
ten aanzien van dit vraagstuk in het interbellum te
van de Europese Unie, maar de afschaffing ervan
leiders van de partijen die bij voorbeeld in de
discussie te staan. De gebruikelijke argumenten
onderscheiden is, de zogenaamde “essentiële de-
was een hoger goed dan de volkswil (bij voorbeeld
voorafgaande regeringsperiode noodzakelijke,
tegen algemeen kiesrecht verwezen naar de poli-
mocratie”: Het hoogste goed is niet representatie
in een referendum over deze kwestie) of een (hy-
impopulaire hervormingen doorgevoerd hebben
tieke “onvolwassenheid” van de gewone man en
en niet het nationaal belang, maar de rechtstaat.
pothetisch) meerderheidsbesluit van de Kamer.
of overtuigd zijn van hun verkiezingsprogramma,
het daarmee verbonden gevaar dat “demagogen”
maar toch zetels verloren hebben, zitten in een las-
het kiezersvolk zouden misleiden. Deze argumen-
Deze positie berustte op de conclusie die de inter-
42
nationale gemeenschap, door schade en schande
Het weren van antidemocraten uit het bestel door
tig parket. Als ze teveel pochen op hun program-
ten klonken wellicht hol: Tocqueville had een halve
wijs geworden, bijna een eeuw later op de Balkan
de democratische staat in het belang van de de-
ma en prestaties, suggereren ze dat de kiezer niet
eeuw eerder al voorspeld dat een voorzichtige uit-
opnieuw zou trekken: Een rechtstaat zonder demo-
mocratie is een democratisch dilemma. De positie
het politieke inzicht heeft om de juiste keuze te
breiding van het kiesrecht maar één eindpunt kan
cratie is tenminste in theorie denkbaar, een demo-
die een partij of een individu in deze inneemt
maken. Als ze de voorkeuren en keuzevrijheid van
kennen – het algemeen kiesrecht. De Nederlandse
cratie zonder rechtstaat is per definitie gedoemd.
zegt veel over zijn of haar “democratische grond-
de soevereine burger respecteren, wekken ze de
liberalen wisten in 1917 dat ze met de principiële
De politieke en burgerrechten zijn het hoogste
houding”. Hetzelfde geldt voor het omgekeerde
indruk over te weinig politiek leiderschap en visie
keuze voor algemeen kiesrecht hun eigen poli-
goed: hoger dan de volkswil of democratische
probleem. De democratische staat ontleent zijn
te beschikken. De gebruikelijke uitweg is te betreu-
tieke graf dolven, maar katholieken en socialisten
representatie en zeker hoger dan het staatsbelang
legitimiteit aan het soevereine volk, maar tegelijk
ren dat de partij er kennelijk niet in geslaagd is om
rekenden zich rijk. Zij overschatten echter weer
Ondemocratische kiezers en gekozen antidemocraten
43
Q u iz vraag 10: Wanneer en waarom werden in Nederland de zgn. “burgerdagen” ingevoerd:
a Na 1815 om de Belgische gebieden in
b Na 1848 in het kader van Thorbeckes
de Nederlandse staat te integreren grondwetswijziging
c Na de Duitse bezetting om de Nederlandse nationale eenheid te celebreren
d Na de Eerste Wereldoorlog in verband met
de invoering van het algemeen kiesrecht
het “lagere volk” te scholen en te vormen. Met
publiek om het “Demokratiebewußtsein” van de
was voor Duitsland of West-Europa na de schok
het algemeen kiesrecht na de Eerste Wereldoor-
burgers te ontwikkelen. Als de democratische
van het nationaalsocialisme. Ook Bernard Crick,
log werd dit in toenemende mate niet alleen een
spanning in het idee van de volksopvoeding al niet
een van de actuele coryfeeën van de Britse “politi-
kwestie van beschaving en maatschappelijke orde,
gevoeld werd door de naoorlogse bestuurders,
cal education” concludeerde in 1999 dat politieke
maar ook een politieke taak. De hoogtijdagen
dan werd het in het Duitse geval op scherp gezet
scholing geen constante is die voortkomt uit het
van de “politieke vorming” lagen in heel West-
door de ontwikkeling aan de andere zijde van de
besef dat jongeren deel zullen gaan uitmaken van
Europa echter na de Tweede Wereldoorlog. In het
Duits-Duits grens. In de DDR werd met niet minder
een steeds complexere wereld. De trigger voor de
interbellum lag de nadruk eerder op negatieve
inzet van middelen en mankracht gewerkt aan het
roep om politieke scholing in een bepaalde histori-
maatregelen zoals het weren van extremisten en
(her)opvoeden van de bevolking tot goede burgers
sche periode is steeds het gevoel dat de democra-
antidemocraten.
en communisten. Van uit het perspectief van de
tie zich in een crisis bevindt of bedreigd wordt.
politici in Bonn leed het geen twijfel dat de metho-
44
Het is ironisch dat na de oorlog juist Duitsland
den en doelstellingen van de politieke vorming in
Terugkijkend op de ontwikkeling van de politieke
de voorspelbaarheid van de kiezer bij het “juist”
(zeker voor Nederland) hét voorbeeld werd voor
de DDR verwerpelijk waren. De noodzaak om eigen
vorming sinds de oorlog in West-Europa in het
inschatten van de eigen belangen en de daarbij
politieke vorming. Men vreesde voor een nieuwe
activiteiten te rechtvaardigen en te contrasteren
algemeen en Nederland in het bijzonder dringen
behorende keuze in het stemhokje. De paradox
ontsporing van de politieke ontwikkeling: Hitler
met de praktijk van het Oostblok werd hierdoor
zich twee conclusies op. Ten eerste fluctueert
van de onvolwassenheid van de soeverein bewerk-
had immers bewezen dat het soevereine kiezers-
echter onderstreept.
de gemaakte keuze in de loop van de tijd, zoals
stelligde ook dat de minimumleeftijd voor het ac-
volk door een demogoog misleid en gemobiliseerd
tieve kiesrecht pas in 1946 van 25 naar 23 verlaagd
kon worden tégen de democratie. Daarom werden
Nederland kende van voor de oorlog een zwak
Desondanks kennen de verschillende posities ten
werd. Als achttienjarige kan men sinds 1972 naar
van staatswege talrijke initiatieven genomen om
ontwikkelde traditie van brede politieke vorming
aanzien van dit dilemma elk een langere traditie
de stembus voor de Tweede Kamerverkiezingen en
de burgers te wapenen tegen deze gevaren en
in handen van de staat. Daarom keken de eerste
en bestaan ze naast elkaar. Net als de negatieve
gekozen worden kan men pas sinds 1983.
daarmee de nieuwe democratische orde veilig te
experts die na 1945 de dringende behoefte aan
maatregelen (de repressie van antidemocraten)
Nog afgezien van de ontwikkeling van een
stellen. Sinds 1952 kende de Bundesrepublik als ge-
een nationaal beleid op dit gebied erkenden, naar
blijkt ook de proactieve agenda (de vorming van
algemene schoolplicht stond de halve eeuw voor
heel maar ook elk Bundesland een (Bundes)zentrale
hun vakgenoten en de ontwikkelingen in Duits-
democraten) te corresponderen met de perceptie
de Eerste Wereldoorlog bol van de idealistische
für politische Bildung. De taak van deze instel-
land. Dit wil echter niet zeggen dat de gevoelde
van democratische crisis. In een fase van crisis zijn
initiatieven om de burgers op te voeden en vooral
ling was het bereiken van een zo breed mogelijk
behoefte aan (bij)scholing van de burger typisch
meer politici bereid om te investeren in politieke
gebruikelijk bij onoplosbare politieke dilemma’s.
Ondemocratische kiezers en gekozen antidemocraten
45
46
vorming en om over de principiële bezwaren die
als kiezers. Daartoe werden ze voorzien van een
pijleer” zoals het door de Mammoetwet van 1968
van mening is dat “de staat” hiermee principieel
daaraan kleven, heen te stappen. Deze golfbewe-
“catechismus” aan goede antwoorden op lastige
werd ingevoerd in het Nederlands voortgezet
buiten zijn domein zou treden, is in het eeuwigdu-
ging is ook in de laatste decennia herkenbaar. Het
politiek-morele vraagstukken als leidraad voor
onderwijs, had dan ook niets gemeen met zijn
rende debat over politieke vorming niet waar-
door velen gedeelde optimisme van Fukuyama
het leven. Een van de wezenskenmerken van de
voorganger “staatsinrichting”.
neembaar, afgezien natuurlijk van de protestanten
ten tijde van de val van de Berlijnse Muur leek
veranderende democratieopvatting sinds de jaren
politieke vorming bij gebrek aan bedreigingen
zestig was daarentegen de vorming van kritische
Individualisme werd in de eerste aanzetten tot
en partij vonden. Slechts enkele individuen zoals
en de eindoverwinning van de liberale democra-
(of zelfs kritiese) burgers. Vanuit deze visie was het
politieke vorming in de jaren van wederopbouw
Hannah Arendt wezen regelmatig en vasthoudend
tie overbodig te maken. Met de twijfels over de
niet alleen niet de taak van de staat om de burgers
als morele en maatschappelijke bedreiging van
op de gevaren van staatsinterventie in de politieke
bestaande democratische orde en vormen, keerde
van antwoorden te voorzien, het gold zelfs als
de democratische orde gezien, als tegenhanger
vorming van de burgers überhaupt. In het huidige
in de eenentwintigste eeuw ook het debat over de
ronduit gevaarlijk als de staat op deze manier met
van burgerzin en nationale identiteit. Twintig jaren
tijdsgewricht komt de consensus van kritisch bur-
politieke vorming terug.
zijn burgers zou omgaan. Net als de opvatting dat
later golden individualisme en kennis van andere
gerschap zoals die sinds de jaren zestig bestaan
het intact houden van de democratische instel-
culturen juist als de belangrijkste kwaliteiten
heeft, onder druk te staan. De daarachter lig-
Bij de negatieve maatregelen was sprake van een
lingen belangrijker is dan het beschermen van de
van de burgers en daarmee van een dynamische
gende consensus dat de politieke vorming van de
stroming die de prioriteit gaf aan de bescher-
democratie, werd de goedbedoelde opvoeding
democratie. Net als bij de drie visies op negatieve
soevereine burger de staat niet onverschillig mag
ming van de staat dan wel de democratie, van
van de burgers als een bedreiging op zich voor de
maatregelen uit het interbellum, is de tegenhanger
laten, is met een modern staatsconcept voor ogen
een andere stroming die de representatie van de
democratie op een hoger niveau gezien. Sinds-
van de “essentiële democratie” ook hier meer een
en met de historische ervaringen van de twintigste
burgers als hoogste goed beschouwde en van
dien is het dominante principe dat de overheid en
roepende in de woestijn. Een echte stroming die
eeuw in het geheugen een vanzelfsprekendheid. •
een bijzonder principiële stroming die de recht-
het onderwijs de burgers in staat moeten stellen
staat als absolute waarde beschouwde, ongeacht
om hun eigen keuzen te maken in de genoemde
Als basis voor het essay over democratie en antide-
Democracy or Creative Reform. Dutch Debates on
representativiteit of staatsraison. Wat betreft de
vraagstukken en om zichzelf tot verantwoordelijke
mocraten in het interbellum dienden de proefschrif-
the Repression of Parliamentary Representatives and
positieve maatregelen kenden de jaren vijftig
én zelfstandige burger te ontwikkelen. (Anders
ten van Joris Gijsenbergh (“Gebreken der democratie.
Political Parties, 1933-1940”, in: Joris Gijsenbergh et
de politieke vorming die bij “gedisciplineerde
dan het Engelse “education” of het Franse “édu-
Pogingen tot hervorming van de Nederlandse demo-
al. (eds.), Creative Crises of Democracy (Brussel: Peter
democratie” paste: Burgers en vooral jongeren
cation” geven “vorming” en het Duitse “Bildung”
cratie, 1917-1940”) en van Wim de Jong (“Mondige
Lang, 2011), pp. 247-280; Wim de Jong, “Political
moesten in het bijzonder in het onderwijs bewust
beide dimensies weer: Burgers worden gevormd,
burgers. Nederland en de democratie 1945-1985”)
Education and the Recurring Crisis of Democracy in
gemaakt worden van hun verantwoordelijkheid
maar vormen ook zichzelf.) Het vak “maatschap-
evenals de artikelen: Joris Gijsenbergh, “Crisis of
the Netherlands (1945-2010)”, in: Idem, pp. 117-138.
en katholieken die dit een taak voor de eigen zuil
Ondemocratische kiezers en gekozen antidemocraten
47
Q u i z: Quizvraag 1:
Quizvraag 4:
Quizvraag 7:
c. In Gaellic (“daonlathas”).
c. “Alea iacta est” ofwel “de teerling is gewor-
c.
In het Albanees (“demokraci”), het Hongaars
pen” – er is geen weg terug meer, de gemaakte
eeuw boekte de “People’s Party” die zichzelf ook
(“demokrácia”) en Welsh (“democratiaeth”) is
keuze is onherroepelijk.
als “Populist Party” betitelde, in de VS enige
de Griekse woordstam duidelijk herkenbaar.
b.
De demonstratie tegen de plaatsing van
c. Na de Duitse bezetting om de Nederlandse nationale eenheid te celebreren.
verkiezingssuccessen met de claim op te komen
Quizvraag 5: Quizvraag 2:
In de jaren negentig van de negentiende
Quizvraag 10:
a.
Het motief hierbij was niet representativi-
voor het gewone volk en zich te weren tegen het politieke establishment.
teit of competentie, maar het voorkomen van
Quizvraag 8:
kruisraketten - gezien de duidelijke politieke
machtsconcentraties en langdurige heerschap-
boodschap en de omvang van meer dan een half
pij de keuze van een bestuurder van het toeval
d. De VVD-er Blaauw prijst de courage van
miljoen Nederlanders.
afhankelijk te maken.
Jeltsin tijdens de coup van augustus 1991 tegen Gorbatsjov, maar betwijfelt of deze populist een
Quizvraag 3:
48
Quizvraag 6:
overtuigd democraat is.
a. en c. Wellicht onbedoeld, maar de over-
b.
eenkomst tussen de mensenmassa’s aan beide
(als meest “gemiddelde” gemeenten van Neder-
zijden van het water van de Reflecting Pool en
land) op initiatief van de Europese Beweging de
d. Toen de koning het leger inzette om zijn ge-
de banken in een kerkschip is opvallend. Gezien
stemming onder de bevolking over het ideaal
zag te doen gelden, versperde het volk van Parijs
Kings bewondering voor Mahatma Gandhi is
van een Verenigd Europa gepeild. Ruim 90 pro-
in 1588 de straten met tonnen (fr. “barriques”).
diens mars de meest plausibele inspiratiebron.
cent stemde overigens voor in beide steden.
In december 1952 werd in Delft en Bolsward
Quizvraag 9:
Quiz; antwoorden
49
Colofon
Auteur
Eindredactie
Wim van Meurs Celine Giesbers, Nijmegen Uit het democratieonderzoek van filosofen, historici en politicologen aan de Radboud Universiteit Nijmegen Informatie: http://www.ru.nl/geschiedenis/onderzoek/politieke/
Ontwerp
Druk Trioprint Grafisch Centrum, Nijmegen Oplage Met dank aan
500 exemplaren de Faculteit Letteren, Radboud Universiteit de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO)
© Radboud Universiteit Nijmegen, November 2011
50
Lidwine Houben Ontwerp, Nijmegen (
[email protected])
Overname van (gedeelten van) tekst is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van de auteur.