PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen
The following full text is a publisher's version.
For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/41665
Please be advised that this information was generated on 2016-01-26 and may be subject to change.
Alles uit niets Leven en werk van Frank Zappa Maarten Steenmeijer
Barry Miles b egint zijn biografie van Frank Z appa m et h et verhaal van een valstrik die Z appa in de gevangenis belanden deed. D eze traum atische ervaring zou ten grondslag liggen aan Z appa’s rebellie in leven en werk. Miles laat, terecht, ook zien dat Z appa m eer was dan een rebellerende popm usicus: zijn karakter en zijn oeuvre zijn op zijn m inst com plex te noem en. Mr. Am erica, walk on by your schools that do not teach / Mr. Am erica, walk on by the m in d s th a t w on’t bc reached / Mr. Am erica, try to hide the emptiness th a fs you inside. Z o luiden de eerste regels van ‘H u n g ry Freaks, D addy’, het eerste liedje van het eerste album van The M others o f Invention. M et deze w oorden zette de baas van de M o th ers, Frank Z appa (1940 -1 9 9 3 ), de to o n van de eerste jaren van zijn carrière, waarin hij dankzij even opvallende als verrassende albums als Freak O utl, Absolutely Free en We’re Only Fn Ft For Fhe Money uitgroeide to t de meest gezaghebbende vertegenw oordi ger van de Amerikaanse undergroundpop van de tweede helft van de jaren zestig. Voor veel fans h o u d t de kennis van Zappa’s carrière hierm ee op. D ebet daar aan is ongetwijfeld h u n afnemende inte resse in popm uziek, m aar Zappa maakte het hen m et zijn proteïsche kunstenaar schap en zijn overrom pelende productivi teit dan ook niet makkelijk. Terwijl de meeste popartiesten na de eerste succesjaren voornam elijk voortborduren op oude patronen, verlegde Zappa voortdurend
zijn grenzen en ontwikkelde hij zich al snel van liedjesschrijver to t veelzijdig componist. Hij maakte niet alleen pop maar ook jazz en m oderne muziek, en raakte tegen het einde van zijn leven ver slingerd aan wereldmuziek. Daarnaast was hij actief als filmmaker, schreef hij in de jaren tachtig twee boeken en vervulde in 1990 korte tijd een diplomatieke func tie voor de overheid van Tsjechië toen dat land dankzij de nieuwe president Vaclav Havel en diens hippe helpers een ingrij pende m etam orfose onderging. D aar naast ventileerde Zappa in duizenden interviews zijn tegendraadse opvattingen over de stand van zaken in de wereld en die van de Verenigde Staten in het bij zonder. Ondanks deze diversiteit was er volgens Zappa geen sprake van een ver snipperd kunstenaarschap. Alles, inclusief de interviews, maakte deel uit van wat hij een ‘conceptuele continuïteit’ noemde. Freakerige fratsen Barry Miles laat zijn biografie van Frank Zappa beginnen m et een episode uit 1965. Zappa was toen al vierentwintig,
Biografie Bulletin Voorjaar 2005
maar m et zijn carrière wilde h et n o g niet erg vlotten. Aan zijn inspanningen lag dat niet. Hij speelde in m eerdere bandjes tegelijk en was ook als com ponist en filmmaker al jarenlang d ruk in de weer. M aar o m d at d at allemaal te w einig opbracht om van te kunnen leven zei hij geen nee toen een verkoper van tw eede hands au to ’s hem vroeg om voor h o n derd dollar een pornografische geluids band te m aken voor een feestje. H e t was een valstrik. De autoverkoper was in werkelijkheid een politiefunctio naris die er een pervers plezier in schiep om vrijbuiters als Zappa te pakken. Z o kwam het dat Zappa tien dagen werd opgesloten in een gevangenis waar het m oordend heet was, de lichten vieren tw intig u u r per dag aanbleven en de kak kerlakken vrij spel hadden. Die tien dagen veranderden Z appa’s leven, aldus Miles. D aar vielen hem de schellen van de ogen, daar besefte hij dat ‘alles wat hij op school had geleerd over the A m erican Way o f Life een leugen was.’ D eze traum atische ervaring is de sleutel to t Z appa’s leven en werk, lijkt Miles aan het slot van zijn inleiding te suggereren: ‘Hij zorgde ervoor dat iedereen naar zijn pornografische geluidsband luisterde hij maakte er steeds weer een nieuwe ver sie van, m instens een paar keer op elk album. Z o [...] liet hij Amerika zichzelf zien zoals het echt was: bedrieglijk, leu genachtig, oppervlakkig en lelijk.’ H e t laatste hoofdstuk, waarin Miles de balans opm aakt van een van de eigenzinnigste carrières uit de popm uziek, eindigt in dezelfde trant. H e t zou Zappa er vooral om te doen zijn geweest te laten zien dat de keizer geen kleren draagt. Miles trekt op deze m anier zijn verhaal m ooi rond to t een cirkel. M aar daarmee doet hij niet alleen Z appa’s werk tekort m aar ook zijn eigen boek. In tegenstel ling to t wat het begin en het einde van
32
Biografie Bulletin Voorjaar 2005
Frank Zappa
F rank Zappa d o en verm oeden, pin t Miles zijn onderw erp niet vast op de maatschappijkritische persoonlijkheid die iedereen kent, maar laat hij zien hoe breed en veelzijdig Z appa’s oeuvre is. Stap voor stap brengt hij Zappa’s overvolle carrière in kaart en maakt daarbij duidelijk dat hij, net als zijn vermaarde landgenoot Andy W arhol, in principe alles bruikbaar achtte voor zijn werk: gesprekken, straatgeluiden, billboards, jingles, reclam eboodschappen, keukens, benzinestations... Seksisme P rettig is dat Miles de lezer alle ruim te geeft om zelf verbanden te leggen en conclusies te trekken. Zijn feitelijke, zakelijke aanpak past ook goed bij zijn eigen positie ten opzichte van zijn o nderw erp. Enerzijds schem ert er in zijn verhaal bew ondering voor Z appa’s uitzonderlijke w erk door, dat hij verge lijkt m et dat van E dgar Varèse, M arcel D ucham p, H en ry James, Ezra P ou n d , Roy Lichenstein en de Beat G eneration
(waarover Miles diverse boeken schreef). M aar kritiek h eeft hij ook, vooral op een aantal onhebbelijke karaktertrekken van Zappa, zoals zijn seksisme (ten opzichte van vrouw en had hij volgens Miles een ‘h o u d in g uit h et Stenen T ijdperk’), zijn m isantropie (‘een kille nihilist’ n o em t hij hem ergens) en op zijn autoritaire persoonlijkheid (m et Z appa w erken was ‘als w erken m et H itle r’, aldus Eric B urdon). H e t is een eigenschap die Miles herleidt to t de Siciliaanse ach ter gro n d van Z appa’s familie en die o n d er m eer to t gevolg h ad d at go d fa th er Z appa doorgaans in luxere hotels ver bleef dan zijn b an d g en o ten . Bovendien beloonde hij hen m eestal karig voor h u n werk. In fam ilieverband was Z appa eveneens een patriarch naar wiens pij pen zijn om geving diende te dansen. W anneer hij thuis was, m o ch t niem and hem storen en kwam hij zijn studio alleen m aar uit om te slapen. Schrijnend en tegelijkertijd o n tro e re n d is het ver haal van zijn d o ch ter M o o n , die in een ultiem e pog in g om aandacht van haar vader te krijgen een briefje o n d er zijn d eur sch o o f waarin ze vroeg o f ze niet sam en een plaatje k o n d en maken. D at was een idee dat helem aal in h et straat je paste van de a nything goes-filosofie van haar vader, die p ro m p t daarop sam en m et haar ‘Valley G irl’ opnam . De gevolgen w aren ro n d u it spectaculair. H e t n u m m er w erd niet alleen een m onsterhit m aar bracht in zijn kielzog ook een keur aan profijtelijke merchandising (ldeding, m ake-up, sleutelhangers, p o p pen, kaarten) m et zich m ee, wat de gehaaide zakenm an in Z appa ongetw ij feld veel plezier m o et heb b en gedaan. M isschien zo u Z appa h e t altijd wel zo heb b en gewild en alles voor h et geld heb b en willen doen. Z eker is in elk geval dat een p u u r com m erciële aanpak hem niet goed afging. V oor een lekker
in h e t g ehoor liggend popdeuntje draai de hij zijn hand weliswaar niet om , maar zijn onw eerstaanbare neiging om zijn liedjes te larderen m et freakerige fratsen en com plexe w endingen stond een suc cesvolle carrière als hitsm id in de weg. Een ander obstakel w aren zijn artistieke am bities, die zich in de loop der jaren steeds m eer verschoven naar h e t co m p o n e re n en u itv o eren van serieuze m uziek. N aar eigen zeggen was dit Z ap pa’s oorspronkelijke m uzikale in te resse. D aarvan kon hij echter niet leven en daarom financierde hij die m et de o pbrengsten van zijn popw erk. R om antisch D e indruk die M iles’ verhaal geeft is dat Z appa niet zozeer verslaafd was aan geld en m acht, als wel aan werken. Hij verw aarloosde er niet alleen zijn gezin en v rien d en voor, m aar o o k zijn gezondheid. Hij m oest weliswaar niets h ebben van drugs en dronk nauwelijks alcohol, m aar zijn dieet van sigaretten, koffie, ham burgers, steaks en kip was een aanslag op zijn gezondheid. Ken m erkend voor zijn m onom ane m anier van leven is ook dat hij pas na een klei ne tien jaar in de gaten kreeg dat hij prostaatkanker had. Zijn on g ezo n d e levenswijze was daar overigens niet als enige debet aan. Zappa bracht h e t leeu w endeel van zijn jeugd d o o r in de b u u rt van een militair gebied bij Baltim ore waar veel chem ische proeven w erden genom en. Van de giftige stoffen die daarbij vrijkw am en o n d e rv in d e n de bew oners to t op de dag van vandaag de hinderlijke o f zelfs fatale gevolgen. Sym ptom atisch was dat de jonge Frank vrijwel altijd ziek was to en hij daar w o onde m aar nergens last m eer van had n adat h et gezin naar Florida en, later, naar California was verhuisd. Z o schaam teloos als Zappa de intim itei-
Biografie Bulletin Voorjaar 2005
ten van anderen in zijn w erk gebruikte en zo brutaal als hij ageerde tegen aller lei seksuele, p olitieke en religieuze taboes, zo gesloten was hij over zich zelf, zelfs tegenover zijn vrouw en kin deren. ‘Frank en ik p ro b eren elkaar zo w einig m ogelijk te spreken,’ verklaarde zijn echtg en o te Gail h e t geheim van h u n duurzam e huwelijk. ‘We d o en ons best o m n iet te p ra te n .’ T yperend is ook dat Z appa m uziek n iet als expressie van gevoelens beschouw de, m aar als geluid, een opvatting die hij deelde m et Ig o r Stravinski, een van zijn grote v oorbeel den. D eze kille opvatting kan niet ver hullen dat m uziek Z ap p a’s leven niet alleen zin gaf, m aar h et ook verhief boven h et banale bestaan van alledag. D at bestaan gebruikte Z appa liever als
Biografie Bulletin Voorjaar 2005
m ateriaal dan dat hij er deel van u it m aakte. H e t is een argum ent dat Miles m erkw aardig genoeg niet n o em t in h et laatste hoofdstuk, w anneer hij p ro b e ert aan te to n e n dat Z appa in diepste w ezen een rom antische kunstenaar was. C om plex is ook de verhouding tussen Z appa en de V erenigde Staten. Hij sloeg de Amerikaanse d ro o m aan splin ters, m aar was er zelf ook een verper soonlijking van. Z o n d er enige muzikale ach tergrond, helemaal op eigen kracht en gebruik m akend van w at zijn pad o o k m aar k ru iste, sch ree f hij een m astodontisch oeuvre bij elkaar. Vanuit h et niets en m et niets m aakte hij alles. B arry M iles, Frank Zappa (L onden, A tlantic Books 20 0 4 )
