PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen

PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen

The following full text is a publisher's version.

For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/111973

Please be advised that this information was generated on 2015-09-19 and may be subject to change.

ZAKENDOEN IN DE GROENE ECONOMIE

i n cl 12 r e l e va n t e cases

De 7 succesfactoren voor duurzaam ondernemen

DIT BOEK IS MEDE TOT STAND GEKOMEN DANKZIJ

s

4D Architecten Enter & Advies

s

Ahrend Inrichten BV

Better World Plastics BV

s

CE Delft

Connection BV

CEO Media BV

s

Coram International

s

s

s

s

s

Groene Golf

GEN Group

s

IMSA

Kies Groen Licht

s

Klostermann

s

s

s

Paulussen Advocaten NV Rebel Group Advisory BV

®turntoo

s

s

Van Wijhe Verf BV

Weleda Benelux SE

s

Good Company

s

s s

MultiCopy Nederland BV

Postfossil

s

s

s

Squarewise

Sidcon

s

s

Unica

s

s

s

Deerns

Dutch

s

s

Eosta

Alliander

s

Amazone Duurzaam Verkoop

AT Osborne

s

Athlon Car Lease

s

s

s

s

s

DHV

s

s

Etopia

s

Green-Consultant

s

Harting-Bank B.V.

s

s

s

Kruideniergroep BV

s

Martini ziekenhuis

s

Nationale Postcode Loterij

s

Organiq

s

Roggebotstaete Landgoed B.V

s

Strukton Groep NV

Van Gansewinkel Groep BV

s

s

s

Tendris

Van Houtum BV

s s

s

s

Kennedy Van der Laan

s

Mauritsgroen MGMC

s

s

s

Groenbalans

s

s s

Nyenrode

s

RAU

s

Scope Bouwmanagement BV

s

s

Qurrent

Tocardo International

s

s

Topell Energy

Van Nelle Ontwerpfabriek Exploitatie BV

s

Vredenburg Installatietechniek

s

s

Yellow&Blue Investment Management B.V.

Winnen & Co

Fleet Support

I AM creative

Vidox, Floorcare & Maintenance

Wij zijn koel / Cool Endavour

Down to

OVVIA

Priva

s

s

s

OVG Projectontwikkeling bv

Primum

s

Ecofys

Noordhoff Uitgevers BV

Schaap & Partners

s

s

HarvestaGG (Green Goods) B.V.

s

s

s

Eclectic

GreenGrafitti

Jan Paul van Soest - Advies voor Duurzaamheid

s

De Jonge Milieuadvies

Experience Island

Greenes Nederland

BECO

Carbon Stars

Dijkstra Agrimarketing

DWA installatie- en energieadvies

s

s

Compete automatisering bv

De Groene Prikkel BV

Desso

s

Brandwijk Kerstpakketten BV

Climate Neutral Group

PostNL Holding BV

s

s

ASN Bank

De Baak

Online accountants MKB

RIMETAAL B.V.

s

s

Koffiebranderij Peeze

s

VAR

s

Enviu

Hanze Development

PGGM

s

Deal Circle

s

Triodos Bank

s

s

s

s

s

s

Creative Beards

Omniversum BV

s

Search Ingenieursbureau BV

s

s

s

s

Albron BV

BMD Advies Centraal

Chiesi Pharmaceuticals BV

Eneco

s

Aquafox

s

BioMCN BV

InterfaceFlor Nederland

Moeiteloosleven.nu

Business Universiteit

s

s

APG

s

s

Groene IT

Imago bouwers

Menzis

s

Dröge & Van Drimmelen

Emissierechten.nl

Geelen Counterflow

s

s

De Stroomplantage

Draaijer + partners

EECT BV

Between Us

s

De Legitimiteit Groep

s

s

s

AKD advocaten & notarissen

Antropia, Cultuur en Congrescentrum

s

Earth

s

s

We beat the Mountain

s

ZAKENDOEN IN DE GROENE ECONOMIE De 7 succesfactoren voor duurzaam ondernemen

TER INTRODUCTIE DE REGELS VAN HET SPEL…

7

Maatschappelijke en economische veranderingen voltrekken zich vaak voor een belangrijk deel onder de oppervlakte, ontrokken aan het oog van de oppervlakkige waarnemer. Dat geldt ook voor economische verduurzaming. Voor velen – en dan in het bijzonder niet-ondernemers – is verduurzaming nauwelijks tastbaar en heeft het woord vooral negatieve connotaties: verlies van welvaart, verlies van inkomsten, verlies van posities, verlies van zekerheden … Alsof het alleen maar minder kan worden. Als directeur van De Groene Zaak respectievelijk hoogleraar Duurzaam Ondernemen hebben wij het bijzondere voorrecht dagelijks geconfronteerd te worden met nieuwe initiatieven en ideeën op het gebied van verduurzaming. Voor ons is verduurzaming dus niet alleen zichtbaar en tastbaar, maar ook een wenkend perspectief: het wordt allemaal veel beter, slimmer, efficiënter en bovenal houdbaar op de lange termijn. Kortom, voor wie gelooft in innovatie en de enorme kansen die de integratie van maatschappelijk en economisch rendement biedt is deze nieuwe manier van zakendoen buitengewoon inspirerend. Een inspiratie die veel verder en dieper gaat dan wat er sporadisch in de media over verduurzaming wordt gepubliceerd: het raakt ons in hoofd en hart en maakt dat onze handen jeuken. In dit boekje hebben we daarom een groot aantal goede voorbeelden van die nieuwe manier van zakendoen gebundeld. Geïnterpreteerd, geanalyseerd en vertaald naar eenvoudige managementtaal. Niet omdat het allemaal zo eenvoudig is, dat nieuwe zakendoen. Maar wel omdat we het vaak te ingewikkeld maken, terwijl het vaak gewoon een kwestie van gezond verstand is. Het gaat in deze uitgave dus om de kracht van wat 9

we wél weten. En het gaat om de kracht van gedeelde visies, overtuigin-

samenwerkingsverbanden, van wel of geen doorbraken op het gebied

gen en beelden. Het gaat erom dat we allen een nieuw referentiekader

van hernieuwbare energie. Maar dat lokaal en mondiaal in een geheel

delen waarin al die nieuwe variabelen een rol spelen. Waarbij we met

nieuwe verhouding tot elkaar komen te staan, daarvan zijn we overtuigd.

dezelfde kennis acteren en hetzelfde perspectief voor ogen hebben. Dat

Vandaar dat wij ook niet geremd worden door ‘ja, maar’, maar eerder

motiveert, dat inspireert en brengt ons gezamenlijk verder.

kiezen voor ‘ja, en dan…’.

Kern van deze publicatie zijn de zeven succesfactoren voor groen onder-

Voor deze publicatie is waardevolle input geleverd door tal van partners

nemen die naar wij hopen een samenhangend beeld schetsen over die

van De Groene Zaak en een aantal duurzame denkers waarmee wij al

nieuwe manier van zakendoen. Hoe doe je het, welke mogelijkheden zijn

langere tijd met veel plezier samenwerken. De door hen aangedragen

er, en bovenal: waarom het logisch is dat we onze oude economische

voorbeelden, inzichten en praktijkkennis hebben mede geleid tot het

spelregels moeten opbergen bij het oude spel - in de kast, bij andere

definiëren van de zeven succeskenmerken. Onze oprechte dank daar-

spellen die we niet meer spelen. Omdat we nu een ander spel spelen,

voor.

met andere spelregels. Duurzame, wel te verstaan. De economie van de toekomst is duurzaam. Dat is geen wishful thinking Het mag geen verbazing wekken dat tijdens het schrijfproces er ook bij

op een groene wolk, het is domweg realiteit. Dit boekje opent voor de

meelezers iets van ongeloof en scepsis merkbaar was – alsof de Groene

lezer een deur die toegang biedt tot een nieuwe wereld. Welkom in de

Economie te mooi is om waar te zijn. Het kost velen merkbaar moeite

Groene Economie, welkom in een wereld waarin ondernemen spannen-

een ‘educated guess’ te doen naar onze toekomstige economische realiteit.

der en uitdagender is dan ooit tevoren.

Dat is ook niet verwonderlijk, want de vele variabelen en interacties maken dat de exacte ontwikkelingen zich maar beperkt laten voorspellen. Nieuwe dilemma’s doemen op, de snelheid van ontwikkelingen be-

Marga Hoek

paalt de uiteindelijke inkleuring. Zo gaan wij ervan uit dat ondernemen

Jan Jonker

in de Groene Economie een meer lokaal karakter krijgt – zonder dat dit overigens het absolute einde betekent van mondiale ontwikkelings- en

Juni 2012

productieprocessen. De vraag in welke verhouding lokale en mondiale economie uiteindelijk tot elkaar komen te staan kan niet beantwoord worden: dat is onder meer afhankelijk van de snelheid van de verduurzaming van onze mobiliteit, van de mate van opschaling van decentrale 10

11

Ter Introductie

...................................................................

7

Hoofdstuk 1. De Groene Economie is dichterbij dan u denkt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Hoofdstuk 2. De 7 succesfactoren voor duurzaam ondernemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Hoofdstuk 3. Eerste succesfactor. Op zoek naar partners binnen het industriële ecosysteem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Hoofdstuk 4. Tweede succesfactor. Ontwikkeling en productie: lokaal waar mogelijk, mondiaal waar nodig. . . . . . . 39 Hoofdstuk 5. Derde succesfactor. Circulair ontwerpen

.......................................

Hoofdstuk 6. Vierde succesfactor. Collectief innoveren in de Groene Economie

...........

45 55

Hoofdstuk 7. Vijfde succesfactor. Van product naar dienst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Hoofdstuk 8. Zesde succesfactor. Lengte maal breedte: iedere businesscase is maatwerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Hoofdstuk 9. Zevende succesfactor. Meerlagig financieren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Hoofdstuk 10. De overheid en de spelregels voor vergroening van de economie . . . . . . . . . . . 89 Hoofdstuk 11. Epiloog. Over boormachines, artisjokken en gezond verstand . . . . . . . . . . . . . . . . 97

15

HOOFDSTUK 3. EERSTE SUCCESFACTOR. OP ZOEK NAAR PARTNERS BINNEN HET INDUSTRIËLE ECOSYSTEEM

33

In de gemeente Westland verrijst een woonwijk die straks volledig wordt verwarmd door de restwarmte uit de naastgelegen tuinbouwkassen.

De basis van het circulaire denken ligt opgesloten in een eenvoudig credo: afval is grondstof. Ondernemers in de Groene Economie maken daarom slim gebruik van de sociale, industriële en economische omgeving waarbinnen zij opereren. In plaats van reststromen simpelweg als ‘afval’ te lozen, te verbranden of te storten, zoeken zij naar mogelijkheden om die reststromen economisch te herwaarderen. Veel meer dan nu is de Groene Economie dus een geheel van samenhangende deelsystemen waarin ondernemingen bewuste keuzes maken om zo tot een optimale businesscase te komen. Dat denken wordt ook wel ‘organisatie-ecologie’ genoemd11. Er bestaan complexe, industrieel-organisatorische ecosystemen waarin ondernemingen elkaar helpen om restproducten nuttig en economisch rendabel in te zetten. Ze doen dit door (rest)stromen als afvalwater, warmte, biogas, elektriciteit en slib uit te wisselen binnen gesloten kringlopen, zonder ze af te wentelen op andere gebieden. Dat betekent dat bedrijven elkaar bewust steunen om duurzaam te zijn, in de keten en in het netwerk. In de eerste plaats zijn er economische voordelen. Immers, afval kan verkocht worden. Daarnaast zijn er organisatorische voordelen: duurzaamheid zit niet alleen het eigen 11 Jonker, J., Reinhoudt, J. en te Riele, H. (2011). “Transities naar Duurzaamheid”, te downloaden via bit.ly/L8zgFt

35

CASE 2 bedrijf, maar in de gehele keten en het netwerk. Tenslotte zijn er ook schaalvoordelen, want samen organiseren is aantrekkelijker dan alleen.

DRAAIJER+PARTNERS DIERENPARK EMMEN: THE NEXT LEVEL Het bekende dierenpark in Emmen wordt verplaatst en herontwikkeld. In dit project

De duurzame stad

worden de investeringen door verschillende partijen gekoppeld aan hoge prestatie-eisen ten aanzien van duurzaamheid. Zo moet het park in de exploitatiefase CO2-neutraal zijn, gebruik maken van volledig hernieuwbare energiebronnen en met betrekking tot duurzaam

Voorbeelden van succesvolle (industriële) ecosystemen zijn er al – met

bouwen een GPR-score van minimaal 8 behalen. Projectleider draaijer+partners zet in op

name enkele duurzame stadsontwikkelingen in Duitsland en Scandina-

zoveel mogelijk synergie tussen functies en op innovatieve oplossingen op het gebied van

vië. Steden als Hamburg, Kopenhagen en Stockholm lopen voorop in

dierenwelzijn, warmte/koude-uitwisseling, waterkringlopen en afvalstoffenvergisting met

het onderling verbinden van eco-relevante processen, het invoeren van

biogasopwekking. Bovendien wordt zoveel mogelijk gewerkt op basis van (exploitatiege-

kringlopen en het focussen op schone, duurzame technologie. Zij onder-

richte) contracten waarbij diensten worden afgenomen, in plaats van installaties te kopen.

scheiden zich door een holistische kijk op duurzaamheid waarin her-

Zo ontstaat een ecosysteem op verschillende niveaus; een duurzaam en circulair functi-

nieuwbare energie, duurzaam bouwen en leven, recycling en afvalma-

onerend gebied met een lange termijnverbinding tussen partijen en een sterke lokale

nagement en duurzame mobiliteit hand in hand gaan. In ons land geldt

verankering.

adviesbureau Hanze Development als ambassadeur van deze vorm van duurzame stadsontwikkeling. Een voorzichtig begin is er: ingenieursbureau Priva maakt in de gemeente Westland de eerste grote nieuwbouwwijk mogelijk die wordt verwarmd met restwarmte uit naastgelegen tuinbouwkassen. Jaarlijks betekent dat een besparing van 1,2 miljoen kubieke meter aardgas en een reductie van de uitstoot van CO2 met 1.100 ton per jaar (770 kilo per huishouden, ofwel 40 procent minder dan nieuwbouwwoningen met een traditionele energievoorziening op aardgas). Een ander bekend voorbeeld is dat van de Haven Rotterdam, van waaruit CO2 uit rookgassen wordt getransporteerd naar de kassen van het Westland waar het de groei van planten versnelt.

36

37

Het gezamenlijk belang overstijgt het individuele belang De essentie van industrieel-organisatorische ecosystemen is dat het gezamenlijk belang bij een succesvolle samenwerking het individuele organisatorische belang overstijgt. Een vergelijkbaar model zien we in Silicon Valley, California. Wat bezielt hightech ondernemingen, die elkaar soms rechtstreeks beconcurreren, om zo dicht bij elkaar te gaan zitten? Het antwoord is te vinden in een kleine wijk aan het begin van Sand Hill Road in Menlo Park, waar een groot aantal venture capitalists kantoor houdt. Of op de campus van Stanford University in Palo Alto, waar talentvolle studenten van over de hele wereld rondlopen en wetenschappers en technologiebedrijven nauw met elkaar samenwerken. Het geheim van Silicon Valley is geen geheim: ondernemingen vechten er om marktaandeel en om de beste techneuten, maar tegelijkertijd staat juist de concentratie van hoogtechno-

HOOFDSTUK 4. TWEEDE SUCCESFACTOR. ONTWIKKELING EN PRODUCTIE: LOKAAL WAAR MOGELIJK, MONDIAAL WAAR NODIG

logische industrie borg voor beschikbaarheid van een oneindige hoeveelheid durfkapitaal, ondernemerszin, hoogopgeleide professionals en ’s werelds meest talentvolle studenten. Bedrijven inspireren elkaar en maken optimaal gebruik van elkaars expertise. Ook hier overstijgt hun gezamenlijk belang bij een succesvolle Valley het individuele organisatorische belang. In Nederland is de High Tech Campus in Eindhoven een pakkend voorbeeld: Philips en ASML hebben een aanzuigende werking voor high tech toeleveranciers en bieden carrièremogelijkheden voor gespecialiseerde technici. Faciliteiten, waaronder kantines en vergaderruimten, maar ook specialistische laboratoria, worden gedeeld. Niet alleen om kosten te besparen, maar vooral om samenwerking en (ongeplande) kruisbestuiving te stimuleren. 38

39

Papierproducent Van Houtum vond een lokale partner die op basis van overtollig inktresidu hoogwaardig verpakkingsmateriaal wist te ontwikkelen tegen beduidend lagere kosten.

Het overgrote deel van de huidige businessmodellen is gebaseerd op schaalvoordelen. Zij functioneren bij de gratie van het feit dat er sprake is van een ogenschijnlijk oneindige aanvoer van primaire grondstoffen en van goedkope brandstoffen die mondiale outsourcing mogelijk maken. In de Groene Economie hebben deze businessmodellen afgedaan: zij zijn eenvoudigweg niet duurzaam. Grondstoffen zijn niet oneindig en energie is niet (bijna) gratis. Ondernemers kiezen in dat perspectief zoveel mogelijk voor lokale productieprocessen – dichtbij de afnemer en bij de bron als dat aan de orde is. Hierdoor kunnen ze optimaal inspelen op lokale verschillen in behoefte en betere mogelijkheden voor recycling en hergebruik creëren. Door te ‘lokaliseren’ realiseren ze bewust ecologische en economische voordelen: minder transport, minder afval. Daar waar mondiale schaalgrootte noodzakelijk is (bijvoorbeeld met het oog op hoge ontwikkelingskosten of risicobeheersing) geldt het adagium: lokaal waar het kan, mondiaal waar het moet. Een goed voorbeeld van de combinatie van internationale ontwikkeling en productie en tegelijkertijd lokale inzet en meerwaarde, is de ontwikkeling en productie van zonnepanelen. Na bijna dertig jaar ontwikkeling in Europa en de VS is de Chinese industrie erin geslaagd om deze groot41

CASE 3 schalig te produceren en inmiddels ook verder te ontwikkelen. Deze goedkope panelen zijn de basis voor tal van lokale energie-initiatieven

VAN HOUTUM DE KRINGLOOP SLUITEN

die als geheel zo groot worden dat de bestaande energiebedrijven ze zeer serieus beginnen te nemen. Oud papier is uitstekend recyclebaar, maar moet wel eerst worden ontinkt voordat het opnieuw kan worden ingezet. Van Houtum, een duurzame producent van hygiënepapier in het Noord-Limburgse Swalmen ontdekte dat met het resterende ontinkingsresidu hoogwaardig golfkarton kon worden vervaardigd tegen beduidend lagere energiekosten dan gebruikelijk. Reden voor toenmalig CEO Henk van Houtum om op zoek te gaan naar een lokale partner in de golfkartonindustrie, om samen een nieuwe businesscase uit te werken. Smurfit Kappa Roermond Papier, een eveneens duurzaam werkende producent bleek in staat de volledige jaarproductie van 25 kiloton residu terug te brengen in de technologische kringloop door er hoogwaardig verpakkingsmateriaal van te maken. Henk van Houtum: “Bij al onze investeringsbeslissingen zijn er twee cruciale vragen. Eén: Hoe kunnen we reststoffen die we niet meer gebruiken, verwerken tot waardevolle grondstoffen? En twee: hoe bereiken we een zo hoog mogelijke energie-efficiency? Het lokaal sluiten van de kringloop zonder kwaliteitsverlies, daar draait het om.”

42

43

Over de auteurs:

Marga Hoek

Marga Hoek is directeur van De Groene Zaak, een innovatief ondernemersplatform met meer dan 125 aangesloten ondernemingen die zich inzetten voor een versnelling van de verduurzaming van de economie. Als directeur en een van de initiatiefnemers van De Groene Zaak behartigt Hoek de belangen van duurzaam ondernemend Nederland bij met name de landelijke overheid en politiek. Hoek kenmerkt zich als een ondernemende bestuurder en besturende ondernemer die steeds opnieuw maatschappelijk en economisch rendement weet te verbinden en te integreren. Ze schreef de afgelopen jaren vele publicaties in dagbladen en tijdschriften en staat bekend om haar authentieke wijze van verwoorden van actuele maatschappelijke, politieke en bedrijfsmatige vraagstukken. Marga Hoek vervult tevens diverse bestuurlijke functies en is lid van diverse Raden van Toezicht en Advies en publieke besturen, onder meer in de financiële en corporatiesector. Contact e-mail: [email protected]

Jan Jonker

Co-auteur Jan Jonker is hoogleraar Duurzaam Ondernemen aan de Nijmegen School of Management (NSM) van de Radboud Universiteit Nijmegen. Centraal in zijn werk staan onderwijs en onderzoek op het terrein van verantwoord- en duurzaam ondernemen, in het bijzonder rond strategie en strategievorming en meestal in een internationaal vergelijkend perspectief. Hij is visiting professor aan de universiteiten van o.a. Toulouse en Barcelona en initiator van crowdsourcingsproject OCF 2.0 (www.ourcommonfuture.nl) en de groene bestseller ‘Duurzaam Denken Doen (2011) die daarvan het resultaat was. Ook is hij de initiator van het platform ‘duurzaamorganiserendoen.nl’ en werkt hij vanuit een creative-commons-gedachte aan databases met voorbeelden van hoe duurzaamheid in alle mogelijke situaties georganiseerd kan worden. Jonker is lid van de Raad van Advies van De Groene Zaak. Contact e-mail: [email protected]

ISBN 978-90-819453-0-1

© juni 2012, all rights reserved De Groene Zaak