PARK DELTAPOORT het waarom, de ideeën en het vervolg

PARK DELTAPOORT het waarom, de ideeën en het vervolg

augustus 2009

Colofon Opdrachtgever

Stuurgroep Deltapoort Hamit Karakus (wethouder Rotterdam, voorzitter), Hans Spigt (wethouder Dordrecht), Marcel Doodkorte (portefeuillehouder Drechtsteden), Antoin Scholten (portefeuillehouder Drechtsteden), Jaap Wolf (portefeuillehouder stadsregio Rotterdam), Martin van Engelshoven-Huls (gedeputeerde Zuid- Holland), Jaap Jelle Feenstra (Havenbedrijf Rotterdam), Gert Jan Vogelaar (Directeur Drechtsteden), Jan Edens (programmamanager Deltapoort).

Projectorganisatie Programmamanager Deltapoort: Jan Edens Kwartiermaker Deltapoort: Paul Favié Programmasecretaris: Hans Weggeman Landschapsarchitectuur: DN Urbland Communicatiebureau: Awareness

Redactie Jan Edens, programmamanager Deltapoort Paul Favié, kwartiermaker Deltapoort Hans Dekker, landschapsarchitect Deltapoort

Ontwerpvisie en vormgeving DN Urbland

Contactinformatie Voor vragen over Park Deltapoort kunt u contact opnemen met de projectleider Park Deltapoort: Annet ten Cate. [email protected] / 070-4417445 of met de programmamanager Deltapoort: Jan Edens. [email protected] / 070-4416822. Alle rechten voorbehouden. Hoewel aan de totstandkoming van dit document uiterste zorg is besteed, is het mogelijk dat bij bepaalde afbeeldingen de bronvermelding ontbreekt. Mocht dit het geval zijn, kunt u contact opnemen met de projectleider Park Deltapoort.

2

Inhoudsopgave

‘t Waaltje bij Rijsoord Ringdijk bij haven Ridderkerk

1 INLEIDING 04

2 WAAROM PARK DELTAPOORT 06 inhoudelijke redenen bestuurlijke redenen

3 WAT WILLEN WE BEREIKEN 10 overwegingen doelstellingen opgaven

4 EERSTE IDEEËN EN VISIES 14 basisinrichting ontwikkelingsrichtingen

5 HET VERVOLG 38 consultatiefase uitwerkingsfase

3

1

Inleiding Het initiatief Voor u ligt het visiedocument Park Deltapoort. In dit document is verwoord welke partijen betrokken zijn bij dit initiatief, wat zij met het Deltapark beogen en hoe dat kan worden gerealiseerd. Dit visiedocument is bedoeld als startpunt voor de discussie die de komende tijd met verschillende partijen gevoerd wordt. Deze discussie moet uiteindelijk leiden tot een Programma van Eisen voor de toekomstige ontwikkeling van het gebied. Het Park Deltapoort omvat het open gebied tussen Barendrecht, Zwijndrecht, Hendrik-Ido-Ambacht en Ridderkerk. Dit gebied vormt ook het ‘achterland’ van Rotterdam en Dordrecht en verbindt via de in het open gebied gelegen infrastructuur (onder andere de A15 en A16) ook beide steden. De ideevorming om te komen tot een Park Deltapoort komt voort uit twee belangrijke initiatieven.

Wist u dit? Belangrijk voor de concurrentiepositie van een stedelijke regio en voor de leefbaarheid is een aantrekkelijke leefomgeving. Groen neemt daarin een belangrijke plaats in. In de Zuidelijke Randstad is sprake van een grote achterstand op dit vlak. Er is in de Zuidvleugel 37.000 ha groen extra nodig om alle potentiële recreanten een plek te geven. (bron: Tekorten aan recreatieruimte Zuidvleugel 2006)

Binnen de zuidelijke Randstad behoort Deltapoort (globaal het zuidoostelijke gedeelte van de Stadsregio Rotterdam en het Eiland van Dordt) tot de meest dynamische gebieden. De stedelijke, economische en landschappelijke netwerken in dit gebied groeien, maar de ontwikkelingen staan nog teveel op zich zelf. Daarom heeft het Bestuurlijk Platform Zuidvleugel gevraagd om een integrale ontwikkeling van het gebied met een actieve bestuurlijke opstelling. De Stuurgroep Deltapoort heeft deze uitdaging opgepakt met een in januari 2009 door de betrokken partijen gedragen en vastgesteld Ambitiedocument Deltapoort 2040. Met dit Ambitiedocument is gekozen voor een ambitieuze opdracht: het vergroten van het leefklimaat en het versterken van de economische ontwikkeling in de Deltapoort. Er is voor gekozen om deze opdracht uit te werken in vier thema’s, waarbij voor het thema ‘groen’ prioriteit is gegeven aan het ontwikkelen van Park Deltapoort. Een tweede belangrijk initiatief is de Structuurvisie Randstad 2040. In deze visie is Park Deltapoort aangewezen als pilot voor de ontwik-

4

keling van een metropolitaan park (groenblauwe topkwaliteit nabij de steden die (inter)nationaal aantrekkelijk is). Doel van de metropolitane parken is om grote landschapsgebieden in en om de Randstad met elkaar te verbinden tot een groenblauwe delta, die agrarisch en ecologisch grondgebruik combineert met een grote betekenis voor de leefkwaliteit van de stad. Vanwege de kansen en problematiek op de gemeentelijke schaal is er ook vanuit de gemeenten de behoefte te werken aan samenhangende visies op het buitengebied. Een niet onbelangrijk ander initiatief is de Eo Wijers prijsvraag (2008) geweest. Deze prijsvraag was gericht op het stimuleren van ideeën voor de ontwikkeling van het gebied IJsselmonde. De indieners hebben de bestuurders in het gebied op een zeer creatieve manier de potenties van het gebied laten zien. De uitkomsten zijn voor de betrokken bestuurders een bron van inspiratie geworden. Op grond van alle initiatieven heeft de Stuurgroep Deltapoort in januari 2009 de opdracht gegeven om de ideevorming voor de totstandkoming van het park vorm te geven. Deze rapportage met de eerste ideeën en visies voor Park Deltapoort is het eerste resultaat van deze opdracht.

Crezéepolder met uitzicht op Alblasserdam

Het totstandkomingsproces

Leeswijzer

Het projectteam heeft dit visiedocument opgesteld in nauwe samenwerking met het voor deze fase van het project geformeerde Parkteam. In dit team hadden ambtelijke vertegenwoordigers zitting van de aangesloten gemeenten, de Stadsregio Rotterdam, Drechtsteden, het waterschap Hollandse Delta, de provincie Zuid Holland en de ministeries van VROM en LNV. De in deze samenwerking gemaakte tussenproducten zijn steeds ter fiattering besproken met de voor Park Deltapoort ingestelde Bestuurlijke Driehoek en daarna voor besluitvorming voorgelegd aan de Stuurgroep Deltapoort. De samenstelling van de genoemde overlegvormen is in de bijlagen opgenomen.

Hoofdstuk 2 legt uit waarom er een initiatief is voor Park Deltapoort. Er wordt ingegaan op de belangrijkste inhoudelijke en bestuurlijke redenen voor het park. Die redenen zijn vervolgens samengevat in een missie. Deze missie wordt in hoofdstuk 3 vertaald in de te bereiken doelstellingen op de korte en (midden)lange termijn. Aan die doelstellingen zijn concrete opgaven verbonden, die naar de mening van de betrokken partijen moeten worden opgelost. Dit hoofdstuk geeft daarmee aan wat met het Park Deltapoort bereikt moet worden en voor wie. In hoofdstuk 4 worden de eerste ideeën voor de oplossingen van de opgaven en doelstellingen aangedragen. Voor de korte en (midden)lange termijn wordt de te

Voor het verkrijgen van een zo groot mogelijk draagvlak voor de ideeën en voorstellen zijn op verschillende momenten bestuurlijke rondes gehouden, te weten: • informatieve ronde langs de gemeenteraden (in het verlengde van het initiatief van de Eo Wijers prijsvraag); • informatieve ronde langs de Colleges van B&W; • er zijn twee bestuurlijke bijeenkomsten voor de betrokken portefeuillehouders belegd om de doelstellingen, opgaven, basisinrichting en ontwikkelingsrichtingen te bediscussiëren en hun voorkeuren te peilen; • tussen de twee bestuurlijke bijeenkomsten hebben één op één gesprekken plaatsgevonden met alle betrokken portefeuillehouders ruimte en groen; • met de maatschappelijke groen- en landschapsorganisaties heeft een oriënterend gesprek over de ideeën plaatsgevonden.

bereiken basiskwaliteit -de basisinrichtingaangegeven en voor de langere termijn de mogelijke ontwikkelingsrichtingen voor het gebied. De basisinrichting is in feite een ‘huis op orde’-actie, een inhaalslag die moet worden uitgevoerd voordat allerlei andere ontwikkelingen de ruimte krijgen. De daar boven op komende ontwikkelingsrichtingen geven aan welke identiteiten in het gebied verder versterkt kunnen worden. Dit hoofdstuk geeft daarmee aan hoe Park Deltapoort er concreet uit kan zien. Vervolgens wordt in hoofdstuk 5 ingegaan op het vervolg: wat gebeurt er nog dit jaar (de consultatiefase) en wat in de periode 2010 en verder (uitwerkingsfase).

ROTTERDAM RIDDERKERK BARENDRECHT H.I.AMBACHT

studiegebied

plangebied

ZWIJNDRECHT

DORDRECHT

5

2

Waarom Park Deltapoort Het initiatief om te komen tot een park met zo’n omvang komt niet zo maar uit de lucht vallen. Daar zijn dringende redenen voor. Dit hoofdstuk gaat in op die redenen, te weten inhoudelijke redenen en bestuurlijke redenen. Die redenen zijn vervolgens samengevat in een missie. De missie geeft aan waar de betrokken partijen voor willen staan bij de realisatie van het park.

Inhoudelijke redenen

Het landschap van de Deltapoort is de laatste decennia sterk veranderd. Als gevolg van de verstedelijking en de aanleg van doorgaande infrastructuur is het oorspronkelijke open landschap sterk in omvang afgenomen. Het landschap is sterk verrommeld en qua leefomgeving ontbeert het kwaliteit. De kwaliteit is een belangrijk aspect van de voor een voorspoedige economische ontwikkeling van het gebied noodzakelijke, gunstige vestigingsplaatsvoorwaarden. Dankzij het bufferzonebeleid is er nog een open gebied wat voldoende potentie in zich heeft om de leefkwaliteit in het gebied te vergroten. Voor een goed begrip van het inrichtingsvraagstuk voor het park is een verkenning verricht van de ontwikkelingen die hebben geleid tot de huidige ruimtelijke structuur en kwaliteit van het gebied.

Wist u dit? De rivieren rondom IJsselmonde hebben niet altijd gelopen zoals in de huidige situatie. Vanaf de Romeinse tijd tot en met de Middeleeuwen verdeelde de toenmalige rivierloop het gebied in drie delen: het Land van Putten over de Maas, de Riederwaard en de Zwijndrechtse Waard.

6

Ontstaan

De streek komt tot welvaart

Het eiland IJsselmonde was voor de Romeinse tijd al bewoond. Het landschap bestond uit rietgorzen en moerasbos. Omdat het water de vrije loop had waren er veel overstromingen in het gebied. De mensen pasten zich aan deze omstandigheden aan en vestigden zich op de hoger gelegen plaatsen. De stormvloed in het jaar 1134 na Chr. is aanleiding geweest de bedijking systematisch aan te pakken. Na de bedijking zijn de kommen lange tijd ontoegankelijk en drassig gebleven met hooilanden, eendenkooien en wilgengrienden. Uit de grienden werd vlechthout gehaald voor dijkbouw. Bij de bedijking van 1331 werden Waal en Devel afgedamd en zodoende een binnenwater.

Ontwikkeling van de infrastructuur

In de 17e en 18e eeuw komt de gehele streek tot welvaart. Dit is te danken aan de gunstige samenstelling van de bodem, het Hollandse klimaat, de goede ligging tussen Rotterdam en Dordrecht en in een groter verband, tussen Amsterdam-Antwerpen. De agrarische sector was gericht op meerdere takken: veeteelt, landbouw (hoofdzakelijk koren en vlas), tuinbouw (voor de bewoners in Dordrecht en Rotterdam) en intensieve zoetwatervisserij (zalm en steur). De overige bedrijvigheid richtte zich op zoutketen, steenplaatsen, scheepswerven en industriemolens (persen van olie, maken van tras, zagen van hout, malen van meel).

In 1821 begon de ontwikkeling van de infrastructuur door de aanleg van de Koninklijke Straat der 1e Klasse no 7. Dit was een van de belangrijkste Europese verbindingen tussen Parijs en Den Haag. De ontwikkeling van het rijkswegennetwerk is gestart in de jaren ’40

Haven Oostendam omstreeks 1920 (Oudheidskamer Ridderkerk) A16 bij Rijsoord (KLM foto 21183) Huys ten Donck (bron: Het Huys ten Donck en de familie Groeninx van Zoelen) wandelen in de Carnissegrienden

van de vorige eeuw. Vanaf de jaren ‘70 zijn de snelwegen op IJsselmonde en in de Deltapoort uitgebreid en verbeterd. In 1977 werd de Drechttunnel (DordrechtZwijndrecht) geopend. En in 1979 werd knooppunt Ridderster in gebruik genomen. Al snel bleek dat de aangelegde snelwegen en bruggen de snelgroeiende mobiliteit niet aankonden. Dit resulteerde in verdubbeling van de Brienenoordbrug (1990). Hiervoor moest het knooppunt Ridderster samen met snelweg A15-A16 worden uitgebreid. Aansluitend werd in 1992 ook de tunnel onder de Noord (H. I. Ambacht- Alblasserdam) in gebruik genomen. Ook het spoorwegennet heeft een explosieve groei doorgemaakt. In 1872 reed de eerste stoomtrein over IJsselmonde via het spoor tussen Dordrecht en Rotterdam. Daarnaast legde RTM Rotterdam een tramlijn aan richting Dordrecht en de ZuidHollandse eilanden. In 1904 liep een tram grotendeels parallel aan de Rijksstraatweg richting de Veerweg in Zwijndrecht, waarna men met de pont moest oversteken. In 1966 is deze tramlijn opgeheven. In de jaren 70 werd het grootste rangeerterrein van Nederland geopend. Kijfhoek is 50 ha groot en heeft 43 verdeelsporen. In 2007 is de Betuweroute geopend, deze goederenspoorlijn verbindt de Rotterdamse haven met het achterland. Ook de HSL richting België en Parijs gaat over dit deel van het eiland. De HSL, de Betuwelijn en de gewone spoorlijn tussen Rotterdam en Dordrecht liggen ter plaatse van Barendrecht onder een 1,5 kilometer lange overkapping.

IJsselmonde ongeveer 21.000 inwoners, een groot deel hiervan woonde al in Rotterdam Zuid. Verder lagen er op het eiland de verschillende kleine kernen en lintdorpen. In 2000 had het eiland IJsselmonde meer dan 200.000 inwoners. In de afgelopen 50 jaar is de bevolking vertienvoudigd. De groei van de kernen heeft het

ooit zo kenmerkende open gebied van het eiland IJsselmonde opgeslokt. Als gevolg van de grote infrastructuur en door veel verspreide, slecht ingepaste bebouwing en opstallen, waaronder veel glastuinbouw, is het resterende open landschap sterk versnipperd en verrommeld.

ontwikkeling van het gebied: verstedelijking en infrastructuur

Rijksstraatweg

1906

1906

A15

1959

A15

1959

A16

A16

A29

1981

Kijfhoek

1981

Groei en suburbanisatie Met de komst van de snelwegen is ook de verstedelijkingsdruk in het gebied toegenomen. In 1950 had het hele eiland Betuwelijn

2007

2007

7 HSL

25

16

22

22 22 22

32

22

10

22 22 22 22 22

Plangrens Buytenland

16 2

16 9

ondergrond Provinciale Structuurvisie (conceptversie 4 maart 09) Legenda landschapsparken, recreatie en stedelijk netwerk

21

1 6

24

3

8

15

1

De meest tevreden stedelingen wonen het dichtst bij het groen. De aanwezigheid van groen in de woonomgeving beïnvloed de gezondheid van mensen positief. De kans dat iemand zich ongezond voelt is voor mensen woonachtig in weinig groene omgevingen 1,5 keer zo groot als voor mensen woonachtig in heel groene omgevingen. (bron: Belevingswaardemonitor nota ruimte 2006 en proefschrift ‘Vitamine G’ van Jolande Maas.)

Begrenzingen Provinciale landschap Rijksbufferzone Park Deltapoort

15

Bestuurlijke redenen: de kaders

Er zijn in het verleden tal van ideeën ontwikkeld voor de ontwikkeling van het gebied en er lopen thans ook verschillende initiatieven. Dat werk wordt niet overgedaan. De bedoeling is juist om zoveel mogelijk uit te gaan van die ideeën en initiatieven, maar die vooral in samenhang met elkaar te ontwikkelen.

Een analyse van de bestaande plannen heeft voor de ideevorming de volgende aanknopingspunten opgeleverd. Op landelijk niveau zal in ieder geval aangesloten moeten worden op de Structuurvisie Randstad 2040, het Rijksbufferzonebeleid en het Investeringsbudget Landelijk Gebied. Voor wat dat laatste betreft is de geplande evaluatie in 2010 en 2011 van belang. Ideeën die nu leven om meer aandacht te geven aan initiatieven die landbouw koppelen aan landschapsbeheer en ‘verbrede landbouw’ en ‘stadslandbouw’ zouden dan meer mogelijk zijn in plaats van of naast het huidige regime van ‘aankoop/onteigening en groeninrichting’. Voor de glastuinbouw is het van belang aansluiting te zoeken bij de VROM-aanpak van verspreid liggende kassen. Ook het Deltaprogramma vormt de input voor de nadere invulling van de ideeën. Op provinciaal niveau zullen de ideeën moeten passen bij de (thans: ontwerp) Provinciale Structuurvisie (PSV). In deze visie worden zes grote provinciale landschappen aangegeven en in functie gedefinieerd. Voor wat betreft de integratie van groen en blauw biedt het (ontwerp) Provinciaal

8

nieuw rood stedelijk gebied verkeer water

4

Er zijn in het verleden tal van ideeën ontwikkeld voor de ontwikkeling van het gebied en er lopen thans ook verschillende initiatieven. Dat werk wordt niet overgedaan. De bedoeling is juist om zoveel mogelijk uit te gaan van die ideeën en initiatieven, maar die vooral in samenhang met elkaar te ontwikkelen.

Wist u dit?

5

parklandschappen outline recreatie en/of bosgebied openluchtrecreatiegebied of stedelijk groen verblijfsrecreatie

Provincie Zuid Holland, maart 2009

13

2 Waarom Park Deltapoort

Rijksbufferzone Oost IJsselmonde

Provinciale landschap IJsselmonde

Waterplan (PWP) voldoende uitgangspunten voor zowel de realisatie van opgaven ten aanzien van de waterkwantiteit, als voor de waterkwaliteit. Op regionaal niveau zijn met name de nota ‘De Zuidvleugel, motor in de Delta’, het Ambitiedocument Deltapoort 2040, het Regionaal Structuurplan (RGSP 2) en het daarbij horende uitvoeringsprogramma van de Stadsregio Rotterdam, het Uitvoeringsprogramma GroenBlauw Netwerk, en het Waterplan van waterschap Hollandse Delta leidend voor de ideevorming. Op gemeentelijk niveau zijn door verschillende gemeenten structuurvisies dan wel stadsvisies opgesteld of in ontwerp. Leidend voor die plannen zijn natuurlijk de eigen gemeentegrenzen en de lokale situatie. Daarbij valt op dat de gemeentelijke aandacht vooral op de rivier is gericht en dat het gebied van het Park nog veel wordt gezien als ‘achterkant’. Daarnaast geven sommige plannen ruimte aan tegenstrijdige ontwikkelingen tussen de gemeenten. Bij de ideevorming is dit opgepakt als uitdaging en door alle betrokken partijen ook onderschreven. Het initiatief Park Deltapoort biedt de gelegenheid van de ‘achterkant’ een ‘tweede voorkant’ te maken waardoor de stadskernen zich meer dan nu ook oriënteren op het open gebied en om de gemeentelijke visies meer op elkaar af te stemmen. Bestaande plannen en projecten staan in de ideevorming voor het Park Deltapoort niet ter

Groene Hart

Hoekse Waard

Integratiekader Deltapoort

discussie. Zo wordt onder andere uitgegaan van de ontwikkeling van Nieuw Reijerwaard en de uitvoering van de verschillende groenprojecten zoals onder andere gepland in het kader van ILG en RGSP-2 en waar mogelijk aangesloten bij de MIRT-VAR en MIRT-VooRuit. Een van de meerwaarden van de ontwikkeling van Park Deltapoort is juist om voor dit gebied al die kaders en plannen met elkaar te verbinden en af te stemmen. Dit integraal denken en doen is de start van de ambitie van het Park Deltapoort! Uit alle overleggen met betrokken bestuurders blijkt dat deze ambitie breed wordt gedragen door de partijen op rijks-, provinciaal, regionaal en lokaal niveau.

De missie Gegeven de inhoudelijke en bestuurlijke redenen om te komen tot het Park Deltapoort is er voor gekozen om voor de ontwikkeling van het park te werken met een centrale boodschap, een missie voor het gebied.

verstedelijking

herstructureren

stadsuitbreiding

groene inpassing infra

waterfronten

stedelijke inpassing infra

RoBel spoorlijn

Biesbosch

bedrijfsparken

opheffen barrière

logistieke dienstverlening

nieuwe bedrijven

opheffen barrière

deltatechnologie

metropolitaanpark

groene randen

Stedenbaan

ILG-projecten (provincie Zuid-Holland) plangrenzen Park Deltapoort en Rijksbufferzone (maart 2009) integratiekader Deltapoort (ambitiedocument Deltapoort 2040)

De missie Park Deltapoort moet verbinden wat nu versnipperd is zodat een nieuw beleefbaar deltalandschap ontstaat. Het gebied kampt met verrommeling/versnippering als gevolg van het huidig ruimtegebruik. De woon- en leefomgeving laat op onderdelen veel te wensen over. Investeringen in de groenblauwe kwaliteit en het versterken van de ruimtelijke kwaliteit moeten tot een sterk woon/werk/verblijfsklimaat in de regio leiden. Een (toekomstvast) Park Deltapoort verbindt de deltalandschappen Biesbosch, Groene Hart en Hoeksche Waard en sluit aan op de recreatiegebieden van West-IJsselmonde en is van waarde voor dagrecreatie van bewoners van de Drechtsteden en de Stadsregio Rotterdam. Er wordt aangesloten bij de huidige waarden en identiteiten van het gebied. Door het vergroten van de leefbaarheid zal aan de regio een economische impuls worden gegeven.

9

3

Wat willen we bereiken Overwegingen

Het idee voor Park Deltapoort staat niet op zichzelf. Ook voor andere delen van de Randstad worden verkenningen uitgevoerd om grootschalige parken in de stedelijke invloedssfeer te ontwikkelen. Een drietal achterliggende overwegingen spelen daarbij een rol. • De sterke verstedelijking in de Randstad in de laatste decennia, vooral in Amsterdam en Rotterdam, en de sterke interactie met steden in de nabije regio’s, leidt tot de ontwikkeling van groot-stedelijke eenheden en een uitdijende Randstad. Dat is van grote invloed op het landschap.

Wist u dit? Rivieren zullen hun water in de toekomst moeilijker kwijt kunnen door de zeespiegelstijging. Dit speelt met name bij Rotterdam en de Drechtsteden. Ruimte voor waterberging is nodig om grotere neerslaghoeveelheden te kunnen opvangen en om een zoetwaterbuffer te hebben voor droge periodes. (bron: Structuurvisie Randstad 2040)

• Een tweede overweging is de wens van de overheden om de concurrentiekracht van de Randstad te vergroten en zich te kunnen meten met andere metropolen en stedelijke agglomeraties in Europa. • Het ontwikkelen van grootschalige parken bij de grote steden in de Randstad houdt ook verband met de kabinetswens om op Randstadniveau een groen en blauw raamwerk te ontwikkelen dat kan fungeren als robuuste tegenhanger van de (rand) stad. Zorg voor een toekomstbestendig landschap is essentieel om de stedelijke ontwikkeling in Randstad in goede banen te leiden. Belangrijk daarbij is dat stad en landschap in de zich ontwikkelende, metropolitane regio’s in de Randstad als gelijkwaardige onderdelen worden beschouwd. Een visie op de inrichting van Park Deltapoort vereist daarom een visie op de ontwikkeling van het stedelijke gebied in de Rotterdamse regio en de Drechtsteden en op het landschap bij de stad.

Stedelijke ontwikkeling Het stedelijk gebied in de Rotterdamse regio zal in de nabije toekomst weinig buitenwaartse

10

groei vertonen. Het door de overheid gehanteerde concept van de compacte stad leidt tot een intensiever ruimtegebruik en verdere verdichting van de stad. De A15 vormt dan een logische grens tussen de hoogstedelijke binnenstad (Rotterdam) en de suburbane buitenstad (Zwijndrecht, Dordrecht, Ridderkerk en Hendrik-Ido-Ambacht).

Stad-land relaties Het landschap van de Deltapoort is nu nog achterkant van de stad. In de visie voor de inrichting van Park Deltapoort wordt die situatie omgekeerd. Het landschap wordt als voorkant ingericht. Hierdoor wordt het landschap beter beschermd tegen toekomstige verstedelijking en neemt de betrokkenheid van de stedelijke bevolking met het landschap toe. Stad en landschap worden daarnaast ruimtelijk sterker op elkaar betrokken door een betere bereikbaarheid en toegankelijkheid van het buitengebied, voor verschillende doelgroepen en uiteenlopende vervoerswijzen.

Landschapsontwikkeling Het huidige landschap rond de grote steden in de Randstad, in het bijzonder rond Rotterdam, heeft onvoldoende kwaliteit en betekenis om een robuuste tegenhanger te vormen voor de stad. Het landschap is versnipperd, er is gebrek aan samenhang, het heeft geen sterke eigen identiteit, de infrastructuur is dominant aanwezig en er zijn weinig kwaliteiten en voorzieningen die de stedeling uitnodigen tot een bezoek aan het gebied. Een ontwikkelingsgerichte aanpak is de –enige- manier om die negatieve kwaliteiten om te buigen

stadsrand Carnisselande, Barendrecht waterbus-halte bij Zwijndrecht zicht op Dordrecht vanaf Zwijndrecht

tot een positieve, en om de ruimtedruk vanuit de mainport Rotterdam en de omliggende steden te weerstaan. Daarbij is het belangrijk om vast te stellen dat het landschap van Park Deltapoort primair een stedelijke functie heeft. De inrichting van het toekomstige park moet hiervan een afspiegeling zijn. Landelijke functies als landbouw kunnen die stedelijke hoofdfunctie ondersteunen, bijvoorbeeld door middel van het beheer.

kelijkheid van het gebied toe en wordt het gebied beter bereikbaar.

Identiteit en samenhang Door in te spelen op de kenmerken van het gebied kan een sterke, eigen identiteit worden ontwikkeld. Tegelijkertijd wordt hiermee gewerkt aan een positief imago van het gebied. Aanknopingspunten hiervoor zijn de fysisch geografische en sociaalhistorische karakteristieken: de kleipolders, de rivier, de getijdenkarakteristiek en de griendcultuur, de cultuurgeschiedenis van land en tuinbouw en de riviereconomie. Ook de infrastructuur kan, mits daartoe aangepast, bijdragen aan een verbeterd imago van het gebied. Een sterke identiteit van het gebied draagt bij aan een grotere aantrekkingskracht van de Zuidvleugel. Uitdaging is daarbij om te bewerkstelligen dat het Park Deltapoort en andere provinciale landschappen in de Zuidvleugel elkaar aanvullen. Onderscheid op provinciaal niveau gaat samen met sterke samenhang op gebiedsniveau in de vorm van groen, blauw en rood. Daarmee wordt de versnippering en verrommeling aangepakt, neemt de aantrek-

11

3 Wat willen we bereiken

Doelstellingen

Voor het toekomstige Park Deltapoort wordt een hoog ambitieniveau nagestreefd. Door de betrokken bestuurders is als hoofddoelstelling vastgesteld dat het park een bijdrage moet leveren aan het verbeteren van de leefbaarheid, concurrentiekracht en de identiteit van het zuidelijke deel van de Zuidvleugel. Daartoe dient de ruimtelijke kwaliteit in het gebied integraal te worden verbeterd. De hoofddoelstelling voor Park Deltapoort wordt uitgewerkt aan de hand van de volgende betekenissen:

Structurerende betekenis

Wist u dit? De eerste officiële bedijking vond in de Zwijndrechtse waard in 1331 plaats. Bij de bedijking van 1331 werden Waal en Devel afgedamd en zodoende een binnenwater. Er werden dammen over 450 en 250 meter gelegd; de Hollanders waren toen al beroemde dijkenbouwers.

• Het park wordt voorzien van een aaneengesloten groenstructuur. Deze groenstructuur maakt een groen geheel van de kernen in Oost IJsselmonde en legt de grenzen van de steden duurzaam vast. • Het park versterkt en herstelt de bestaande waterstructuren (onder andere het Waaltje en de Devel, dijken en kreken). Het geeft daarmee invulling aan een beleefbaar deltalandschap en anticipeert op de wateropgave voor het gebied (deltaprogramma). • Het park voorziet in een samenhangend netwerk van fiets-, vaar- en wandelroutes die de bereikbaarheid en het recreatieve functioneren van het park mogelijk maken.

Functionele betekenis • Het park neemt het bestaande landbouwkundige gebruik in zich op. Dit staat ten dienste van en voorziet in functies voor de stad, en wordt voor die doelen omgevormd tot stadslandbouw. • Het park biedt recreatieve mogelijkheden voor verschillende doelgroepen en leefstijlen uit de omliggende dorpen en steden, maar ook de grotere regio. • Het park heeft een ecologische betekenis op het niveau van Oost IJsselmonde.

12

Cultuurhistorische betekenis • Het park speelt in op en houdt rekening met de bestaande cultuurhistorische en fysisch-geografische kenmerken van het landschap. • De dijken en kreken worden behouden voor bewoning en als landschappelijk en ecologisch waardevolle structuren, en verder ontwikkeld voor recreatief gebruik, landschappelijke verrijking en natuur.

Oude Maas bij Zwijndrecht de Devel de Carnissegrienden

Opgaven

De doelstellingen voor de inrichting van het Park Deltapoort leiden tot een aantal concrete ontwerpen inrichtingsopgaven voor het gebied.

Realiseren van een aantrekkelijk landschap Park Deltapoort wordt ontwikkeld om de aantrekkelijkheid van het landschap te vergroten en tegemoet te komen aan de wensen en behoeftes van de stedeling. De opgaven voor Park Deltapoort zijn: verbeteren van de samenhang, uitbreiding van groene en blauwe structuren, aanleg van recreatieve voorzieningen en een grotere belevingswaarde, onder meer door het tot stand brengen van rustgebieden.

Opheffen van versnippering en verrommeling Het gebied behoort tot de meest versnipperde gebieden van Nederland. Het resterende open landschap van de Deltapoort wordt door de ontwikkelingen in de regio steeds verder onder druk gezet waardoor de landschappelijke kwaliteit nog verder dreigt af te nemen. Park Deltapoort moet die ontwikkeling tot staan brengen en een verandering ten goede bewerkstelligen. Daartoe worden de samenhang en belevingswaarde van het gebied verbeterd en fysieke barrières opgeheven. De grote infrastructuur wordt beter ingepast en de openheid van het landschap wordt vergroot.

Verbeteren bereikbaarheid en toegankelijkheid Het gebied is op het ogenblik slecht bereikbaar voor bezoekers vanuit de stad. Park Deltapoort zorgt voor een sterke verbetering van die situatie, door meer en betere stad-land verbindingen te realiseren.

Opgave voor het park is ook om de toegankelijkheid van het landschap en de rivieroevers te vergroten. Dit vindt plaats door de openbare plekken aan de rivier, ‘t Waaltje en de Devel, uit te breiden en beter in te richten voor recreatief gebruik.

Herstel verloren kwaliteiten In het verleden zijn veel kwaliteiten verloren gegaan. Met de aanleg van Park Deltapoort worden maatregelen genomen om die verloren kwaliteiten, waar mogelijk, terug te brengen. Voorbeelden zijn de dammen en voormalige haventjes in Hendrik-IdoAmbacht en in Heerjansdam die weer herkenbaar gemaakt kunnen worden. Opgave is ook om met die herstelstrategie nieuwe, recreatieve kwaliteiten tot stand te brengen die aansluiten bij de wensen en behoeften van de bezoeker. Daarbij moet worden ingespeeld op particulier initiatief en op betrokkenheid van maatschappelijke organisaties (investeringen, exploitatie en beheer).

Behoud en ontwikkeling (kern)kwaliteiten Deltapoort Het gebied bevat veel kernkwaliteiten. Park Deltapoort speelt daarop in en versterkt die kwaliteiten. Onder andere door het karakteristieke deltalandschap, de grote rivieren en de omdijkte zeekleipolders beter beleefbaar te maken. Voorbeelden van andere kwaliteiten waarop met de parkinrichting wordt ingespeeld zijn: de afgedamde riviertjes ‘t Waaltje en de Devel, de dorpse bebouwingslinten langs de kreken en de goede autobereikbaarheid via de grote infrastructuur.

Vormgeven aan nieuwe programma’s en opgaven Park Deltapoort moet straks -vooral- ruimte bieden aan recreatiemogelijkheden. Nieuwe programma’s voor recreatie en vrije tijd moeten de bezoeker verleiden om verpozing en vertier te zoeken in de Deltapoort. De uitdaging is om de Deltapoort aantrekkelijk te maken en te laden met recreatieruimten en voorzieningen die interessant zijn voor verschillende doelgroepen. Bijkomende opgave is om het gebied ook betekenis te geven voor het wonen door aanvullende woonmilieus te realiseren in het gebied of aan de rand daarvan.

Versterken van de identiteit Door de sterke verstedelijking is het oorspronkelijke landschap sterk in omvang afgenomen. Mede als gevolg van de verrommeling en versnippering, heeft het landschap sterk ingeboet als identiteitsdrager van het gebied. Opgave is om de identiteit van het Deltapoort landschap te versterken en te vernieuwen. De uitdaging daarbij is om een nieuwe, aantrekkelijke samenhang tot stand te brengen tussen het bestaande landschap en de infrastructuur in het gebied.

13

4

Eerste ideeën en visies Parkconcept

Voor Park Deltapoort is een parkconcept ontwikkeld dat een integraal antwoord geeft op de gesignaleerde opgaven. Daartoe is een nieuwe invulling gegeven aan het begrip ‘park’. Park Deltapoort wordt opgevat als een parksysteem dat het gehele gebied dooradert en de relatie legt tussen stad, landschap en rivier. De infrastructuur vormt daarbij de verbindende schakel. In het parkconcept worden stad en landschap met behulp van een netwerk van groene, blauwe en recreatieve structuren met elkaar verbonden. Waardevolle elementen in de stad als historische dijken/linten en plekken, wijk– en stadsparken, en stedelijke voorzieningen worden met het netwerk verbonden en zo tot onderdeel gemaakt van Park Deltapoort. De rivieroevers en de bandijk vormen een integraal onderdeel van het park. De oevers worden waar mogelijk openbaar gemaakt en krijgen een recreatieve betekenis. Het landschap wordt kwalitatief hoogwaardig ingericht. De huidige kernkwaliteiten worden versterkt en de recreatieve en ecologische kwaliteiten worden vergroot. Bij de inrichting wordt ingespeeld op de sociaal-historische cultuur van werken en wonen in het gebied: de (voormalige) scheepsbouw en andere maritieme activiteiten en de land- en tuinbouw. In de visie voor Park Deltapoort is onderscheid gemaakt tussen: basisinrichting (4.1) en ontwikkelingsrichtingen (4.2). Met de basisinrichting wordt de basiskwaliteit van Park Deltapoort verbeterd. De ontwikkelingsrichtingen geven het gebied een krachtige identiteit en een recreatief aantrekkelijke invulling.

14

impressiefoto’s workshop parkteam 11 juni 2009

rivier

stad

landschap

infrastructuur foto: Nick Hoedemakers

15

4.1 Basisinrichting Om het gebied aantrekkelijker, beter bereikbaar en toegankelijk te maken wordt de basisinrichting van het landschap voorzien van een grondige opknapbeurt. Het verbeteren van de basiskwaliteit vormt de eerste hoofdopgave voor Park Deltapoort. Verbetering van de basiskwaliteit wordt door de betrokken bestuurders breed gedragen en gezien als een randvoorwaarde voor de verdere invulling van het park. Uitgangspunten voor het verbeteren van de basiskwaliteit in Park Deltapoort zijn:

Betere bereikbaarheid en toegankelijkheid, door: • realiseren van een basis recreatief netwerk; • goede bereikbaarheid met het openbaar vervoer (OV) en met de auto vanuit de omringende steden; • recreatieve ontsluiting langs en over de infrastructuur; • openbaarheid van de rivierdijk & rivieroevers; • verbeterde verbindingen met landschappen in de omgeving; • realiseren of verbeteren van recreatieve plekken aan het water.

Wist u dit? Wandelen en fietsen zijn de belangrijkste recreatieve activiteiten buitenshuis. 80% van de Nederlanders komt regelmatig in het buitengebied om te wandelen en te fietsen.

16

Meer samenhang en grotere belevingswaarde, door: • opwaarderen van ‘t Waaltje & de Devel; • samenhang in groenstructuur en blauwstructuur; • realiseren van een infrastructureel parksysteem; • samenhangend open landschap; • landschappelijke inpassing van stedelijke elementen; • aantrekkelijke voorkanten maken van stadsranden; • tot stand brengen van een informatienetwerk.

Watertoren bij Zwijdrecht, cultuurhistorisch element in het basis recreatief netwerk fotoimpressie nieuwe route op de ringdijk bij Slikkerveer mogelijk leent Park Deltapoort zich voor een witte-fietsenplan nieuwe transferia maken het gebied beter en voor meer modaliteiten bereikbaar (referentie Veluwetransferium)

Goede bereikbaarheid en toegankelijkheid Basis recreatief netwerk De oude structuurlijnen tussen stad en landschap, dijken en wegen, vormen de basis voor de bereikbaarheid voor bezoekers vanuit de omringende steden. Dit netwerk wordt geschikt(er) gemaakt voor recreatief gebruik en natuur. Bestaande waardevolle en recreatieve elementen die verbonden zijn of kunnen worden aan het netwerk worden hieraan toegevoegd. Het gaat om: (opgewaardeerde) wijkparken, oude stads- & dorpscentra, cultuurhistorische elementen en bijzondere stedelijke voorzieningen.

Huys ten Donck Zuiderpark De Gorzen

IKEA Barendrecht Develpark

historische structuurlijnen tussen stad & landschap (dijken & wegen) wijkparken en groene cultuurhistorische elementen historische stads- & dorpscentra, stedelijke cultuurhistorische elementen en bijzondere voorzieningen

Goed openbaar vervoer en autobereikbaarheid Het gebied is voor veel inwoners uit de regio slecht bereikbaar. Het verbeteren van het bestaande openbaar vervoer draagt sterk bij aan het oplossen van dit knelpunt. Idealiter wordt een OV-verbinding inclusief vervoer over water gerealiseerd tussen de kernen rond Park Deltapoort. Vandaar uit kan overgestapt worden op bijvoorbeeld bus of fiets om het gebied te bezoeken. De bestaande lokale en regionale ontsluiting kan worden gebruikt om de auto-bereikbaarheid van het gebied te vergroten.

halte waterbus Zuidplein

eindhalte lijn 25

station Zwijndrecht openbaar vervoer-verbinding pendelbusverbinding autoverbindingen lokaal transferium regionaal transferium

17

4.1 Basisinrichting

Recreatieve ontsluiting langs en over infrastructuur

A16

A15 A15

A29 A16

fietspaden langs en over de snelweg

Openbare rivierdijk en rivieroevers

Nieuwe Maas Lek

De Noord

Oude Maas

rivierdijk als openbaar verbindend element (recreatief/ ecologisch) openbare plekken aan de rivier

18

De huidige slechte oversteekbaarheid van snelwegen en spoorlijnen is een knelpunt. Fietsers en wandelaars zijn veel aangewezen op laagwaardige kruipdoor-sluip-door tunnelverbindingen. Die situatie wordt aangepakt door aanvullend hierop een aantal recreatieve fly-overs te realiseren. De infrastructuur wordt ook in de lengterichting aan beide zijden voorzien van fietspaden. Het infrastructurele recreatieve netwerk wordt aangesloten op recreatieve netwerken in de stad en in het buitengebied.

De huidige rivierdijk wordt ingericht en opengesteld voor openbaar recreatief gebruik en ecologische doeleinden. Het grootste deel van de rivieroever is geprivatiseerd ten behoeve van bedrijfsactiviteiten of wonen. Waar dit mogelijk is worden delen van de rivieroevers toegankelijk gemaakt en ingericht voor openbaar recreatief gebruik. Belangrijk is vooral om openbare rivieroevers te realiseren bij de parkzones van Park Deltapoort en op plekken waar oude structuurlijnen, die recreatief van belang zijn, aantakken op de rivierdijk en de rivieroevers.

fotoimpressie nieuw, regionaal, strand aan de Oude Maas bij Barendrecht fotoimpressie nieuwe fietspaden langs de infrastructuur

Verbindingen met landschappen in de omgeving De basisinrichting voorziet in betere aansluitingen op het toeristisch-recreatieve netwerk aan de overkant van de rivieroever. Daartoe worden halteplaatsen toegevoegd voor waterbus/ watertaxi en andere vormen van kleinschalig openbaar vervoer. Zo kunnen (betere) verbindingen tot stand worden gebracht met de steden en recreatieftoeristische voorzieningen aan de overkant: Kinderdijk, Dordrecht, Biesbosch, Hoeksche Waard, Alblasserwaard en Krimpenerwaard. Belangrijk daarbij is dat dienstregelingen goed aansluiten bij het vrije tijdsgedrag. Bijvoorbeeld extra veerdiensten op zon- en feestdagen.

Krimpenerwaard

Alblasserwaard

Hoeksche Waard

Dordrecht

verbindingen over water met halteplaatsen ecologische verbindingszones

Recreatieve plekken aan het water Zomers wordt veel gebruik gemaakt van recreatiegebied De Oude Maas langs de rivier. Deze zwemoever wordt uitgebouwd tot een regionaal strand voor de steden in en rond Park Deltapoort. Het regionale stadsstrand zal ook een functie hebben voor de kernen in het westelijke deel van IJsselmonde. Ook langs ’t Waaltje en de Devel worden recreatieoevers gemaakt; voor de oeverrecreatie, vissen en kleine watersport. Langs de rivier wordt voorzien in uitbreiding van jachthavens/ligplaatsen en passantenhavens.

Waaltje Sophiapolder Oude Maas

Devel

regionaal strand recreatieve plekken aan Waaltje en Devel jachthavens natuur en recreatie

19

4.1 Basisinrichting

Meer samenhang en grotere belevingswaarde Infrastructureel parksysteem A16

A15 A15

A29 A16

groenstructuur ecologische verbindingszones vista’s en zichtlijnen gekoppeld aan uitkijkpunten langs de snelweg

De verkeerswegen en een deel van de railinfrastructuur worden voorzien van een infrastructureel parksysteem. Hierdoor wordt de infrastructuur beter ingepast in het landschap, de geluidbelasting en fijnstof verminderd en de belevingswaarde van het landschap vergroot. Ook wordt de recreatieve gebruikswaarde van het gebied hierdoor verbeterd, kunnen hiermee ecologische verbindingen worden gemaakt en ontstaat ruimte voor waterberging. Door het open houden van zichtlijnen in de groenstructuur kunnen op bepaalde plekken doorkijk- en uitzichtplekken worden gerealiseerd.

‘t Waaltje & de Devel opwaarderen

Waaltje

A

A Devel

A

herstellen waterverbinding tussen Waaltje en de rivier (met sluizen)

B

herstellen continuïteit van de Devel bij Zwijndrecht opwaarderen oeverinrichting van Waaltje en Devel

20

B

Deze voormalige riviertjes vormen de voornaamste kwaliteitsdragers in het gebied. Door verrommeling (‘t Waaltje) en doorsnijdingen (de Devel) zijn beide elementen aan opwaardering toe. Voorgestelde maatregelen die de ruimtelijke kwaliteit sterk verbeteren zijn: herstellen van de landschappelijke en stedenbouwkundige kwaliteit, sanering glastuinbouw en andere storende bebouwing; herstellen waterverbinding met de rivier (met sluizen); realiseren van een samenhangende structuur van fiets-, vaar- en wandelroutes en herstel van de continuïteit van de Devel.

fotoimpressie nieuwe waterverbinding onder A29 fotoimpressie nieuw wonen aan ‘t Waaltje groene overgang tussen stad en land (referentie stadsrand Delft)

Samenhangende groenstructuur In het gebied is sprake van versnippering van de groenvoorzieningen, wijk- en stadsparken. De basisinrichting voor Park Deltapoort voorziet in het aanhelen en het omvormen van groengebieden en groenplannen in een samenhangende groenstructuur. Uitgangspunten daarbij zijn: groene overgangen tussen stad en buitengebied, continuïteit van de groene inrichting van de rivieroevers en continuïteit van de randen (samenhang in silhouet). Bij deze maatregelen wordt aansluiting gezocht bij in uitvoering zijnde groenprojecten.

Rotterdam Ridderkerk

Barendrecht Hendrik-Ido-Ambacht

Zwijndrecht Dordrecht continuïteit van de groene inrichting van de groengebieden en de rivieroevers bestaand groen

Samenhangende waterstructuur Naast het groen wordt ook samenhang gebracht in de waterstructuur: Oude Maas met voormalige kreken; het Waaltje, de Nieuwe Koedood, de Groote Duiker en de Devel. Langs de rivieren wordt de getijdendynamiek benut voor deltanatuur. De bestaande wateren en plannen worden geïntegreerd in een samenhangende (groen- en) waterstructuur. Aansluiting wordt gezocht met in uitvoering zijnde c.q. bestaande waterprojecten, waaronder het waterplan Rotterdam en de wateropgave van het waterschap.

Zuiderpark

Waaltje Koedood

nieuw aan te leggen blauwe verbinding wateropgave waterschap

21

4.1 Basisinrichting

Open landschap Door sanering van het verspreide glas zal de openheid in het landschap sterk toenemen. Het verspreide glas wordt verplaatst. Die operatie is bijvoorbeeld mogelijk door de (verruimde) Ruimte-voor-Ruimte regeling in te zetten, maar er zijn ook andere middelen en mogelijkheden. Het zal hierbij gaan om een ‘warme sanering’ waarin voor economisch perspectiefvolle bedrijven op basis van maatwerk naar een oplossing wordt gezocht. bestaand glas samenhangend open landschap

Landschappelijke inpassing stedelijke elementen A

B

C landschappelijke inpassing Nieuw-Reijerwaard (A), Kijfhoek (B), en slibdepot (C)

22

In het gebied is een aantal grootschalige elementen aanwezig of gepland die goed landschappelijk moeten worden ingepast. De landschappelijke inpassing van het bedrijventerrein Nieuw Reyerwaard vindt plaats door het groen en de landschappelijke verkaveling als basis te nemen voor het stedenbouwkundig plan. Bij Zwijndrecht ligt een slibdepot dat ingepast moet worden. Hier kan een recreatieve en ecologische betekenis aan worden gekoppeld, waarbij de bandijk zichtbaarder wordt gemaakt. Inpassing van het rangeerterrein Kijfhoek vergt een krachtige ingreep. Park Deltapoort voorziet in geluidwallen langs het rangeerterrein met daarop recreatieve uitzichtpunten.

fotoimpressie open landschap bij de Langeweg bij Zwijndrecht fotoimpressie nieuwe groene geluidswal langs rangeerterrein Kijfhoek fietsen met GPS-begeleiding

Aanpak stads-, dorps- en andere randen De basisinrichting van het park voorziet in mooie, stevige stadsranden op plekken waar dit mogelijk is. Daarnaast is het gewenst om de kleine kernen in het gebied, bebouwingsconcentraties en opstallen goed in te passen. Dit kan door deze elementen met groen te omzomen en erfbeplantingen aan te brengen of te versterken.

Ridderkerk Barendrecht Hendrik-Ido-Ambacht

Zwijndrecht

mooie stadsranden groene inbedding bestaande kernen

Informatienetwerk Aanvullend op het basis recreatief netwerk wordt een informatie- en communicatienetwerk voor het gebied ontwikkeld met info over onder meer fietsen vaarverbindingen tussen stad en land (kaarten en bebording) en over culturele evenementen. Het systeem is opgebouwd uit een digitaal informatienetwerk over het gebied (inclusief GPS), informatiepunten nabij voorzieningen in het landschap en bewegwijzering vanuit de stad (netwerk/logo/herkenbaarheid en samenhang). GPS-netwerk recreatieve voorzieningen informatiepunten

23

4.2 Ontwikkelingsrichtingen Het realiseren van een krachtige identiteit en recreatief aantrekkelijke invulling is, naast de basisinrichting (4.1), een belangrijke tweede hoofdopgave voor Park Deltapoort. Voor de mogelijke invulling van het park zijn zes ontwikkelingsrichtingen geformuleerd die elk de identiteit van het gebied kunnen versterken. De ontwikkelingsrichtingen zijn ontwikkeld door de actuele of potentieel sterke gebiedseigen kenmerken uit te vergroten en deze door te trekken naar het plangebied als geheel. De gekozen kenmerken zijn: landbouw, natuur, water, milieu, infrastructuur en cultuur. Park Deltapoort krijgt primair een functie voor de recreatie. Van de hier gepresenteerde ontwikkelingsrichtingen zijn daarom vooral de recreatieve potenties in beeld gebracht. Daarbij is ingespeeld op de sociaal culturele structuur in de omringende steden (doelgroepen/ leeftijden/ lifestyle) en mogelijke motieven. De zes ontwikkelingsrichtingen zijn voorgelegd aan de bestuurders die hun voorkeur hebben uitgesproken voor twee ontwikkelingsrichtingen. Deze zullen de komende maanden worden uitgewerkt. Aan het eind van dit hoofdstuk is de keuze van de bestuurders nader toegelicht.

Agrarisch landgoed

Uitgangspunt voor deze ontwikkelingsrichting is de planmatige introductie in het gebied van verbrede (stads)landbouw. De traditionele landbouw met productie voor de wereldmarkt maakt plaats voor landbouw die produceert voor de stedelijke markt in de regio. Dit gaat gepaard met een actieve samenwerking tussen de boeren op het gebied van bewerking, productie, distributie, detailhandel, inkoop, voorzieningen, materiaal en inzet menskracht.

Verbrede (stads)landbouw

Wist u dit? In de 17e eeuw fungeert Zwijndrecht als de moestuin van Dordrecht en Rotterdam, inclusief een grote veiling langs het spoor.

24

De verbrede landbouw krijgt vorm door innovatie op tal van fronten. Er worden concepten geïntroduceerd met onder andere alternatieve teelten en boerderijwinkels waarbij wordt samen gewerkt met supermarktketens. Er worden evenementen gehouden en de boeren doen aan agrarisch natuurbeheer. De nieuwe landbouw in het gebied is niet oubollig maar hip en trendy. Veel jongeren komen op de boerderij om te werken omdat ze hier werkelijke vrijheid ervaren. Het landschap is goed ontsloten voor recreatief verkeer en toegankelijk voor bezoekers. Het landschap is ook eetbaar: het agrarische landgoed is een park waarin alles wat groeit gegeten kan worden en geplukt mag worden. Speciaal voor bezoekers zijn bijzondere

voorzieningen aangelegd waar deze tegen een geringe vergoeding gebruik van kunnen maken: zelf-fruitplukgaarde, zelfbloemplukgaarden, zelf telen.

Stedelijke functies Op de boerderij zijn verschillende stedelijke functies gehuisvest. Er zijn zorg, opvangen verpleeginstellingen. En specifieke maneges en paardenhouderijen, bijvoorbeeld voor minder validen. En er zijn restaurants, kleinschalige musea en informatiecentra. Verder zijn er opleidingen als green academy in het gebied gehuisvest. Dit concept sluit aan bij het Edudelta College in Barendrecht.

‘Lekker naar de boer’, magazine zomer 2009 kamperen bij de boer (www.kamperen-bij-de-boer.com) stedelijke functie: zorgboerderij (‘De Driehoek’) markt Rotterdam

meer diversiteit/ specialismen in teelt en productie voor de regio

verbrede (stads)landbouw

zorgboerderijen maneges en paardenhouderijen educatieve centra volkstuinen

stedelijke functies

25

4.2 Ontwikkelingsrichtingen

Natuurpark In deze ontwikkelingsrichting wordt het gebied omgevormd tot één groot, aaneengesloten natuurgebied. Anders dan in andere natuurgebieden ligt de voorrang in het gebruik in Park Deltapoort bij de recreant (gebruiksnatuur). De nieuwe gebruiksnatuur die wordt geïntroduceerd vormt een verademing in een ééns zo verstedelijkt, rommelig en versnipperd gebied. Er is nog wel landbouw maar die is kleinschalig en ondergeschikt aan de natuurwaarden. De Deltapoort onderscheid zich van de andere provinciale landschappen in de zuidvleugel als (gebruiks)natuur oase.

Binnendijkse natuur

Wist u dit? Randstedelingen, met name in de Zuidvleugel, missen vooral rustige bos- en natuurgebieden. (bron: Tekorten aan recreatieruimte Zuidvleugel 2006)

26

Binnendijks wordt een samenhangende groenblauwe structuur ontwikkeld bestaande uit een diversiteit aan vochtige en drogere natuurdoeltypen, zoals struweel, hooilanden, wateren oevervegetaties en (natuur)bos. Gebouwde elementen kunnen worden gecombineerd met voorzieningen voor fauna. Bijvoorbeeld in de vorm van vleermuiswanden, zwaluwwanden, ooievaarsnesten. Het (gebruiks)natuurconcept is uitstekend te combineren met extensieve recreatie als: varen en kanoën, wandelen, fietsen en paardrijden. Er kunnen evenementen in de natuur worden gehouden bijvoorbeeld parapenten in landbouwgebied/ luchtballon wedstrijden en dergelijke. In de Sofiapolder worden recreatieoevers aangelegd tussen de grazende Konikspaarden. Ook worden (nieuwe) combinaties van intensieve recreatie en natuur in Park Deltapoort geïntroduceerd zoals: sport en spel of een wellnesscentrum in de rietvelden, openluchtcinema in het boerenland en natuurspeeltuinen.

Buitendijkse natuur Getijdennatuur en grienden zijn goede mogelijkheden voor de verdere uitbouw van buitendijkse natuur. Natuurontwikkeling kan ook worden gecombineerd met de inrichting van (natte) bedrijventerreinen aan de rivieroevers. In de geulen kan worden gevaren met fluisterboten en er kunnen allerlei combinaties zijn met andere extensieve recreatievormen. Ook hier kan worden gedacht aan onorthodoxe en trendy combinaties met intensieve recreatievormen. Bijvoorbeeld een mountainbikeroute door de grienden.

fotoimpressie agrarisch gebied wordt natuur fotoimpressie mountainbikeroute door de grienden

verschillende typen natuur: hooilanden, bos met mantel- en zoomvegetaties en natte natuur ecologische verbindingen

binnendijkse natuur

struinnatuur (grienden) natuurontwikkeling op/ bij bedrijventerreinen

buitendijkse natuur

27


Waterpark In deze ontwikkelingsrichting wordt ingespeeld op het natte karakter van het gebied, de wateropgave en de behoefte aan natuur en natuurgerichte recreatie. Het natte karakter van het landschap en de relatie met de rivier worden versterkt.

Vernatting binnendijks Deze maatregel sleutelt aan de waterbeheersingstructuur en maakt die beter zichtbaar en beleefbaar. Het gaat om zaken als: de relatie stad en buitengebied, de bodemopbouw en water, de verkaveling, bemalingeenheden en panden, regelwerken en installaties. Er zijn meerdere mogelijkheden om het gebied te vernatten. Van minder naar meer ingrijpend gaat het om: verbreden van waterlopen en natuurvriendelijke oevers maken, instellen van retentiegebieden (tijdelijke waterberging) of grootschalige vergravingen. De betekenis voor de landbouw in het gebied neemt navenant af. Vernatting binnendijks biedt veel recreatieve mogelijkheden. Bijvoorbeeld in de vorm van extensieve recreatie in en bij waterlopen. ‘t Waaltje en de Devel bieden mogelijkheden voor zwemmen, roeien, kanoën. Er kunnen educatieve programma’s worden ontwikkeld over ‘waterbeheersing in de polder’ of over de nieuwe wateropgave voor scholen, bewoners en bedrijven.

Wist u dit? De buitendijkse grienden van IJsselmonde behoren tot de laatste zoetwater-getijdengrienden van Nederland.

28

Vernatting buitendijks Er zijn laag- en hooggelegen buitendijkse gebieden (landfill/ industrie). Vooral de laaggelegen uiterwaarden lenen zich goed om de getijdenbeweging meer ruimte te geven. Gebieden kunnen worden ontpolderd om ook hier de getijdeninvloed te herintroduceren. Bijvoorbeeld door de polder de Hoge Nesse onder water te zetten en deze te verbinden met de rivier. Het introduceren van getijdenbeweging in het gebied werkt sterk identiteitsverhogend. Deze maatregel zal ook aantrekkingskracht op bezoekers uitoefenen.

kanoën (foto Emiel Rijken) parc La Feysinne, Lyon fotoimpressie recreatieplas in polder De Hoge Nesse

verbreden bestaande waterlopen retentiegebieden/ grootschalige vergravingen

vernatting binnendijks

superdijk (Deltadijk: waterkering + recreëren) geulen nieuwe getijdenatuur

vernatting buitendijks

29


Milieupark In deze ontwikkelingsrichting wordt het milieu tot leidend parkthema verheven. Een van de grote vraagstukken in de regio, de milieuproblematiek, wordt tot speerpunt gemaakt en in Park Deltapoort in volle omvang en breedte tot uitdrukking gebracht. De Deltapoort gaat zich onderscheiden als duurzame regio. Er wordt regionaal samengewerkt aan de planmatige introductie van duurzaamheidsprincipes op het gebied van: energie, bodem en water, lucht en geluid, ruimtegebruik, en hergebruik van materialen.

Energie

Het gebied leent zich goed voor grootschalige energiewinning. Bijvoorbeeld door het realiseren van een energiepark. Nieuwe stadsranden kunnen integraal worden voorzien van daken met zonnepanelen. Verder kunnen windmolens langs de dijk van de Oude Maas worden geplaatst. Er kan energiewinning uit methaangas (landbouw) plaats vinden. Het landbouwgebied kan worden omgevormd tot energieplantage, bijvoorbeeld door op grote schaal over te gaan op de productie van biomassa (grienden e.a.). In de recreatieve sfeer kan het thema energie worden ingezet in de vorm van bijvoorbeeld voorzieningen met een gesloten energiehuishouding. Het energiethema leent zich ook goed voor een doe en kennis themapark dat kan fungeren als recreatieve trekker in de regio.

Bodem en water

Wist u dit? Rangeerterrein Kijfhoek tussen Barendrecht en Zwijndrecht is met vijftig hectare en 43 verdeelsporen met railremmen het grootste rangeerterrein van West-Europa.

30

Het milieupark leent zich goed voor het inspelen en voorsorteren op de adviezen van de Deltacommissie. Bijvoorbeeld door superdijken aan te leggen. De aanleg van een superdijk biedt veel recreatiemogelijkheden: de dijk als recreatief centrum in het gebied. Met mogelijkheden voor bijvoorbeeld: manifestaties, concerten (dijk als tribune), sport en spel, nieuwe hotels met zicht op het water, transferia, uitkijkpunten en spottersplekken. Het landbouwgebied kan worden omgevormd tot grootschalige milieumachine voor de stad door helofytenfilters te maken die het stedelijke hemelwater schoon maken. Combinaties met de recreatie zullen in de extensieve sfeer (fietsen, wandelen, roeien en kanoën) en op het vlak van educatie liggen.

Lucht en geluid

Het uitbuiten van het milieuthema in de regio biedt grote kansen om het huidige grote nadeel van de infrastructuur om te buigen tot groot voordeel. Door een gezamenlijke (krachts) inspanning kunnen de stadsregio’s en de gemeenten samen met het rijk inzetten op aanpassen van de infrastructuur: doortrekken en verdiept aanleggen van de A4, afwaarderen en wellicht zelfs ondertunneling van de A15/ A16. IJsselmonde kan zich dan ontwikkelen tot voorbeeldregio. Dit kan samen gaan met het op grote schaal invoeren van vervoersmanagement bij bedrijven en met woon-werkvervoer via de rivier. In een omgeving met veel infrastructuur is een verbetering van de luchtkwaliteit en vermindering van geluidsoverlast van belang voor vergroting van de leefbaarheid. Beplanting langs de infrastructuur, en in de stad en het buitengebied kan leiden tot een forse reductie van fijnstof in de leefomgeving.

Ruimtegebruik en materiaal

Het thema meervoudig ruimtegebruik kan goed worden gecombineerd met het terugdringen van de dominante aanwezigheid van de infrastructuur. Bijvoorbeeld door de gedegradeerde snelweg te combineren met andere stedelijke functies als sport, stadsparken en gebouwde voorzieningen op en bij (de overkapping van) de A15/A16.

fotoimpressie energiepark in combinatie met rangeerterrein Kijfhoek fotoimrpessie helofytenfilters in polder De Hoge Nesse

windturbines snelweg: asfaltenergie en windturbines verwerkt in portalen Kijfhoek: dak van zonnepanelen en opslaan van rem-energie (KERS) energie opwekken uit methaangas zonnepanelen op bebouwing getijde-energie bodemenergie

energie

helofytenfilters superdijk

bodem en water

Ridderster: milieuster: expositiegebied voor innovatieve oplossingen/ proeftuin A15/A16 gedeeltelijk ondergronds/ overkluisd creatieve bedrijvigheid volkstuinen aan de stadsrand

lucht en geluid, materiaal en ruimtegebruik

31


Infrastructuurpark In deze ontwikkelingsrichting wordt de infrastructuur in het gebied gezien als een positieve kwaliteit en een kans om nieuwe mogelijkheden te creëren. Het huidige nadeel van de infrastructuur wordt omgebogen tot voordeel. De infrastructuur wordt daartoe voorzien van meerwaarden voor andere functies, waaronder een recreatieve functie.

Infrastructuur als attractie

Wist u dit? De huidige A15/A16 heeft 17 rijbanen en is hiermee het breedste stuk snelweg van Nederland.

Op Kijfhoek is de verkeersleidingpost van Keyrail gevestigd die de gehele Betuweroute bestuurt.

32

Het recreatief programma wordt in deze invalshoek verbonden aan de infrastructuur. Bijvoorbeeld in de vorm van verschillende uitzichtpunten gecombineerd met recreatieve voorzieningen en parkeerplaatsen langs de snelweg. Kijfhoek wordt ingericht als hotspot en daardoor druk bezocht. Er is een prachtige plek met zicht op het rangeerterrein gecreëerd en er is een liggend museum over het rangeerterrein gebouwd. Ridderster is ’s avonds met lichtbanen omgevormd tot kunstwerk. Geluidswallen van beton zijn verdwenen. In Park Deltapoort zijn ze alle groen uitgevoerd, op bijzondere plekken zijn de geluidwallen omgevormd tot watervallen. De bermen van de A16 en A15 zijn verlicht als voorbode van de haven. De infrastructuur fungeert ook in letterlijke zin als attractie. Deltapoort is bij Kijfhoek te zien als miniatuurpark. Kinderen kunnen hier zelf de treinen van Kijfhoek bedienen en files oplossen of creëren met de informatieborden boven de snelweg.

Mobiliteit als recreatievorm In deze invalshoek wordt de mobiliteit zelf een attractie. In het gebied wordt ruimte gecreëerd voor sport of ontspanning met verschillende voertuigen en voorzieningen zoals een motorcrossterrein, squadsafari, luchtballonnenevenementen. Er is een veld voor modelvliegtuigen en boten, en er is een hippisch centrum. Door de uitstekende faciliteiten vormt het gebied een geliefd startpunt/centrum voor old timerraces.

In het landschap wordt ruim baan gemaakt voor de mobiele recreant. Dat gebeurt door een dicht netwerk van wandel en fietsroutes te creëren. Om de bezoeker te trekken is een witte fietsenplan ontworpen. Op ‘t Waaltje en de rivier zijn ferry’s, watertaxi’s en botenverhuur. Er is een recreatief kralensnoerconcept ontwikkeld met combinaties van grootschalige voorzieningen en transferia gekoppeld aan mobiele sporten en beweging.

Infrastructuur en mobiliteit als experiment Het infrastructuurpark ontwikkelt zich in snel tempo als innovatiecentrum op het gebied van infrastructuur en mobiliteit. Er is een onderzoekscentrum en expo hal gesticht voor nieuwe, experimentele vormen van infrastructuur en techniek: zoals boortunnelen. Het woon-werkverkeer over water wordt uitgebreid (Drechtsteden-Haven Rotterdam) Er wordt geëxperimenteerd met een witte botenplan waarbij doelen voor werken en wonen worden gecombineerd. Lats but not least wordt door RWS geëxperimenteerd met dubbeldeks snelwegen over de A15.

nieuw expositiecentrum vormt een brug over de Kijfhoek (origineel beeld: Contemporary Music Center, Taichung, Taiwan) mobiliteitsroutes bij Sandelingen-Ambacht (origineel beeld: Park & Jog, Buschow Henley) infrastructurele werken als kunstwerk

uitkijkpunten & recreatieve voorzieningen watervallen als geluidswallen klimwanden M

museum over Kijfhoek infrastructurele kunstwerken

infrastructuur als attractie

circuit/ wielerparcours bootverhuur motorcrossveld modelvlieggebied ballonvaart/ landingsplek transferia Nieuw-Duindigt

mobiliteit als recreatievorm

dubbeldeks snelwegen (scheiding van vervoersstromen)

EXPO

expogebied voor infrastructurele vormen van infrastructuur grootschalig woon-werkverkeer over water

infrastructuur en mobiliteit als experiment

33


Cultuurpark In deze ontwikkelingsrichting wordt ingespeeld op de actuele en historische couleur locale. De sociale, fysieke en ruimtelijke historische geografie van culturele uitingen, het werken en vrije tijdsgedrag wordt versterkt en vermarkt.

Wist u dit? In 1888 is Rijsoord een bescheiden internationale kunstenaarskolonie waar Amerikaanse, Engelse, Franse en Duitse kunstenaars en kunststudenten in de zomer verblijven. Door de Koninklijke Straatweg , dwars door het dorp, passeerden vele reizigers en ook kunstenaars het landelijke dorpje Rijsoord.

Kunst en cultuur

De kunsten vinden we al terug in de historie. Rijsoord was zomers, rond 1900, een bescheiden internationale kunstenaarskolonie. In het gebied ligt tevens Huys ten Donck; een 200 jaar oude buitenplaats. Het gebied krijgt identiteit door landschapskunst en evenementen (Kunst in de Deltapoort) in het gebied te realiseren. Het landschap, de stad en de rivier worden omgevormd tot een samenhangende, eigentijdse parkstructuur. De parkstructuur is geïnspireerd op referenties uit de landschapsarchitectuur en de historische tuinkunst. Musea en andere stedelijke voorzieningen zijn in het cultuurpark opgenomen als de nieuwe landhuizen van de toekomst.

Industriële cultuur van de rivier Het gebied kent een bijzondere maritieme geschiedenis van scheepsbouw, sloop en baggerindustrie. De oude bedrijfshallen kunnen gebruikt worden voor nieuwe functies als horeca, cultuurcentra en creatieve broedplaatsen. Aan de rivier wordt een doe- en kennispark gerealiseerd met industriële architectuur en archeologie van de (voormalige) scheepsbouw, oude havenkranen en installaties. Hier worden evenementen en manifestaties georganiseerd. Over de dijk zijn containerbruggen geplaatst die de rivier met de polder verbinden. Deze hebben een functie als transferia en ontmoetingsplekken voor bewoners en bezoekers.

Werkcultuur

Sportcultuur

In de regio zijn twee vormen van werkcultuur te vinden: de cultuur van de land- en tuinbouw en op die van de riviergebonden industrie.

Wist u dit? Jongeren zijn actiever dan ouderen maar komen minder vaak in het buitengebied. (bron: Belevingswaardemonitor Nota Ruimte 2006)

34

Land- en tuinbouw Oost-IJsselmonde stond vroeger bekend als de moestuin van Dordrecht en Rotterdam. Door de aanwezigheid van de Greenery en het Edudelta College zijn die sporen nog steeds aanwezig in het gebied. Park Deltapoort kan zich verder ontwikkelen tot een exotische moestuin voor de huidige bewoners van Dordrecht en Rotterdam. Hierin kan een recreatief themacentrum met publieke veiling in Nieuw Reijerwaard als publiekstrekker en transferium dienen. De griendcultuur is een tweede opmerkelijke agrarische activiteit. De buitendijkse griendcultuur wordt gerevitaliseerd en uitgebouwd. Hieraan is een museum gekoppeld die deze bijzondere agrarische activiteit nieuw leven inblaast.

De Rotterdamse regio is bekend om activiteiten en programma’s op het gebied van sport. Het door de overheid en maatschappelijke organisaties ondersteunde doel om meer te bewegen biedt aanknopingspunten om een ‘bewegingspark’ te realiseren. Er worden nieuwe manifestaties in de regio opgezet. In Park Deltapoort worden parcours uitgezet voor trainingen gekoppeld aan de Rotterdam Marathon, Wednesday Skatenight en andere lange afstandssporten. In het park krijgen sporters en mobiele recreanten ruim baan door een dicht netwerk van wandel en fietsroutes, direct gekoppeld aan de woonomgeving. Er zijn snelfietsroutes, joggingroutes, kanocircuits en ruiterroutes. Park Deltapoort biedt ook tal van mogelijkheden voor grootschalige voorzieningen in de sfeer van sport en beweging zoals, een sporten spelpark voor extreme sporten met skibaan, klimwand en faciliteiten voor skaters. Daarnaast komt er een sportlandgoed met een grootschalig fitness- en healthcentrum. Hier is het mogelijk om trainingsweekenden en workshops te volgen, inclusief overnachting.

fotoimpressie containerbrug over de Veersedijk ter hoogte van de Sophiapolder fotoimpressie nieuwe klimwanden langs rangeerterrein Kijfhoek sportcultuur: skateparcours (referentie Vondelpark, Amsterdam)

kunstevenementen/ manifestaties parkstructuur folly’s

kunst en cultuur

koppelstukken tussen rivieroever & achterland zoeklocatie themapark industriële archeologie

22

zoeklocatie nieuwe functies voor oude bedrijfshallen/ scheepswerven oude haven uitbreiden griendcultuur

11

zichtbaar maken van archeologische vondsten 1 2

museum over ontwikkeling IJsselmonde/ Deltapoort museum over geschiedenis land- en tuinbouw versterken agrarische verkaveling

werkcultuur

sportlandgoed parcours voor marathontraining/ skaters/ fietsers sportvelden zwembaden terrein voor ‘extreme sports’ en manifestaties

sportcultuur

35


Bestuurlijke keuze De Stuurgroep Deltapoort heeft zich op 8 juli uitgesproken over de tot nu toe ontwikkelde ideeën en visies voor Park Deltapoort. Hieronder worden de gemaakte keuzen voor de parkinrichting kort toegelicht. De stuurgroep gaat accoord gaat met het verder uitwerken van en invulling geven aan de basisinrichting (4.1), met inachtname van de volgende punten: a. Voor wat betreft glastuinbouw spreekt de stuurgroep zich uit voor een ‘warme sanering’, waarin voor economisch perspectiefvolle bedrijven op basis van maatwerk naar een oplossing wordt gezocht. Actuele besluitvorming over diverse dossiers in samenhang met (te maken) procesafspraken ten aanzien van ondermeer overgangsgebieden en overgangsafspraken zijn daarbij uitgangspunt. Intensieve betrokkenheid van alle betrokkenen, waaronder de gemeenten Ridderkerk, Zwijndrecht, Hendrik Ido Ambacht en Barendrecht staat hierbij centraal. b. Er komen geen extra rode functies (wonen of werken), tenzij dit strikt noodzakelijk is als kostendrager voor de gebiedsontwikkeling. c. Landbouw gerelateerde functies in Park Deltapoort zijn alleen mogelijk in samenhang met recreatie en landschapsbeheer. Ten aanzien van de gepresenteerde ontwikkelingsrichtingen (4.2) geeft de stuurgroep aan te kiezen voor de combinatie van Natuurpark en Waterpark. Besloten is op basis hiervan maximaal drie ontwerpvarianten uit te werken. Aandachtspunt bij zowel de basisinrichting als de ontwikkelingsrichtingen is een koppeling te leggen met de inzendingen vanuit de Eo Wijersprijsvraag.

36

In het verlengde van deze beslissingen heeft de stuurgroep opdracht gegeven ten behoeve van haar vergadering van 30 september a.s. de basisinrichting verder uit te werken en te vertalen in een eerste businesscase; inclusief een maatschappelijke risicoanalyse (draagvlak, juridische en planologische knelpunten). Voor wat betreft de ontwikkelingsrichtingen gaat het er tijdens de stuurgroepvergadering van 30 september om voor de 3 varianten inzicht te verschaffen in een globale kostenraming, een perspectief voor de dekking van de kosten met daaraan gekoppeld een eerste alliantieagenda en als derde punt een inventarisatie van juridische en planologische knelpunten en mogelijke oplossingen.

de Devel in Zwijndrecht geul in de uiterwaard langs de Oude Maas bij de Heinenoordtunnel

Aanvullende recreatiemogelijkheden Hiervoor is aangegeven dat de stuurgroep Deltapoort heeft gekozen noor nadere uitwerking van de ontwikkelingsrichtingen Natuurpark en Waterpark. Bij de beschrijving van de ontwikkelingsrichtingen zijn de recreatiemogelijkheden aangegeven die specifiek zijn voor de betreffende ontwikkelingsrichtingen (4.2). In deze paragraaf is een opsomming opgenomen met aanvullende recreatiemogelijkheden, die goed passen bij de ontwikkelingsrichtingen Natuurpark en Waterpark.

Stadsrandparken Het stadsrandpark voorziet in een dicht netwerk van wandel en fietsroutes langs de stadsrand direct verbonden met de woonwijken. Voorzieningen als sportterreinen, volkstuinen en andere stedelijke voorzieningen die veel automobiliteit genereren kunnen worden ingebed in de parksetting. Het stadsrandpark voorziet in gebruiksnatuur direct naast de stad.

Recreatief netwerk

ook mogelijkheden voor het opzetten van nieuwe evenementen en manifestaties in de regio, die het gebied een bepaalde identiteit meegeven.

Natuur en recreatie Natuur en recreatie kunnen op een sterke manier aan elkaar worden verbonden. Eén manier is om natuurspeeltuinen te realiseren of educatieve programma’s voor scholen, bewoners en bedrijven op te zetten.

Het recreatieve netwerk bestaat uit een dicht netwerk van wandelen fietsroutes door het gebied. Door een kralensnoer van voorzieningen te ontwikkelen worden recreatief interessante elementen gecombineerd met transferia en routes voor verschillende mobiliteitsvormen over water en weg.

Verblijfsrecreatie Verblijfsrecreatie richt zich vooral op overnachtings- en verblijfsmogelijkheden in het gebied. Hierbij kan gedacht worden aan hotels, bed and breakfasts in cultuurhistorische gebouwen in de kernen en langs de rivier. Maar ook aan natuur- en boerderijcampings, passantenhavens en botels.

Evenementen Vanwege de centrale ligging in de stedelijke regio’s Drechtsteden en Stadsregio en de transformatie van het gebied biedt dit

37

Buytenland

5

Hoeksche Waard

Het vervolg In het vorige hoofdstuk zijn de gewenste basisinrichting en mogelijke ontwikkelingsrichtingen voor het plan- en studiegebied geformuleerd. Op basis van bestuurlijk overleg zijn op 8 juli door de stuurgroep Deltapoort uitspraken gedaan over de gewenste basiskwaliteit en is een eerste keuze gemaakt voor de meest gewenste ontwikkelingsrichtingen en daarmee de na te streven toekomstige identiteiten voor het gebied. De stuurgroep Deltapoort geeft daarmee aan wat haar visie is ten aanzien van het Park Deltapoort. Deze visie is het startpunt voor de te voeren discussie met de omgeving en daarmee het startpunt voor het vervolg.

Consultatiefase Te bereiken resultaten Uit de op 8 juli gekozen ontwikkelingsrichtingen moet op 9 december duidelijk zijn welke van deze richtingen leidend zijn voor de toekomstige inrichting van het plan- en studiegebied. Daarnaast moet een definitieve overeenstemming zijn bereikt over de te hanteren basiskwaliteit in het plangebied. Dat wil zeggen dat zowel de basiskwaliteit als de gewenste toekomstige ontwikkelingsrichting gedefinieerd zijn. In projecttermen betekent dit dat op 9 december 2009 ter besluitvorming voor de Stuurgoep voorligt: Een met de direct betrokken bestuurlijke partijen, zijnde in ieder geval met de bestuurders van de provincie Zuid Holland, de in het plangebied liggende gemeenten en het waterschap, overeengekomen definitief Programma van Eisen. Het Programma van Eisen voor de basisinrichting is gedetailleerd naar inhoud en financiën. Het Programma van Eisen voor de ontwikkelingsrichting geeft nauwkeurig aan voor welke toekomstige identiteit en daarmee verbandhoudende gebiedsontwikkeling gekozen wordt, maar is globaler naar inhoudelijke en financiële uitwerking.

38

Beide Programma’s van Eisen zijn vervolgens leidend voor de daarop volgende fase: de uitwerkingsfase.

Uit te voeren werk Om tot het definitieve Programma van Eisen te komen dienen de volgende deelproducten te worden opgeleverd: • een verslag van de bestuurlijke en maatschappelijke consultatie over de gekozen ontwikkelingsrichtingen; • een gedetailleerde uitwerking van de voorliggende basisinrichting op schaal; • een financiële haalbaarheidsstudie basisinrichting; • een maatschappelijke haalbaarheidsstudie basisinrichting (draagvlak, juridisch, planologisch); • een nadere uitwerking van de gekozen ontwikkelingsrichtingen; • een haalbaarheidstoets op de gekozen ontwikkelingsrichtingen in termen van business casuïstiek; • een inventarisatie juridische en planologische knelpunten met betrekking tot de gekozen ontwikkelingsrichtingen; • een afstemmingsagenda met de andere strategische dossiers van Deltapoort (wateropgave Deltaprogramma, mobiliteit/ veiligheid en economie); • een alliantieagenda en intentieovereen-

Alblasserwaard Park Deltapoort

luchtfoto (Google Earth)

komst tussen de betrokken overheden en, indien mogelijk, met maatschappelijke organisaties en het bedrijfsleven; • een communicatieplan voor de uitwerkingsfase; • een actorenanalyse; • overleg met commissie over het nut en voordeel van een PlanMER.

Organisatie en besluitvorming Bestuurlijk Voor deze fase blijft de huidige werkwijze op bestuurlijk niveau gehandhaafd. Dat wil zeggen dat de Stuurgroep in de huidige samenstelling blijft functioneren en definitieve besluiten neemt. Daarin wordt zij bijgestaan door de Bestuurlijke Driehoek, die tot taak heeft om de beslissingen die de stuurgroep neemt ten aanzien van het Park Deltapoort bestuurlijk voor te bereiden. In dit verband draagt zij vooral zorg voor een goede relatie met de betrokken wethouders en belangenorganisaties in het gebied. Om het bestuurlijk draagvlak te vergroten worden na 8 juli 2009 om de 5 á 6 weken Ronde Tafelbijeenkomsten georganiseerd. Hierin hebben de betrokken wethouders van de aangesloten gemeenten zitting. Kenmerkend voor deze bijeenkomsten is dat er tussen de bestuurders van gedachten kan worden gewisseld over de basisinrichting en de ontwikkelingsrichtingen en de daarmee samenhangende actualiteiten. Tijdens deze bijeenkomsten worden geen besluiten genomen, wel worden de gesprekspartners zo optimaal gehoord en geïnformeerd om met hun ‘achterbannen’ in gesprek te gaan over de voors en tegens van de basisinrichting en ontwikkelingsrichtingen. Met hetzelfde doel wordt de komende maanden een 3-tal bijeenkomsten met

(deel-)raadsleden en statenleden georganiseerd.

Ambtelijk Momenteel worden de voorbereidende werkzaamheden voor Park Deltapoort door de projectorganisatie uitgevoerd in samenwerking met het Parkteam. In dit team hebben medewerkers van de gemeente Dordrecht, Zwijndrecht, de stadsregio Rotterdam, de provincie, het waterschap Hollandse Delta, LNV en VROM zitting. In deze fase zal erg veel gevraagd worden op het gebied van landschapsontwikkeling en inrichting. Daarnaast zal er veel meer dan nu vanuit de inhoud geschakeld moeten worden met de bestuurlijke en maatschappelijke omgeving. Daarom zal in deze fase worden gewerkt met een Ontwerpgroep en Toetsgroep. De Ontwerpgroep houdt zich exclusief bezig met het voorbereiden en maken van (inhoudelijke) voorstellen. De Toetsgroep zorgt ervoor dat bestuurlijke en publieke signalen over deze voorstellen worden opgepikt en worden vertaald in de basisinrichting en ontwikkelingsrichtingen. De Toetsgroep voedt de wethouders voor de Ronde Tafelbijeenkomsten met die signalen en ontwerpaanpassingen van het parkconcept.

Projectorganisatie De huidige projectorganisatie blijft voor deze fase gehandhaafd en bestaat uit de programmamanager Deltapoort, de projectmanager Deltapark, de projectsecretaris en projectondersteuner/secretaresse. Het projectteam wordt ondersteund door een kwartiermaker (tijdelijk op inhuur basis), een landschapsarchitectenbureau en een communicatiebureau. Het team wordt in deze fase uitgebreid met een planeconoom.

39

5 Het vervolg

De wijze van interactie Het in het proces zoveel mogelijk meenemen van belanghebbenden is cruciaal om tot een succesvolle afronding te komen van deze fase die uitmondt in de eerder genoemde Programma’s van Eisen. De factor tijd is echter ook leidend voor het proces. Daarom moet de wijze van interactie zo worden ingericht dat de Stuurgroep zo effectief mogelijk haar besluiten kan nemen. Dit betekent het volgende. In de zomermaanden wordt gestart met het maken van de inhoudelijke en financiële deelproducten (zie eerder). De uitkomsten van deze deelproducten worden in een aantal interactieve rondes in september en oktober op bestuurlijk niveau (Ronde Tafel bijeenkomsten) en maatschappelijk niveau gedeeld en aangevuld. Op maatschappelijk niveau vindt dat plaats door: • het starten van een website als communicatiemiddel met de bevolking van gebied; • met de bewoners van het buitengebied van Oost IJsselmonde zal een aparte ontwerpatelierssessie worden gehouden; • met vertegenwoordigers van het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties wordt ook een ateliersessie gehouden; • met de natuur-, landbouw- en landschapsorganisaties vinden vervolggesprekken plaats over de basisinrichting en ontwikkelingsrichtingen.

De uitkomsten hiervan worden verwoord in een consultatieverslag en voorgelegd aan de stuurgroep Deltapoort. Op grond van de uitkomsten van de deelproducten en de consultatie kan de stuurgroep een nadere invulling geven aan de basisinrichting en de gekozen ontwikkelingsrichtingen.

40

De na september 2009 voorliggende basisinrichting en ontwikkelingsrichtingen worden in oktober in een bestuurlijke ronde aan de betrokken Colleges (B&W, GS en DB) voorgelegd waarop zij hun voorkeuren kunnen uitspreken. Eind oktober zal hierover ook een gezamenlijke radenbijeenkomst worden georganiseerd. Vanaf 8 juli tot en met einde oktober vinden gesprekken plaats met alle overheden om samen met hen te komen tot een conceptalliantieagenda en een eerste voorstel voor een intentieverklaring. Deze voorkeuren van de colleges aangaande de basisinrichting en ontwikkelingsrichting worden in een extra vergadering van de stuurgroep eind oktober, begin november besproken. Deze bespreking leidt tot een concept Programma van Eisen. Ook wordt in deze vergadering het concept van de alliantieagenda en de intentieverklaring besproken. De uitkomsten van de bijeenkomst worden vertaald in een definitief pakket Programma van Eisen, een definitieve alliantieagenda en intentieverklaring, en (schriftelijk) voorgelegd aan de betrokken Colleges. De reacties van de Colleges worden op 9 december 2009 aan de stuurgroep voorgelegd waarna zij een definitief pakket Programma van Eisen en de alliantieagenda kan vaststellen. Direct na 9 december 2009 kan dan een ondertekening plaats vinden van de intentieverklaring door de daarbij aangesloten partijen.

Sandelingen-Ambacht

Uitwerkingsfase Te bereiken resultaten Bij de start van de uitwerkingsfase wordt beoordeeld welke van de genoemde voorstellen in de basisinrichting direct kunnen worden opgepakt en uitgevoerd omdat ze passen in de bestaande planologische en bestaande afspraken. Deze voorstellen wordt verwoord in een korte termijn uitvoeringsprogramma, waarin per voorstel wordt aangegeven welke werkzaamheden worden uitgevoerd, de uitvoeringstermijn, de verantwoordelijke voor de uitvoering en de wijze van monitoring. Voor het merendeel van de voorstellen van de basisinrichting en de ontwikkelingsrichting ontbreken de planologische kaders. Daarom wordt in deze fase het Pakket Programma van Eisen uitgewerkt in definitieve ontwerpen voor het plan- en studiegebied. Dit ontwerpproces wordt in 2010 uitgevoerd. Het resultaat van deze fase is een door alle betrokken overheidspartijen overeengekomen en vastgelegde Structuurvisie Park Deltapoort.

• een PlanMER; • een ontwerp samenwerkingsovereenkomst tussen de betrokken (overheid-) partijen (afspraken over de financiering en organisatie van de realisatie van de voorstellen); • een ontwerp beheersovereenkomst (afspraken over de financiering en organisatie van het beheer).

Organisatie en besluitvorming Op dit moment is niet te bepalen wat de optimale organisatievormen voor deze fase en wijze van besluitvorming tijdens deze fase van het project zijn en natuurlijk de mogelijke partners die betrokken moeten worden in deze fase. Een en ander is zeer afhankelijk van de resultaten van de Consultatiefase. Bij de start van deze fase moet daarom een apart beslisdocument worden opgesteld, die door de dan relevant geachte partners vastgesteld moet worden. In dit beslisdocument moet de wijze van bestuurlijk en ambtelijk werken in detail worden uitgewerkt evenals de samenstelling en rol van het dan te formeren projectteam.

Op basis van deze Structuurvisie kan vervolgens een start worden gemaakt met de voorbereiding en uitvoering, dat uitgewerkt wordt in een uitvoeringsprogramma voor de middellange en lange termijn.

Uit te voeren werk De deelproducten die in deze fase moeten worden opgeleverd zijn: • het uitvoeringsprogramma korte termijn; • een landschapsontwikkelingsplan;

41

B

Bijlagen

Beleidskader en projecten Beleid en visies Landelijk • • • • • • • •

Structuurvisie Randstad 2040 (kabinet) De Top 20 van Europese stedelijke regio’s 1995-2007; Randstad Holland in internationaal perspectief (TNO-rapport) Nota Mobiliteit (V&W, VROM) Toekomstige recreatievraag in Rijksbufferzones (Stichting Recreatie) Jubileumboek 50 jaar Rijksbufferzones (VROM) Rijksbufferzones, verleden heden en toekomst (360) (Alterra) Welvaart en leefomgeving, scenariostudie randstad 2040 (Centraal Planbureau, Milieu en Natuurplanbureau, Ruimtelijk Planbureau) Investeringsbudget Landelijk gebied

Provinciaal • • • • •

Visie op Zuid-Holland, ontwerp proviniciale structuurvisie (provincie) Provinciaal Meerjarenprogramma Landelijk Gebied Zuid-Holland 2007-2013 (provincie) Ontwerp Provinciaal Waterplan Zuidholland 2010-2015 (provincie) Natuurgebiedsplan Zuid Holandse Eilanden Noord (provincie) Zoeken naar metropolitane landschapsparken in de Zuidvleugel (bestuurlijk platform zuidvleugel)

Regionaal • • • • • • • • • • • • •

Deltapoort 2040, ambitiedocument (Deltapoort) Regionaal structuurplan 2 (RGSP2) (Stadsregio R'dam/ provincie) RR 2020, regionaal structuurplan (Stadsregio R’dam) Regionaal verkeers en vervoersplan 2003-2020 (Stadsregio R’dam) Schapsvisie natuur en recreatieschap IJsselmonde (Natuur en recreatieschap IJsselmonde) Hollands Glorie, totaal concept, visie op toerisme en recreatie (Drechtsteden) Uitvoeringsprogramma groenblauw netwerk, Drechtsteden 2008-2013 (Drechtsteden) Projectenmonitor Deltapoort (programmateam Deltapoort) Het recreatieve belang van regioparken voor de toekomst, regio's Rotterdam en Haaglanden (958) (Alterra) De zuidvleugel, motor in de Delta (bestuurlijk platform zuidvleugel) Randstad in het groen (DLG) Zuivleugelbrieven (zuidvleugel) 10 dingen die je gewoon moet doen voor het ontwikkelen van een Topregio (BAVO en atelier Zuidvleugel)

Gemeentelijk

Ridderkerk • Ontwerp structuurvisie (BVR/ Ridderkerk) • Wijkontwikkelingsprogramma Rijsoord en Oostendam (Ridderkerk) Barendrecht • Ontwerp structuurvisie Centrum Barendrecht (BVR/ B'drecht/ Patramonium) • Structuurvisie Barendrecht (Barendrecht) Dordrecht • Structuurvisie Dordrecht (Dordrecht) • PlanMER (onderdeel structuurvisie) (Dordrecht) • Dordtenaren over recreatie in het buitengebied (SGB, Dordrecht) Hendrik-Ido-Ambacht • Waar de Waal stroomt, ontwerp structuurvisie (BRO) • Bestemmingsplan natuurgebied Crezeepolder (BRO) Heerjansdam • Structuurvisie Heerjansdam Zwijndrecht • Inventarisatiedocument structuurvisie Zwijndrecht (Zwijndrecht) • Bestemmingsplan Waalbos (BRO) Rotterdam • Stadsvisie 2020 (DS+V) • Concept verkeersplan binnenstad (DS+V)

Waterschap Hollandse Delta • • • • • •

42

Sterke dijken, leefbaar land, dijkversterkingsprogramma 2007-2016 (Hollandse Delta) Kijk op dijk en duin, beleidsplan waterkeringen (Hollandse Delta) Handboek voor gemeentelijke waterplannen (Hollandse Delta) Wegenbeleidsplan, wegen naar de toekomst (Hollandse Delta) Deelstroomgebiedsvisie in het werkgebied Zuid Holland Zuid (stuurgroep deelstroomgebiedsvisies) Kaart Wateropgave NBW 2008 (Hollandse Delta)

Thema water • •

Waterplan 2030 Rotterdam (DS+V, waterschappen) Recreatieve verbindingen Rotterdam (DS+V)

Thema natuur •

PSV Visie op Zuid Holland - toelichting provinciale landschappen

Thema recreatie • • • • • •

Schappenbreed recreatieonderzoek, Reeuwijkse plassen (GZH) Visie Verblijfsrecreatie Hoeksche Waard (Commissie Hoeksche Waard) Zoeken naar metropolitane landschapsparken (workshop Deltapoort) Belevingswaardenonderzoek Landschapspark Buytenland (tabula rasa) Tekorten aan recreatieruimte in de Zuidvleugel, input voor programma's voor uitbreindg Delflandse kust (Stichting Recreatie) Quick-scan instrumenten en arrangementen voor financiering van het landschap (Michiel Kort/ Bram Brouwer)

Plannen, projecten en studies • •

IJsselmonde stand van zaken projecten (LC) Eo Wijers 2008, juryrapport (vakjury)

Thema economie • • • • • •

Business case Nieuw- Reijerwaard , ontwikkeling bedrijventerrein (Ridderkerk) Amendement herontwikkeling Nieuw Reijerwaard (Ridderkerk) Maatregelenplan Oosterpark (LNV) Haalbaarheidstudie de blauwe verbinding (gemeentewerken Rotterdam) Verschillende presentaties Deltapoort, ambities (Deltapoort) Drechtsteden economische visie, Het werkt met water (Zandbelt & Van den Berg)

Thema Water •

Watersportregels Brielse Maas (Hollandse Delta)

Thema natuur en recreatie

• • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Natuur en landschap op waarde geschat (LNV) Inrichtingsvisie Kijvelanden (Peter Verkade Landschapsarchitectuur) Noordoever Oude Maas (Albrandswaard) Waalbos (GS Zuidholland) Ridderkerk–West (GS Zuidholland) Develbos (GS Zuidholland) Barendrecht Zuid 1e fase (Barendrecht) Crezéepolder (Provincie Zuid- Holland) Ontwerp Zuidpolder Barendrecht Hoge Nesse Groene omzoming Heerjansdam diverse fietsen waterverbindingen (IJ20, IJ15, IJ19, IJ17) Polder het Buitenland Lage Nesse Barendrecht 2e fase Barendrecht Zuidoost Fietsverbinding langs het Waaltje Boomgaard Nieuw-Reijerwaard

Thema land- en tuinbouw • •

Parels in het landschap, ruimtelijke kwaliteit in glastuinbouwgebieden (innovatienetwerk/ SIGN) Landmarkt (Landmarkt Holding BV)

Thema historie •

Cultuurhistorische objecten atlas IJsselmonde (Landschapsbeheer ZuidHolland)

Referentieplannen en studies • • • • •

Groene ruimte met betekenis voor de stad (VROM) Bufferzone Amstelland, verslag schetsschuit (DLG) Gebiedseigen instrumenten, verdieping van de 1e 5 cases Belevingswaardenmonitor Nota Ruimte 2006 (Milieu- en Natuurplanbureau) Nieuwe vrije tijd Amsterdam (ZKA Consultants & Planners)

Organisatie Park Deltapoort 1 Stuurgroep Deltapoort: Hamit Karakus (Wethouder Gem. Rotterdam, voorzitter), Marcel Doodkorte (Portefeuillehouder Drechtsteden), Martin van Engelshoven-Huls (Gedeputeerde provincie Zuid-Holland), Jaap Jelle Feenstra (Havenbedrijf Rotterdam), Antoin Scholten (Portefeuillehouder Drechtsteden), Hans Spigt (Wethouder Gem. Dordrecht), Jaap Wolf (Portefeuillehouder stadsregio Rotterdam), Jan Edens (Programmamanager Deltapoort), Gert-Jan Vogelaar (Directeur Regio Drechtsteden). 2 Bestuurlijke Driehoek Deltapoort: Martin van Engelshoven-Huls (Gedeputeerde provincie Zuid-Holland, voorzitter), Jon Hermans (Stadsregio Rotterdam), Marcel Doodkorte (Portefeuillehouder Drechtsteden), Ria Frank (Sectorhoofd Groen en Milieu Stadsregio Rotterdam), Jan Edens (Programmamanager Deltapoort), Gert-Jan Vogelaar (Directeur Regio Drechtsteden). 3 Parkteam Deltapoort: Jan Edens (Programmamanager Deltapoort), Paul Favié (Kwartiermaker Park Deltapoort), Bea van Golen (Min. LNV), Lisette Louwman (Gem. Zwijndrecht), Gerdien Muilman (Gem. Dordrecht), Kees van Oorschot (Stadsregio Rotterdam), Leen van der Sar (Best. adviseur), Jan Smits (Waterschap Hollandse Delta), Els Snijders (Min. VROM), Ilone Slump (Provincie Zuid-Holland (PZH)), Hans Weggeman (PZH), Henk Werksma (PZH), Hans Dekker (DN Urbland), Marja Nevalainen (DN Urbland), Sabine Provily (DN Urbland). 4 Deelnemers Bestuurlijke Werkconferentie 26 mei 2009: Hamit Karakus (voorzitter Stuurgroep Deltapoort), Marcel Doodkorte (Stuurgroep Deltapoort), Martin van Engelshoven-Huls (Stuurgroep Deltapoort), Jaap Wolf (Stuurgroep Deltapoort), Sjoerd Veerman (Gemeente Alblasserdam), Simon Zuurbier (Gemeente Barendrecht), Ed Lafeber (Gemeente Hendrik-Ido-Ambacht), Arie Dost (Gemeente Zwijndrecht), Peter Steekelenburg (Gemeente Zwijndrecht), Johan Lavooi (Gemeente Sliedrecht), Ria Frank (Stadsregio Rotterdam), Martijn Boelhouwers (Streekjury Eo Wijersprijsvraag), Chaja Heijning (Streekjury Eo Wijersprijsvraag), Carol Hol (Streekjury Eo Wijersprijsvraag), Jos Lambrechtsen (Streekjury Eo Wijersprijsvraag), Dick Verheijen (Streekjury Eo Wijersprijsvraag), Jan Smits (Waterschap Hollandse Delta), Hans Dekker (DN Urbland), Marja Nevalainen (DN Urbland), Paul Favié (Kwartiermaker Park Deltapoort), Jan Edens (Programmamanager Deltapoort), Lisette Louwman (Parkteam Deltapoort), Hans Weggeman (Programmasecretaris Deltapoort), Evelien Winkel (Awareness). 5 Deelnemers Bestuurlijke Werkconferentie 30 juni 2009: Martin van Engelshoven-Huls (Stuurgroep Deltapoort), Marcel Doodkorte (Stuurgroep Deltapoort), Antoin Scholten (Stuurgroep Deltapoort), Gert-Jan Vogelaar (Stuurgroep Deltapoort), Jaap Wolf (Stuurgroep Deltapoort), Sjoerd Veerman (Gemeente Alblasserdam), Raymond van Praag (Gemeente Albrandswaard), Bas Nootenboom (Gemeente Barendrecht), Teunis Stoop (Gemeente Hendrik-Ido-Ambacht), Arie Dost (Gemeente Zwijndrecht), Ria Frank (Stadsregio Rotterdam), Chaja Heijning (Streekjury Eo Wijersprijsvraag), Gerdien Muilman-Boersma (Streekjury Eo Wijersprijsvraag), Freek van Valk (Streekjury Eo Wijersprijsvraag), Dick Verheijen (Streekjury Eo Wijersprijsvraag), Ellen Verkoelen (Streekjury Eo Wijersprijsvraag), Hans Dekker (DN Urbland), Marja Nevalainen (DN Urbland), Paul Favié (Kwartiermaker Park Deltapoort), Jan Edens (Programmamanager Deltapoort), Hans Weggeman (Programmasecretaris Deltapoort).

43

PARK DELTAPOORT het waarom, de ideeën en het vervolg

Recommend Documents