a p r i l 2 0 05 h e t h o ut b l a d
6
pa n o r a m a ruijssena ars fac u l t e it d e r r e c ht s g e l e e r d h e i d l e i d e n
foto's: jan derwig amsterdam
h e t h o ut b l a d
7
a p r i l 2 0 05
Een ware verkwikking is een bezoek aan het voormalige Kamerlingh Onnes Laboratorium in de binnenstad van Leiden. Eens een
a p r i l 2 0 05
broedplaats van Nobelprijswinnaars, biedt het nu huisvesting aan toekomstige juristen. Met deze combinatie van renovatie en nieuwbouw, omgevormd tot een eigen universum, heeft architect prof. ir. Hans Ruijssenaars opnieuw zijn meesterschap bewezen. Zijn vinding is genomineerd voor de Nationale Renovatie Prijs 2005, categorie Utiliteitsbouw (uitslag eind mei).
8
universiteit Leiden. De voorzitter van het College van
details. Dat is al duidelijk in zijn werk, en wordt bevestigd
Bestuur meldde dat ze er niet uitkwamen, sloop dreigde.
als je hem ontmoet. Zijn eerste ontboezeming is onver-
Verschillende architecten hadden er al hun tanden op stuk
wacht lyrisch: de hybride verbinding van een spijker in
gebeten, of hij niet als laatste kon proberen de rechten-
hout. 'Dat is iets wat me heel erg aan het denken zet.
faculteit in het Kamerlingh Onnes Laboratorium en aan-
Ongelooflijk, die samenwerkende kleef- en trekkracht.
palende panden onder te brengen.
Een niet te evenaren vondst.' Dit soort observaties bege-
En hij slaagde. Behalve een juiste instelling had hij al vaker
leiden hem zijn leven lang. Aanvankelijk twijfelde hij of hij
met dat bijltje gehakt, zoals de transformatie van het
niet beeldend kunstenaar moest worden. Van jongs af aan
neogotische hoofdpostkantoor achter het Paleis op de
tekende en schilderde hij, al fantaserend tot een vergelijk
Dam tot winkelcentrum Magna Plaza. 'Als je een dergelijk
komend met de fysieke werkelijkheid. En met de materi-
gebouw niet waardeert in z'n universele constante, moet
alen: hun essentie en identiteit, hun karakter en verschij-
je het absoluut niet doen. Onder alle ornamentiek zit een
ningsvorm, hun tinten en texturen. Mijmerend creëerde hij
kraakhelder gebouw. Dát is het begin en het geheim van
bewegingen en overgangen door over de potloodstrepen
hergebruik. Maak het vitaal, dan sterft het niet.'
te vegen.
Naar de titel van zijn inaugurele rede bij de aanvaarding
Deze sensitiviteit kwam tijdens zijn architectenopleiding
van het hoogleraarschap Architectonisch ontwerpen aan
in de jaren 1960 aan de TU Delft zwaar onder druk.
de TU Eindhoven (1990) is zijn houding er één van
Purisme was de opvoedkundige term, hybride was van
'verwondering'. Want niet minder belangrijk is de consta-
hoogleraarswege een scheldwoord. Het maakte hem wel
tering: wat is, was er reeds lang. Anders gezegd, wat
bewust van de beeldende kracht van dit constructivisme,
nieuw is, is oud en wat oud is, is nieuw. Hij verkiest
hoe elementair het ook blijft. Maar hij kon niet ontkennen,
derhalve zorgvuldigheid en liefde voor het oude en
en dat leefde in zijn diepste wezen, dat de fusie van
nieuwe leven in al zijn (an)organische vormen, in stille
vormen en materialen een zowel grote charme als beteke-
verwondering en glimlachende béwondering, speurend
nisvolle meerwaarde bezitten. En die rijkgeschakeerde
naar de verhouding tussen zwaartekracht, beweging,
balans, wortelend in een diepgekoesterde harmonie, is
groeikracht, en vooral licht. Want licht is, scheppend en
Ruijssenaars ten voeten uit.
regisserend, het mooiste bouwmateriaal.
De ontdekkingstocht nam zo'n 35 jaar geleden een
Een wandeling door de binnenstad van Leiden brengt je
aanvang, toen hij zijn architectenpraktijk startte. Hij begon
langs het Rapenburg vanzelf naar de Steenschuur die er in
met de kracht van beton, waar na verloop van tijd de
het verlengde van ligt. Hier is sinds september 2004 de
gespierdheid van staal bijkwam, en de massa van baksteen.
Faculteit der Rechtsgeleerdheid gevestigd, samenge-
Hout speelde de bijrol van spouwlat en betonbekisting. De
stroomd vanuit twaalf Leidse locaties. Al aan de buitenkant
menselijke en poëtische kwaliteit van dit materiaal sijpelde
van het trapeziumvormige complex langs de Steenschuur,
maar langzaam door en vond een eerste symfonische
Nieuwsteeg, Zonneveldstraat en Langebrug is de beoogde
vervulling in het Fortis Theater a.d Schie te Schiedam (zie
samenhang te zien, al verraadt het maar mondjesmaat het
Het Houtblad 3/98). Al zijn zintuigen bleken geopend,
werkelijke feest dat binnen plaatsvindt: een schier
toen hij bij een bezoek, argeloos en daardoor compleet
eindeloze opeenvolging van schitterende schilderingen.
verrast, het houten Teatro Farnese in het hertogelijk paleis
Het hoofdgebouw aan de Steenschuur is een flink stuk van
van Parma binnenstapte: goudkleurig hout, de geur van
de rooilijn teruggedeinsd. Op 12 januari 1807 ontplofte ter
verdieping, tussen de trappen
hars, binnenstromend daglicht, het was sensationeel.
locatie een kruitschip met 37.000 pond buskruit, wat een
doorgang naar de bibliotheek.
In 1998 kreeg Ruijssenaars een telefoontje van de Rijks-
groot deel van de bebouwing wegvaagde. Pas een halve
h e t h o ut b l a d
De dichterlijke inslag van Ruijssenaars verraadt zich in de
Situatie.
Inzetje bij de kop: Entreehal. Trappartij naar de eerste
Hoofdgebouw met rechts de sierlijke krul die doorloopt naar de oude rooilijn.
eeuw later durfde men achter het nog aanwezige puin en dus binnen de rooilijn nieuwe bebouwing aan. Het werd een laboratorium voor natuur en scheikunde naar ontwerp
a p r i l 2 0 05
van de Belg Henri Camp (1821-1875), ten onzent architect des konings (Willem III). Hij bedacht een neoclassicistisch gebouw met een monumentale gevel (1856); later kreeg dit de naam Kamerlingh Onnes Laboratorium. In 1922 kwam er aan de linkerkant een houten collegezaal en fron-
9
h e t h o ut b l a d
taal in het midden een bordestrap en vestibule bij, evenals haaks op de collegezaal nieuwbouw aan de Nieuwsteeg. In de jaren 1960 verrees haaks daar weer op aan de Zonneveldstraat een derde kantoor. Gribusachtige bedenksels aan de Langebrug maakten het 'bouwblok' compleet. Juist hier gold het devies te sparen wat nog waardevol was en te slopen wat z'n waarde had verloren, want het complex kan bogen op een beroemde historie. Een reeks illustere Nobelprijswinnaars in de Natuurkunde heeft hier
Het 80 m lange blok aan de
geresideerd en/of college gegeven: Pieter Zeeman en
Zonneveldstraat is voorzien
Hendrik Lorentz (gezamenlijke Nobelprijs 1902), Henri
van een iroko scherm, als
Becquerel en Madame Curie (1903; Curie tevens 1911),
verzachtend gebaar naar de
Johannes van der Waals (1910), Heike Kamerlingh Onnes
zeventien oude huisjes aan de
(1913), Albert Einstein (1921) en Niels Bohr (1922).
overkant.
Naamgever Kamerlingh Onnes (1853-1926) maakte er in 1908 het gas helium vloeibaar door het pal boven het absolute nulpunt van -273,2 °C te brengen. Verder ontdekte hij er in 1911 de supergeleiding van metalen. Ruijssenaars belangrijkste vondst was de nieuwe bibliotheek in het hart ofwel op de binnenplaats te situeren, zodat hij de rest fluitend in de omringende bouw kwijt kon. Het programma van eisen vroeg circa 13.650 m2, hij gaf ruim 16.000 m2. De gebouwenordening biedt nu onderdak aan twee collegezalen, dertig werkgroepruimtes en tweehonderd werkkamers en kantoren. Op de begane grond en eerste etage bevinden zich de publieke ruimtes, daarboven de niet-publieke. De twee ondergrondse verdiepingen zijn geschikt gemaakt voor opslag, archieven en het centrale computercentrum. De rooilijnen heeft hij rustiek geaccentueerd door er bomen op te planten. Bij de gratie van Daglicht was het Leidende principe van Ruijssenaars. Hij maakte een studie van de oude binnenstad, een sloopplan, een nieuwbouwplan - vooral echter viel hem op hoe donker het in het hoofdgebouw was en hoe wisselvallig de structuur was. Hij maakte de lange rechthoek helderder door de dragende wanden te vervangen door een kolommenstructuur, bouwtechnisch een kolossale operatie. Rond de bibliotheek bracht hij als fantastisch lichtspoor een glasoverkapte corridor aan. De dakbeëindiging van het studiecentrum zelf voorzag hij aan
Lichtspoor rond de bibliotheek. Het vele licht, de glazen bouwstenen, de vuren liggertjes oefenen een opwaartse zwaartekracht uit.
In de bibliotheek toont het caleidoscopische ontwerp zich
a p r i l 2 0 05
op z'n gezaghebbendst.
Dwarsdoorsnede met lichtwerking (geel).
11
11 8 11
10
8 9 8 8 7
7
10 2
5
3
4
1 6
Plattegrond begane grond. Legenda. 1. Entree
7. Collegezalen
2. 'Zuilengang'
8. Lichtstraat
3. Portiersbalie.
9. Bibliotheek
4. Administratie
10. Kantoren
5. Onderwijswinkel
11. Werkgroepruimtes
tekeningen: de architectengroep amsterdam
h e t h o ut b l a d
10
6. Studentenadminstratie
6 6
De gerestaureerde houten 5
collegezaal voorzag Ruijssenaars van een nieuwe kleurstelling in crèmetinten.
6
Plattegrond eerste verdieping.
4
Legenda. 1. Restaurant 2. Houten collegezaal 3. Collegezaal
2
1
4. Vide bibliotheek 5. Glasdak 6. Kantoren
3
andere kant een glazen koker vanuit de lucht tot op de
uit kolommen en liggers van gelamineerd vuren (235 x
grond neerdaalt; een grote witte berk in deze minipatio
450 mm); de kozijnen zijn van Vilam-lariks (gevingerlast
maakt de tegenovergestelde beweging. Buiten doet met
en gelamineerd). Aan de zijde van de bibliotheek heeft
binnen mee. Waar mogelijk is glas toegepast, als raam, als
deze een galerij, overdekt met een glazen overstek dat
daklicht, als boven- en zijlicht, als wand van glazen bouw-
wordt geschraagd door vuren liggers die taps h-vormig
stenen. Witte kalkzandstenen muurtjes halen met 1,80 m
zijn verjongd; de bovenzijde en de kopse kanten zijn met
het plafond niet…
zink bekleed.
Al dergelijke voorzieningen genereren een stralende
Langebrug. Het rommeltje hier is gesloopt ten faveure van
openheid. Overal is licht, in diverse temperingen, overal
drieverdiepingenbouw - al suggereren de Vilam-lariks
zijn doorkijkjes naar buiten, naar binnen, overal tonen zich
kozijnen twee etages -, deels in rode baksteenstijl, deels in
de prachtigste stillevens. Het leidt tot een beleving van
een zwierige krul van glazen bouwstenen en reflecterende
weldadige rust en koesterende bescherming, van serene
jumboruiten, gevat in gelamineerd vuren stijlen en regels.
ruimte in de ruimste betekenis des woords. Ruijssenaars
De krul zet door naar de oude rooilijn en buigt dan in één
spreekt van 'een kinderlijk eenvoudig concept', dat je in de
strakke lijn terug naar het laboratoriumgebouw. Zo werd
schoot geworpen krijgt, juist omdat je het bestaande
tevens een voortuin gecreëerd. Het nieuwbouwdeel van
waardeert en het nieuwe richt op de toekomst.
rode baksteen toont verwantschap met dat van de
Buiten. Steenschuur. Reeksen kleine merbau raampjes in
Nieuwsteeg in baksteenkleur, grijze onder- en witte
de daklijst van het laboratoriumgebouw, per twee gegroe-
middenplint - de laatste wordt hier onderbroken door de
peerd, verraden een verandering. De zolder, die hierachter
grootverticalen der tienruitige kozijnen - en identiek
zit, is uitgebroken en ingeruimd voor kantoren. De oude
metselverband aan de uiteinden. Afwijkend is een brede
houten boogconstructie is in het zicht gekomen, de kleine
plint-met-overstekje boven de beganegrondkozijnen.
ramen zitten op werkhoogte, zodat je naar buiten kunt
Glazen trappenhuizen vormen wederzijdse overgangen
kijken. De oude ingang is opnieuw hoofdentree
met de Zonneveldstraat en de transparante krul.
geworden.
Verbindend element van de hele gevel is het glazen overstek op witstalen houders, verwijzing naar de oude
Nieuwsteeg. Dit deel is eveneens opgeknapt en toont
kroonlijsten. Voor de krul loopt, als nieuwe gelaagdheid,
twee gevelbeelden. Het eerste, veelramige stuk, dat rond-
een wit scherm van geperforeerd staal, om de hoek zijn dit
lopend begint, gaat na een onderbreking over in een
lamellen.
strakke tweede strook rode baksteen. In het midden
Wat buiten al zichtbaar is, de verschillende materialen, de
daarvan bevindt zich een lijn verticale kozijnen met nieuwe
kruisverwijzingen, het vormenspel, het benadrukken of
merbau ramen. De twee delen worden tot elkaar gebracht
opheffen van de zwaartekracht, speelt versterkt in het
door een brede grijze onderplint, een smalle witte
gebouw. De beeldenrijkdom is dermate groot, dat je er
middenplint en een stukje identiek metselverband bij de
uren volop genietend kunt ronddwalen. Het licht omstraalt
overgang.
je van alle kanten. Behalve de al genoemde voorzieningen
Zonneveldstraat. Het 80 m lange betonnen blok, door de
- kolommenstructuur, overdadige glastoepassingen -
hoogte uitstekend geschikt voor kantoren, is gestript en
wordt dit ook verwezenlijkt door de luisterrijke materiali-
opnieuw ingevuld; er is een extra vierde verdieping
satie. Fundamenteel hierin zijn de lichte kleuren die de
opgezet, die 3,5 m terugligt om de zeventien oude huisjes
architect op zijn palet deed; alle houtsoorten heeft hij, op
aan de overkant bezonning te gunnen. Na het strippen
de buitenkozijnen na, onbehandeld in hun kleur gelaten.
resteerde een sterk horizontale, gesloten borstwering van
De tinten liggen dicht bij elkaar, in steeds andere combina-
bikkelhard travertin over drie verdiepingen, die de oppo-
ties: wit, crèmewit, crèmegeel, witgeel, geelbruin, licht-
nerende huisjes bedremmeld deed staan. Behalve met
bruin, grijs, stemmig rood als extreme. De hele en halve
bomen verzachtte Ruijssenaars de intimidatie met een
déjà vu's buitelen over elkaar, ook omdat dezelfde materi-
iroko roosterscherm vanaf de eerste verdieping, met aan
alen in wisselende composities terugkeren.
de voor- en achterzijde diagonale latten. Deze verre allusie
Ruijssenaars heeft een staat van genade bereikt om met
naar leilinden toont nogal wild, maar moet interfereren
veldheersblik te kunnen jongleren. Meesterlijk heeft hij
met de overkant met z'n versieringen in plintjes, daklijst-
vormen, materialen en kleuren gemengd tot een serie
jes, gootjes en ornamentjes. Daarnaast reflecteert het
magnifieke schilderstukken: rode bakstenen binnen-
scherm in de gevel, waardoor er diepgang ontstaat.
muren, ronde en rechte witte kalkzandstenen muurtjes.
a p r i l 2 0 05
De nieuwe terugliggende vierde verdieping is opgebouwd
11
h e t h o ut b l a d
één kant van een kegelvormige lichtkoepel, terwijl aan de
a p r i l 2 0 05 h e t h o ut b l a d
12
Ronde en vierkante witstalen kolommen. Grote grenen en
Gebeurt dit zorgvuldig, dan kan dat heel poëtisch zijn. Zo
kleine vuren liggers. OSB en lichtgeel houtwolcement-
is hij bijzonder te spreken over de Vilam-lariks binnenko-
plaat. Steek-, bordes- en wenteltrappen in geel-wit-grijs
zijnen, waarvan tekening en vingerlassen duidelijk in het
gespikkeld natuursteen, in eiken of staal met eiken treden.
oog vallen, iets wat geen ander materiaal kan geven.
Balustrades van wit kalkzandsteen dan wel staal of eiken.
Het absolute hoogtepunt is ongetwijfeld de bibliotheek
Leuningen van wit of zilvergrijs staal of van eiken. Vloeren
(2.970 m2). Hier toont zich het caleidoscopische ontwerp
van geel linoleum, met geelbruine vloerbedekking, van
op z'n gezaghebbendst. Alle strakke lijnen van liggers,
kurk, gemengdgeel natuursteen en kops grenen. Ronde en
entresolborstweringen, boekenkasten en tafels met mat-
vierkante tafelbladen in beuken, esdoorn en grenen.
glazen tussenschotten worden bezworen door de trape-
Vilam-lariks binnenkozijnen. Eiken balies…
ziumvorm, de wirwar van jaarringen in de fenomenale
Meteen bij binnenkomst dienen zich verschillende routes
kops grenen vloer, de ronde stalen kolommen, de kegel-
aan. Links en rechts kun je de taps toelopende gang in
vormige gigalichtkoepel en de wat bescheidener glazen
waaraan ondersteunende onderwijsfaciliteiten grenzen.
koker. Misschien speelt hier onbewust ook de kalmerende
Aan beide einden zijn doorgangen verder het gebouw in,
houtgeur die je neus binnendringt. De 5 km boeken staat
naar kleinere studiezalen en werkkamers langs de licht-
aan weerszijden onder en op de entresols uitgestald in
straat, met zicht op de bibliotheek aan de andere zijde. In
deels meeverhuisde kasten; de architect bracht ze in lijn
deze corridor lijkt het of je zweeft. Het vele licht van
door ze aan de zijkanten te bekleden met OSB: alle materi-
boven en van opzij, de wand van glazen bouwstenen, de
alen keren ooit weer ergens in dit universum terug.
ijle vuren liggertjes (75 x 225 mm) oefenen een opwaartse
De lichtgewichtkolommen vangen het geweld van de
zwaartekracht uit.
gelamineerd grenen liggers (200 x 630 mm) kalm op,
Helemaal links op de eerste verdieping vind je de
evenals dat van de lichtkoepel (onder- en bovendiameter
gerestaureerde houten collegezaal, met het hierheen
16 respectievelijk 8 m). De lengtes lopen van 10 naar 40 m;
verplaatste eiken Lorentzpoortje. Uitgaande van de
de hart-op-hartafstand is 4,5 m. Ze steken door naar
houtkleur voorzag Ruijssenaars de zaal van een nieuwe
buiten, waar ze zich drietraps verjongen. Vuren gordingen
kleurstelling in crèmetinten. Ook vervulde hij een
(75 x 246 mm, hart op hart ± 1,25 m) er dwars op vormen
jongensdroom door de 88 plafondrozetjes te vergulden,
de overgang naar het plafond van geelgetint houtwol-
omdat dat zo'n mooie lichttwinkeling geeft. Gecharmeerd
cementplaat.
door dit effect heeft de opdrachtgever op eigen initiatief
De aan onder- en bovenzijde afgesnoten lichtkoepel dwars
ook de kolomkapitelen goud laten schilderen.
door het mossedum dak is een technisch hoogstandje. Het
Ga je vanaf de entree rechts, dan kom je aan het eind bij de
dak heeft zelf een hellingshoek van 3°, terwijl de koepel-
studentenadministratie in de krul; erboven op de eerste
beëindiging er een van 12° heeft, in tegengestelde richting.
verdieping bevindt zich een grote collegezaal met het
De onderste ovaal heeft een rand van rondlopend gelami-
restaurant ernaast. Maar ook kun je bij de ingang recht-
neerd grenen, de bovenste, ondersteund door vier stalen
door naar de bibliotheek of via monumentale natuur-
kolommen die elk uitlopen in een drievork, heeft twee
stenen bordestrappen naar de verdiepingen met kantoor-
ringen van gelamineerd vuren, waarop liggers van
ruimtes. Een prachtig detail zijn de natuurstenen treden die
dezelfde houtsoort stervormig zijn opgelegd. Ertussen zit
met de ronding mee zijn afgeschuind.
in ijle langwerpige staalprofielen het glas; een web van
Door de ronde, slankstalen kolommen van de tapse gang
stalen drukstaven en spandraden ondersteunt en vangt de
is het of je een zuilengalerij doorwandelt. Ze torsen over
torsiekrachten van de wind op. De kegel is naar het
de hele lengte dubbele liggers van gelamineerd grenen
noorden gericht, omdat de architect binnen weinig direct
(160 x 600 m); de bovenste ligt als vuilwerk uit het zicht,
zonlicht wilde. Daarom wilde hij ook geen algemene, maar
de onderste is prominent zichtbaar, omdat de architect de
werkplekverlichting. Onbedoeld maar in grote dank
dragende lijnen wilde laten zien. De tussenruimtes zijn
aanvaard blijken de bureaulampen 's avonds als sterren in
opgevuld met houtwolcementplaat en OSB, iets wat je
de lichtkoepel te reflecteren, ja zelfs lijkt de hele zaal zich
steeds weer tegenkomt bij (verlaagde) plafonds of elders.
uit te strekken tot Zoeterwoude. Bij alle zorgvuldigheid
Hoegenaamd zijn er, in zalen en kantoren, veel verlaagde
van het ontwerp is dat een onverwachte beloning die
plafonds toegepast, enerzijds om leidingen weg te
bouwmeester Ruijssenaars met een glimlach in ontvangst
werken, anderzijds als klimaatbuffer en wederzijds voor
neemt. Wat is, was er reeds lang. •
de akoestiek. Bij alle esthetiek schuwt Ruijssenaars niet om de techniek te laten zien of materialen sec te tonen.
hans de groot
a p r i l 2 0 05 h e t h o ut b l a d
13
In de bibliotheek daalt een glazen koker vanuit de lucht neer; een berk in deze minipatio (hier nog niet geplaatst) maakt de tegenovergestelde beweging.
Mossedum dak bibliotheek, Nieuwsteeg (links) en Zonneveldstraat (rechts). De galerij rechts heeft een Restaurant
glazen overstek, geschraagd
op de eerste
door vuren, h-vormig
verdieping.
verjongde liggers.
Feiten en getallen Locatie:
Steenschuur 25, Leiden
Opdrachtgever:
Rijksuniversiteit Leiden
Ontwerp:
Prof. ir. Hans Ruijssenaars; de architectengroep Amsterdam
Constructeur:
Aronsohn Raadgevend Ing.bureau BV Amsterdam
Hoofdaannemer:
Heijmans IBC Bouw
Aannemer lichtkoepel:
Nelissen van Gerwen BV Oss, Brakel Atmos BV Uden
Gelamineerd vuren en grenen:
GLC houtconstructies BV Arnhem
Meranti, merbau buitenkozijnen: Timmerfabriek Oomkens BV Middelstum Vilam-lariks kozijnen:
Timmerfabriek Jac. Akerboom BV Ter Aar
Kops grenen vloer:
Bruynzeel Vloeren Roosendaal
Eiken trappen:
Trappenfabriek Van Cromvoirt BV Zoeterwoude
Oppervlak:
Bruto: 20.000 m2; netto: 16.000 m2
Bouwperiode:
2002 - september 2004
Bouwkosten:
€ 29,4 miljoen (excl. BTW en honorarium)
