OUDNIEUWS IS EEN UITGAVE VAN ERFGOED NEDERLAND NUMMER 3 JAARGANG Adieu OudNieuws!

OUDNIEUWS IS EEN UITGAVE VAN ERFGOED NEDERLAND

NUMMER 3 | JAARGANG 2007

Ziee pagina 3 Z Zi

Adieu OudNieuws!

2 3–2007

Nieuws en colofon

3

Museumschatjes

4

Komen en gaan

5

Spekkie Big

7

Om de hoek | Erfgoed overzee

8

Verboden te verzamelen?

10

Canon komt bij u langs dit seizoen!

11

Historische schoolplaten

13

Erfgoedarena

15

Plan je Eigen Ruimte het land in

15

Column | Een integraal perspectief op erfgoed

16

Erfgoed Nederland start Monitor Erfgoed Educatie (MEE)

17

At random

17

Verover je Eigen Omgeving

18

Tijdsbeelden geven geschiedenis een gezicht

19

Versterk je identiteit door je te bewegen in Europa!

21

Praktische lespagina | Zo hoort het nu eenmaal

22

Www.waar

23

Gescand

24

Tijdsbeelden geven geschiedenis een gezicht

Praktische lespagina | Zo hoort het nu eenmaal!

Wat had je aan een iPod in de tijd van de Jagers en Boeren? Weinig! Toen was er namelijk nog geen elektriciteit, dus waren er ook geen computers om muziek mee te downloaden. Zowel de iPod als de jagers en de boeren spelen een rol in de game van Tijdsbeelden, een digitaal geschiedenisproject van Anno voor groep 7 en 8. Moderne technieken brengen fictieve historische personages uit de tien tijdvakken van De Rooy in de klas. Lees verder op pagina 19 ▶

Leren hoe het hoort, voor als je bij de koningin wordt uitgenodigd… zo is het stereotiepe beeld van hoe etiquette vroeger aan Nederlandse kinderen werd gepresenteerd. Maar etiquette is niet iets dat je slechts nodig hebt bij officiële gelegenheden – het doel is algemener: het duidelijker en aangenamer maken van het menselijk verkeer. Het kennen van die ‘verkeersregels’ helpt je om respectvol met je medemens om te gaan, maar ook om je vrijer te bewegen in de maatschappij. Lees verder op pagina 22 ▶

3–2007 3

Geachte abonnee van Oud Nieuws, Dit jaar heeft u voor het eerst betaald voor uw abonnement op Oud Nieuws. Wij zijn u zeer erkentelijk voor het feit dat u abonnee bent gebleven. Nu hebben wij helaas een droevige mededeling: Erfgoed Nederland stopt per 1 januari 2008 met het uitgeven van Oud Nieuws. De stichting Erfgoed Actueel heeft jarenlang met veel plezier en toewijding het gratis tijdschrift verzorgd. Erfgoed Nederland, het landelijk sectorinstituut waarin Erfgoed Actueel per 1 januari 2007 is opgegaan, wilde deze inspanningen niet ogenblikkelijk overboord gooien. Daarom is in eerste instantie voor 2007 gekozen voor een betaald abonnement. Oud Nieuws is destijds begonnen als een promotietijdschrift voor erfgoededucatie dat meteen overzicht en inzicht bood in het aanbod op landelijk niveau. Inmiddels is het aanbod aan erfgoededucatie enorm toegenomen en bieden ook digitale middelen, zoals Cultuurplein en de digitale nieuwsbrief educatie van Erfgoed Nederland, een actueel overzicht van het aanbod. Erfgoed Nederland stelt de koers binnen de programmalijn Erfgoed en Educatie licht bij. Het is tijd voor nieuwe initiatieven. In het decembernummer van Oud Nieuws licht onze programmacoördinator educatie toe wat er de komende jaren op het gebied van educatie van Erfgoed Nederland te verwachten valt. Als hoofdredacteur van Oud Nieuws wil ik u bedanken voor uw interesse in het blad in de afgelopen jaren. Van het laatste nummer in december gaan we iets bijzonders maken. Abonnees die halverwege het jaar lid zijn geworden, ontvangen restitutie. Deze restitutie bedraagt € 3,75 per nummer waarop u in 2008, conform de looptijd van uw abonnement, recht zou hebben. Met vriendelijke groet, Ellen Snoep hoofdredacteur Oud Nieuws

IS EEN OUDNIEUWS

NEDERLAND ERFGOED UITGAVE VAN

ANG 2007 NUMMER 3 | JAARG

Beëindigen abonnement: Uw abonnement loopt automatisch af op 1 januari 2008. Wanneer u halverwege het jaar abonnee bent geworden, ontvangt u restitutie. Deze restitutie bedraagt € 3,75 per nummer waarop u in 2008, conform de looptijd van uw abonnement, recht zou hebben.

Redactie: Eefje de Groot Cees Hageman Floriëlle Ruepert Ellen Snoep Elisabeth Wiessner Hoofd- en eindredactie: Ellen Snoep

ieuws! Adieu OudN Vragen over abonnementen: Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest Tel. 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 Site: www.aboland.nl

Met bijdragen van: Marjo Berendsen, Eefje de Groot, Cees Hageman, Annemarie Hogervorst, Marc van der Holst, Inge Keizer, Janneke Kingma, Peter van Mensch, Aafje Moonen, Yolanthe van der Ree, Floriëlle Ruepert, Mila van de Wall, Hans en Wil Weikamp, Elisabeth Wiessner, Peter van der Zant. Met dank aan: Pim Westerkamp, Overleg Provinciale Erfgoedhuizen Nederland (OPEN). Afbeelding cover Familie en vrienden nemen zwaaiend afscheid van Nederlandse emigranten die per schip, de SS Groote Beer, vertrekken naar onbekende horizonten [1960]. Collectie Spaarnestad Photo/ANP

Vormgeving: Sproets, Amsterdam Druk: ZuidamUithof, Utrecht ISSN nummer: 1387.635X Oud Nieuws is een uitgave van Erfgoed Nederland. Het blad verschijnt vier maal per jaar. Als u teksten uit deze uitgave wilt overnemen, kunt u contact opnemen met de redactie van Oud Nieuws. Redactieadres: Erfgoed Nederland Herengracht 474 1017 CA Amsterdam Tel. 020-716 73 50 E-mail: [email protected] www.erfgoednederland.nl

4 3–2007

primair onderwijs

Museumschatjes Dertigduizend Brabantse kinderen op zoek naar hun grootste museumschat

worden geplaatst op www.museumschatjes.nl. Museumschatjes heeft in oktober 2006 voor het eerst plaatsgevonden en wordt in oktober 2007 wegens groot succes herhaald. Uit de evaluatie van Museumschatjes 2006 bleek dat leerkrachten het project zeer hoog waardeerden. Met name het gratis museumbezoek en het lesmateriaal om erf-

Wat is de grootste museum-

goed in de klas te introduce-

schat van Brabant? In okto-

ren oogstten veel lof. Omdat zoveel musea meededen,

ber stellen meer dan tachtig

was er altijd een museum

Brabantse musea hun deuren

in de buurt dat gemakke-

open voor dertigduizend ba-

lijk bezocht kon worden.

sisschoolleerlingen die in het Ook voor de deelnemende

kader van het erfgoedproject

musea bleek Museumschat-

Museumschatjes op onder-

jes een uitkomst. BRG/BMS

zoek uitgaan om die vraag te

regelde de promotie van het project onder de scholen, ont-

beantwoorden. Dankzij subsi-

wikkelde het lesmateriaal en

die van de provincie Noord-

regelde de verzending ervan.

Brabant zijn het museum-

De musea hoefden enkel hun

bezoek en het aan scholen

deuren open te stellen, want door het kant-en-klare lesma-

verstrekte lesmateriaal gratis.

teriaal konden de klassen er in principe zelfstandig aan

E

rfgoededucatie en musea lijken op het

project start in de klas. Met behulp van kant-

de slag. De musea konden de toegangsprijs

eerste gezicht goed bij elkaar te passen.

en-klaar lesmateriaal voor de groepen 5/6 en

voor de klassen declareren bij BRG/BMS. Veel

Een museum is bij uitstek een erfgoedinstel-

7/8 worden de leerlingen aan het denken ge-

musea gaven in de evaluatie aan dat het aan-

ling. Als een leerkracht iets aan erfgoededuca-

zet over vragen als ‘Waarom is het belangrijk

tal klassen in oktober 2006 aanzienlijk was

tie wil doen, ligt een bezoek aan een museum

om dingen van vroeger te bewaren?’ en ‘Wat

gestegen ten opzichte van de jaren daarvoor.

voor de hand. Of ligt het iets gecompliceer-

maakt een voorwerp waardevol?’ Zo leren de

Musea met voor het onderwijs lastige collec-

der? Denk bijvoorbeeld aan de kosten of het

kinderen dat een voorwerp niet alleen waar-

ties kregen door Museumschatjes een kans

vervoer. Dit is natuurlijk te ondervangen

devol is omdat het letterlijk veel geld waard is,

om mee te doen aan een educatief project.

door lopend naar het lokale museum te gaan.

maar bijvoorbeeld ook omdat het van een be-

Maar hoe groot is de kans dat de collectie van

roemd persoon is geweest of heel zeldzaam is.

Erfgoededucatie en musea sluiten binnen het project Museumschatjes dus naadloos

dit lokale museum aansluit bij de leerstof? Vervolgens krijgen de leerlingen de op-

bij elkaar aan. Het biedt musea de kans sa-

De Stichting Brabantse Regionale Geschied-

dracht in het museum op zoek te gaan naar

men te werken met het onderwijs en scho-

beoefening/Brabantse Museumstichting

hun grootste of bijzonderste schat. Door de

len een handvat om de interesse van kin-

(BRG/BMS) heeft met Museumschatjes een

voorbereidende les op school kiezen de leer-

deren voor (museaal) erfgoed te wekken.

onderwijsproject ontwikkeld waarbij de col-

lingen niet meer direct het glimmendste,

lectie van het museum niet van belang is. Het

duurst uitziende voorwerp uit, maar bekij-

Noordbrabants Museum, het Speelgoedmu-

ken ze de museumstukken kritischer.

†Janneke Kingma¢ Consulent erfgoededucatie BRG/BMS

seum, het Natuurmuseum, de Meierijsche Museumboerderij, het Geniemuseum… deze

Terug in de klas wordt de leerlingen gevraagd

en nog vijfenzeventig andere musea doen mee

hun medeleerlingen te overtuigen van de waar-

aan Museumschatjes. Bij Museumschatjes is

de van hun gekozen museumschat. Iedere leer-

ieder museum een schatkamer met voorwer-

ling moet dus reclame maken voor zijn muse-

pen die op hun eigen manier waardevol zijn.

umschat en beargumenteren waarom dit de allergrootste schat van het bezochte museum

De inhoud van het project

is. Dit kan mondeling, maar ook door een cre-

Doel van Museumschatjes is kinderen in aan-

atief werkstukje te maken. Scholen kunnen fo-

raking brengen met (museaal) erfgoed. Het

to’s van de werkstukjes insturen waarna deze

Meer informatie: Stichting BRG/BMS [email protected] 073-6156262 www.erfgoededucatiebrabant.nl www.museumschatjes.nl Museumschatjes wordt door de provincie NoordBrabant gesubsidieerd in het kader van de oktober erfgoedmaand Schatten van Brabant: www.schattenvanbrabant.nl

3–2007 5

primair en voortgezet onderwijs

Komen en Gaan

FOTO: MILA VAN DE WALL

Nieuwe themazaal in het Museon over tweehonderd jaar migratie Sinds mei bevindt zich in het Museon

is het een stuk rustiger. Hier zijn achttien les-

eerste blik op de ruimte willen de twee vent-

in Den Haag de permanente themazaal

expositiezalen waar dieper wordt ingegaan op

jes alweer weggaan, maar vader maant ze te

onderwerpen als bijvoorbeeld Recht en Vrede,

blijven: ‘Even kijken, hoor, dit vindt papa nou

Komen en Gaan. De tentoonstelling be-

Kind in oorlog, Het tropisch regenwoud en

interessant,’ zegt hij, ‘opa Ben komt name-

licht in vogelvlucht hoe Nederland de af-

Het oude Egypte. Deze zalen zijn open voor

lijk uit Suriname.’ Vader probeert de teksten

gelopen tweehonderd jaar omging met

het publiek, maar tevens bedoeld voor lessen

op de muur te lezen, maar de kinderen geven

migratie. De expositie is zeer geschikt

voor schoolklassen. Bij een les worden name-

hem niet de kans zich in de materie te verdie-

lijk de taatsdeuren (een soort draaideur van

pen. Ze rennen schreeuwend rond en drukken

plafond tot vloer) van de zaal dichtgedaan,

op alle knopjes die ze maar kunnen vinden.

waardoor er een aparte ruimte ontstaat.

Hij probeert ze te kalmeren, maar de jon-

voor lessen voor groep 8 van de basisschool en het voortgezet onderwijs.

gens hebben geen zin om te wachten. Logisch

W

egens de vakantieperiode is het een

wel, als je bedenkt wat er in het museum nog

drukte van jewelste in het museum.

meer voor leuks te doen is. Uiteindelijk geeft vader het op. Hij vertrekt met zijn zoons.

Op de begane grond zijn vooral de jongere kinderen druk in de weer met de tijdelijke, interactieve tentoonstelling Robot Zoo. Het zorgt

Joke van Grootheest, conservator en educa-

voor een gezellige kakofonie van enthousias-

tor geschiedenis en archeologie van het Mu-

te kinderkreten en ratelende dierenrobots. Op

seon, is verantwoordelijk voor de inhoud van

de eerste verdieping van het museum is het

de expositie. Ze kijkt er niet van op dat jonge

niet veel anders. Hier bevindt zich de perma-

kinderen niet getrokken worden door de the-

nente tentoonstelling Jouw wereld, mijn wereld.

mazaal. Van Grootheest: ‘De meeste exposi-

Opgewonden beweegt de jeugd zich tussen

ties op de eerste verdieping zijn bedoeld voor leerlingen van groep 7 en 8. Hoewel er ook

de vitrines door. Vooral de gedeeltes waar je

Sober

museumlessen zijn voor kleuters en leerlin-

laten bewegen) zijn populair. Onder begelei-

In de themazaal Komen en Gaan is het op deze

gen van de onder- en middenbouw van de

ding van hun ouders gaan de meeste kinde-

vakantiedag zeer rustig. In tegenstelling tot

basisschool. Komen en Gaan is vooral be-

ren helemaal op in de expositie. Hier wordt

alle interactieve, bewegende en kleurige ten-

doeld voor het geven van lessen aan kinde-

volop beleefd, geëxperimenteerd en gespeeld.

toonstellingen in het Museon is deze zaal een

ren van groep 8 en het voortgezet onderwijs.’

zelf iets kan doen (op knopjes drukken, iets

stuk soberder ingericht en zijn de kleuren wat In de permanente themazalen, die zich aan de

donkerder. Een vader komt binnen met zijn

zijkanten van de eerste verdieping bevinden,

twee zoontjes van rond de acht jaar. Na een

Op dit moment is Van Grootheest bezig met lees verder op pagina 6 ▶

6 3–2007

het educatieprogramma voor Komen en Gaan

Anne Frank of een pak Max Havelaar-koffie.

we in de kring bekijken of we de voorwer-

dat vanaf half september van start zal gaan.

In een kringgesprek bespreken we met welke

pen in chronologische volgorde kunnen leg-

Kort legt ze uit hoe zo’n les eruit zal zien:

mensen de voorwerpen associaties oproepen.

gen: wie kwam er eerst, en wie daarna?’

‘We beginnen met het openen van een rug-

Daarna delen we de klas in vier groepen in

zak met voorwerpen die een relatie hebben

om elk een kwart van het gedeelte uit het op-

Van Grootheest denkt dat Komen en Gaan ook

met verschillende immigrantengroepen die

drachtenboekje te maken. Als iedereen klaar

geschikt is voor de eerste twee leerjaren van

zich in Nederland hebben gevestigd. Bijvoor-

is, komen we terug in de kring om elkaars

het voortgezet onderwijs. ‘Alleen met een an-

beeld een Chinees beeldje, Het achterhuis van

bevindingen te vertellen. Vervolgens gaan

der educatieprogramma. Leerlingen van die

De expositie Twee eeuwen nieuwkomers, vluchtelingen en gelukzoekers In Komen en Gaan is te zien hoe Nederland de afgelopen tweehonderd jaar omging met migratie. Hiervoor is de ruimte ingedeeld in vier periodes: van 1800 tot 1900, van 1900 tot 1945 en van 1945 tot heden. Tot slot is er nog een wand ingericht met persoonlijke verhalen van in Nederland verblijvende asielzoekers, de migranten van het heden. Vanwege het grootse en complexe onderwerp, en de kleine expositieruimte, wordt er nergens echt diep ingegaan op een bepaalde emigranten- of immigrantenstroom. Ontwikkelingen en gebeurtenissen worden juist licht aangestipt om vooral een duidelijk overzicht te krijgen. Zo krijgen we informatie over de eerste immigranten in de negentiende eeuw (Duitse marskramers), het slavernijverleden van Suriname en de Hindoestaanse contractarbeiders die ter vervanging van de slaven door Nederland naar Suriname werden overgevaren. De tentoonstelling toont ook hoe Nederland omging met de ruim één miljoen Belgische vluchtelingen die tijdens de Eerste Wereldoorlog naar Nederland vluchtten. En er is aandacht voor de eerste Chinezen, de joodse vluchtelingen in de jaren dertig en de geschiedenis van de repatrianten en Molukkers die na de Tweede Wereldoorlog naar Nederland kwamen. Vanzelfsprekend worden ook het vertrek van veel Nederlanders naar de koloniën en de ontvangst van de Italiaanse, Turkse en Marokkaanse gastarbeiders belicht. Opvallend zijn de videobeelden van diverse immigranten die openhartig vertellen over hun reden om zich in Nederland te vestigen. Zo is daar het ontroerende verhaal van een wat oudere Surinaamse dame die haar voormalige landgenoten dringend oproept geen spullen meer te sturen. Tot haar verbazing is hier namelijk alles te krijgen voor haar Surinaamse gerechten! Dat een gedeelte van de expositie is overgenomen van het voormalige Volksbuurtmuseum in Den Haag is te zien aan een aantal Haagse attributen: zo is er een antieke vaas uit het interieur van Het Verre Oosten, Nederlands allereerste Chinese restaurant, dat zich in 1933 in Den Haag vestigde. En ook bevindt zich in de tentoonstelling het persoonlijke verhaal van de Italiaan Eduardo Talamini, oprichter van de bekende Haagse ijssalon Florencia. Als laatste wordt er aandacht besteed aan de vluchtelingen die in Nederland asiel zochten. Schrijnende persoonlijke verhalen van mensen over de hele wereld. Een aantal van hen is al langer in Nederland en heeft hier een bestaan opgebouwd, anderen komen nu waarschijnlijk in aanmerking voor het generaal pardon.

3–2007 7

FOTO’S: MILA VAN DE WALL

leeftijd willen geen lessen volgen, zij gaan liever zelfstandig aan de slag met opdrachten.’

Het Museon: Speelruimte voor kennis

De eerste periode zal het nog een beetje experimenteren worden. Van Grootheest zal zelf de eerste lessen over Komen en Gaan geven. ‘Meestal schrappen we daarna nog wat, of passen we bepaalde dingen aan. Daarna gaan andere medewerkers met de les aan de slag.’ Van Grootheest zelf geeft gedurende schoolperiodes

Het Haagse museum wil onder het motto Speelruimte voor kennis met een zo breed mogelijk publiek communiceren. Voor bezoekers zijn er dan ook diverse mogelijkheden om het museum te ontdekken. Er zijn niet alleen tijdelijke en permanente tentoonstellingen, maar ook cursussen en workshops en tal van activiteiten voor de jeugd. Een goed voorbeeld is de werkhoek: hier kunnen kinderen op woensdag- en zondagmiddag naar hartenlust aan de slag met papier, stof, schaar en glitters (tijdens schoolvakanties bijna iedere dag).

iedere week twee of drie lessen in het museum. ‘Dat hoort erbij, als conservator en educator moet je binding blijven houden met je publiek.’

Het Museon heeft ook bijzonder veel mogelijkheden voor zowel het primair als voortgezet onderwijs. Er is een groot aanbod van lessen en educatieve programma’s. Meer uitleg en een overzicht is te vinden op www.museon.nl.

†Mila van de Wall¢

SPEKKIE BIG

MARC VAN DER HOLST

8 3–2007

algemeen

†

Interview met: Pim Westerkamp

Conservator Cultuur en Geschiedenis van Zuidoost-Azië in het Tropenmuseum in Amsterdam

Erfgoed overzee De inhoud van deze rubriek komt dit keer uit een wel heel verre hoek. Pim Wes-

technieken en -vaardigheden en het vergro-

terkamp is conservator Cultuur en Geschiedenis van Zuidoost-Azië in het Tro-

ten van het tentoonstellingsmanagement. Er

penmuseum in Amsterdam. Vanuit die functie is hij projectleider van Em-

worden trainingen gegeven in het conserveren van de vijf meest gebruikte materialen:

powerment of Museums: Museum Cooperation with the DKI Jakarta on

hout, leer, metaal, verf (schilderijen) en tex-

Conservation and Exhibitions (DKI II: 2006 – 2008), een samenwerkingspro-

tiel. We hopen museummedewerkers te le-

ject van het Tropenmuseum, tien musea in Jakarta en de gemeente Rotterdam.

ren de schade van objecten vast te stellen, de stabiliteit van objecten te vergroten en deze voor te bereiden voor tentoonstellingen.

Wat is je favoriete erfgoed? Het zal je niet verbazen dat dat het erfgoed van Zuidoost-Azië is. Maar met name het erfgoed

Is het dan zo slecht gesteld met de conditie van het Indonesisch erfgoed?

van Indonesië heeft mijn bijzondere belang-

We kunnen vaststellen dat er lange tijd onvol-

stelling. Deels heeft dat met mijn achtergrond

doende voor gezorgd is. Voor een deel heeft dat

te maken – mijn beide ouders komen uit Indo-

te maken met de lage status van het museum-

nesië – en deels doordat ik me er al lange tijd

werk. Het is nog geen gemeengoed dat je iets

zeer intensief mee bezighoud. Het allermooi-

tentoonstelt en er geld voor vraagt om mensen

ste stuk uit onze collectie is een groot boek

ernaar te laten kijken, laat staan dat het werk

dat aan een priester, een datu, op Noord-Su-

dat daarbij komt kijken aanzien heeft. Daar komt nog bij dat het reinigen van museumob-

matra heeft toebehoord. Ik vind dit niet alleen een heel mooi voorwerp, we weten er ook veel

Het huidige project DKI-II wil musea leren

jecten voor de Indonesiërs onder schoonma-

van en dat maakt het zo interessant. Het boek

hoe objecten te conserveren en tentoonstel-

ken valt, en dat doen schoonmakers. Maar die

is meer dan honderdvijftig jaar oud. Het is ge-

lingen te maken. Doelstellingen zijn verde-

maken het gebouw schoon en dat is uiteraard

maakt van hout en heeft ‘pagina’s’ van boom-

re professionalisering van de museumstaf,

iets heel anders. Musea moeten gaan inzien

bast. Het is rijk geïllustreerd en bevat een lange

het uitbreiden van de actieve conserverings-

dat het schoonmaken van museumobjecten

lijst namen van priesters die het gebruikt heb-

een taak is van behoudsmedewerkers en niet

ben. Het boek bevat voorschriften bij magie en

van schoonmakers. Er moet een bewustwor-

waarzeggerij. De onderste kaft heeft pootjes

ding op gang komen dat erfgoed ertoe doet,

waarop het boek staat. Op de bovenste kaft

dat het de moeite waard is objecten goed te

staat een uit hout gesneden figuur, de Naga Pa-

verzorgen, te bewaren en tentoon te stellen.

doha, een mytische slang. Deze slang woonde

Een andere moeilijkheid is dat alle museum-

vroeger in de wereldzee, de onderwereld. Door

medewerkers ambtenaren zijn en dat Indo-

de beweging van de slang over de zeebodem

nesië het zogenoemde rolling system kent.

kwam er zand naar boven en daaruit

Dat houdt in dat de overheid eens

is uiteindelijk de aarde ontstaan. De

in de zoveel tijd werknemers ‘door-

slang vertegenwoordigt het vrouwe-

rolt’ naar een totaal andere func-

lijke, de vruchtbaarheid en de dood.

tie in een heel andere sector. Hierdoor dreigt het gevaar dat medewerkers weinig binding voelen

Wat behelst het project waaraan je werkt in Indonesië?

met de inhoud van het werk. Voor het behoud van erfgoed is dat funest.

We noemen het kortweg DKI-II omdat het een vervolg is op DKI-I. DKI staat voor de gemeente Jakarta. DKI-I had tot doel de museale vaardigheden rond het beheren van objecten van museummedewerkers te versterken.

Hoe kun je dat systeem doorbreken? Wichelboek, Toba, Noord Sumatra, voor 1855 FOTO: TROPENMUSEUM, AMSTERDAM ©

Dat is niet zo simpel; dat rolling system bestaat nu eenmaal. Wel zien we onder de jon-

3–2007 9

Cursus Actieve Conservering van Leer, Jakarta 2007

FOTO: PIM WESTERKAMP

ge generatie een toenemende belangstel-

Maar dat is uiteraard niet wat wij onder edu-

toonstellingsorganisatie veranderen. Nu heb-

ling voor cultureel erfgoed en musea. Veel

catie verstaan. Ik denk dat er van zo’n bezoek

ben tentoonstellingen een looptijd van een

jonge mensen willen zich graag voor het be-

weinig blijft hangen. Musea realiseren zich dat

maand. Daarvan is er een week nodig voor

houd van het erfgoed inzetten. Ik denk dat

ook. Ze zijn zich ervan bewust dat ze scholie-

de opbouw en een week voor de af bouw. Dan

daardoor langzaam maar zeker de status

ren een leuke en leerzame ervaring moeten

blijven er dus twee weken over dat het publiek

van het museumwerk omhoog zal gaan.

daadwerkelijk kan komen kijken. De ervaring hier in Nederland leert dat een tentoonstelling

Zijn er al resultaten van de trainingen zichtbaar?

tijd nodig heeft om goed te gaan lopen. Wij ad-

Wat we zien is dat de depots al veel beter op

te trekken voor een tentoonstelling. Dat lijkt

orde zijn. Inmiddels beschikken museum-

ook haalbaar te worden. Veel objecten die deel

medewerkers over meer kennis van conser-

uitmaken van een tentoonstelling zijn af kom-

veringstechnieken en over betere materia-

stig uit privécollecties. Bruikleengevers waren

len. En dan blijkt dat ze de objecten wél zelf

er niet zo happig op hun objecten voor langere

schoon willen maken en willen herstellen.

tijd uit te lenen, gezien de condities in de mu-

Zij zien op hun beurt dat het publiek reageert op hun inzet. Er komt meer belangstelling voor tentoonstellingen omdat de voorwer-

viseren dan ook minimaal twee maanden uit

Cursus Actieve Conservering van Leer, Jakarta 2007 FOTO: PIM WESTERKAMP

sea. Nu musea beter voor hun spullen gaan zorgen en de omstandigheden waaronder ze tentoongesteld worden sterk verbeteren, zal de

pen er mooier uitzien. Wat daar uiteraard ook

meegeven. Er worden dan ook allerlei alter-

bereidheid tot langere bruikleen toenemen.

bij meespeelt, is dat er in ons project geïnves-

natieve mogelijkheden voor educatie onder-

Een ander belangrijk punt blijft de wijze van

teerd is in de inrichting van tentoonstellingen.

zocht. Zo bestaat er nu een idee om met een

presenteren. Ook daarin worden medewer-

aantal musea samen een museumbus te gaan

kers getraind in het kader van dit project.

Is educatie ook een onderwerp in het project?

inrichten en die langs scholen te laten rijden.

Een tentoonstelling valt of staat met de ma-

In die bus zouden voorwerpen op een span-

nier waarop het verhaal verteld wordt en de

Jazeker. Alle musea noemen ‘scholieren’ hun

nende manier gepresenteerd moeten worden.

wijze waarop de voorwerpen gepresenteerd worden. Daar wordt nu hard aan gewerkt.

belangrijkste doelgroep. Tegelijkertijd sluit het aanbod niet aan bij kinderen en jongeren. Je ziet regelmatig een groep van veertig kinderen

Wat moet er nog meer veranderen om meer publiek in de musea te krijgen?

met een vragenlijst door een museum rennen.

Om te beginnen moet de structuur van de ten-

†Yolanthe van der Ree¢

10 3–2007

voortgezet onderwijs

Verboden te verzamelen? Mogen we menselijke resten laten zien, of moeten we deze laten rusten? Welke rol speelt de herkomst en de echtheid van een museaal voorwerp? Moeten musea delen van hun collectie afstoten? Deze vragen staan centraal bij een tentoonstelling die het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden heeft georganiseerd.

D

e International Council of Museums heeft de volgende definitie van een mu-

seum opgesteld: ‘Een museum is een permanente instelling ten dienste van de gemeenschap en haar ontwikkeling, toegankelijk voor het publiek, niet gericht op het maken van winst, die de materiële getuigenissen van de mens en zijn omgeving verwerft, behoudt, wetenschappelijk onderzoekt, presenteert en

Casus: duizenden Romeinse olielampjes

hierover informeert voor doeleinden van studie, educatie en genoegen.’ (ICOM, 1974)

Het Rijksmuseum van Oudheden bezit duizenden Romeinse olielampjes, die samen een vrijwel volledig overzicht van dit veel voorkomende voorwerp vormen. Een klein deel ervan wordt gebruikt voor

Een museum staat dus in dienst van de ge-

studie, presentatie of bruikleen. Hoeveel materiaal is het ‘waard’ om bewaard te worden?

meenschap en heeft tot taak objecten te behouden. Soms zijn deze twee oogmerken echter

Standpunten

met elkaar in strijd. Moet een museum ook

A In de praktijk zijn veel van deze verzamelingen veroordeeld tot een eeuwig bestaan in depots en

een uniek object aan het publiek presente-

worden ze nooit gebruikt. Ze brengen wel kosten met zich mee. Dan kunnen ze net zo goed weg.

ren, als dat schadelijk is voor het object? Een

B Er moeten in Nederland juist meer toegankelijke onderzoekscollecties zijn. Liefst ook digitaal.

optie is dan een replica tentoon te stellen.

Standpunt van het museum:

Maar het publiek komt juist naar het muse-

C Grote en brede verzamelingen zijn van belang als studievoorwerp en voor de wetenschappelijke

um om echte objecten te zien, die in direct

functie van musea. De verzamelingen vertellen ook veel over de geschiedenis van een museum.

contact staan met het verleden: de zogenaamde historische sensatie. Het authentieke ob-

Zo stemden de bezoekers aan de tentoonstelling tot nu toe:

ject is immers het selling point van musea. Musea kunnen ook zo gericht zijn op het publiek dat zij de sensatie van het authentieke

A 32% 0%

B 33%

C 35%

50%

100%

bron: www.rmo.nl, weergave stand op 28 augustus 2007

voor een deel zelf gaan creëren. Een paar jaar geleden had het Dewa Roman Experience in Chester, in Engeland, een reconstructie ge-

Afgestoten

samenwerking met de BankGiro Loterij. De

plaatst van een Romeins toilet. Het museum

Tegenwoordig is ook de discussie losgebar-

deelnemende musea en het ICN hebben de

besloot voor het authentieke gevoel een be-

sten over het afstoten van delen van de col-

afgestoten objecten eerst aangeboden aan an-

paalde geur aan de reconstructie toe te voe-

lectie. Musea verkopen voorwerpen uit hun

dere musea. Vervolgens heeft ook een veiling-

gen. Men had zich echter niet gerealiseerd hoe

depots omdat ze niet meer passen bij hun

huis een selectie kunnen maken. Wat na deze

overmatig en ziekmakend de geur was. Het

collectie. Een aantal musea en het Instituut

selectierondes is overgebleven wordt via ebay

gevolg was dat de eerste ochtend vier school-

Collectie Nederland hebben dit gezamen-

verkocht. Het geld dat hiermee vrijkomt komt

kinderen van de stank moesten overgeven. Het

lijk aangepakt. Ongeveer duizend voorwer-

ten goede van de collecties van de musea.

museum heeft hierna de geur verwijderd.

pen worden deze zomer verkocht via ebay in

Blijkbaar is afstoten geen onoverkomelijk pro-

3–2007 11 bleem voor een aantal musea en het ICN.

verdeeld over de drie standpunten waaruit

den deze dilemma’s niet alleen voor mu-

Maar wat vindt het museumpubliek hiervan?

men kon kiezen. Afstoten blijft dus een dilem-

sea maar voor alle erfgoedinstellingen. Het

ma, in ieder geval voor het museumpubliek.

daagt docenten en leerlingen uit een kritische houding aan te nemen en stimuleert

De tentoonstelling in het RMO is vooral interessant omdat het de bezoekers uitdaagt om

Ook vanuit educatief opzicht is dit een interes-

hen om een eigen standpunt te vormen. Niet

zelf een mening over deze kwestie te vormen.

sante tentoonstelling voor de hogere klassen

alleen ten aanzien van deze tentoonstelling,

De bezoekers kunnen op de tentoonstelling

van het voortgezet onderwijs. De tentoonstel-

maar ten aanzien van elke erfgoedinstelling.

een stem uitbrengen op drie standpunten die

ling biedt een blik op de dagelijkse praktijk

het museum rond vier echtgebeurde casus-

van musea, welke dilemma’s zij tegenkomen

sen schetst. De casussen zijn rond de volgen-

en hoe zij hiermee omgaan. Overigens gel-

†Elisabeth Wiessner¢

de vier thema’s georganiseerd: herkomstgeschiedenis, omgang met menselijke resten, authenticiteit en het afstoten van objecten. Eén

De tentoonstelling Verboden te verzamelen? is tot 28 oktober te zien in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden.

van de drie standpunten geeft de keus van het museum weer. In de meeste gevallen zijn de meeste bezoekers het eens met de keus van het museum, behalve in het geval van het afstoten van objecten (zie kader). De stemmen

Voor meer informatie over de tentoonstelling en alle casussen (inclusief een wekelijks wisselende casus) zie www.rmo.nl. Voor meer informatie over de verkoop van museale objecten, zie www.haaleenstukjemuseuminhuis.nl. Op www.icom.museum kunt u een ethiekcode voor musea vinden. Educatieve aspecten van de tentoonstelling op het web: http://www.museumeducatie.nl/tentoonstellingen5.html.

van de bezoekers waren ongeveer gelijkelijk

primair onderwijs

De Canon komt bij u langs dit seizoen! Op 3 juli 2007 presenteerde de commissie Ontwikkeling Nederlandse Canon de definitieve versie van het canonrapport entoen.nu. De canon van Nederland aan de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Het rapport, dat nu uit drie delen bestaat, is de bijgestelde versie van de in oktober 2006 gepresenteerde canon van Nederland, die veel lof, maar ook veel kritiek kreeg. In eerste instantie speelde de discussie over de rol van de

†

canon in het geschiedenisonderwijs zich voornamelijk af op academisch niveau. Na het verschijnen van het eerste rapport zijn de uitkomsten, aanbevelingen

E

rfgoed Nederland heeft van OCW de opdracht aangenomen de canon let-

terlijk bij het onderwijs binnen te brengen. Daartoe wordt in de vorm van een karavaan

en keuzes van de commissie ook op an-

een reeks conferenties uitgewerkt die op lo-

dere niveaus en in verschillende samen-

kaal niveau worden gepresenteerd. Erfgoed

stellingen besproken.

Nederland voert de regie over het geheel

Erfgoed Nederland was regelmatig te

maar legt de organisatie in handen van provincies en gemeenten en zorgt voor de aan-

gast bij discussies en sprak mee over de

sluiting op reeds bestaande lokale initiatie-

mogelijkheden om de canon zo breed

ven rond de canon. Deze reeks conferenties

mogelijk uit te zetten.

– naast de provincies ook in de vier grote lees verder op pagina 12 ▶

12 3–2007 gemeenten – moeten inzicht geven in de wen-

Voor de inhoudelijke uitwerking van de

selijkheid en mogelijkheden voor een in de

conferenties heeft Erfgoed Nederland con-

toekomst te organiseren Dag van de canon.

tact met het onderwijs, de stichting Anno, de provinciale erfgoedhuizen en lokale cul-

Die dag zal in eerste instantie gericht zijn op

turele instellingen. De samenwerking met

medewerkers van culturele instellingen en do-

Anno kan onder meer bestaan uit het ont-

centen in primair en voortgezet onderwijs en

wikkelen van digitale hotspots, een webfa-

op lerarenopleidingen. Enerzijds zal er sprake

ciliteit die op iedere conferentie deelnemers

zijn van een beschouwend deel waar de be-

de mogelijkheid biedt ter plekke digitaal

langrijke thema’s uit de canon aan de orde

kennis te maken met het op regionaal ni-

worden gesteld door keynotespeakers. Ander-

veau beschikbare (erfgoed)materiaal. Het

zijds zullen er deelsessies en workshops ge-

invullen van de vensters op lokaal niveau

organiseerd worden, waarin subthema’s rond

wordt daarmee gemakkelijker. Bovendien

ferenties in het najaar van 2007 te organiseren en de overige in het voorjaar van 2008. De locatie van de conferenties wordt gezocht binnen een gemeente die vanuit de provincie goed bereikbaar is. Er zal in de regel gekozen worden voor een grote scholengemeenschap die goed bekend staat en een voldoende actieradius heeft in haar bereik van leerlingen. Binnen de locatie wordt de conferentie vervolgens zo ingericht dat ruimte wordt geboden aan centrale en decentrale presentaties en een markt of ontmoetingsplaats.

de canon ter discussie staan. Hierbij zal met

kan deze faciliteit het onderlinge contact

name aandacht besteed worden aan de onder-

en de uitwisseling van ideeën bevorderen.

wijskundige uitgangspunten die de commissie in deel A van haar rapport heeft aange-

Inmiddels ontwikkelen zich rond de canon

geven. Bovendien krijgen de deelnemers de

tal van initiatieven. Zoals gezegd wil Erf-

gelegenheid kennis te nemen van de moge-

goed Nederland daarop aansluiten. De in-

lijkheden die culturele instellingen hebben

terne werkgroep bij Erfgoed Nederland die

om op lokaal niveau bij te dragen aan de ver-

met de ‘uitrol’ van de canon aan de slag gaat

taling van de vijftig vensters van het canon-

heeft inmiddels geïnventariseerd wat er zoal

voorstel. Hiertoe zullen workshops ingericht

gaande is in het land. Het gaat te ver om dit

worden waarin good and bad practices aan de

allemaal te noemen en ook deel C van het

orde komen. Opzet is om de eerste reeks con-

rapport van de commissie Entoen.nu en verder laat daar al iets van zien. Vermeldenswaardig is daarbij het initiatief in de gemeente

Samenwerkingsverbanden

Tiel, waar het plaatselijke Flipje en Jam-

Erfgoed Nederland houdt zich voornamelijk

museum zijn nieuwe opstelling goeddeels

bezig met de algehele presentatie van de con-

heeft opgezet langs de vijftig vensters uit

ferenties. Naast de samenwerking met pro-

het advies van de commissie Van Oostrom.

vincies en gemeenten zal er ook naar samen-

Hoe dat is uitgewerkt kunt u daar zien, met

werking gestreefd worden met het Overleg

name ook de rol van Flipje in deze opzet.

Provinciale Erfgoedhuizen Nederland (OPEN) en de Vereniging van Openbare Bibliotheken. Erfgoed Nederland maakt bij de organisatie van de conferenties bovendien gebruik van de lokale netwerken die in de afgelopen jaren in andere projecten zijn ontwikkeld (Erfgoed à la Carte, Sporen en Plan je Eigen Ruimte).

¢ †Cees Hageman¢

3–2007 13

algemeen

Historische schoolplaten Thuis in huidig klaslokaal of in het museum? Droomde u vroeger ook weg bij de historische schoolplaten met kleurrijke taferelen uit een ver verleden? Door de verhalen van een bevlogen juf of meester kwamen de prenten in het klaslokaal tot leven. Generaties Nederlanders ontlenen hun beeld van de historische werkelijkheid aan schoolplaten met titels als Hunebedbouwers, Een zomermiddag met de Muiderkring, De slag bij Nieuwpoort en ‘Behouden Huys’ op Nova Zembla.

D

e eerste schoolplaten verschenen in Nederland in de negentiende eeuw.

Schoolplaten waren het middel bij uitstek om het aanschouwelijk onderwijs te integreren in de lespraktijk. Het was vooral de firma J.B. Wolters (later Wolters-Noordhoff ) die de platen op de markt bracht. Eerst waren het bekende historieschilders als Charles Rochussen en Jan Hoynck van Papendrecht die de schoolplaten maakten. Later werden hiervoor door de uitgevers speciaal illustratoren aangetrokken. De bekendste hiervan werd Johan Herman Isings. Hij maakte tussen 1910 en 1970 een reeks van 43 Schoolplaten voor de Vaderlandsche Geschiedenis. Aanvankelijk waren historische schoolplaten reproducties van historiestukken, maar spoedig bleek dat bestaande schilderijen niet de meest ideale basis vormden. De platen moes-

WWW.WERELDORIENTATIE.

ten de leerlingen confronteren met situaties

De Hunebedbouwers

uit het verleden. Beroemde personages moes-

nadruk op het nationale gevoel legde. Het ver-

hij over Willem I bijvoorbeeld: ‘In dezen tijd

ten duidelijk herkenbaar zijn. Opvallend is het

leden wordt gepresenteerd als een aaneenscha-

van af braak moet de Vader des Vaderlands zijn

vredige, milde karakter van vele af beeldin-

keling van economische en culturele bloeipe-

volle eer ontvangen.’ En in diezelfde brief: ‘Uw

gen op schoolplaten. Er werden geen bloedi-

rioden, waarin op enkele uitzonderingen na

voorstel om Nova-Zembla op te nemen, is ook

ge onthoofdingen of gevechten afgebeeld. Het

niemand echt gebrek leed en alle bevolkings-

uitmuntend. De ondernemingsgeest van ons

schijnt dat Isings er bewust voor heeft gekozen

groepen in harmonie naast elkaar voortleef-

volk moet toch geprikkeld worden.’

om een geruststellend en niet al te schokkend

den. Het accent van de schoolplaten ligt dan

beeld te scheppen van het vaderlandse verle-

ook op de zeventiende eeuw. Het aanbod van

De keuze voor de onderwerpen van de school-

den. Hij wist dat hij schilderde voor een pu-

de platen over die periode is ook groter dan die

platen was dus zeker niet helemaal objectief en

bliek van kinderen. Hij wilde niet schokken,

over de periodes ervoor of erna. Onderwerpen

representatief voor de Nederlandse geschiede-

hij wilde onderwijzen. Jan Hoynck van Papen-

die op politieke of religieuze tegenstellingen

nis. Ze brachten vooral de boodschap van trots

drecht heeft wel eerder een enigszins schok-

duiden zijn zeldzaam. Maatschappelijk gevoeli-

en liefde voor het vaderland. Met name pro-

kende plaat gemaakt, geheten De verovering

ge onderwerpen als de slavernij zijn nooit afge-

testants-christelijke opvattingen bepaalden de

van Tjakanegara op Lombok. Maar populair was

beeld. Soms werden er platen vervangen of on-

keuze en de inhoud van de thema’s. We mogen

dit tafereel niet; hij werd door Wolters van de

derwerpen gekozen om politieke redenen. De

dan ook stellen dat op schoolplaten de geschie-

fondslijst geschrapt wegens teruglopende ver-

schoolplaat Op de reede van Bantam 1598 werd

denis zeker niet kleurloos weergegeven werd.

koopcijfers.

in 1945 uit de serie gehaald. Voelden de Neder-

Schoolplaten werken als iconische voorstellin-

landers misschien het verlies van de Oost-Indi-

gen: het zijn gestileerde en gestandaardiseer-

De onderwerpen op de schoolplaten zijn erg

sche kolonie aankomen, waardoor ze de plaat

de af beeldingen van een historische gebeurte-

divers. Toch is er duidelijk een rode lijn te trek-

tijdig vervingen? Ook in Isings brieven naar de

nis die juist door hun onbeweeglijk karakter

ken. In de meeste schoolplaten is een patri-

uitgever komen zo nu en dan politieke gedach-

in het geheugen gegrift worden. Juist doordat

ottistische toon te ontdekken die een sterke

ten naar voren. In een brief uit 1949 schrijft

lees verder op pagina 14 ▶

14 3–2007

De Slag bij Nieuwpoort

Op de rede bij de Bantam

WWW.WERELDORIENTATIE.NET

het visuele lang in het geheugen blijft han-

tie en geheugensteun bij hun beschrijving van

het schooljaar 2007-2008 de tijdvakplaten

gen, werden de onderwerpen voor de school-

de vaderlandse geschiedenis. In 1998 kwam

Toen bij ons uit. Voor elke regio in Noord-Hol-

platen zorgvuldig uitgekozen. Door aanschou-

Historisch Tableau Geschiedenis opnieuw ver-

land wordt een reeks van tien tijdvakplaten

welijk te maken hoe machtig en welvarend

beeld in schoolplaten en essays van Frits van

gemaakt waarin ook de Canon van Nederland

het land in vroeger tijden was geweest, kon-

Oostrom uit, dat de rijke traditie van schoolpla-

en de regionale erfgoedcanon verwerkt zijn.

den de makers van schoolplaten hun publiek

ten nieuw leven in wou blazen. De schoolpla-

trots maken op hun geschiedenis en aanzet-

ten in dit werk zijn overigens minder heroïsch

Uit dergelijke initiatieven blijkt de huidige

ten tot het evenaren van dat roemrijke verleden

dan de bekende platen van Isings. Er is meer

trend om de geschiedenis van de eigen omge-

in hun eigen tijd. Een schoolplaat blijft aldus

oog voor ‘de achterkant van het verleden’ met

ving in de klas te halen. Hiermee wordt één

een deel van zijn eigen tijd en tijdgeest. Het

platen en essays over het slavernijverleden en

van de doelstellingen die Isings in een uitleg

beeld bevat niet alleen de didactische intenties

Srebrenica. Ook in het kader van de Canon

bij zijn schoolplaat Uit de tijd van trekschuit

van de maker, maar toont ook zaken uit zijn

en diligence. Openbaar vervoer in de negen-

eigen ideologische en maatschappelijke ach-

tiende eeuw geformuleerd heeft weer bijzon-

tergrond. Dit is bijvoorbeeld duidelijk te zien

der actueel: ‘We wensen slechts door middel

bij schoolplaten uit nazi-Duitsland, waarbij op

van een concreet geval een stukje Nederlandse

verkeersplaten militairen over het trottoir lo-

cultuurhistorie uit de eerste helft der negen-

pen en bij een sprookjesplaat de verlossende

tiende eeuw in beeld te brengen. Met nadruk

kus vervangen wordt door een Hitlergroet.

willen wij er ook de aandacht op vestigen dat het juist bij de beschouwing van deze plaat

Vanaf de late jaren zestig verdwenen de school-

van het grootste belang is, gebruik te maken

platen langzaam maar zeker uit de Nederland-

van de eigen plaatselijke bijzonderheden. In

se klaslokalen. Ten gevolge van de onderwijs-

verschillende steden zijn nog overblijfselen

vernieuwing beschouwde men de schoolplaten

van wallen, grachten of poorten te vinden, ter-

als te autoritair, zowel vanwege hun patriot-

wijl ook verschillende namen, vooral straatnaCanon

men, herinneren aan de toestand van weleer.’

klassikaal een verhaal vertelt. Tegen het einde

van Nederland ontpoppen zich nieuwe initia-

In plaats van bij de antiquair of in het muse-

van de jaren zeventig doken de oude platen

tieven waarin gepleit wordt voor het opnieuw

um zouden schoolplaten niet misstaan in het

weer op, nu niet meer als onderwijsattribuut,

invoeren van schoolplaten. Erfgoed Neder-

klaslokaal van nu. Misschien zijn schoolpla-

maar als collector’s item bij antiquairs en als

land heeft contact met Anno en vertegenwoor-

ten in de huidige beeldcultuur wel de gouden

onderwerp van tentoonstellingen in musea.

digers van erfgoedhuizen in Nederland om

formule voor beeldend geschiedenisonderwijs

vanuit de – ook in het rapport Van Oostrom

over de (inter)nationale geschiedenis en de ge-

Revival van de schoolplaat

genoemde – tijdvakindeling van De Rooy tot

schiedenis van de eigen omgeving. Een revisie

De laatste decennia is er sprake van een zich

een bewerking van de canonvensters te ko-

van de oude platen is in dit geval wel wense-

razendsnel ontwikkelende beeldcultuur. Ook

men in de vorm van wandplaten waarop een

lijk want net als de vijftig canonvensters, ver-

schoolplaten zijn weer in de belangstelling ko-

beeld wordt getoond op lokaal niveau, maar

eisen ook schoolplaten periodiek onderhoud.

men te staan. Jan Blokker en zijn zonen Jan en

ook de relatie met de landelijke canon wordt

Bas hebben in Het Vooroudergevoel (2005) de

gelegd. Een ander initiatief komt van Bureau

schoolplaten van Isings gebruikt als illustra-

Erfgoededucatie. Deze brengt in de loop van

tistische voorstellingen, als vanwege de bijbehorende werkvorm van een onderwijzer die

†Eefje de Groot¢

3–2007 15

algemeen

Erfgoedarena Vanaf september is de Erfgoedarena gestart,

een spreker, waarna drie panelleden hun vi-

een maandelijks erfgoedbreed debat dat ge-

sie op het thema geven. Onder leiding van de

organiseerd wordt door de Reinwardt Acade-

voorzitter is er vervolgens gelegenheid voor

mie en Erfgoed Nederland. De Erfgoedare-

een debat met de zaal. Af hankelijk van het

na vindt elke tweede woensdagavond van de

thema zullen mensen gericht uitgenodigd

maand plaats vanaf 20.00 uur in de aula van

worden, maar daarnaast is er voldoende plek

de Reinwardt Academie. De Reinwardt Aca-

voor vrije deelname. Deelname aan de debat-

demie en Erfgoed Nederland willen met de

ten is gratis. Van elk debat wordt een ver-

debatten een podium bieden aan erfgoedpro-

slag gemaakt; de weerslag van de debatten

fessionals voor de uitwisseling van ideeën en

wordt jaarlijks in een publicatie vastgelegd.

opinies over ontwikkelingen in het brede erfgoedveld. De aan verandering onderhevige

In september is het debat gewijd aan e-cul-

maatschappelijke betekenis van de activitei-

tuur, in oktober aan cultureel ondernemer-

ten van erfgoedprofessionals en erfgoedin-

schap. De thema’s van de Erfgoedarena worden

stellingen moet zo zichtbaarder worden.

in de digitale nieuwsbrief en op de website van Erfgoed Nederland aangekondigd.

In ieder debat staat een erfgoedbreed thema centraal. Dat thema wordt ingeleid door

Meer informatie: Elisabeth Wiessner, [email protected]

†Ellen Snoep¢

voortgezet onderwijs

Plan je Eigen Ruimte het land in ! a p o O Eur Op die manier worden in elke provincie eigen

p vrijdag 30 november vindt in Til-

burg de KNAG Onderwijsdag plaats,

een door het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap georganiseerde dag voor docenten aardrijkskunde. Het educatieve pro-

Onder

wijsdag

Vri

2007

no jdag 30

vember

2007

: Locatie n II stadio 34 Willem seweg Goirle Tilburg 5026 PC

accenten gelegd. Staat in bijvoorbeeld Gelder-

land de rol van het water centraal, in Zuid-Holland is dat de uitbreiding van de snelweg A4.

ject Plan je Eigen Ruimte, dat vanuit Erfgoed

De workshop van Plan je Eigen Ruimte op 30

Nederland gecoördineerd wordt, zal op deze

november zal aansluiten bij het begrip bur-

dag vertegenwoordigd zijn met een workshop

gerschap, een van de deelthema’s van de dag.

en een informatiestand. Er komen zo’n vijf-

Als voorbeeld dient het project in Tilburg,

honderd docenten uit het hele land naar dit

zodat de deelnemers direct kunnen ervaren

evenement om informatie en inspiratie op te

hoe de hen omringende omgeving op een in-

doen. Een uitgelezen kans dus om de deel-

spirerende manier kan worden ingezet. Dit

projecten voor te stellen aan de belangrijkste

project wordt financieel mogelijk gemaakt door Erfgoed Nederland, VSBfonds, Cul-

doelgroep van Plan je Eigen Ruimte. Penvoerders van verschillende deelprojecten zullen

bied in de buurt en houden hierbij rekening

tuur & School, Stichting Cultuurfonds van de

daarom aanwezig zijn om informatie te ver-

met de verschillende belangen die er spelen.

Bank Nederlandse Gemeenten en VROM.

strekken over Plan je Eigen Ruimte in het al-

Het cultuurhistorische belang is er daar een

gemeen en hun eigen project in het bijzonder.

van. In alle twaalf provincies van Nederland

†Aafje Moonen¢

is inmiddels een deelproject van start gegaan. In het project Plan je Eigen Ruimte worden

Regionaal werkende erfgoedinstellingen als

leerlingen aan het werk gezet met actuele

archieven, musea en erfgoedhuizen, water-

Meer informatie:

(her)inrichtingsvraagstukken in de eigen om-

schappen, scholen en gemeenten vullen het

www.planjeeigenruimte.nl

geving. Ze ontwerpen plannen voor een ge-

project samen binnen de eigen omgeving in.

16 3–2007

algemeen

Een integraal perspectief op erfgoed

D

e laatste jaren zien we een geleidelijke

en landschapsbescherming is dat nog sterker

elkaar te verbinden. Katalysator in dit proces

ontwikkeling naar een integraal

het geval. Men is in de eerste plaats kunsthisto-

is de introductie van nieuwe technologieën

perspectief op erfgoed. De oprich-

ricus of (landschaps)architect. De zorg voor het

voor de beschikbaarstelling van collectiege-

ting van de Stichting Erfgoed Neder-

erfgoed wordt gezien als een afgeleide, een spe- bonden informatie. De term erfgoed wordt als

land is daar een voorbeeld van.

cialisatie, en niet als een zelfstandige dicipline.

overkoepelende term gebruikt. Elders wordt op een min of meer vergelijkbare manier ge-

In de loop van de negentiende en twintigste eeuw is de zorg voor het erfgoed in toenemen-

Is het te verwachten dat de doorbraak van een

zocht naar verbanden tussen monumenten-

de mate in handen geraakt van gespecialiseer-

integraal perspectief op erfgoed zal kunnen

zorg, natuur- en landschapsbescherming en

de instellingen en organisaties. De doorwer-

leiden tot een nieuwe visie op professionali-

archeologie. Katalysator is hier de nota Belve-

king van gespecialiseerde perspectieven had

teit? Behalve het diff use begrip erfgoed, dat op

dere. Aangezien de archief- en museumsector

uiteenlopende consequenties voor de visie op

het object van aandacht duidt, is er voorals-

zich al sinds de negentiende eeuw kan beroe-

professionaliteit. In sommige sectoren is spra-

nog geen bruikbare term voor het beroepsveld,

pen op een door een eigen theoretisch kader

ke van een relatief eenduidig beroepsprofiel.

noch voor professionaliteit. Tomislav Sola (Za-

gedragen infrastructuur, zien we dat het be-

De ideaaltypische medewerker van een archief

greb) heeft ooit, half schertsend, de term her-

grip erfgoedstudies vooralsnog gemonopoli-

is een archivaris, die van een bibliotheek bi-

itologie voorgesteld. Anderen hebben de term

seerd wordt door de onroerend-erfgoedsector.

bliothecaris. Beide beroepsprofielen worden

patrimonologie willen introduceren. Interna-

Het is de ambitie van de Reinwardt Academie

ondersteund door gespecialiseerde beroepsop-

tionaal wint de term erfgoedstudies (heritage

om de twee discussies aan elkaar te koppelen

leidingen en beroepsverenigingen. Ditzelfde

studies) terrein, maar het is lastig daaruit zowel

vanuit de gedachte dat het mogelijk moet zijn

geldt voor de archeologie waar het beroepspro-

semantisch als inhoudelijk een beroepsprofiel

tot een integraal en integrerend perspectief

fiel (archeoloog) is afgeleid van een weten-

af te leiden. Bij gebrek aan beter wordt de nogal

op erfgoed te komen. Speciaal daarvoor heeft

schappelijke discipline, de archeologie. In de

nietszeggende term erfgoedspecialist gebruikt.

de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten – waarvan de Reinwardt Academie deel

museumsector is dat ingewikkelder. Buiten de kring van Reinwardt-gediplomeerden heeft de

Wat moet deze erfgoedspecialist kennen en

uitmaakt – een lectoraat Cultureel Erfgoed in

term museoloog nauwelijks ingang gevonden.

kunnen? Is er uit dit kennen en kunnen een

het leven geroepen. Doel van het lectoraat is

Men is conservator, educator, restaurator, regi-

beroepsidentiteit af te leiden, zo mogelijk een

om met zoveel mogelijk partners in gesprek

strator enzovoort, waarmee men aangeeft dat

inclusieve identiteit die de oude gespeciali-

te gaan over de hier beschreven thema’s. Het

de professionele identiteit slechts gedeeltelijk

seerde beroepsprofielen kan vervangen?

spreekt voor zich dat de Stichting Erfgoed Nederland een belangrijke gesprekspartner is.

museumbepaald is. Een conservator, bijvoorbeeld, is vooral een (kunst)historicus, antropo-

Mede in samenspraak met de Archiefschool

loog, enzovoort, die in een museum werkt. In

onderzoekt de Reinwardt Academie de moge-

de sfeer van de monumentenzorg en natuur-

lijkheid om archivistiek en museologie met

†Peter van Mensch¢ docent theoretische museologie aan de Reinwardt Academie.

3–2007 17

algemeen

Knijpkat Deze zaklantaarn werd in de Tweede Wereldoorlog gebruikt. Er zat geen batterij maar een dynamo in, die de gebruiker met een knijpbeweging kon aandrijven.

Vaganten In de middeleeuwen werd deze term gebruikt voor een bont gezelschap van zwervende geestelijken en studenten. Zij brachten vagantenpoëzie ten gehore: aardse drink, liefdes- en satirische liederen.

Wat vertel je me nou?! Oral history is een andere naam voor geschiedschrijving die gebaseerd is op gesproken getuigenissen. De grondlegger van oral history is voor Nederland B.A. Sijes, medewerker van het NIOD. Zijn bekendste werk is De februaristaking.

Bokkenrijders Deze roversbenden maakten in de achttiende eeuw met name het huidige Zuid-Limburg onveilig.

Goedemorgen! De morgenster is een middeleeuwse strijdknots met metalen punten. De knop van een morgenster was over het algemeen smaller dan die van een zware strijdknots, maar de punten maakten het een geducht wapen. De morgenster wordt vaak verward met de goedendag, een lange strijdknots met een ijzeren pin aan het uiteinde.

Op de kaart De familie Blaeu is een zeer bekende Amsterdamse familie van kartografen en uitgevers van o.a. aardrijkskundige kaarten en atlassen. De Grooten Atlas oft Wereltbeschrijving (negen delen, 16641665) is een van de belangrijke werken.

algemeen

Erfgoed Nederland start Monitor Erfgoed Educatie (MEE)

E

rfgoed Nederland heeft aan Bureau ART

In september hebben alle erfgoedhuizen, ar-

opdracht gegeven een monitor te ontwik-

chieven en archieforganisaties, monumen-

tieve inspanningen op het gebied van erfgoed.

kelen om de educatieve inspanningen in de

tenorganisaties, oudheidkamers, historische

In oktober en november zullen de uitkom-

erfgoedsector in kaart te brengen. Met deze

verenigingen, instellingen voor archeologie,

sten van de MEE en de Museummonitor be-

monitor zal regelmatig, bijvoorbeeld elke twee

voor natuur- en milieueducatie en kunst en

kend worden gemaakt. Er zal ook per sec-

jaar, worden gemeten wat het belang en de

cultuur (voor zover bekend bij Erfgoed Ne-

tor (archieven, monumenten, archeologie

omvang is van de erfgoededucatie in Neder-

derland) per mail een link ontvangen waar-

enzovoort) een analyse worden gemaakt en

land. De Monitor Erfgoed Educatie (MEE) zal

mee ze kunnen inloggen op een website met

gepubliceerd. Zo kan elke organisatie de ei-

antwoord geven op vragen als: welk percen-

een vragenlijst. Het invullen van de vragen-

gen educatieve inspanningen vergelijken met

tage van het werk van erfgoedorganisaties

lijst hoeft niet meer dan tien minuten te kos-

het totaal in een bepaalde erfgoedsector.

wordt besteed aan educatie? Welke budget-

ten. Tegelijkertijd voert Cultuurnetwerk Ne-

ten zijn er voor erfgoededucatie beschik-

derland een onderzoek uit naar de educatieve

baar? Hoeveel scholen worden bereikt? Ook

inspanningen in de museumsector (de Mu-

zal in de MEE worden gepeild welke behoef-

seummonitor). De vragen in beide onderzoe-

ten erfgoedorganisaties hebben aan allerlei

ken zijn zoveel mogelijk gelijk, zodat straks

vormen van deskundigheidsbevordering.

een totaalbeeld beschikbaar is van de educa-

†Peter van der Zant¢

Meer informatie www.erfgoednederland.nl onder de programmalijn Erfgoed en educatie.

18 3–2007

voortgezet onderwijs

Verover je Eigen Omgeving! Jongeren in contact met Nederlandse cultuurschatten Jongeren en monumenten. Het lijkt een moeilijke combinatie. Niet voor niets wordt

†

¢

cultuureducatie vooral binnen het lesprogramma van het voortgezet onderwijs opgepakt. Voor erfgoedinstellingen vormen de jongeren van dertien tot en met achttien jaar

vaak een moeilijke doelgroep. Maar draagkracht om juist deze doelgroep te bereiken

I

is er overal, van de genoemde instellingen tot de landelijke en lokale politiek.

nmiddels zijn diverse pro-

De opzet en aanpak van Ver-

jecten gestart en samenwer-

over je Eigen Omgeving kan goed

kingsvormen ontstaan, zoals de

door erfgoedinstellingen worden

lokale samenwerkingsverbanden

geadopteerd. Ook door hen kan

tussen musea en CKV-docen-

de jeugd worden verleid tot een

ten, de cultuurprofielscholen en

verovering. De aanpak is op ba-

de CKV-vouchers van CJP. Het

sis van zes logische stappen:

project Verover je Eigen Omgeving wil een aanvulling zijn op

Stap 1: Onderzoek

deze – veelal binnenschoolse

Kijk in uw regio/gemeente of er jon-

– initiatieven. Bij Verover je Ei-

gerenorganisaties zijn waarmee u

gen Omgeving draait het om het

samen een verovering kunt opzet-

‘veroveren’ van de omgeving:

ten. U kunt ook Stichting Verover je

monumenten, opgravingen, ar-

Eigen Omgeving vragen om dit uit

chitectuur of natuur. Maar het

te zoeken en het contact te leggen.

zijn de jongeren zelf die de verovering van A tot Z bedenken en

Stap 2: Overleg

uitvoeren. Een kleine groep jon-

Organiseer een startgesprek

geren gaat aan de slag om een

met de verschillende partijen

grote groep leeftijdsgenoten te

of laat Stichting Verover je Ei-

interesseren. Bijvoorbeeld met

gen Omgeving dit organiseren.

een zelfgemaakte fi lm, theatervoorstelling, speurtocht, quiz of

Stap 3: Selecteer

ontwerpwedstrijd. De veroverde

Laat de jongerenorganisatie een

omgeving is bijvoorbeeld een

groepje enthousiaste jongeren se-

historische watertoren, een mo-

lecteren dat de verovering voor leef-

numentaal park, een verlaten fa-

tijdsgenoten organiseert. De groep

brieksgebouw of een woonwijk.

bestaat uit minimaal drie of vier jongeren. Zij gaan de verovering or-

Zo is dit jaar voor de tweede keer

ganiseren. In samenspraak met hen

de monumentale Heusden Altenahal van de

Een ander voorbeeld zijn de verschillen-

wordt een locatie voor de verovering gezocht.

Brabanthallen door Turks-Nederlandse jon-

de theatervoorstellingen die op historische

Ze krijgen een uitgebreide rondleiding op loca-

geren veroverd. Via MSN en sms’jes zijn leef-

plekken worden gehouden. Ook hier zijn

tie en kunnen vervolgens ideeën ontwikkelen.

tijdsgenoten uitgenodigd om deel te nemen

het de jongeren zelf die op zoek gaan naar

aan een leuke middag op een bijzondere plek.

een bijzondere locatie en op basis daarvan

Stap 4: Plan en organiseer

En hoewel juist de speeltoestellen de interesse

geïnspireerd raken om een passende voor-

De jongeren schrijven een kort project-

van de jongeren hadden, werd ook aan de zelf-

stelling te maken. Zo zijn er in een oude

plan. Het format voor dit plan is op inter-

bedachte quiz over de geschiedenis, architec-

loods, een monumentaal zwembad, in ker-

net te downloaden. Een coördinator vanuit

tuur en toekomst van de voormalige markthal

ken en op oude stadsmuren door jeugd-

de jongerenorganisatie of onderwijsinstel-

door een deel van de bezoekers deelgenomen.

theaterhuizen voorstellingen gegeven.

ling kan hen bij het invullen ervan helpen.

3–2007 19 Bij de uitvoering onderhouden alle betrok-

Op basis van het projectplan kan een aan-

ken partijen contact met elkaar. De ex-

vraag voor (beperkte) financiering bij Stich-

terne communicatie rondom de geplande

ting Verover je Eigen Omgeving worden

verovering wordt door alle partijen, inclu-

ingediend. Voorwaarde is dat de initiatief-

sief de jongeren zelf, opgepakt. Stichting

nemers ook zelf op zoek gaan naar alter-

Verover je Eigen Omgeving kan het tra-

natieve financiering en/of sponsoring.

ject op afstand volgen en waar nodig adviseren, bemiddelen en ondersteunen.

Instellingen kunnen ook gebruikmaken van het netwerk van Verover je Eigen Om-

Stap 5: Verover

geving. Inmiddels is er een netwerkorgani-

De daadwerkelijke verovering vindt plaats. Jon-

satie tot stand gekomen met organisaties als

geren organiseren, ondersteund door de coör-

Staatsbosbeheer, Scouting Nederland, CJP,

dinator, activiteiten voor hun leeftijdsgenoten.

Collegio, Jeugdtheaterhuis Zuid-Holland,

Meer informatie Op dit moment zijn er meer dan twintig veroveringen door jongeren uitgevoerd. Op de site www.veroverjeeigenomgeving.nl is hier meer over te lezen en zijn de gerealiseerde veroveringen te bekijken. Verover je Eigen Omgeving is een initiatief van het VSBfonds.

Stichting Open Monumentendag, Erfgoed

Stap 6: Evalueer

Nederland, Architectuur Lokaal en Aedes.

In een afrondend gesprek waarbij alle betrokken partijen aanwezig zijn, wordt de ver-

†Inge Keizer¢

overing geëvalueerd. En wordt gezamenlijk gekeken naar plannen voor de toekomst.

primair onderwijs

Tijdsbeelden geven geschiedenis een gezicht

Myrddin (13), de zoon van een Keltische krijgsheer die leefde in de tijd van de Jagers en Boeren.

Fintsje (8), een boerendochter op Texel die leefde in de tijd van de Grieken en Romeinen.

Wat had je aan een iPod in de tijd van de Jagers en Boeren? Weinig! Toen was er namelijk nog geen elektriciteit, dus waren er ook geen computers om muziek mee te downloaden. Zowel de iPod als de jagers en de boeren spelen een rol in de game van

‘D

e familie van Fintsje maakt eigenlijk alles zelf: huizen, kleren, manden, pot-

ten om in te koken, en sieraden. Eigenlijk leeft Fintsje nog net zo als haar voorouders duizend

Tijdsbeelden, een digitaal geschiedenisproject van Anno voor groep 7 en 8. Moder-

jaar eerder. Maar die hadden geen kippen en

ne technieken brengen fictieve historische personages uit de tien tijdvakken van De

geen glas. De Romeinen hebben niet alleen de

Rooy in de klas.

lees verder op pagina 14 ▶

20 3–2007 kip meegebracht, maar ook de kunst om flessen te blazen van glas.’ Dit staat geschreven over Fintsje (8), een boerendochter op Texel die leefde in de tijd van de Grieken en Romeinen. Je kunt in de digitale verhalenbank op www. tijdsbeelden.nl alles te weten komen over waar ze woonde en met wie, wat ze at en dronk, of ze moest werken of naar school ging en hoe het met haar gezondheid gesteld was. Ga je naar de tijd van de Jagers en Boeren, dan kom je Myrddin (13) tegen, de zoon van een Keltische krijgsheer die in het huidige België woont. Elisabeth van der Meulen, koopmansdochter, leeft in de tijd van de Regenten en Vorsten en Caspar Meester, een energieke schoolmeester, vind je in de tijd van Burgers en Stoommachines. Projectmanager Monique Groot: ‘Persoonlijke verhalen zorgen ervoor dat leerlingen zich makkelijker kunnen identificeren met mensen

De tijd van de Jagers en Boeren.

uit het verleden. De verhalenbank van Tijdsbeelden bevat korte verhalen over het leven van 47 fictieve historische personen. Deze verhalen zijn verdeeld over de tien tijdvakken. De basisteksten van de site zijn geschreven voor leerlingen van groep 7 en 8 van het basisonderwijs. Er zijn ook “pro-teksten” voor volwassenen. Deze bevatten links naar de canonvensters. Docenten kunnen gratis gebruik maken van de verhalenbank én van de lessuggesties en lesopdrachten die we hierbij hebben ontwikkeld.’

Tijdmachine Bij de verhalenbank hoort een webgame die zowel thuis als op school gespeeld kan worden. In de game reizen leerlingen met historische voorwerpen per tijdmachine door de tijd. In ieder tijdvak moeten zij bepaalde voorwerpen verhandelen. Sommige voorwerpen zijn in het ene tijdvak meer waard dan in het andere tijd-

De tijd van de Grieken en Romeinen.

vak. Monique Groot: ‘Wanneer een leerling een stofzuiger met iemand in de tijd van Mon-

Archeologisch Depot. In september en okto-

lenbank goed te lezen, ontdekken zij welke

niken en Ridders probeert te ruilen, zal hij

ber 2007 wordt op een aantal basisscholen

voorwerpen in welke tijdvakken horen en wel-

merken dat dit niet veel opbrengt.’ Door te rui-

een pilot met de webcamlessen gehouden.

ke waarde dit had in een bepaalde periode.’

len kan de leerling punten verzamelen. Doel is natuurlijk om zoveel mogelijk punten te halen.

‘Het project Tijdsbeelden sluit aan bij drie leer-

†Annemarie Hogervorst¢

doelen,’ zegt Monique Groot. ‘Aan de hand van Docenten die hun klas iemand uit een ander

zeven thema’s, zoals werken en leren of eten

tijdvak in levenden lijve willen laten ontmoe-

en wonen, leren de leerlingen over kenmerken-

ten, kunnen op een gegeven moment ook een

de aspecten van de tien tijdvakken. Ze leren

webcamles aanvragen bij Anno. Dit onder-

ook om verschillende figuren uit verschillen-

deel van het project Tijdsbeelden valt onder

de tijdvakken op een speelse wijze met elkaar

Expert in de Klas, een initiatief dat medegefi-

te vergelijken. Bovendien leren ze tijdens het

nancierd wordt door de VSC en ondersteund

spelen van het spel om gebruik te maken van

wordt door Kennisnet. Anno werkt hierbij

eenvoudige bronnen en aanduidingen van tijd

onder meer samen met het Archeon en het

en tijdsindeling te hanteren. Door de verha-

Meer informatie Doelgroep: basisschool groep 7 en 8 Vakgebied: Geschiedenis Tijd: verhalenbank met lesopdrachten drie kwartier, webgame drie kwartier Materiaal: internetsite met verhalenbank en webgame, inclusief lessuggesties en lesopdrachten (www.tijdsbeelden.nl) Kosten: gratis Meer informatie: www.tijdsbeelden.nl, Monique Groot: 070-3046084, [email protected].

3–2007 21

voortgezet onderwijs

Versterk je identiteit door je te bewegen in Europa

Als docent en fervent lezer van Oud Nieuws weet u inmiddels hoe u het erfgoed uit de omgeving van de school bij uw lesprogramma kunt betrekken. Maar hoe ouder de leerling wordt, hoe groter zijn actieradius is. Tijd dus om het bereik te vergroten en aandacht te besteden aan het Nederlandse en Europese erfgoed.

D

at kan met behulp van het Europees

in andere landen en het uitwisselen van erva-

voor een ander heel bijzonder. Denk maar

Platform. Het Europees Platform is

ringen. Niet alleen voor de Nederlandse docen-

eens aan een molen, of de hele serie molens

een organisatie die sterk inzet op het verster-

ten, ook het bezochte land deed er zijn voordeel

op de Kinderdijk. Door hun eigen land met

ken van de Europese dimensie in het onder-

mee. Als school kunt u zeer gemakkelijk ge-

een ander land te vergelijken, ontdekken leer-

wijs. Door het stimuleren van uitwisseling in

bruikmaken van dit soort subsidieregelingen.

lingen wat hun land bijzonder maakt. Daarbij kijken leerlingen niet alleen naar het mate-

Europa en het verkrijgen van meer kennis van Europa wil zij internationalisering bevorde-

Naast deze subsidieregelingen heeft het Eu-

riële erfgoed, maar ook naar het immaterië-

ren en een bijdrage leveren aan de kwaliteit

ropees Platform ook een uitgave ontwikkeld

le erfgoed als Sinterklaas of het Nederlandse

van het Nederlandse onderwijs. Het Europees

voor de onderbouw van het voortgezet on-

volkslied. Je eigen land in het licht zien van

Platform heeft diverse interessante subsidie-

derwijs om de kennis over Europa, de Euro-

een ander land versterkt je eigen identiteit.

regelingen waarvan scholen gebruik kunnen

pese Unie en haar werkterrein te vergroten:

maken. Subsidieprogramma’s op het gebied

Europa Actueel. In het losbladige systeem ko-

Leerlingen stimuleren hun actieradius gro-

van leerlingenuitwisseling, studiebezoeken

men diverse thema’s aan bod als de talen van

ter te maken is belangrijk. Hoe ouder je

en nascholing van docenten en schoolleiders,

Europa, grensoverschrijdende problemen,

wordt, hoe meer je je bewust bent van ver-

schoolpartnerschappen, lerarenopleidingen,

Europees burgerschap, consumentenbelan-

schillende identiteiten. Het is van belang dat

volwassenenonderwijs, innovatieprogramma’s

gen, maar ook Europees erfgoed. Maar liefst

een school zich beweegt in het veld van Eu-

en talen. In het verleden heeft Erfgoed Actueel

twee werkbladen zijn gewijd aan het Europe-

ropa. Het Europees Platform helpt daarbij.

vanuit verschillende projecten gebruikgemaakt

se erfgoed. In de opdrachten worden leerlin-

van deze subsidieregelingen en studiereizen

gen bewust gemaakt van wat erfgoed is en

voor docenten georganiseerd. Hoe stimuleren

wat erfgoed betekent voor een samenleving.

ze in Groot-Brittannië het gebruik van cultureel erfgoed in het onderwijs? En hoe doen ze

De werkbladen gaan vooral over de betekenis

dat in Vlaanderen? Docenten waren enthousi-

die je aan erfgoed geeft. Waarom vinden we

ast door wat zij zagen en hebben veel ideeën

het belangrijk om iets te bewaren? Willen we

en ervaringen kunnen gebruiken in hun eigen

eigenlijk wel geld aan het behoud en beheer

lessen. Er gaat een zeer enthousiasmerende

van erfgoed besteden? Leerlingen leren dat

werking uit van contacten leggen met docenten

iets voor de een heel gewoon kan zijn, maar

†Floriëlle Ruepert¢

Voor meer informatie over de subsidieregelingen zie: www.europeesplatform.nl De werkmap Europa Actueel, werkbladen onderbouw voortgezet onderwijs is te bestellen via de website van het Europees Platform (klik op uitgeverij). De werkmap kost € 44,00 en voor abonnees € 33,00.

22 3–2007

voortgezet onderwijs

Een lesidee voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs

Zo hoort het nu eenmaal! Leren hoe het hoort, voor als je bij de koningin wordt uitgenodigd… zo is het ste-

er mee eens zijn of oneens. Ze vormen daarbij

reotiepe beeld van hoe etiquette vroeger aan Nederlandse kinderen werd gepre-

twee kampen, door bijvoorbeeld in de ene of in

senteerd. Maar etiquette is niet iets dat je slechts nodig hebt bij officiële gele-

de andere helft van de ruimte te gaan staan.

genheden – het doel is algemener: het duidelijker en aangenamer maken van het

333 Vervolgens beredeneren de leerlin-

menselijk verkeer. Het kennen van die ‘verkeersregels’ helpt je om respectvol met

gen of de norm van vroeger nog geldig is. Hoe

je medemens om te gaan, maar ook om je vrijer te bewegen in de maatschappij.

zouden deze regels zijn ontstaan? Kunnen de leerlingen een achterhaalde norm vervangen door een actuele? Gaat het om een uni-

O

mgangsvormen zijn cultureel be-

3. In een geboorteadvertentie zetten de ouders

versele regel, of zouden er in andere culturen

paald en horen tot het immateriële

alleen de naam van het geboren kind, niet de

andere regels gelden? Worden de ideeën hier-

erfgoed. Deze regels zijn voor een deel dus

namen van eventuele broers en zussen.

over door alle leerlingen gedeeld of juist niet?

ook tijdgebonden. Vroeger waren er geen

4. Het is ongepast om kant-en-klare rouwkaar-

mobiele telefoons of chatrooms. Nu hoef

ten uit een boekhandel te versturen.

Gebruikt voor deze les Hoe hoort het eigen-

je niet meer te weten wat je moet doen op

5. Als iemand voor het eerst bij je op bezoek

lijk? van Amy Groskamp ten Have, twin-

jours ofwel ontvangdagen. Veel normen blij-

komt, sloof je dan niet enorm uit.

tigste druk 1992, geheel herzien door M.

ken echter tijdlozer dan gedacht. In de Eti-

6. Je mag mensen die onprettig ruiken hierop

Krans en W. Post. Dit boek gold al vrijwel

quette van Erasmus uit 1530, waarin jongens

aanspreken en hen wijzen op het gebruik van

direct na het verschijnen in 1939 in Neder-

(!) van goede af komst wordt verteld hoe ze

deodorant en tandpasta.

land als hét standaardwerk over etiquette

zich moeten gedragen, staan veel regels die

7. Een keurige vrouw geeft een man geen vuur

voor een groot publiek. De nieuwste edi-

ook nu nog opgaan. Maar oude etiquettere-

(zo nodig wél een doosje lucifers).

tie is opnieuw geheel herzien en herschre-

gels kunnen ook leuke discussies opleveren.

8. De tv-uitzending die je aan het kijken was,

ven door Reinildis van Ditzhuizen. Andere

mag je af kijken als je onverwacht bezoek

auteurs op dit gebied zijn bijvoorbeeld Inez

krijgt.

van Eijk en Magda Berman. Er zijn ook spe-

dragsregels zelf laten onderzoeken aan de

9. Een man gaat in een restaurant vóór een

ciale boekjes over etiquette in werksitua-

hand van een actueel of een ouder etiquet-

vrouw naar binnen.

ties en internationale cultuurverschillen.

teboek en dit bijvoorbeeld als start gebrui-

10. Het is een vorm van verduistering als je op

ken voor een uitgebreider debat over nor-

het werk zit te lanterfanten of te kletsen.

U kunt uw leerlingen de waarde van ge-

men en waarden. Hieronder staan tien regels uit het begin van de twintigste eeuw,

3 Neem de regels over op tien losse kaartjes.

om direct mee aan de slag te gaan.

De leerlingen kiezen in twee- of drietallen een etiquettekaartje. Vervolgens beeldt ieder groep-

1. Het is niet gepast om op straat te eten, behal- je ‘hun’ norm uit in een kort toneelstukje. ve bij de haringkar. 2. Een jong meisje zet niet haar adres op haar

33 De andere leerlingen raden welke norm

visitekaartje.

wordt uitgebeeld. Ze geven eerst aan of ze het

†Marjo Berendsen¢ Bureau Erfgoededucatie Noord-Holland

Dit lesidee is een variant op de les Normen en Waarden uit de lesideeënwaaier Erfgoed bij de les, een uitgave van Bureau Erfgoededucatie Noord-Holland. De waaier die 42 erfgoedlessen bevat, is voor € 7,50 te bestellen via [email protected].

3–2007 23

www.centraalmuseum.nl Educatie Primair Onderwijs Centraal Museum Utrecht.

FOTO: CMU/ HANS WILSCHUT

1. Het Dick Bruna Huis voor groep 1 en 2; 2. Bij de tentoonstelling De Penselen (t/m 2 november 2007) is een programma voor groep 3 t/m 6; 3. Voor groep 7 en 8 de Rondleiding Rietveld en Design waarin tekenopdrachten en goed kijken, nadenken en je fantasie gebruiken centraal staan.

www.held.nl / www.nieuwekerk.nl HELD Rijksmuseum en de Nieuwe Kerk, Amsterdam. Helden, heldendom en heldenverering in Nederland staan centraal. Gekozen is voor een thematische indeling van helden. Verder verschillende objecten als schilderijen, computergames, persoonlijke relieken, affiches, geluidsopnamen enzovoort. Er zijn verschillende CKV-programma’s ontwikkeld met bijbehorende lesbrieven. Te zien t/m 11 november.

http://jong.tresoar.nl/bronnen/index.php Bronnensite. Speciaal ontwikkeld voor het primair en voortgezet onderwijs. Uitgangspunt is de chronologische tijdlijn van de commissie De Rooy. De bronnen worden ingeleid middels een korte beschrijving van de historische situatie. Om leerlingen een houvast te geven voor het bestuderen van historische bronnen worden als hulpmiddel vragenkaarten aangeboden.

www.zeeuwsarchief.nl Zeeuwse Zeehelden Het Zeeuws Archief te Middelburg.

www.havenmuseum.nl Alles in de wind… Het Havenmuseum in Rotterdam.

www.rijksmuseumtwenthe.nl Het jaar van de achttiende eeuw Rijksmuseum Twenthe te Enschede.

COLLECTIE ZEEUWS ARCHIEF

Cornelis Troost, zelfportret

Ruim honderd werken uit verschillende collecties zoals het Rijksmuseum te Amsterdam, Dordrechts Museum, het Frans Hals Museum en het eigen museum geven een overzicht van de Nederlandse schilderkunst in de achttiende eeuw. Voor groep 6 t/m 8 primair onderwijs is er een educatief programma: Thuis in de achttiende eeuw. Voor klas 1, 2, 3 VMBO en 1 en 2 havo/vwo is er een eigen educatieve versie van Thuis in de achttiende eeuw. Te zien t/m 6 januari 2008.

Voor de groepen 6, 7 en 8 is er het project Alles in de wind, daar loopt een schipperskind. Hoe zag het leven aan boord van een binnenvaartschip eruit in de vorige eeuw? Lespakket en bezoek in één. Het lespakket is onderverdeeld in vier thema’s, opdrachten en een woordenlijst. Voor docenten is er een uitgebreide docentenhandleiding. Voor het voortgezet onderwijs zijn er rondleidingen.

www.deventermusea.nl Historisch Museum Deventer biedt museumlessen aan: 1) Handel in de middeleeuwen voor groep 5/6 en 7/8; 2) Stokvis en stadsmest: voor groep 6 t/m 8. In het najaar van 2007 is deze les bij de tentoonstelling over middeleeuwse archeologische vondsten beschikbaar. Groep 7 en 8 kan ieder jaar Kunstzappen: een kennismakingsles met moderne kunst en cultureel erfgoed.

Bij de tentoonstelling, die loopt t/m 5 januari 2008, zijn speciale activiteiten voor kinderen vanaf zes jaar t/m de onderbouw vo. Met Oog in Oog met een Zeeheld en Zeehelden (twee niveaus) worden de kinderen op ontdekkingstocht gestuurd.

www.verborgenvrouwen.nl / www.opsolder.nl Verborgen vrouwen van de middeleeuwse stadskluizenaressen, geestelijke maagden en vrouwen van nu Museum Ons’ Lieve Heer op Solder te Amsterdam. De expositie gaat over het leven van de ruim twintig geestelijke maagden van Petrus Parlementier (1599-1681), de eerste priester van de Ons’ Lieve Heer op Solder-kerk. Twaalf hedendaagse kunstenaressen reflecteren met een speciaal vervaardigd werk op de rol en de keuze van religieuze vrouwen. De bezoeker wordt tijdens speciale interactieve rondleidingen uitgedaagd zelf een mening te vormen. Van 29 september t/m 4 november.

Een erfgoedverhaal op 10 oktober Het Erfgoedhuis Zuid-Holland organiseert op 10 oktober aanstaande Erfgoed: een goed verhaal in het Fort in Hoek van Holland. Het evenement staat in het teken van ‘Het Verhaal’ achter het erfgoed. Dat verhaal wordt steeds belangrijker voor iedereen die in het brede Zuid-Hollandse werkveld van het erfgoed werkzaam is of daarin interesse heeft. Aan de orde komen aspecten als presentatie, tekst en uitleg, overdracht, living history, de canon, doelgroepen en mediatechnieken. Frits van Oostrom (voorzitter van de Canoncommissie) en Gerard Rooijakkers (Meertens Instituut) zullen sleutelinleidingen verzorgen. Daarnaast geeft een groot aantal experts workshops en presentaties. Meer informatie: www.eenerfgoedverhaal.nl

Website Sporen van Migratie Het Gemeentearchief Rotterdam heeft aan het begin van het schooljaar de geheel vernieuwde website Sporen van Migratie gelanceerd. Tegenwoordig telt Rotterdam bijna 600.000 inwoners, waarvan ongeveer de helft westerse en niet-westerse allochtonen. Welke motieven hadden hun voorouders om naar Rotterdam te komen? Wanneer kwamen zij naar Rotterdam? Welke positie hadden deze migranten in Rotterdam? Hoe was de situatie in het land van herkomst? Op de vernieuwde website Sporen van Migratie staan de geschiedenissen van diverse Rotterdamse migrantengroepen, van de zeventiende-eeuwse Hugenoten tot de Ghanezen van vandaag de dag. Meer informatie: www.gemeentearchief. rotterdam.nl/sporenvanmigratie

Geoweek Van 12 t/m 16 november 2007 vindt voor de tweede keer de GeoWeek plaats. De GeoWeek laat kinderen van 10 tot en met 15 jaar in hun eigen omgeving ontdekken wat er door bedrijven, wetenschappelijke instellingen en overheden, zoals waterschappen en gemeenten, wordt gedaan met geografische informatie. Erfgoed Nederland ondersteunt het initiatief van de GeoWeek. Erfgoedinstellingen kunnen expedities aanbieden voor de GeoWeek 2007. Meer informatie: www.geoweek.nl

Onderzoek naar kloof tussen jongeren en cultuur Culturele instellingen hebben steeds meer moeite jongeren voor de ‘hoge’ kunst- en cultuurvormen te enthousiasmeren. Via een ambitieus onderzoeksprogramma onder twintig culturele instellingen, proberen CJP en het VSB Fonds de kloof tussen jongeren en (traditionele) cultuur te dichten. Jongeren hebben een grote interesse in kunst en cultuur, maar de manier waarop zij benaderd worden is cruciaal om hen tot deelname te verleiden, heeft CJP de afgelopen jaren geconstateerd. Het onderzoeksprogramma is dit jaar gestart en zal twee jaar duren. Doel van het programma is oplossingen aan te dragen voor algemeen (h)erkende problemen in de culturele sector. Meer informatie: docenten.cjp.nl

Website interne cultuurcoördinator Met de cursus interne cultuurcoördinator (ICC), bedoeld voor leerkrachten uit het primair onderwijs en educatief medewerkers van culturele instellingen, kan kunst en cultuur een vaste plaats op school krijgen. Deze zogenoemde ICC-cursussen worden door het hele land gegeven door gecertificeerde trainers. Er is nu een website in de lucht die fungeert als ontmoetingsplek voor cultuurcoördinatoren. Meer informatie: www.cultuurcoordinator.nl