orfoze nieuws
6e jaargang april 2002
Onder de titel Metamor foze geeft het Bureau
15
voor Conservering van Bibliotheekmateriaal, ondergebracht bij de Koninklijke Bibliotheek, uitvoering aan het Nationaal Programma voor Conservering van Bibliotheekmateriaal, een
Ook Metamorfoze nieuws opent 2002 met de komst van de Euro en
initiatief van het Ministerie van OCenW.
gaat in op het behoud van onze oude bankbiljetten. Verder is er aandacht in dit nummer:
voor een Leidse collectie Tibetaanse teksten en het privé-archief van de
1 Oud geld
schrijfster van Afke’s tiental. Paul Hoftijzer benadrukt als lid van de
Wat is er met onze bankbiljetten gebeurd?
Beoordelingscomissie van Metamorfoze het belang van het behoud
2
van het origineel. Tot slot de laatste ontwikkelingen op het gebied van
Metamorfozen Metamorfose van Rein Blijstra
3
preservation en access, de inktvraatproblematiek en de metamorfose van een buitenaards wezen na een bezoek aan een Nederlandse bibliotheek.
De cirkel is rond Van behoud tot toegankelijkheid
4 De Beoordelingscommissie van Metamorfoze stelt zich voor
Oud geld Wat is er met onze bankbiljetten gebeurd?
Paul Hoftijzer
5
Op 1 januari 2002 ging Nederland massaal naar
zen om dit (en ook het latere) bankpapier te
Nynke van Hichtum: tweemaal verfilmd
de pinautomaten om de eerste geldtransactie
gaan drukken. Deze firma had ruime ervaring
van het nieuwe jaar in Euro´s te laten uitkeren.
met het drukken van ander waardepapier en
Metamorfoze in het Frysk Letterkundich Museum en Dokumintaasjesintrum
De grootschalige publiciteitscampagne had
had door zijn lange geschiedenis een grote
gewerkt. Niet alleen stond Nederland positief
verscheidenheid aan drukmateriaal in huis. De
tegenover de komst van de Euro, ook had het
vele oude loden letters, randen en andere ver -
6
merendeel van de bevolking vóór de jaarwisse-
sierselen die alleen nog bij de firma Enschedé
Tibetaanse blokdrukken en manuscripten in Leiden
ling al zijn laatste oude munten en biljetten
aanwezig waren, moesten samen met de guil-
uitgegeven. De ‘Rooie rug’, de ‘Snip’, het
loche (het getekende spirogram) en het water-
De Johan van Manen collectie verfilmd
‘Geeltje’… wat is er met ons oude geld
merk het namaken van bankbiljetten tegen-
gebeurd?
7 Over conserveren gesproken Inktvraat in collecties en archieven
gaan. Maar dat gebeurde desondanks toch. In de jaren dertig van de negentiende eeuw
Een lange geschiedenis
werden voor het eerst vervalsingen ontdekt.
Het eerste Nederlandse bankbiljet kwam in 1814 in gebruik. Dit biljet werd het ‘Rood-
8 Snippers
borstje’ gedoopt, maar leek nog weinig op het latere papieren geld. Het was een soort formulier waarop nummering, waarde, datum en handtekening met de hand dienden te worden
Redactie
ingevuld. Aan de typografische vormgeving
Chantal Keijsper, Henriëtte Reerink, Dennis Schouten
was nog geen aandacht besteed. Wel was er
met bijdragen van:
al een aantal kenmerken aan het biljet toege-
Dory Heilijgers, Paul Hoftijzer en Jelle Krol
voegd die het tegen namaak moesten bescher-
Metamorfoze Nieuws
men. De Nederlandsche Bank had drukkerij en
issn 1387-084x, verschijnt 3x per jaar
lettergieterij Joh. Enschedé en Zonen uitgeko-
Koninklijke Bibliotheek Prins Willem-Alexanderhof 5 Postbus 90407, 2509 lk Den Haag Tel. 070-3140439/ 3140373, fax 070-314 0427 e-mail
[email protected]
Voor- en achterzijde van een niet uitgevoerd ontwerp van Eschers bankbiljet met portret van Christiaan Huygens. Collectie: Museum Enschedé Foto: Koninklijke Bibliotheek
Geraadpleegde literatuur: Jaap Bolten, Het Nederlandse bankbiljet 1814-2002. Vormgeving en ontwikkeling. Tweede, herziene en vermeederde druk, Amsterdam, 1999. Innovatie als traditie. Uitgave van Joh. Enschedé in de uitgavenreeks Enz.
De opvolger van de Euro?
beveiligingstechnieken.
geacht.’, was de mening van Enschedé over
Demonstratiemodel van
Collectie: Museum Enschedé
Eschers ontwerpen en geen van diens schetsen
voerde) ontwerpen, drukproeven, drukmateriaal en correspondentie tussen Enschedé en
een kunststof wereld-
Foto: Koninklijke Bibliotheek
werd gehonoreerd.
diverse kunstenaars aanwezig zijn. Verder beheren De Nederlandsche Bank en het
bankbiljet met de nieuwste
Versnipperd en verzameld Eschers ontwerpen
Voor de productie van bankbiljetten werd en
Koninklijk Penningenkabinet in Leiden een grote verzameling bankbiljetten.
Vanaf de tweede helft van de negentiende
wordt gestreefd naar de beste papier kwaliteit.
eeuw ging vormgeving een rol spelen en
Het papier is gemaakt van een lignine-vrije cel-
werden ontwerpers betrokken bij het maken
stof waar katoenvezels aan worden toegevoegd
Er wordt op dit moment geëxperimenteerd
van bankbiljetten. Vele bekende Nederlandse
om het papier extra kwaliteit te geven; bank-
met kunststof ‘papier’ voor bankbiljetten dat
kunstenaars zoals Lion Cachet, Oxenaar en
papier mag immers niet snel slijten. Toch kan
naar verwachting een grotere garantie tegen
Papieren of kunststof erfgoed?
Drupsteen hebben bankbiljetten ontworpen,
de veroudering van het papier niet worden
vervalsing kan leveren en dat een duurzamer
maar lang niet alle ontwerpen zijn ook uitge-
gestopt.
materiaal is dan papieren geld. In Australië en
voerd. Een aantal malen schreef De Neder -
Oude bankbiljetten worden direct vernietigd in
Roemenië is kunststof geld al in gebruik. Een
landsche Bank een prijsvraag waar bekende en
de papierversnipperaar. Gelukkig worden er
portemonnee plastic Euro-biljetten, dat wordt
minder bekende kunstenaars aan mee deden.
exemplaren van nagenoeg alle bankbiljetten
waarschijnlijk wél even wennen.
Zo stuurde M.C. Escher in 1950 schetsontwerpen
verzameld en goed bewaard. Museum Enschedé
in voor biljetten van fl. 10, fl. 25 en fl. 100. ‘In het
in Haarlem bezit een welhaast complete verza-
Chantal Keijsper
algemeen worden de ontwerpen te overladen
meling, waarin ook (uitgevoerde én niet-uitge-
Met dank aan Johan de Zoete
Metamorfozen Metamorfose van Rein Blijstra De Melkwegraad zendt Der-Kol-Tes
voor als een Amerikaanse fysicus.
van de planeet Asqor naar de
In de Universiteitsbibliotheek van
als hij tenslotte besluit ook zijn onsterfelijkheid op te geven,
Aarde om te onderzoeken of de
Amsterdam, ‘waar iedereen nogal
accepteert Melissa hem.
mensheid voldoende ontwikkeld is
in zichzelf gekeerd op zoek naar
Deze korte novelle van Blijstra
voor opname in de Melkweg-
zijn eigen steen der wijzen rond -
(1901-1975) uit 1968 is geen literair
gemeenschap. Dat biedt de nodige
loopt’, ontmoet hij het meisje
hoogstandje. Toch zitten er wel
voordelen, bijvoorbeeld onsterfe-
Melissa. Het onvermijdelijke
aardige elementen in die wat zeg-
lijkheid en de mogelijkheid tot
gebeurt: de geslachtloze Der-Kol-
gen over de tijd waarin het boe k
interstellaire reizen. De buiten-
Tes wordt als Horace Linton ver -
verscheen. Over het seksuele
aardse onderzoeker landt ‘s nachts
liefd. Op een zeker moment besluit
gedrag van de mensen is Der-Kol-
met zijn vliegende schotel op het
hij Melissa te vragen wat zij ervan
Tes bijvoorbeeld vooraf niet zoveel te weten gekomen, omdat daar op
Noordzeestrand en neemt een
zou vinden onsterfelijk te worden
menselijke gedaante aan. Aldus
en naar de sterren te kunnen rei -
televisie geen aandacht aan wordt
gaat hij op weg naar Amsterdam,
zen, en hij onthult zijn ware aard
besteed. Wat dat betreft zou hij nu
gewapend met de nodige kennis
en missie. Melissa wil niets meer
veel beter voorbereid zijn geweest…
over de Aardse beschaving na veel -
met de buitenaardse ‘griezel’ te
vuldige bestudering van Aardse
maken hebben. Maar door zijn lief-
televisieprogramma’s. Hij noemt
de voor haar verandert Der-Kol-Tes
zich Horace Linton en doet zich
echter steeds meer in een mens en
Titelblad van R. Blijstra, Metamorfose (Amsterdam, 1968).
Dennis Schouten
Collectie en foto: Koninklijke Bibliotheek
2
De cirkel rond Van behoud tot toegankelijkheid
Microverfilming is nog steeds de beproefde
alle eeuwen beslaat en zich ook op museale
methode om de inhoud van gedrukte en
collecties richt, bevordert een brede virtuele
geschreven collecties voor de toekomst te
beschikbaarstelling van ons nationaal cultureel
bewaren. Waar duurzaamheid van microfilms
erfgoed. Preservation en access raken door de
op lange termijn gegarandeerd kan worden,
technologische ontwikkelingen nauwer met
geldt dat op dit moment nog niet voor digitale
elkaar verbonden. Door middel van conser ve-
bestanden. Standaarden veranderen voortdu-
ring en verfilming blijven originele collecties
rend, evenals soft- en hardware. Hierdoor moet
voor de toekomst behouden, de digitalisering
digitaal materiaal om de zoveel jaar geüpdate
zorgt vervolgens voor een brede toegankelijk-
worden. Dit vergt veel onderhoud en brengt
heid van het geconserveerde materiaal via
zoveel onzekere factoren voor de toekomst met
Internet. Vooralsnog is de volgorde van dit
zich mee dat Metamor foze vooralsnog kiest
procédé eerst verfilmen en daarna (vanaf de
voor de microfilm als substituut van het origi-
microfilms) digitaliseren. Momenteel werken
neel. De gebruiksvriendelijkheid en brede toe-
diverse verfilmings- en scanbedrijven ook aan
Aan de lus van lijn 2 . Woorden en
gankelijkheid van gedigitaliseerde collecties
de verbetering van de zgn. COM-methode
muziek van J.P.J.H. Clinge Doorenbos.
blijft echter onovertroffen. Daarom heeft
(computer output microfilm) waarbij dit proces
Amsterdam [1917]. Uit de collectie ‘het
Metamorfoze ook geld beschikbaar voor het
wordt omgekeerd: eerst digitaliseren waarna
Theaterlied’ van het Theater Instituut
digitaliseren van collecties die in een eerder
de scans worden omgezet in microfilmbeeldjes.
Nederland, Amsterdam.
stadium verfilmd zijn. Daarnaast wordt er onderzoek naar digitalisering verricht.
Digitale Metamorfoze Collecties
Preservation en access
sering van eerder verfilmde collecties. Het
delijke versies van handgeschreven muziek-
Gedigitaliseerde Metamorfoze collecties zullen
Theater Instituut Nederland zal zijn collectie
partituren van deze Nederlandse componist
centraal via het nationale digitaliseringspro-
‘het Theaterlied’ dit jaar laten scannen en daar-
(1862-1921) kunnen raadplegen, zijn muziek
Vorig jaar zijn projecten gestart voor digitali-
Via Het Geheugen zal de liefhebber de uitein-
gramma Het Geheugen van Nederland
bij 100 cabaretliedjes digitaal opnemen. De ge -
kunnen beluisteren en foto’s en recensies kun -
beschikbaar worden gesteld en kunnen daar-
scande bladmuziek, liedteksten, kleurenillustra-
nen bekijken van Diepenbrocks optredens als
naast lokaal door de beherende instelling op
ties, foto’s van cabaretiers en digitale muziek
dirigent in het Amsterdamse Concertgebouw.
de eigen website worden geplaatst. Deze
zullen volgend jaar integraal op de website van
Beide zijn muziekcollecties die optimaal
samenwerking tussen Metamorfoze, dat zich
Het Geheugen van Nederland te zien én horen
gebruik kunnen maken van de veelzijdige
richt op het papieren er fgoed uit de periode
zijn. Ook het Nederlandse Muziek Instituut zal
mogelijkheden die Internet biedt. De komende
1840-1950 en Het Geheugen van Nederland, dat
dan zijn collectie ‘Diepenbrock’ presenteren.
jaren zullen meer verfilmde collecties voor digitalisering in aanmerking komen. Het zou mooi zijn als de manuscripten van de belangrijkste negentiende- en twintigste-eeuwse literaire teksten binnen handbereik op Internet te vinden zijn, alsof de auteurs hun pennenvruchten daar net hebben achtergelaten. Ook verfilmde kinderboekencollecties komen aan bod. De collectie Nynke van Hichtum die nu wordt verfilmd (zie elders in dit nummer), zal volgend jaar waarschijnlijk via Het Geheugen te zien zijn. Haar brieven, manuscripten, familiefoto’s
Partituur van Alphons
met haar man Pieter Jelles Troelstra en het
Diepenbrock uit de
jeugdboek Afke’s tiental met illustraties van
gelijknamige collectie
Cornelis Jetses geven bij elkaar een interessant
van het Nederlands
beeld van deze geliefde Friese schrijfster en de
Muziek Instituut,
tijd waarin ze leefde.
Den Haag.
3
Metamorfoze-rapporten over digitaliseren zijn: A. Ligthart. Digitalisering van microvormen [1]. Onderzoek naar de verschillende aspecten van de conversie van microvormen naar een digitale omgeving: een omgevingsverkenning. Den Haag 1999. (Metamorfoze-publicatie:3).
Verfilmde kranten digitaal
geld gereserveerd voor OCR (optical character
P. Alkhoven en T. Thijs. Digitalisering van micro-
In Metamorfoze1 is een grootschalig ver-
recognition), indexering en ontsluiting op
vormen 2. Een vergelijkend onderzoek bij
filmingsproject van landelijke dagbladen
artikelniveau van jaargang 1917. Zo zal straks
bedrijven. Den Haag 2000. (Metamorfoze-publi-
uitgevoerd (zie Metamorfoze Nieuws 12).
op de website van Het Geheugen verfijnd
catie: 7). P. Alkhoven, D. Schouten. Digitalisering
Van drie van die dagbladen, Het Vaderland,
gezocht kunnen worden in oude k rantenarti-
van kleurenmicrofilms. In voorbereiding.
Het Centrum en de Nieuwe Rotterdamsche
kelen. Met een druk op de knop kan men een
Courant, zijn 150.000 pagina’s uit de periode
indruk krijgen hoe er destijds binnen de ver-
1920-1929 gescand vanaf de micr ofilms.
schillende maatschappelijke stromingen werd
Via Internet kan er in deze digitale kranten-
gedacht over belangrijke (inter)nationale
opnamen worden gebladerd, ook kan er op
gebeurtenissen als de Russische revolutie, de
sectoroverschrijdend, door OCenW gesubsidieerd
verschijningsdatum worden gezocht
terechtstelling van Mata Hari in Parijs, het
landelijk digitaliseringsprogramma van de
(www.kb.nl/kranten).
Amsterdamse aardappeloproer en de tweede
Koninklijke Bibliotheek, dat beoogt de digitale
Onlangs is een vervolgproject gestart waarbij
Elfstedentocht.
toegankelijkheid van collecties van verschillende erfgoedinstellingen te realiseren
drie kranten uit de periode 1910-1919 worden gescand vanaf de eerder gemaakte Metamor -
Het Geheugen van Nederland is een grootschalig,
(www.geheugenvannederland.nl). In het
Henriëtte Reerink
volgende nummer van Metamorfoze Nieuws
foze microfilms. In dit nieuwe project is tevens
zal een bijdrage aan Het Geheugen van Nederland worden gewijd.
De Beoordelingscommissie van Metamorfoze stelt zich voor Deze aflevering: Paul Hoftijzer Boeken, kranten, tijdschriften, het zijn voor ons
ten van de boekenwereld, zoals de drukkerij
allemaal zulke vanzelfsprekende, alledaagse
en uitgeverij, de boekhandel en het lezen en
objecten dat we nauwelijks nog stilstaan bij de
verzamelen van boeken. De laatste jaren ben
enorme betekenis van het gedrukte woord als
ik meer en meer geïnteresseerd geraakt in de
communicatiemedium. Wat die betekenis is
wisselwerking tussen vorm en inhoud van
geweest tijdens de eerste eeuwen na de uit-
gedrukte teksten en hoe lezers daar op
vinding van de boekdrukkunst (c. 1450), is
reageren. In mijn onderwijs probeer ik studen-
beschreven door de Amerikaanse historica
ten letterlijk in ‘aanraking’ te laten komen met
Elizabeth Eisenstein in The printing press as
oude en moderne boeken, juist om hen bewust
an agent of change uit 1979. Zij laat in deze
te maken van dit fysieke aspect. De materiële
studie zien hoe dankzij de drukpers kennis en
teloorgang van ons nationale boe kenbezit uit
ideeën veel beter dan ooit tevoren konden
de negentiende en twintigste eeuw is daarom
worden behouden, verspreid en verifieerbaar
des te meer een culturele ramp van de eerste
gemaakt. Ik las dit boek tijdens mijn geschie-
orde, omdat ons voor altijd het zicht dreigt te
denisstudie in Leiden en raakte er zo door
worden ontnomen op de stoffelijke dimensie
Foto’s: Koninklijke Bibliotheek
geboeid dat ik besloot van de boekgeschiede-
van gedrukte teksten uit deze periode.
nis mijn vak te maken. Sedert 1982 ben ik
Ten aanzien van de wijze van conservering in
talloze individuele lezers kunnen vastleggen
werkzaam als boekhistoricus aan de Leidse
het kader van Metamorfoze levert dat soms
of wat we moeten doen met de verschillende
Universiteit. In 1992 ben ik benoemd tot bij-
moeilijk oplosbare dilemma’s op. Hoe kunnen
staten waarin gedrukte teksten kunnen zijn
zonder hoogleraar in de geschiedenis van het
we in het behoud – of dat nu gebeurt via ont-
overgeleverd, omdat in de regel slechts één
boek aan de Universiteit van Amsterdam van-
zuring, op microfilm of digitaal – de fysieke
exemplaar wordt geconserveerd. Ook over
wege de Dr. P.A. Tiele Stichting, een leerstoel
kenmerken van boeken veilig stellen? Maar
deze problemen praten we praten we van tijd
die overigens binnenkort naar mijn Leidse
nog afgezien van de hoge kosten die ontzuring
tot tijd in de Beoordelingscommissie van
alma mater zal verhuizen.
of verfilming in kleur met zich meebrengen,
Metamorfoze, zaken die mij als boekhistoricus
Boekhistorici houden zich bezig met alle aspec-
is het de vraag hoe we gebruikerssporen van
in het hart raken.
4
Nynke van Hichtum: tweemaal verfilmd Metamorfoze in het Frysk Letterkundich Museum en Dokumintaasjesintrum
In het Frysk Letterkundich Museum en
Het Frysk Letterkundich Museum heeft alle
Dokumintaasjesintrum (FLMD) aan de Grote
belangstelling voor Nynke van Hichtum aan-
Kerkstraat te Leeuwarden kan men naast ten-
gegrepen om de collectie Nynke van Hichtum
toonstellingen over Friese literatuur ook de
die bij het museum is ondergebracht, verder
zogenaamde Troelstra-Samling bezichtigen.
te ordenen, beschrijven en klaar te maken
De expositie heeft die naam gekregen in jaren
voor verfilming. Inmiddels is het projectvoor-
zeventig, een tijd waarin de socialistische poli-
stel voor de conservering van de deze collectie
ticus Piter Jelles Troelstra meer in de belang-
gehonoreerd en is men op het FLMD met het
stelling stond dan zijn eerste echtgenote
project begonnen.
Sjoukje Maria Diederika Bokma de Boer (1860-1939), beter bekend als de Nynke van
De collectie
Hichtum. Toch is in de Troelstra-Samling van
Nynke van Hichtum en haar echtgenoot Piter
meet af aan veel aandacht besteed aan deze
Jelles, die voornamelijk in het Fries publiceer-
Friese kinderboekenschrijfster.
den, hebben met verscheidene Friese schrij vers en redacteuren actief gecorrespondeerd.
Grote bekendheid
Een deel van deze correspondenties is
De recente film van Pieter Verhoeff over het
bewaard gebleven en dankzij een aantal
leven van Nynke van Hichtum heeft veel men-
schenkingen, van onder anderen zoon Jelle
sen bekend gemaakt met het leven en werk
Troelstra en kleindochter V.A. Bay, in het FLMD
van deze schrijfster. De belangstelling voor de
terechtgekomen. De laatste aanwinst – de
film was groot. Want wie herinnert zich niet
hierboven genoemde koffer – betreft een ver-
haar onvergetelijke kinderboek Afke’s tiental
zameling contracten, correspondentie en
(1903) waarin de sober levende, hard werkende
manuscripten die aan het museum werden
op hoge leeftijd te Hilversum.
moeder Afke er met haar tien kinderen en haar
geschonken door de stiefdochter van Jelle
Collectie: FLMD
echtgenoot ondanks de armoede in slaagt
Troelstra, mevrouw Caron-Begeman. Zij heeft
Foto: Koninklijke Bibliotheek
gelukkig te zijn? In 2001 was de 59ste druk van
tot 1990 de auteursrechtbelangen voor de
Foto van Nynke van Hichtum
Afke’s tiental van de persen gekomen en een
familie behartigd.
jaar eerder had de directeur van het FLMD,
In totaal bevat de collectie Nynke van
leven en werk van deze auteur, maar geeft
Tineke Steenmeijer-Wielenga, de documentaire
Hichtum circa 1 meter archivalia: correspon-
tegelijkertijd inzicht in de denkbeelden en
roman De oare helte (in het Nederlands ver-
dentie, manuscripten, boeken, foto’s en docu-
idealen van auteurs van kinderboeken gedu-
taald onder de titel Eigen waarde) over het
menten. De collectie belicht niet alleen het
leven van Nynke van Hichtum gepubliceerd.
rende het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw. Door de contac-
Begin 2001 organiseerde het FLMD de tentoon-
ten die de schrijfster onderhield met haar
stelling De koffer van Nynke ter gelegenheid
collega’s en lezers, is de collectie dan ook
van de meest recente aanwinst, bestaande uit
tevens van belang voor onderzoek naar de
een koffer documenten die het museum van
jeugdliteratuur uit die tijd.
een van de nazaten van Nynke van Hichtum
Van film tot film
had ontvangen.
Nu de collectie zal worden geconser veerd en tegelijkertijd beter toegankelijk zal worden, is er de hoop dat het materiaal nog vaker zal Gekalligrafeerd voorblad bij een
worden geraadpleegd. Misschien komt het
vriendenalbum dat de schrijfster
zelfs nog eens zover dat er zoveel nieuwe
in de zomer van 1900 aan de
wetenswaardigheden boven water komen
vooravond van Troelstra’s
dat de verfilming voor Metamor foze zelf weer
gevangenschap te Haarlem,
leidt tot een nieuwe (bioscoop)film, dan zal
kreeg aangeboden.
de cirkel helemaal rond zijn.
Collectie: FLMD Foto: Koninklijke Bibliotheek
Jelle Krol
Tibetaanse blokdrukken en manuscripten in Leiden De Johan van Manen collectie verfilmd De Leidse collectie Tibetaanse blokdrukken en
Na twee en een half jaar verhuisde hij naar
manten van onschatbare waarde. In eerste
manuscripten is afkomstig uit de nalaten-
Calcutta waar hij achtereenvolgens werkte als
instantie liet hij ze in heel Tibet navraag
schap van Johan van Manen (1877-1943). De
bibliothecaris van de Imperial Library, als
doen bij kloosters en drukkerijen. Met de
collectie die in totaal uit 1756 documenten
medewerker van de antropologische afdeling
hieruit verkregen gegevens liet hij lijsten
bestaat, was aanvankelijk ondergebracht bij
van het Indian Museum en als Algemeen
titels aanleggen en vergeleek deze met
het Rijksmuseum voor Volkenkunde, maar is
Secretaris van de Asiatic Society of Bengal.
bestaande indexen op de canonieke collec-
sinds 1981 in bruikleen bij het Instituut Kern van de Universiteit Leiden.
ties. Doelgericht en met kennis van zaken
Tibetaanse collecties
stuurde Van Manen vervolgens zijn Tibetaanse
Het werk van Johan van Manen heeft voorna-
Boeddhisme Reeds op jonge leeftijd was Johan van Manen
medewerkers erop uit blokdrukken te laten
melijk in het teken gestaan van bevordering
vervaardigen en manuscripten te (laten)
van de wetenschapsbeoefening. Als bibliothe-
kopiëren. Vooral Puntsok die in het klooster
geïnteresseerd in de filosofische en filologische
caris van diverse instellingen toonde hij zich
van de Dalai Lama in Lhasa was opgeleid tot
bestudering van uiteenlopende Boeddhisti-
een toegewijd verzamelaar van teksten en
kopiist van manuscripten, heeft zich in dit
sche en Chinese heilige geschriften en van de
objecten. Reeds in Adyar wist hij de aanzien-
opzicht zeer verdienstelijk gemaakt.
Koran. Deze brede belangstelling bracht hem
lijke manuscriptcollectie van de bibliotheek
in aanraking met de ideeën van de Theosofie
aldaar met zo’n 1000 zeldzame manuscripten
en lange tijd heeft hij een actieve rol gespeeld
uit te breiden.
Unieke verzameling De collectie die zo is ontstaan vormt een
in deze internationale beweging. In 1908 ver-
Van mening dat een land en zijn culturele
unieke verzameling van niet-canonieke tek-
trok hij naar Adyar (India), het internationale
geschiedenis slechts optimaal te bestuderen
sten op het gebied van de Tibetaanse religie
centrum van de Theosofische beweging, waar
zijn aan de hand van de voortgebrachte lite-
en geschiedenis. Puntsok heeft het verwijt
hij van 1909-1916 (adjunct)-bibliothecaris van
ratuur, legde Johan van Manen zich toe op
van ‘onwetende’ landgenoten dat het een
de Adyar Library is geweest.
het verkrijgen van bibliografische kennis
zonde was teksten te verkopen aan
Gefascineerd door het Tibetaans Boeddhisme
van Tibet. De omvangrijke Tibetaans
Europeanen daar deze ze slechts zouden
besloot Van Manen in 1916 om zich volledig te
Boeddhistische canonieke collecties waren
gebruiken om erop te gaan zitten en de
gaan wijden aan de studie van de Tibetaanse
redelijk bekend maar dat gold niet voor de
voeten op te leggen, gelukkig naast zich
cultuur. Hij vestigde zich in een dorpje nabij
vaak zeer populaire Tibetaanse werken die
neergelegd. Hij had zich echter geen betere
Ghoom (Darjeeling district). Ten einde door
juist niet tot deze canon behoorden. Het ont-
zorg kunnen voorstellen dan nu wordt gebo-
middel van het lezen van de Boeddhistische
breken van enig bibliografisch materiaal en
den door de microverfilming en ontsluiting
teksten direct toegang te kunnen krijgen tot
het feit dat de vermenigvuldiging van teksten
in het kader van het traject Internationaal
de Tibetaanse cultuur, leerde hij in korte tijd
verspreid over de vele kloosters in Tibet plaats
Waardevolle Collecties van het Metamor foze-
zowel het gesproken als het geschr even
vond, maakte het niet eenvoudig om aan de
programma.
Tibetaans. Hierin werd hij bijgestaan door
nodige informatie omtrent deze teksten te
Karma Babu, een Engels spr ekende onderwij-
komen. Ook hier bleek de hulp van zijn infor-
zer, en Puntsok Lungtok, een monnik afkomstig uit Centraal Tibet. Met hun hulp las en interpreteerde Van Manen door hem aangeschafte Tibetaanse religieuze en historische teksten.
Tibetaans manuscript Br.
Johan van Manen in zijn
79/M 59, dbyangs ‘char
kantoor te Calcutta, circa
traditie (astrologie).
1924. Foto: Rijksmuseum
Foto: Instituut Kern
voor Volkenkunde
6
Dory Heilijgers
Over conserveren gesproken Inktvraat in collecties en archieven In 1998 vroeg de Staatsbibliotheek van Berlijn
konden nog andere ingrediënten worden
via de media aandacht voor een groot conser-
toegevoegd, zoals wijn (i.p.v. water), azijn of
veringsprobleem: haar unieke verzameling
zoutzuur, kruidnagels, suiker of honing of een
Bach-handschriften werd aangetast door inkt-
kleurstof.
vraat. Delen van de partituren verkeerden al in dusdanig slechte staat dat de inktvraat gaten
Voorbeeld van ernstige
Vier stadia
aantasting van het
in het papier had ‘gevreten’. Maar wat is inkt-
Het Instituut Collectie Nederland (ICN) verricht
papier door inktvraat.
vraat precies, hoe herkennen we het en wat
al jarenlang onderzoek naar inktvraat. In 2000
Collectie en foto:
kunnen we eraan doen?
startte het instituut de reeks ICN-Informatie
Koninklijke Bibliotheek
met de publicatie ‘Beoordeling van de toestand
Wat is inktvraat?
van papier met ijzer/gallus-inkt’. Hierin wordt
Inktvraat is een afbraakproces van beschreven
in woord en beeld getoond in welke vier stadia
papier. Het wordt veroorzaakt en versneld
inktvraat kan voorkomen, waaraan deze stadia
door ijzergallusinkt, een schrijfinkt waarmee
te herkennen zijn, waarna er aanwijzingen
vanaf de late Middeleeuwen tot ver in de twin-
volgen voor de wijze van bewaren en het han-
datum is het InkCor project, een driejarig
tigste eeuw werd geschreven. Bij inktvraat
teren van de voorwerpen.
internationaal onderzoeksprogramma dat met
wordt het papier door twee processen tegelijkertijd aangetast: zure hydrolyse van cellulose
financiering door de Europese Gemeenschap
Behandeling
een niet-waterige behandeling van inktvraat
en door een overmaat aan ijzer(II) ionen geka-
Op dit moment is er één behandelingsmethode
talyseerde oxidatie. Het begint met een kleur-
voor de conservering van inktvraat door ijzer-
aan dit programma zijn het ICN, Algemeen
verandering van de inkt, van blauwzwart naar
gallusinkt. Dit betreft een waterige behande-
Rijksarchief en Teylers Museum. Wij houden u
donkerbruin. Dan volgt het echte afbraakpro-
ling waarin het object wordt ondergedompeld
op de hoogte.
ces: de inkt gaat zich langzaam door het papier
in een oplossing van magnesiumfytaat,
heen ‘vreten’. Aan de voorkant van het papier
gevolgd door een onderdompeling in een
worden de letters van de achterkant zichtbaar
oplossing van calcium/magnesiumbicarbonaat.
wil ontwikkelen. De Nederlandse deelnemers
Chantal Keijsper
en andersom. Het papier kan in het midden
Vanwege de onbekendheid met eventuele
van de inktlijnen gaan barsten en er kunnen
nadelige gevolgen van deze waterige behande-
scheuren ontstaan. In de laatste fase ‘vreet’
ling, wordt de fytaatbehandelmethode niet
de inkt ook papierdelen uit de omgeving van
massaal toegepast. Sommige inkten verdragen
E.Eusman, ‘Inktvraat beter in beeld. Het complexe
de letters op en kunnen hele delen van een
vocht goed terwijl andere inkten direct uitlo-
vraagstuk rond ijzergallusinkt’, in: Kunstlicht 19 (1998)
pagina verdwijnen.
pen bij de eerste aanraking met een vloeistof.
4, p. 18-22.
De mate van het afbraakproces wordt verder
Maar voor documenten waar behandeling niet
H. Hell e.a., Die Bach-Sammelung der Staatsbiblio-
bepaald door de aard en samenstelling van het
kan worden uitgesteld en noodzakelijk is om
thek zu Berlin, Bedeutung und Omvang […]. Berlin,
papier. Perkament houdt zich bijvoorbeeld
totale papierdestructie te voorkomen (stadium
1998.
beter dan papier. Ook zijn de bewaaromstan-
4), wordt fytaatbehandeling toegepast.
J.G. Neevel and B. Reissland, The ink corrosion project
digheden van invloed op snelheid van het
Voor de documenten die (nog) niet worden
at the Netherlands Institute for Cultural Heritage.
papierverval. Inktvraat slaat bijvoorbeeld snel
behandeld, wordt geadviseerd om het materi -
A review. 2000.
toe bij een hoge en sterk wisselende lucht-
aal zuurvrij verpakt in een goed geklimatiseerd
J.G. Neevel, ‘(Im)possibilities of the phytate treatment’,
vochtigheid.
magazijn te bewaren. Een liggende berging
in: The Postprints of the Iron Gall Ink meeting.
heeft daarbij de voorkeur. Door een goede
First Triannial Conservation Conference.
registratie van inktvraatschade in de collecties
University of Northumbria at Newcastle, 2001.
IJzergallusinkt
literatuur
Door de eeuwen heen werd inkt niet volgens
en archieven kan men anticiperen op toekom-
J.H. Hofenk de Graaf en B. Reissland, Beoordeling
een vast recept gemaakt. De receptuur werd
stige behandelingsplannen.
van de toestand van papier met ijzer/gallusinkt .
vaak binnen families van generatie op generatie overgedragen waardoor er vele unieke inkt-
ICN-informatie nr. 1. Amsterdam, 2000.
Toekomst
Meer publicaties kunt u vinden in de vakbibliotheek
en zijn gefabriceerd. IJzergallusinkt bestaat uit
Naast het ICN wordt onder meer ook door TNO
een extract van galappels (die looizuur bevat -
en het Museum Boijmans van Beuningen
Bijzondere Collecties) van de Koninklijke Bibliotheek
ten), vitriool (ijzersulfaat) en gom. Hieraan
onderzoek gedaan naar inktvraat. Van recente
(www.kb.nl).
Conservering en Optische Technieken (Catalogi
adressen Instituut Collectie Nederland: www.icn.nl Zie voor informatie over ijzergallus inkt en het Ink
7
Corrosion Project: www.knaw.nl/ecpa/ink
Snippers Wisselstrip/Eugène van Jan Dirk Barrelveld. Uit: Metro, 3 december 2001 Foto: Koninklijke Bibliotheek
Oogst 2001
Een miljoen extra
In 2001 werd subsidie toegewezen aan 26 projecten.
In het najaar 2001 kreeg Metamorfoze €450.000 extra
Voor meer informatie over het programma:
Hieronder volgt een overzicht.
om te besteden aan het traject Behoud Nederlandse
Koninklijke Bibliotheek Bureau Conservering Bibliotheekmateriaal
Literaire collecties (microverfilming):
Boekproductie (BNB). Met deze extra subsidie is het
Collectie Beets (UB Leiden);
mogelijk de gehele periode 1900-1909 te conserveren,
Postbus 90407
Collecties Campert (Letterkundig Museum);
waarmee 70% van de totale boekproductie uit die
2509 LK Den Haag
Collectie Dèr Mouw (Letterkundig Museum);
periode kan worden behouden.
www.kb.nl/metamorfoze
Collectie Nynke van Hichtum (Frysk Letterkundich
Drs. D. Schouten
Museum);
Half miljoen voor kranten
(Cultuurhistorische Collecties/
Collectie Van Schendel (Letterkundig Museum);
De directie Media van het Ministerie van OCenW heeft
Internationaal Waardevolle Collecties)
Collectie Van Wessem (LetterkundigMuseum);
€ 225.000 beschikbaar gesteld voor het digitaliseren en
telefoon 070 314 0373
Collectie Wouters 2 (KB);
inhoudelijke ontsluiting van kranten. Zie voor informa-
e-mail
[email protected]
Prentenboeken 2 (KB);
tie over dit project de bijdrage van Henriëtte Reerink op
Drs. H. Reerink
Literaire collecties (digitalisering):
pagina 3 van dit nummer.
Collectie Diepenbrock (Nederlands Muziek Instituut);
(Literaire Collecties/ Conservering Tijdschriften)
Collectie Theaterlied (Theater Instituut Nederland);
Handboek Metamorfoze
Cultuurhistorische collecties:
In april 2002 zal het Handboek Metamorfoze in druk
e-mail
[email protected]
Archief Aletta Jacobs (IIAV);
verschijnen. Dit Handboek bevat de procedures, richt-
Drs. C. Keijsper
Archief SDAP (IISG)
lijnen en werkzaamheden van Metamorfoze-projecten,
(Behoud Nederlandse Boekproductie/ Communicatie en Publiciteit)
telefoon 070 314 0319
Archief Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht (IIAV);
van het opstellen van een projectvoorstel tot en met de
Brievencollectie (Theater Instituut Nederland);
eindrapportage toe. Het Handboek is door het Bureau
Telefoon 070 314 0439
Collectie Moll (UB Groningen);
Conservering Bibliotheekmateriaal opgesteld i.s.m. een
e-mail
[email protected]
Collectie De Vreese (UB Leiden);
aantal deelnemende instellingen en verfilmingsbedrij-
Collectie Zeeorders (Instituut voor Maritieme historie);
ven. U kunt een gratis exemplaar van dit Handboek
Kopieboeken P.J. Cuypers (Nederlands Architectuur
bestellen bij het BCB.
fax 070 314 0427
Instituut); Toonkunstbibliotheek (Openbare Bibliotheek Amsterdam);
Intermediair
Personalia Dory Heilijgers is hoofd van de Bibliotheek
Vocale Muziek (Nederlands Muziek Instituut);
In Intermediair van 15 november 2001 werd aandacht
Internationaal waardevolle collecties:
besteed aan het verval van ons papieren er fgoed. Om er
van het Instituut Kern van de Universiteit
Archief Aksel’Rod (IISG);
achter te komen hoe lang persoonlijke historische docu-
van Leiden;
Bibliotheek (Koninklijke Algemene Vereniging voor bloem-
menten zoals zwemdiploma’s, schoolrapporten en lief-
Paul Hoftijzer is bijzonder hoogleraar
bollencultuur);
desbrieven bewaard kunnen blijven, interviewde Saskia
Boekgeschiedenis aan de Universiteit van
Collectie Diergeneeskunde (Universiteit Utrecht)
Maassen de papierconservator en conservation scientist
Amsterdam (UvA);
Collectie Johan van Manen (Rijksuniversiteit Leiden);
H.J. Porck (die ook voor Metamorfoze onderzoek naar
Jelle Krol is conservator van het Frysk
Kong Koan archief (Rijksuniversiteit Leiden);
papier verricht) van de Koninklijke Bibliotheek en de
Letterkundich Museum en Dokumin-
papierchemicus John Havermans van TNO Industrie.
taasjesintrum in Leeuwarden.
Schaaktijdschriften (KB).
Het artikel kreeg de passende titel ‘Zure herinneringen’.
8
