1 Preek n.a.v. Prediker 12: 1 - 7, deel 1. Een mens komt uit het atelier van haar of zijn schepper. Dat is het geloof van Prediker. Het is een kunstwerk. Vreemd dat we dat vooral zeggen als we bij een wieg staan en we zien daar zo’n klein mensje met alles d’r op en d’r an. Wat een wonder, kijk die vingertjes en die schattige oortjes. Maar die vingers en die oren hebben dan nog niks gedaan. Dat komt allemaal nog. Piano spelen en koken, borduren en schilderen, schrijven en strelen. En die oren zullen nog een nachtegaal horen zingen, een viool horen bespelen of de stem van de roepende horen of de geliefde. En ze zullen nog luisteren naar de klankrijke stilte van de nacht. Ik wil maar zeggen : ook als volwassene is de mens nog een kunstwerk. Denk aan je schepper in de jaren van je jeugd. En dat doe je het beste door het leven volop te genieten. Dat lijkt mij een mooi vrije vertaling van die woorden: Gedenk de Schepper in je jonge jaren : Geniet het leven ! Alles doet het nog, maak er gebruik van. Lang leve de uitbundigheid. Dat doet je schepper glunderen want daarvoor heeft hij je gemaakt. Hoort u ze ook, die stemmetjes uit het verleden ? Ho, ho, rustig aan. Ga eens een boek lezen in plaats van dat eeuwige spelen. Op tijd naar bed, handjes boven de dekens. Houd je zondagse pak netjes en veeg je voeten. Handen wassen en haren kammen en wees vooral op tijd. Het is een keurig meisje of een nette jongen. Soms net uitgeperste sinaasappels. Het leven eruit maar de schil intact. Maar leven heb je maar één keer. En het duurt korter dan je denkt. Tijd van leven is beperkte tijd. Dat maakt het juist zo waardevol. En spannend ook. Want de functies van je lijf veranderen. Wat je in je jonge jaren allemaal kunt (en vaak ook móét) doen wordt minder. Daarover vertelt Prediker in een prachtige metafoor. Een soort gelijkenis. Ik heb hem u 10 jaar geleden al eens uitgelegd, maar dat bent u vast vergeten. Daarom nag even in het kort. Ik heb u met opzet de tekst uit de Statenvertaling erbij gegeven. De beeldende taal komt hierin beter uit. Voor wie jong is, hoor wat je te wachten staat. Voor de ouderen onder ons – en dat zijn er in de kerk steeds meer – een feest – nou ja, feest ? – van herkenning. Het grappige is, nu wij dit verhaal in de 21e eeuw lezen, dat er bij elk beeld wel een bordje uit het ziekenhuis hangt.
2 Ik heb eind mei in het nieuwe ziekenhuis van Amersfoort mogen liggen voor een aneurysma operatie. Je waant je in een stationshal met allerlei bestemmingen. Het begint vrolijk, met Orangerie of De Brink maar daarna komt het echte werk. Prediker vermeldt er al een paar Orthopedie,kaakchirurgie, k.n.o.arts, oogspecialist en nog zo wat. Zelfs de psycholoog komt bij Prediker om de hoek kijken, meteen al in het begin. Hoor maar : Als zon en licht, maan en sterren verduisterd worden en de wolken wederkomen na de regen. Je ziet het niet meer zitten, de ene depressie na de ander. Ik heb ze gekend, mensen die erdoor overvallen waren. Sommigen zocht ik wekelijks op. Soms voor een wandeling, soms voor een sigaretje en een uur luisteren. ‘s Nachts keek ik dan extra lang naar de sterren. Ook om uit te testen of het met mezelf nog wel goed ging. In de dag dat de wachters van het huis zullen beven. (handen) Ik heb er last van. Goddank is de computer uitgevonden want ik kreeg anders geen letter meer op papier. En de sterke mannen zich krommen. Dat zijn je benen dus. Het vooruit met fiere pas verdwijnt. Daar hoef je niet eens de Vierdaagse voor te lopen. De maalsters zullen minder geworden zijn.(tanden) En anders haalt de tandarts ze er wel voor je uit. Ragen, poetsen, spoelen, allemaal prima, maar gáán doen ze. En zij die door de vensters zien verduisterd worden.(ogen) Zo rond je 40e je eerste bril omdat je armen tekort worden. Daarna dubbelfocus en zo bouwen we het op. Tot het : ach kind, ik zag niet dat jij het was ! De twee deuren naar de straat gesloten worden. Je kunt aan de lippen denken, als de botox is uitgewerkt. Je kunt ook aan de oren denken, als het geluid versterft en de communicatie verflauwt. Als er is een zwak geluid van het malen. Het eten en slikken wordt moeilijker. Als hij opstaat op de stem van het vogelken. Niet dat-ie die vogel hoort, maar gewoon vroeg wakker. Als de zangeressen nedergebogen zullen worden. Je gaat de klankkleur van je stem verliezen, het wordt monotoner. Wanneer zij voor de hoogte zullen vrezen. Dit is geen hoogtevrees of zo, maar een simpele drempel, de rand van een tapijt, een matje in de keuken, een stoeptegel die uitsteekt. U kent uit eigen kring voorbeelden te over. Verschrikkingen op de weg – ik kreeg 40 jaar geleden in Duitsland een vrouw onder de auto. Ze was zo oud als ik nu.
3 Ze stak een 100 km voorrangsweg zo maar over met haar fiets. Ze overleefde wonderwel. Ik zocht haar enkele malen op in het ziekenhuis. Zij wilde mij haar kneuzingen laten zien. We spraken af dat ze dat 50 jaar eerder had mogen doen maar toen was ik er nog niet. Op mijn vraag waarom ze in vredesnaam ineens die weg op ging, zei ze : ach Herr Pfarrer, ik ben de snelheid van paardenwagens gewend en toen kon dat nog makkelijk. Nu hebben we die scootertjes en elektrische fietsen, zelfs gemotoriseerde rolstoelen, ze zijn zó bij je ! De amandelboom zal bloeien. Mijn dochter heeft er uit Spanje een keer een foto van meegenomen, prachtig witte tooi, de overheersende haarkleur in de meeste kerken. En dat de sprinkhaan zichzelven een last zal wezen – ik las ooit ergens dat het bekken van de mens de vorm heeft van een sprinkhaan. Nou, dan weten we genoeg. De seksualiteit laat het afweten. Problemen te over. En dat de kapperbes niet meer helpt, dat was de viagrapil in oude tijden. Geen lusten meer maar lasten, zegt Prediker. Maar zolang die lust tot leven er is, geniet ervan, want er komt een andere tijd en ooit is je tijd op. De mens gaat naar zijn eeuwig huis. Rouwklagers zullen in de straat omgaan. Het zilveren koord wordt losgehaakt, het zijden draadje waaraan je leven hangt breekt. De gouden schaal in stukken, de aarden kruik gebroken, het levensrad, je hart staat stil. Het is niet leuk, haast niemand zit erop te wachten, maar we zullen het er toch over moeten hebben. Dat doen we na een korte pauze . Orgelspel. Na preek hoort u uit Requiem van Brahms, duur 6 minuten. En als het leven nou op is ? Dan keert volgens Prediker het stof terug tot de aarde. En de geest keert weder tot God. We hebben het er niet graag over en stellen het graag uit. Want leven is ons lief en dood is eng. Maar tegelijk is het wel een 100% zekerheid dat die ons overkomt. En dat ons lichaam weer opgenomen wordt in de cyclus van de materie. Ik hoorde pas een astronoom vertellen dat er moleculen sterrenstof in ons lijf zitten die honderden miljoenen jaren geleden nog in het heelal rondzweefden. En zo zal het wel doorgaan ook. Stof tot stof, wereldwijd en ver daarbuiten. Ik ben altijd diep ontroerd als ik in de mythologische geschiedenis van Jakob lees in Gen 49 dat hij – nadat hij zijn zonen zijn laatste wil had doorgegeven – zijn voeten op het bed terugtrok .
4 En hij gaf de geest en werd tot zijn voorgeslacht vergaderd. Dit klinkt zo rustig, je zou iedereen zo’n sterfbed gunnen. Ik weet niet hoe u bent grootgebracht met de dood. Ik hoor nog steeds de galmende stemmen die me probeerden bij te brengen dat de dood de straf was op de zonde. Dat kan natuurlijk niet de dood zijn die bij het leven hoort. Dat misverstand wordt gewekt door een verkeerd lezen van de mythe van het paradijsverhaal. Daarin wordt gezegd dat door het eten van de vrucht van de boom van kennis van goed en kwaad de dood in de wereld is gekomen. Als straf op de zonde nog wel. “De eerste zonde “ stond er vroeger boven dat verhaal. Maar dit verhaal zegt veeleer iets over de ontdekking van de seksualiteit, waardoor er kinderen geboren worden. En dat kan niet eindeloos doorgaan zonder dat er ook mensen van moeder aarde áfgaan, vandaar dus de dood. Dat is geen straf maar een natuurlijk gevolg van telkens nieuw leven. Ik heb wél gezien hoe deze angst voor de dood als straf mensen bij de keel heeft gegrepen. Want daarachter stond een rechtersstoel en daar was een groot boek. Daarin stonden vooral al jouw fouten en ondeugden vermeld onder het hoofdstuk zonde. Ik ben dat woord alleen dáárom al gaan haten. Hij was een fantastische kerel. Ver in de 80, 55 jaar getrouwd geweest. Helaas geen kinderen, een pijn die ze met weinigen konden delen. Eerst stierf zijn vrouw, een paar jaar later moest hij. Hij kwam z’n bed niet meer af. Ik bezocht hem vaak en zal nooit ons laatste gesprek vergeten. Grote tranen in die lieve ogen van hem. Doodsbenauwd voor wat hem te wachten stond, met dat grote boek en zo. Zijn God zou niet mild over hem oordelen. Ik zei ; vriend, wacht even… en ik schoot het verpleeghuis in op zoek naar een bijbel, leende er één van een lieve dame en ging weer aan het bed zitten. En las hem voor : barmhartig en genadig is de Heer, lankmoedig en groot van goedertierenheid. Toen hebben we met open ogen, elkaar aankijkend, gebeden en heb ik gezegd : lieve God, hier denkt onze vriend héél anders over ! Ik heb zelden zo’n brede glimlach gezien. Leven is , zoals Bonhoeffer zegt, beperkte tijd. De Amerikaanse psychiater Irvin Yalom schreef een boeiend boek over de dood. Kijken in de zon heet het. Daarin zegt hij : de dood zorgt ervoor dat ik meer in het moment leef en beter in staat ben te genieten van het simpele feit dat ik besta. Leven is zo kostbaar. En we hebben het zo vreselijk lief. Het ergste wat je kan overkomen is dan ook als degene van wie je houdt sterft. Dat is amputatie. Juist met haar of hem was het leven pas echt leven. Dan valt er voor jou een oorverdovende stilte.
5 Eigenlijk zijn er geen woorden om je te helpen. Stilte, en dan misschien het geluid van een vogel, muziek, een eerste gesprek, je verhaal kunnen doen, je tranen kunnen laten lopen. Met verdriet moet je zorgvuldig omgaan. Dat geldt al helemaal voor hen die komen troosten. Het woord troost komt van dezelfde stam als het woord trouw. (Niet weggaan en niet spreken, een joodse wijsheid over troost) Gewoon er zijn dus, indien nodig. Geen verklaringen, geen valse beloften, maar láát die ander zijn of haar verdriet. Wacht tot de ander zelf weer langzaamaan kan opstaan en het eigen leven weer aandurft. Er is veel vreselijke troost. Vooral als mensen gaan vergelijken. Jij bent een uniek persoon verloren en dan zegt iemand dat de nicht van de overbuurvrouw dit ook heeft meegemaakt. Schiet op. Of mensen die je gaan voorspellen waar je allemaal doorheen moet. Als het even kan noemen ze er nog verschillende fasen bij ook, die stonden in een boekje……. Ik heb ook wel eens iemand zien sterven die niemand had. Echt niemand. Bij haar crematie waren de ouderling,de uitvaartleider en ik. Geen familie en door haar dementie niet meer sociaal gebonden. Ik heb een normale dienst gehouden, 2 of 3 in zijn naam, dat moet kunnen. Een goede collega van me leidt dit soort afscheidsdiensten wel vaker, als er in Amersfoort iemand dood gevonden is die niemand kent. Er wordt dan een videoopname gemaakt voor het geval dat later iemand zich meldt. Maar hoe is dat : als er niemand om je rouwt. Nu gaat het dus om onze eigen dood. Zonder menselijk contact lijkt me die vreselijk. Natuurlijk ziet iemand die gaat sterven het verdriet in de ogen van de ander en dat zal pijn doen. Maar als die ogen er niet zijn en die lippen die fluisteren : je mag gaan, dat is toch eenzaamheid ten top ? Het onvermijdelijke van de dood kan alleen maar verzacht worden door liefhebbende aandacht en zorg. Je kunt wel zeggen : God is met je maar als mensen weglopen kan God er niet bij, heeft Klaas Hendrikse eens gezegd in een preek. God werkt door mensen. En de dode zelf ? Een Griekse filosoof zei : als jij er bent is de dood er niet en als de dood er is, ben jij er niet. Dat was ongeveer in dezelfde tijd dat Prediker schreef. Die zegt het iets anders : de geest keert weder tot God die hem gegeven heeft. De Nieuwe Bijbelvertaling zegt : wanneer de adem van het leven weer naar God gaat, terug naar het atelier van de Schepper. Dit is de taal van geloven. En die hangt nauw samen met wat we ons daarbij voorstellen. In de loop van de christelijke traditie zijn er fantastische voorstellingen gemaakt van een leven na de dood.
6 Nog niet in het Oude Testament maar in het Nieuwe begint het al. Er is dan ook onderscheid tussen geest en lichaam. De geest zou ergens doorleven. In de nieuwe vertaling is die geest adem geworden en dat is dan al weer moeilijker voor te stellen. Maar wat kunnen mensen genieten van iets wat de dood te boven gaat. Van die nieuwe aarde waarop tranen worden afgewist. U hoorde het net voorlezen. Dat is een visioen, een bepaalde kijk, een verbeelding over hoe het zou kunnen zijn. Kinderen zijn daar heel duidelijk over. Opa is een sterretje aan de hemel. Prachtige poëzie is dat. Moet je ze ook nooit afnemen. Integendeel, ik moedig ze juist aan om er flink op los te fantaseren. Drie weken geleden is mijn jongste broer gestorven. Ik heb zijn crematie mogen leiden. Hij was helemaal niet van de kerk en geloven kende hij alleen van vroeger. Maar wat was hij een goed en lief mens ! Ik heb bij het afscheid gezegd dat we vroeger een hemel hadden. Daarmee zijn we beiden opgevoed. Daar ging je naartoe , eventueel na eerst gereinigd te zijn van je zonden. Mijn broer had daar niet zoveel mee. Vér voordat ik dat ook vond was dit voor hém al : verbeelding, of hoe je het ook noemen wilt. Ik ben met die vér-beelding aan de haal gegaan Die is voor mij n.l. heel essentiëel geworden. Verwondering over het leven bracht mij ver – beelding die over de dood heenreikt en troost geeft. In een brief, een aantal weken voor zijn sterven, heb ik mijn broer dat ook geschreven. Ik ver-beeld mij een andere wereld. Niet als de onze, geen voortzetting van het leven dat we hier leiden/lijden. Maar een wereld die gevormd wordt door de liefdevolle herinneringen van de velen die achterblijven. Daarom geven wij een gestorvene een hemels plekje. En laat daar rustig je fantasie op los. Maak er een paradijs van. Met engelen en al. Fanatieke moslims geloven zelfs dat er voor de mannen die hun leven geven 70 maagden klaar staan. Afgezien van de vraag wat je daar in godsnaam mee moet, is hier volgens een moderne islamgeleerde sprake van een vertaalfout. Het zijn geen maagden maar druiven . Dat lijkt me heel zuur ! Maar het paradijs houd ik er even in. Hoe het is weet niemand. Maar omdat sterven en afscheid nemen zo afschuwelijk is, of verdrietig, of te plotseling, mag het best ietsje meer zijn dan dood is dood. Hij of zij leeft voort in de herinnering van wie hem of haar liefhadden. Soms zelfs in de genen van kinderen of kleinkinderen is die terug te vinden.
7 En van de dode zeggen we : zij/hij is geborgen bij God. In één van zijn lieflijke woningen, componeert Brahms in het spoor van Psalm 84. Dat betekent in elk geval dat de dode niet verloren is. Amen. Zegenbede. Moge het u goed gaan. Met aandacht en liefde en respect voor elkaar en de wereld om u heen. Gezegend bent u door de Eeuwige die geen schepsel uit zijn atelier laat vallen. Gezegend bent u , vandaag en alle dagen die komen.
