Opleiding ervaringsdeskundige vanuit preventief oogpunt

kiss the future

Opleiding ervaringsdeskundige vanuit preventief oogpunt

Opleiding Uilenspiegel 1 april 2014

Sofie Taeymans Lic. Psychologie

Uitgangspunt • Dé drijfveer om als ED aan de slag te gaan is : anderen (lotgenoten) helpen – In hun herstelproces – Op micro-meso-en macroninveau – In het heden en naar de toekomst toe

• Maar is ook (minder expliciet) onderdeel van eigen empowerment en herstelproces ‘helper therapy principle’ (Riessman, 1965)

Programma • VM : Hoe zorgen dat je zelf niet hervalt ? – – – –

Korte voorstelling ED en herval : stigma vs realiteit Preventie GG : stress, burn-out Specifieke valkuilen eigen aan ED

• NM : Hoe omgaan met personen in crisis ? – Uitgangspunt – Enkele soorten crisissituaties • • • •

Agressie Angst, paranoïa Manie, psychose Wanhoop, suïcidaliteit

– Algemene aanbevelingen

Korte voorstelling Sofie Taeymans • 39 jaar (°1975) • Partner van Wim, mama van Andreas (10j) en stiefmama van W&W (11 en 12 j) • Lic. theoretische psychologie • Werk : Prod. Development bij ISW Limits + psychologe in bijberoep • ED bipolaire stoornis (2009-2013:Ups&Downs)

Korte voorstelling (2) Ervaringen met psychiatrie :

– Kindertijd : ‘op bezoek’ in de psychiatrie :

ik zag groepen patiënten zich verplaatsen van dagcentrum naar afdeling : nieuwsgierigheid naar belevingswereld van deze mensen

– Puberteit : jobstudent logistiek medewerker :

• in contact met verpleging en patiënten (vnl. dementie) : dagdagelijkse leven van de patiënt in de afdeling

– Als patiënt : okt 2006 : bipolaire stoornis type I • 3 opnames in 1 jaar tijd

– Als onderzoeker :

• Ithaka project ism Lucas over mensenrechten en gezondheidszorg in de psychiatrie

– Als ED : bij Ups&Downs + VPP

kiss the future

1. HOE ERVOOR ZORGEN DAT JE ZELF NIET HERVALT ALS ED ?

ED en herval : stigma vs realiteit • ED en herval : stigma vs realiteit? • Zelfzorg – Algemene preventie GGZ – Stress – Burnout – Relatie met hulpverleners-collega’s

• ED als werknemer en/of als hulpverlener: Preventie van werkgerelateerde stress en burnout

ED en herval : stigma vs realiteit • “Samenwerken met ED is extra moeilijk omdat de kans dat ze hervallen zo groot is” JA

NEEN

We willen dat dit erkend wordt en er rekening mee gehouden wordt.

Andere personen kunnen ook uitvallen (zwangerschap, tijdskrediet, verloop, ...)

Niet iedereen kan altijd even veel uren presteren, er moet meer flexibiliteit zijn qua werkregimes - speciaal voor ED

Wij zijn juist constant bezig met de opvolging van onze (psychische) gezondheid Uitspraak is stigmatiserend een niet bevorderlijk voor empowerment. We willen als ‘gewone’ werknemers ingeschakeld kunnen worden



Wat vind jij ? (groepsdiscussie)

Relatie hulpverleners-collega’s • Verandert er iets in de relatie met je hulpverlener als je werkt als ED? Hoe ga je daar (best) mee om ? – “Ik werk als ED in een ziekenhuis, als ik zelf herval dan laat ik me daar telkens terug opnemen en ben ik gewoon patiënt als de anderen. Ik vind dat geen probleem” – “Ik vind het gênant als de mensen waar ik mee wil samenwerken, teveel weten hoe het met me gaat. Ik ben bang dat ze me minder verantwoordelijkheid gaan geven of me weg zullen sturen. Daarom zoek ik telkens hulp in een andere regio.” – “Ik werk samen met professionelen die mij als een collega beschouwen, maar ik kan ook bij hen terecht als het wat minder gaat, dat vind ik juist positief”.



Wat vind jij ? (groepsdiscussie)

Zelfzorg : Algemene preventie GG • Hervalpreventie voor jouw eigen problematiek welke het ook is : – Zorg voor goede blijvende opvolging – Snel signaleren dat het mis dreigt te gaan en snel actie ondernemen (bv. dokter bellen, overleggen met VP, noodmedicatie, ...), liever iets te snel alarm slaan dan het laten aanslepen – Zorg voor goede levenshygiëne – Preventie van stress als mediërende factor voor de meeste psychische problematieken

kiss the future

ZELFZORG : STRESS

Wat is stress • Stress is geen ziekte, maar een normale reactie van ons organisme op een omgeving/situatie/prikkel die als (potentieel) bedreigend wordt ervaren. • Iedereen heeft wel eens stress. • Stress = waarschuwingssignaal waarop we moeten inspelen. • Een sporadische stresserende gebeurtenis is op zich niet schadelijk • Op termijn wél en kan het leiden tot zowel lichamelijke klachten als psychische problemen.

Stress en jouw problematiek • Stress speelt een belangrijke rol in het verloop van de meeste psychische problemen en kan terugval in de hand werken of verergeren. • Stress en slaapstoornissen gaan hand in hand, terwijl een goede slaap erg belangrijk is bij de meeste psychische klachten! • Stress en psychische problemen = een vicieuze cirkel – Psychische problematiek leidt tot problemen • • • •

relaties met familieleden, vrienden komen onder druk te staan problemen met het werk, studies, zinvolle tijdsbesteding financiële gevolgen administratieve belasting

– Deze problemen leiden tot extra stress, die ons dan weer terug gevoeliger maakt voor slaapstoornissen, angststoornissen, depressies, manieën, psychosen, ...

Stress en jouw problematiek STRESS psychosociale problemen

verandering in lichamelijke toestand +

verandering in sociaal functioneren

verandering in stemming, emoties +

verandering in gedachten verandering in gedrag

Biopsychosociaal model van stress Er spelen verschillende factoren een rol, die in interactie staan. • Het lichamelijke aspect:

– op vlak van symptomen: hoge bloeddruk, spijsverteringsstoornissen, spierpijn, hoofdpijn, gewichtstoename of –verlies, vermoeidheid, ... – op vlak van oorzaken: ziekte, te weinig beweging (slechte conditie), verkeerd gebruik van middelen (roken, caffeïne, medicatie, drugs, ...), slechte eetgewoontes, ...

• Het psychische aspect:

– op vlak van symptomen: piekeren, zich angstig voelen, concentratieproblemen,... – op vlak van oorzaken: dominante denkpatronen, ervaringen uit het verleden, vermijdingsgedrag en escapisme, ...

• Het sociale aspect:

– oorzaken: minder sociale steun, financiële problemen, jobverlies, stigma, ... – gevolgen: relatieproblemen, werkgerelateerde problemen, ...

Draaglast vs draagkracht • Stress is niet enkel de belasting (de drukte, de hoeveelheid taken, ...) maar een onevenwicht tussen onze belasting en onze draagkracht. – Stress ontstaat wanneer de druk die ons opgelegd wordt (of die we onszelf opleggen) groter wordt dan onze mogelijkheid om ermee om te gaan. – vb. bepaalde taken zijn soms stresserend, soms niet, afhankelijk van hoe we ons op dat moment in het algemeen voelen.

• 2 manieren om stress aan te pakken zijn dus: – draaglast verminderen – draagkracht verhogen

Draaglast vs draagkracht • DRAAGLAST VERMINDEREN • DRAAGKRACHT VERHOGEN

Draaglast verminderen • Vinden van optimaal niveau van stimulatie (niet altijd hoe minder activiteit, hoe minder stress!) • Voldoende herstelmomenten en ontspanning inbouwen (regel van 3)

Life events • Life events zijn erg stresserend, zowel negatieve (bv. overlijden partner, ontslag, ...) als positieve ! (bv. trouwen, nieuwe job, een grote reis, geboorte van een kind, verhuizen, ...)

Omgaan met life events o

o

Het is niet mogelijk life events te bannen. Het is wel belangrijk te beseffen dat grote veranderingen triggers kunnen zijn, en dat je best extra voorzorgsmaatregelen neemt. Het is ook niet zo dat je nooit meer iets zou mogen ondernemen als je een bepaalde diagnose hebt ! Je moet enkel meer beducht zijn op de stress die dit eventueel met zich meebrengt en buffers inbouwen.

Draaglast verminderen 

Hoe ga jij om met belasting ? (groepsdiscussie) • Doseren van inspanning • Inbouwen van ontspanning en herstelmomenten • Omgaan met life events

Draaglast vs draagkracht • DRAAGLAST VERMINDEREN • DRAAGKRACHT VERHOGEN

Draagkracht vergroten emoties

gedachten

STRESS

emotiegerichte coping

lichaam sport, conditie, voeding, slaaphygiëne, ...

CBT, probleemgerichte coping,

gedragingen probleemgerichte coping

Draagkracht verhogen : Lichaam • Ademhalingsoefeningen, vb :

– haal laag adem (middenrifademhaling) en adem zo traag mogelijk uit (evtl gekoppeld aan woord ‘ontspan’). – oefen dit regelmatig gedurende een paar minuutjes – op moment van crisis/paniek: terugvallen op deze techniek

• Systematisch alle spiergroepen opspannen en ontspannen, stretchen en alles ‘los’ laten hangen • Yoga, tai-chi etc... • Goed voor jezelf zorgen: – zorg voor voldoende nachtrust – goede voedingsgewoonten (de juiste voeding, en regelmatig eten voor een continu gevoel van energie) – Vermijden van psychotrope middelen (tabak, alcohol, drugs) – Lichaamsbeweging, sport

Draagkracht verhogen : emoties • Wanneer je geconfronteerd wordt met een probleem dat niet oplosbaar is, of waarvoor het een te grote investering is om het op te lossen, kan het soms beter zijn om te leren omgaan met de negatieve gevoelens zelf – herkennen en benoemen van emoties – ze toelaten en weer loslaten (ACT, mindfulness, ...) – expressie van emoties (binnen een veilige omgeving) bv het van je afschrijven – sublimatie van emoties in creativiteit

Draagkracht verhogen : gedrag : ONTSPANNING • Er zijn verschillende manieren om tot ontspanning te komen. – lichamelijke ontspanning: yoga, ademhalingsoefeningen, relaxatie-oefeningen, stretchen, sauna, een warm bad, ... – actieve ontspanning: sporten, dansen, met je hobby bezig zijn, een frisse wandeling, ... – passieve ontspanning: tv kijken, luieren, in de zetel ploffen, de telefoon van de haak leggen, flutboekjes lezen, ... – sociale ontspanning: met vrienden of familie bellen of afspreken, een gezelschapsspelletje spelen, samen een uitje maken, vrijwilligerswerk doen, ...

• Regelmatig iets doen uit elke categorie

• Je ritme afstemmen op dat van anderen (sociale zeitgebers) bv. regelmatige sportafspraak : helpt je een structuur te behouden

Draagkracht verhogen: gedrag • Beweging • Ontspanning (met oefening) • “Eerst het gedrag, dan het gevoel” = je al zo gedragen zoals je je zou gedragen als je je beter zou voelen – bijvoorbeeld: ga comfortabel zitten ipv te ijsberen en probeer je kalm te gedragen, dan volgt gevoel van kalmte vanzelf – je brengt geen extra stress over op je omgeving (deescalatie)

• Actief en planmatig je problemen aanpakken • Selecteren van de juiste copingstrategie (oefening)

Draagkracht verhogen : gedrag : ONTSPANNING Zorg dat je activiteit selecteert die overeenstemt met wat jou op dat moment helpt (niet noodzakelijk waar je zin in hebt): ACTIEF gezelsschapsspellet je, samen sporten of een hobby in groep

tuinieren, een wandeling maken, ...

INDIVIDUEEL

SOCIAAL

wat uitrusten, een warm bad nemen, ...

wat bijpraten, iemand opbellen

PASSIEF

Draagkracht verhogen : gedrag : ONTSPANNING 

Hoe ontspan jij jezelf? (oefening) ACTIEF

INDIVIDUEEL

SOCIAAL

PASSIEF

Coping: omgaan met problemen/ spanning Sociale steun zoeken

Erover praten met anderen

Informatie opzoeken

Lezen, zoeken op internet,

Vermijden en uitstellen

Afwachten en iets anders gaan doen, het probleem uitstellen tot later, het probleem negeren

Genotsmiddelen consumeren

Medicatie, alcohol, drugs, tabak, troost-eten, ...

Actief aanpakken

De koe bij de horens vatten en het probleem dadelijk op proberen lossen

Probleem oplossend denken

Een actieplan opstellen

Afleiding zoeken

TV kijken, naar de film gaan, over andere dingen babbelen, met je hobby bezig zijn

Rust nemen

Eens vroeg gaan slapen, naar de sauna gaan, op de bank liggen

Je laten gaan

Je laten meevoeren in de problemen

Je emoties tonen

Uithuilen, neerschrijven, ventileren van je emoties

Jezelf op andere gedachten proberen te brengen

Jezelf moed inspreken, proberen te relativeren, ...

Coping: omgaan met problemen/ spanning Hoe ga jij om met spanning en problemen?

(oefening) • Stel je voor dat je op het punt staat te hervallen • Je hebt problemen en je voelt veel spanning • Wat is jouw spontane neiging om te gaan doen ? • Hoe ging je met dit soort problemen om in het verleden? • Wat zijn de gevolgen op korte termijn ? • Wat zijn de gevolgen op lange termijn ? • Wat zou je nog kunnen doen (met betere gevolgen op LT ?)

Coping: omgaan met problemen/ spanning Situatie Wat doe je ?

Gevolgen KT

Gevolgen LT

kiss the future

ZELFZORG : BURN-OUT

Burn-out • Ook ‘gezonde’ werknemers in de GGZ zijn een risicogroep voor psychische klachten zoals burn-out (= aanpassingsstoornis)

– Risicoberoepen : onderwijs en gezondheidszorg (HA, oncologie en psychiatrie). – Reden: grote emotionele belasting • • • • •

Zwaar emotioneel beladen thema’s Chroniciteit, soms uitzichtloosheid van de problematiek Je ziet mensen enkel als het slecht gaat Emoties en stemmingen hebben ‘besmettelijk karakter’ ...

– Tegenwicht: huidige focus op herstel en empowerment = constructief, positief, inspirerend

Burn-out Burn-out = aanpassingsstoornis, maar kan depressie of andere problematiek in de hand werken ! 3 dimensies van burn-out 1. uitputting 2. cynisme

(Maslach & Leiter, 1997):

= depersonalisatie (je ziet mensen nog als een nummer, een ‘case’, niet meer als een persoon) = distantie, afstand (je verwijdert jezelf psychologisch van je taakinhoud)

3. verminderde professionele effectiviteit

= je hebt het gevoel dat je het niet meer aankan, niet meer kan waarmaken, en dit wordt ook realiteit op den duur

In principe proces dat deze 3 fasen doorloopt

Burn-out • Oorzaken : – A. Langdurige overbelasting • Draaglast groter dan draagkracht

– B. Langdurig onevenwicht tussen inspanning en beloning – C. Verschuiving van intrinsieke naar extern gereguleerd gedrag (van motivatie naar “moetivatie”)

Burn-out Effort Reward Imbalance Model (Siegrist, 1996)

Hoge inspanning

-hoge caseload -emotionele belasting -mentale belasting -administratieve belasting -verplaatsingen -work-life-balance -grote verantwoordelijkheid -steeds hogere verwachtingen

Lage beloning

-zelfbelonend aspect van de activiteit (causality effect) -zelfontplooiing -verloning -erkenning -mandaat, status, positie, aanzien -werkzekerheid, toekomstperspectief

Burn-out Zelf determinatie theorie (Deci & Ryan, 2002)

Alles ‘opgelegd’

Alles komt vanuit jezelf

Burn-out • Zelfdeterminatietheorie

– Drie psychologische basisbehoeften: autonomie, verbondenheid en competentie – Vervullen van deze noden → welzijn ↑en functioneren ↑ – Taken waarbij mensen deze noden kunnen vervullen zijn meer intrinsiek motiverend.

• Als ED :

– Start = vaak als vrijwilliger (100% intrinsiek) – Op den duur: ook taken opnemen die er bij horen, verwachtingen veranderen, je krijgt het gevoel dat je vanalles ‘moet’

Burn-out • Aanbevelingen: – Houd evenwicht tussen belasting en draagkracht in de gaten – Als je je begint af te vragen ‘waarom doe ik het nog allemaal ?’ : herbronnen, bespreken met iemand – Zorg dat je in het oog houdt dat je je eigen normen en waarden blijft nastreven (dat je authentiek blijft) – Zorg ervoor dat je activiteiten kan opnemen die je een gevoel geven van • Autonomie • Verbondenheid • Competentie

Burnout 

Wat vind jij ? (groepsdiscussie) • Zijn we als ED net zo ‘vatbaar’ als professionelen in de GGZ ? • Merk je dat je het in het begin allemaal zowiezo belonend vindt maar na verloop van tijd vindt dat je heel veel ‘geeft’ en weinig ‘terugkrijgt’ ? • Merk je zelf in je activiteiten een verschuiving van wat je zelf wil doen en interessant vindt naar ‘klussen’ die er bij horen en zeg je vaker ‘ik moet nog ...’ ?

Specifieke valkuilen eigen aan ED • We moeten erg moedig zijn : – Zich kwetsbaar opstellen (eigen verhaal) – Het is pionierswerk • Nog geen beroepscode (ethische code) – Tip : code Belgische federadie psychologen (www.bfpfbp.be)

• Nieuw beroep, nog geen traditie, opleiding supervisie en intervisie : nog in opbouw • We moeten onze ‘plaats’ in het landschap nog verwerven en opboksen tegen stigma’s en wantrouwen



Wat vind jij ? (groepsdiscussie)

kiss the future

2. HOE OMGAAN MET PERSONEN IN EEN CRISIS ?

Hoe omgaan met personen in een crisissituatie ?

• Uitgangspunt • Basisvaardigheden : kijken en luisteren • Enkele soorten crisissituaties – Agressie – Angst, paranoïa – Manie, psychose – Wanhoop, suïcidaliteit

• Algemene aanbevelingen

Uitgangspunt : de ED als hulpverlener • Uitgangspunt : verslag vroegere opleidingsreeks – Vraag van deelnemers naar meer handvaten om om te gaan met de rol als “hulpverlener” – Veel ED willen rol op microniveau opnemen (in mobiele teams, in instelling, lotgenotencontact in patiëntenvereniging, in mobiele teams, ...) – Maar zelfs als je op ander niveau wil ingeschakeld worden kom je in contact met de basis en individuele cases en problematieken. (Is ook nodig om bv. goed de rol van ‘vertegenwoordiger’ op te kunnen blijven nemen.)

Basisvaardigheden • Goed kunnen kijken (signalen herkennen, lichaamstaal, groot deel van de communicatie is non-verbaal) • Goed kunnen luisteren

Basisvaardigheden Opwarmingsoefening : welke emoties herken je ?

Basisvaardigheden Opwarmingsoefening : wat kan volgend zinnetje allemaal betekenen ? “Amai, die soep is stevig afgekruid!”

Basisvaardigheden  Opwarmingsoefening : wat kan volgend zinnetje allemaal betekenen ? “Amai, die soep is stevig afgekruid” Zakelijk

Er zitten ruim voldoende kruiden in deze soep

Expressief

Ik geniet van deze soep ! Mmmm 

Shit! Mijn tong staat bijna in brand 

Relationeel

Ik waardeer het dat je de soep naar mijn smaak hebt gekruid

Heb je nu weeral teveel kruiden in de soep gedaan ?

Appelerend

Geef me nog maar een beetje ! De volgende keer moet je de soep ook zo kruiden !

Knoop maar in je oren dat je dat niet meer doet in het vervolg !!!!!!

Basisvaardigheden Communiceren met 4 monden en 4 oren (Model van Schulz von Thun). In elke communicatie tussen mensen spelen vier aspecten een rol: 1. 2. 3. 4.

• • •

• •

Zakelijke aspect, de inhoud van de boodschap, de “feiten”. Expressieve aspect, informatie over de zender van de boodschap. Relationele aspect, informatie over hoe de zender tegenover de ontvanger staat, wat hij van hem vindt. Appellerende aspect, de invloed die de zender wil uitoefenen op de ontvanger.

Deze aspecten zijn in communicatie tussen mensen altijd aanwezig! Veel communicatieproblemen ontstaan doordat mensen zich niet bewust zijn van de invloed van deze aspecten. Eenzelfde boodschap kan in andere omstandigheden, met een andere intonatie, totaal anders uitgelegd worden! Of de zender geeft een totaal andere uitleg dan de ontvanger, al of niet bewust. (zender en ontvanger op verschillend niveau) Dus : checken of de zender bedoelt wat jij er uit opmaakt !

Crisissituaties : een greep uit situaties

• • • •

Agressie Angst, paranoïa Manie, psychose Wanhoop, suïcidaliteit

Omgaan met agressie • Denk altijd eerst aan je eigen veiligheid ! • Is het stigmatiserend of realistisch te denken dat we als ED potentiëel gevaar lopen en beducht moeten zijn op agressie vanwege lotgenoten (naar ons of anderen toe) ? - “Ik werk als ED en doe huisbezoeken. Ik heb er nog nooit aan gedacht dat ik in gevaar zou kunnen zijn.” - “Ik werk als ED en doe aan belangenbehartiging. Thuisbezoeken zou ik niet durven doen, zeker niet alleen, als vrouw. Je weet maar nooit”



Wat vind jij ? (groepsdiscussie)

Omgaan met agressie Je eigen houding en gedrag kunnen een belangrijke rol spelen in het al of niet escaleren van irritatie en kwaadheid naar agressie. Hoe vroeger je signalen van aankomende agressie opmerkt, hoe beter je escalatie kan voorkomen

Omgaan met agressie • Wat is er precies aan de hand ? – Probeer in te schatten wat de oorzaak is • Fysiologisch (ontwenningsverschijnselen, intoxicatie, symptoom van aandoening ?) • Gevoel van frustratie, onmacht, boosheid • Gevoel van bedreiging • Angst, paniek die omslaat in agressie ?

– Stel open vragen • “vertel me eens, wat is er aan de hand ?” • “vertel me eens, wat ben je van plan ?” •-

Omgaan met agressie • Lichaamshouding – Besteed aandacht aan je positie in de ruimte • Nooit recht tegenover persoon gaan staan en recht in gezicht kijken (= bedreigend), eerder aan de kant • Tussen persoon en uitgang staan maar eerder aan de kant

– In agressieve toestand neemt nood aan grotere interpersoonlijke ruimte toe : geef plaats ! – Straal zoveel mogelijk rust uit : spreek rustig en kalm, maak geen grote onverwachte bewegingen en probeer alles te laten vertragen

Omgaan met agressie • Nadruk leggen op :

– Wij-gevoelens ipv ik vs jij – Onderhandelen : bied keuzemogelijkheden – Spanning niet opvoeren, houd het ‘zo gezellig mogelijk’ (gebruik humor : de-escalerend) – Voorspelbaarheid (tenzij angst of hopeloosheid daardoor zou stijgen)

• Opm : ‘verrassingseffect’ : ander staat even perplex -> gebruik maken van stilte om rustig gesprek aan te knopen

• Belangrijk is proberen zelf zo rustig en kalm mogelijk te blijven spreken en zeker zelf niet kwaad worden !

Omgaan met agressie • In het gesprek :

– Laat X zijn/haar verhaal doen. Luister goed. – Zeg nooit “ja maar” maar “ja ... en ....” – Zeg soms : “ik wil even nagaan of ik alles goed begrepen heb” en herhaal de boodschap, zonder de dreigementen erin – Zeg vaak “ja” – Laat merken dat je de ander als volwaardig persoon respecteert en behoed hem/haar voor gezichtsverlies – Zeg soms “als ik in jouw plaats was ...”, zorg dat de verhouding persoonlijk wordt – Schep een klimaat voor onderhandelen – Vraag om advies voor je eigen situatie : vraag om te specifiëren wat ander van je wilt.

Omgaan met agressie Model beroepshouding (Schuur, 2005) Sturen “Ben je nu helemaal gek geworden, dat doen we hier niet”

Aanwijzingen Voorschriften/plichten verboden

“Ik begrijp het wel maar zo gaat dat hier niet. In deze situatie zal het niet anders gaan dan …..”

geringschatten

waarderen

Discriminatie Vernederend Emotioneel koel Hautain

Hoffelijkheid en tact Vriendelijkheid Aanpassing/flexibliteit

“Ga je gang maar, je weet wat er van komt. Met jou valt toch niet te praten.”

vrijlaten Ruimte geven

“Gelukkig dat jij het bent. Ik vraag me af of dit de goede manier is, maar het gaat er uiteindelijk om dat jij je er goed bij voelt. Met jou valt in elk geval te praten”

Omgaan met agressie

 Ervaring met agressie? (casuïstiek)  Rollenspel

Omgaan met angst • Bij angst is er meestal wél grote behoefte aan hulp, steun, geruststelling, doorverwijzing, sturing, ... • Let wel op! – Als angstgevoelens toenemen en generaliseren is het mogelijk dat lotgenoot jou plots ook niet meer vertrouwt

Omgaan met angst • Spontane neiging = sussen, argumenteren, er tegenin gaan • “Wees maar niet bang, dat is nergens voor nodig” • “Waar jij bang voor bent zal niet gebeuren, want ...”  persoon voelt zich onbegrepen en gaat jou ook wantrouwen

• Probeer niet-oordelend te zijn en steunend • “Ik merk op dat je bang bent, maar ik wil er nu voor jou zijn als jij dat wil” • “Ik merk op dat je bang bent, zullen we samen kijken of ik je hierbij kan helpen op de één of andere manier?”

Omgaan met angst • Bij paniekaanval (met hyperventilatie) – Probeer persoon te laten zitten – Doe ademhalingsoefening (samen) • Bij hyperventilatie: kommetje met je handen over mond en neus (CO2 )

– “Ik zie dat je in paniek bent. Zullen we een paar minuutjes nemen om op adem te komen en vertel je me dan wat er is ?”

Omgaan met angst  Ervaring met angst? (casuïstiek)  Rollenspel

Omgaan met manie, psychose • Risico dat persoon zichzelf in problemen brengt (financieel, zichzelf in gevaar brengen door impulsief gedrag, te snel rijden, ...) • Versneld denken, impulsiviteit en onrust : risico dat persoon plots – zich van je afkeert

• Vnl. bij gevoel van niet begrepen te worden

– opvliegend reageert

• Vnl bij gevoel ‘tegengehouden’ te worden • Als men informeert naar correct innemen van medicatie etc...

– Persoon wil niet gekalmeerd worden en wil vooral niet betutteld worden

Omgaan met psychose, manie • Zeg niet (oordelend) – “je bent volgens mij manisch/ psychotisch” – “ben je misschien een beetje manisch/psychotisch ?”

• Maar eerder : (persoonlijk) - “Hoe ik je nu bezig hoor/zie, doe je me denken aan mezelf/een vriend(in). Die doet ook zo als hij/zij manisch/psychotisch is. Wat denk jij ?”

Omgaan met psychose, manie • Spreek zelf niet te veel (geef geen aanleiding om nog verder te associëren, wees zelf geen prikkelrijke factor), maar luister vooral • Hou het luchtig • Probeer te luisteren en te volgen, zeg dat je dit doet, weest steunend • Als je niet akkoord bent, ga niet in discussie maar zeg bv.: “ik probeer je redenering te volgen, maar ik ben bang dat ik hier niet meer mee ben”.

Omgaan met psychose, manie  Ervaring met psychose/manie? (casuïstiek)  Rollenspel

Omgaan met suïcidaliteit • Wat is er geregeld ? – Je bent verplicht om hulp te bieden aan mensen in nood. (burgerlijk wetboek) – Spanningsveld tussen vertrouwelijkheid (privacy) en meldingsplicht. – Bij twijfel : tip : anoniem advies via CPZ (zelfmoordlijn 1813) : adviseren ook derden

Omgaan met suïcidaliteit Zelfdodingsgedrag is steeds een gevolg van een combinatie van de

aanwezigheid van risicofactoren en de

afwezigheid van beschermende factoren

Omgaan met suïcidaliteit • Risicofactoren : – Biologisch – Psychologisch – Sociaal – Cultureel

Omgaan met suïcidaliteit • Biologische risicofactoren • Genetische kwetsbaarheid • Psychiatrische aandoeningen (90%) : stemminggsstoornissen, schizofrenie, verslaving, persoonlijkheidsstoornissen (bv. borderline)

Omgaan met suïcidaliteit • Psychologische risicofactoren Persoonlijkheidstrekken en cognitieve stijl – – – – – –

Impulsiviteit en agressiviteit Denkfouten (vb zwart-wit en rigide denken, veralgemenen, …) Tobben (piekeren, rumineren) Laag zelfbeeld (en perfectionisme) Weinig probleemoplossend vermogen HOPELOOSHEID !

Omgaan met suïcidaliteit • Sociale stressoren Binnen gezin (van herkomst), school, werk, vriendenkring en ruimere omgeving • • • • • •

Verlieservaring Misbruik, trauma Pesten ‘Multiproblem’gezinnen Sociale uitsluiting, stigma, eenzaamheid, ... ...

Omgaan met suïcidaliteit • Culturele risicofactoren • Taboe GG(Z) en hulpzoekend gedrag • Organisatie GGZ • Wegvallen sociale en betekenisvolle netwerken

Omgaan met suïcidaliteit • Beschermende factoren : • Relationeel

Partner, familie, vrienden, medeleerlingen, … Belang van sociaal netwerk èn vangnet

• Individueel

(soc) vaardigheden, toekomstplannen, positief zelfbeeld, hulpzoekend gedrag, controle, taal, …

• Cultureel

Veilige omgeving, integratie, openheid van de samenleving, houding t.a.v. geestelijk gezondheid, laagdrempelige hulp, ..

• Religieus

sterke religieuze traditie, ‘zelfdoding mag niet’, ‘troostende’ religie, …

• Socio-economisch

werk, financiële middelen, …

Omgaan met suïcidaliteit Mensen willen niet dood zijn op zich, maar kunnen het leven dat ze nu leiden niet meer aan… Zelfdoding is eerder een manier om • Rust te vinden • Te laten zien dat ze het moeilijk hebben • Pijn te uiten • Hun problemen op te lossen • Erger te voorkomen • … Voor preventie is intentie, doel of betekenis van ZD minstens even belangrijk als de 'reden' (oorzaak, aanleiding)

Omgaan met suïcidaliteit • Risicofactoren gelijkaardig aan diegene voor depressie maar er is toch sprake van • Een extra gevoeligheid zodat specifieke levensgebeurtenissen • een heftige emotionele pijn veroorzaken • een pijn die als eindeloos en ondraaglijk wordt beleefd en leidt tot hulpeloosheid en hopeloosheid • en de besluitvorming stuurt

Omgaan met suïcidaliteit • Rechtstreekse verbale signalen zelfdoding “Ik ga er een einde aan maken” “Ik wil dood”

• Indirecte verbale signalen zelfdoding

“Het hoeft niet meer voor mij”; “Ik kan zo niet verder” “Ik wil slapen en niet meer wakker worden” “Ik zou willen rusten” “Als ik er morgen niet meer ben zal niemand mij missen” “Ik zal er voor zorgen dat ik niemand meer tot last ben” “Het kan me allemaal niet meer schelen” “Ik zie het allemaal niet meer zitten” …

Omgaan met suïcidaliteit • Andere signalen van zelfdoding – Signalen van depressie – Doodsintentie – Sterke en plotse verandering in gedrag (soms plots opgewekt !) – Afscheid nemen, dingen weggeven – Tekening over de dood maken, sombere poëzie lezen – Uitingen van wanhoop – Zelfbeschadiging – Alcohol- en drugsmisbruik – Zoeken naar /aanwezigheid van middelen – … ZMP aan de gang: hoofdpijn, koud, rillingen, duizelig, misselijk, droge mond, traag, verward, achtergrondgeluiden in telefoon (trein, wind, medicatie, wapen, …), …‫‏‬

Omgaan met suïcidaliteit • Angst om te vragen “Denk je aan zelfmoord ?” – Breng ik hen niet op ideeën? – Choqueer ik hen dan niet? – Ik ben er niet voor opgeleid – Ik heb geen tijd – Ik kan hen toch niet tegenhouden – Ik kan het niet aan – Wat als de persoon ‘ja’ zegt?

Omgaan met suïcidaliteit • Toch naar zelfmoordgedachten vragen omdat • Je de ernst moet kunnen inschatten • Je moet weten wat de persoon wil bereiken/kan tegenhouden (ambivalentie) • Je de persoon laat ventileren over dat wat hem (het meest) bezighoudt • Je de persoon zich begrepen laat voelen • Je contact met hem opbouwt en hem uit zijn isolement haalt • Je de persoon een ‘spiegel’ voorhoudt • Spreken de drang tot handelen doet verminderen

Omgaan met suïcidaliteit Suïciderisico (emergency assesment  risicoanalyse) bepaalt vervolg van gesprek: • Lichte mate: focus op problemen • Enige - Ernstige – Zeer ernstige mate: focus op zelfmoord

• Inschatting suïciderisico

(Kerkhof & van Heeringen)

Omgaan met suïcidaliteit Lichte mate

Enige mate

Ernstige mate

Zeer ernstige mate

Gedachten

Vluchtig

Impulsief

Voortdurend

Enkel nog maar over suïcide

Omgeving

Denkt aan consequenties voor familie en vrienden.

Zelfmoord gericht op: - breuk met anderen - Teleurstellingen - Wraak

Denkt dat het voor anderen beter is dat hij er niet is

Geen oog voor mogelijke consequenties voor achterblijvers

Plan

Geen

Geen uitgebreid plan

Uitgebreid plan met verschillende voorbereidingen

Uitgebreid plan en mogelijk reeds geoefend.

Afscheidsbrieven soms overwogen of geschreven Wanhoop

Lichte mate

Soms

Wanhopig

Wanhopig, radeloos en emotioneel ontredderd

Wens

Liever leven dan sterven

Zowel leven als sterven

Liever sterven dan leven

Kan niet langer wachten met suïcide te plegen

Controle

Controle over suïcidale impulsen

Suïcide is impulsief gekleurd

Benauwd voor eigen impulsiviteit

Geen controle meer: elk moment kan impulsdoorbraak leiden tot suïcide

Omgaan met suïcidaliteit • Niet minimaliseren, banaliseren of valse hoop geven « Kijk eens naar hem, hij heeft het nog veel moeilijker.» «Trek het je niet aan, het zal wel beter gaan. Je bent nog jong».

• Geen schuldgevoelens geven of veroordelen «Denk aan je ouders, die kan je toch niet achterlaten!?»

• Geen éénvoudige pasklare oplossingen aanreiken. «Ga buiten eens een frisse neus halen, je zal je al veel beter voelen.»

• Geen valse beloftes maken «ik zal er altijd voor je zijn»; «ik beloof tegen niemand iets te zeggen». WEL: «ik zal het tussen ons houden maar als ik het echt niet meer alleen aankan dan wil ik wel de hulp zoeken van anderen. Maar als het zover is zal ik dat eerst met jou bespreken» « ik zal alles doen wat er in mijn mogelijkheden ligt om je te helpen »

Omgaan met suïcidaliteit • Bekrachtigend zijn “Ik vind het heel moedig dat je me dit vertelt.”

• Rustig blijven, een rustige stem aannemen en de persoon zelf rustig maken. “Doe maar rustig aan.”

• Empathisch, niet-veroordelend en aanvaardend zijn. “Ik hoor/zie dat je het moeilijk hebt”. “Ik kan me voorstellen dat als je je zo wanhopig voelt, je geen andere uitweg meer ziet.”

• Gevoelens benoemen “ Ik hoor dat je verdriet hebt. Klopt dit ?”

Omgaan met suïcidaliteit • De mogelijkheden in het hier en nu uitzoeken. “Waar kan je nu terecht?” “Hoe kan ik je helpen om je nu minder slecht te voelen?”

•

Zelfmoord bespreekbaar maken.

“Heb je al concrete plannen om zelfmoord te plegen?” “Wat betekent doodgaan voor je?”

• Ambivalentie bespreekbaar maken

“Heb ik het juist dat als die pijn minder zou zijn, je wel zou willen voortleven?” “Wat heeft je tot nu toe in leven kunnen houden? Wat is er veranderd dat deze dingen nu niet meer lijken te helpen?”

• Het afscheid bespreekbaar te maken.

“Heb je al afscheid genomen?” “Hoe is het voor jou om je ouders achter te laten”. “Wie gaat er je vinden?”

Omgaan met suïcidaliteit • Doorverwijzen • De beste manier om door te verwijzen = hulpvrager een positieve ervaring met hulpverlening/jou geven • Besteed dus het grootste deel van je gesprek aan het tonen van begrip. • Sommige mensen vinden doorverwijzing erg bedreigend. Als je te snel gaat, haken ze af en bereik je het tegengestelde: je duwt de oproeper weg van verdere hulpverlening. – Houd dus rekening met het tempo van HV en wacht lang genoeg voor je verdere stappen met bespreekt. – Bespreek waarvoor HV bang is en hoe je daar samen iets aan zou kunnen doen. – Als HV niet klaar is voor doorverwijzing, geef de opties en ga terug verder in op gevoelswereld van HV.

Omgaan met suïcidaliteit • Doorverwijzen - opvolging – Zo concreet mogelijke stappen, liefst niet meer dan één – Realistische verwachtingen – Drempels detecteren en bespreken (angst, slechte ervaring, te duur, negatieve visie op hulpverlening) – O laten herhalen – Wie is ‘sleutelfiguur’? (vertrouwenspersoon ?) – Doorverwijzing ≠ afwijzing • Geef het gevoel dat je HV niet in de steek laat en hem niet ‘verraadt’, dat je bekommerd blijft, maar je verplicht bent professionele hulp aan te raden, wijs op je eigen grenzen

Omgaan met suïcidaliteit  Uitwisseling ervaringen  Rollenspel

(casuïstiek)

Algemene aanbevelingen • Begeleiding in groepen (vb herstelgroep) – Zorg dat je met 2 begeleiders bent – Indien 1 persoon signalen van crisis begint te vertonen, kan 1 van beide begeleiders die persoon apart nemen voor individuele opvang

Algemene aanbevelingen • Fysiek contact – In principe not done, bewaak je eigen grenzen, en grenzen hulpvrager (ook al bedoel je het goed, het kan misbegrepen worden, laat je niet in een gênante positie brengen) – Maar soms wel bevorderlijk voor vertrouwelijkheid en behoefte aan betrokkenheid vanwege hulpvrager • Tip : armen. Hand op arm leggen = troostend gebaar bij intens verdriet of angst

– Situaties met ‘explosief’ karakter: tracht de afstand tussen jezelf en de persoon te vergroten

Algemene aanbevelingen • Beloof nooit iets wat je niet kan waarmaken – Bv. ivm geheimhouding : soms moet je problemen signaleren

• Je hoeft je niet alleen verantwoordelijk te voelen – Je hebt de mogelijkheid in te grijpen en verder goede afhandeling te faciliteren maar eindresultaat = onderdeel van globaal hersteltraject, jij bent niet zelf verantwoordelijk voor de behandeling van de HV, wel voor het bijdragen tot herstel vanuit ED perspectief (faciliterende, adviserende rol)

Algemene aanbevelingen • Verzekering : – Zorg dat je je activiteiten als ED doet binnen een formeel kader met verzekering !

• Richtlijnen: – Zorg dat je duidelijke richtlijnen hebt vanuit de organisatie waar je mee samenwerkt over hoe je met crisissituaties moet omgaan !

 Uitwisseling ervaringen (groepsdiscussie)

Intervisie onder ED • Nood aan structureel netwerk van groepen van ED (zonder professionelen) om casussen met elkaar te bespreken en in geval van vragen elkaar te adviseren – Gebeurt al informeel ? – Ervaring ? – Hoe in de praktijk ? 

Wat vind jij ? (groepsdiscussie)

TOT SLOT

Veel succes Zorg goed voor jezelf Keep in touch

kiss the future

DANK U

[email protected]