Op zoek naar de oorzaak van ziekte Semmelweis

Op zoek naar de oorzaak van ziekte Semmelweis De vier ANW-vragen: Over de natuurwetenschappelijk onderzoeker: - Hoe komen natuurwetenschappers aan hun kennis? - Hoe weet je dat het klopt wat ze beweren? Over de wisselwerking tussen natuurwetenschap en maatschappij: - Hoe wordt die kennis gebruikt? - Mag alles wat kan?

PO vwo Vespucci College anw periode 1

2

De keuzes van Semmelweis Op zoek naar de oorzaak van een ziekte Het dagboek van Semmelweis Halverwege de vorige eeuw bestonden er al wel ziekenhuizen in West-Europa, maar het ging er heel anders aan toe dan je nu gewend bent. Misschien kun je het je moeilijk voorstellen, maar wondinfecties als complicatie bij operaties kwamen veelvuldig voor. Zo stierf bij amputatie hierdoor al gauw zo'n 45 procent van de patiënten. Men begreep maar niet wat de oorzaak was van het hoge sterftecijfer in de chirurgische ziekenzalen. In kraamklinieken stierven talloze vrouwen aan de zogenaamde kraamvrouwenkoorts, een in die tijd mysterieuze ziekte. Waarschijnlijk ben je al enigszins op de hoogte van het leven van Ignaz Philipp Semmelweis (1818-1865), een Hongaarse arts, die als verloskundige in een Weens ziekenhuis kwam te werken. Via zijn dagboek laten we hem aan het woord. Wenen, Juli 1846. Volgende week begin ik als 'mijnheer de dokter' op de eerste afdeling van de kraaminrichting van het algemene ziekenhuis in Wenen onder leiding van professor Klein. Deze maand stierven op de afdeling maar ' liefst 36 van de 208 moeders - allemaal aan kraamvrouwenkoorts. Een bevalling is net zo gevaarlijk als een longontsteking in de ergste graad !. Oktober 1846. Het went niet, het went niet, het went niet. Elke keer als een moeder na een week overlijdt, denk ik 'dat heb ik gedaan' Als student denk je dat de bevalling het ergste is. Het is ook elke keer weer spannend, zeker bij de eerste bevallingen. Ik was zo trots dat ik het gevoel had zelf vader te zijn geworden. Elke dag loop je de bedden weer even langs. Bij sommige moeders zie je na twee dagen zo'n blos op de wangen, datje denkt 'dat lijkt wel koorts' Op de derde dag kreunen ze onder het praten tegen mij of de baby. Tja, wat zeg je dan? "Je komt er wel door heen, hoor" Maar dan op de vierde dag blijven de zusters heen en weer rennen om water, water en nog eens water te halen voor de dorstige moeders. Bij het opnemen van de pols voel je dan een heel snelle, maar zwakke polsslag. Na nog een aantal dagen komen er vreemde, onverklaarbare blauw-paarse vlekken op de handen en de voeten en dan weten de zusters al hoe laat het is. De laatste fase is ingetreden. December 1846. Waarom gaan sommige vrouwen na een soepele bevalling toch dood aan kraamvrouwenkoorts? Frustrerend. Ik heb het er vaak met professor Klein over. Hij zou ook niets liever gezien hebben dan dat er een hoog percentage van die vrouwen in leven blijven. "Maar wat is er aan te doen? Het is altijd al zo geweest, " zegt hij. De huidige wetenschap zegt al drie eeuwen dat het een onzichtbare epidemie is, die de moeders doodt. De oorzaken kunnen atmosferisch zijn (dan komt het door veranderingen in de lucht, bijv. de temperatuur) of kosmisch (dan komt de onbekende oorzaak uit de 'hemel') of het is een aardse oorzaak (bijv. een aardschok). In ieder geval dringt het hun lichaam binnen, vergiftigt en doodt het. Kortom aan deze oorzaken kun je niks doen. In de encyclopedie staan de volgende oorzaken van


3

kraamvrouwenkoorts opgesomd: 'verwondingen van de moeder door een bevalling, verkeerde voedingsgewoonten, te koude omgeving, eigenlijk alles wat een lichaam uit evenwicht kan brengen.' Volgens een andere medische opvatting is het een combinatie van hoge koorts en het zenuwstelsel dat uit balans is. Daarbij komt dat deze arme mensen geen fatsoen, geen moraal en geweten hebben. Deze opvatting wordt bewezen, doordat de vrouwen tijdens de bevalling vloeken en schelden. Januari 1847. Vandaag heb ik in de ziekenhuis-opnameboeken zitten lezen over de vrouwen die opgenomen zijn, de medicijnen die toegediend zijn en de doodsoorzaken. Vervolgens heb ik sommige gegevens in een tabel gezet. ..... In 1846 zijn op professor Kleins eerste afdeling van de kraaminrichting 459 vrouwen gestorven. Op de tweede afdeling, die op dezelfde hal uitkomt, was het sterftecijfer slechts een vierde daarvan!! Wat ik gevonden heb in de opnameboeken, blijkt algemeen bekend te zijn onder de zusters. "Maar ja, " zeggen ze, "We kunnen er toch ook niets aan doen. " Wat erger is, de zwangere vrouwen weten het verschil tussen de eerste en de tweede afdeling ook. De opname geschiedt om de beurt op de ene of de andere afdeling. 's Zondags op de eerste afdeling, 's maandags op de tweede, dinsdags op de eerste enzovoort. Het is frustrerend om te zien hoe de vrouwen vragen, pleiten, smeken en zelfs hun weeën onderdrukken om toegelaten te worden tot de tweede afdeling. Gisteren was er een meisje dat zich verrekend had en toch op de eerste afdeling terecht kwam. Toen haar ter ore kwam, dat ze naar de eerste zou moeten, zakte ze in elkaar en vroeg of ze naar huis mocht. Ik probeer zo veel mogelijk met professor Klein over de kraamvrouwenkoorts te praten, maar hij geeft steeds minder gehoor. Die koorts heeft me in haar greep. Waarom treedt ze alleen op zondag, dinsdag en zaterdag op? Mijn sarcastische grappen hierover worden niet gewaardeerd door collega's. Februari 1847. Mijn dagindeling: 's ochtends met de studenten sectie verrichten op het lichaam van een moeder die de avond of nacht ervoor overleden is. Terwijl de jongens zich oefenen in het snijden en de anatomie van een vrouwenlichaam leren, probeer ik de ziekte te ontrafelen. Daarna de eerste kraamafdeling langs. We onderzoeken de vrouwen. Hoe is het met de ligging van de baby? En in welk stadium van de zwangerschap bevindt de vrouw zich? Ook dit moeten de jongens leren, met zachtheid, handigheid en zonder schroom. Die schroom is er niet alleen, omdat het vrouwen zijn, die ze moeten onderzoeken, maar ook omdat zo duidelijk te ruiken is,


4

dat we net gewerkt hebben in het lijkenhuis. Ja, er wordt hard gewerkt door ons en dat mag geroken worden! Maart 1847. Vorige maand was het aantal sterftegevallen door kraamvrouwenkoorts 30%! Het is waanzinnig en gekmakend. Maar dankzij mijn sarcastische grappen is het verschil tussen de eerste en tweede afdeling inmiddels zo algemeen bekend geworden, dat er een onderzoekscommissie is benoemd, die de oorzaak van het verschil moet zien op te sporen. Het resultaat van de commissoriale wijsheid was de volgende constatering vanuit de leunstoel: 'De sterfte wordt veroorzaakt door overbevolking op de eerste afdeling.'Belachelijk! Op de tweede afdeling zijn immers meer vrouwen op een geringere oppervlakte ondergebracht. Verder zeiden de hoge omes dat de sterfte veroorzaakt werd door de ruwe wijze waarop de doktoren en de mannelijke medische studenten de bevallende vrouwen behandelden. De vroedvrouwen op de tweede afdeling gingen zachter met de vrouwen om. Onzin! Als je ziet wat voor schade en inwendige ravage een kind zijn moeder aandoet, zou je verwachten dat geen van alle vrouwen een bevalling zou overleven. Maar ik moet bekennen, dat ik de oorzaak zelf ook nog steeds niet weet ..... Aan het einde van de corridor klinkt het onheilspellende geklingel van een bel. Het geluid wordt sterker, het komt dichterbij. O God, alweer een priester! Een kleine doodsprocessie trekt voorbij. Het is de processie van het laatste sacrament. Het is al de vierde keer vandaag. Ik wil het niet horen. Ik word er gek van! .... Ik smeekte de priester omwille der mensheid zijn processie achterwege te laten en zijn bel op te bergen. De priester voldeed aan dat verzoek. Maar er blijven vrouwen sterven. Tijdens een rondgang op de tweede heb ik gezien dat de vroedvrouwen de gewoonte hebben de vrouwen op hun zij te laten liggen als ze hun kindje krijgen. Bij ons worden ze op de rug liggend geholpen. April 1847. We hebben het geprobeerd. Maar of de vrouwen nu op hun rug of op hun zij bevallen, het percentage vrouwen dat sterft op de eerste afdeling blijft even hoog. Niets is zeker, niets is verklaarbaar, alleen het hoge sterftecijfer is een onbetwistbaar feit. Vannacht is mijn vriend, patholoog Kolletschka overleden. Tijdens sectie van een kraamvrouwenkoorts-slachtoffer is hij door een onvoorzichtige student met een mes geprikt. Hij is overleden aan een bloedvergiftiging. Ik heb nog nooit sectie verricht op iemand die is overleden aan een bloedvergiftiging. Hoe zou dat eruit zien? Ik heb een beschrijving van de sectie op vriend Kolletschka gelezen. Bij hem zijn de organen en weefsels op dezelfde manier aangetast als bij de vrouwen op wie ik sectie verricht na overlijden aan de kraamvrouwenkoorts. ............Ik heb het! Sukkel die ik ben. Ja, absoluut, geen twijfel mogelijk. Stommelingen zijn we geweest. Stommelingen! Mei 1847. Het spookt door me heen, dat we moordenaars zijn geweest. We wasten wel altijd onze handen met water, maar die zwakke doodsgeur bleef urenlang om ons heen. Grote gek die ik ben geweest! En dan te bedenken dat we er trots op waren, dat men kon ruiken dat we 's ochtends al gewerkt hadden. 'k Heb besloten mijn handen na de secties te wassen met zeep, veel zeep en vervolgens onder te dompelen in


5

chloorwater. Wassen, spoelen, wassen, spoelen. En steeds ruiken of de lijklucht nog te ruiken is. In het begin lachten de studenten hierom. Maar toen ik ze hun handen liet schrobben, verging ze het lachen wel. Augustus 1847. Weer in de ziekenhuis-opnameboeken gekeken. In april zijn 18 van de 100 moeders gestorven. Eind mei begonnen we met goed wassen etc. In juni ging het sterftecijfer omlaag: van de 100 bevallingen hebben 3 moeders het niet overleefd door de kraamvrouwenkoorts. In juli is maar 1 van de 100 moeders aan de kraamvrouwenkoorts overleden. Dat is minder dan op de Tweede Afdeling!!! .... Gezien de resultaten van de afgelopen maanden heb ik voor alle studenten en mijzelf een standaardprocedure opgesteld. Na de secties eerst ontzettend goed met water en zeep wassen en vervolgens met kalkwater zo vaak wassen en spoelen dat de handen glibberig zijn. Dan is de lijkgeur (en hopelijk ook het lijkgif) weg en zijn onze handen schoon. Na elke vrouw die we onderzoeken, wassen we onze handen met water en zeep. Als dit een verhaal was geweest, had het zo een mooi einde. Maar, één zwaluw maakt nog geen zomer. Eén arts/verloskundige van nog geen dertig jaar kon in de praktijk met zijn eenvoudige oplossing weinig beginnen tegen de gevestigde theorieën waarover al drie eeuwen in geleerde woorden was geschreven. Bovendien had hij geen idee wat dat lijkgif precies was. Maar hij beschuldigde wel alle professoren in de verloskunde die hun handen niet met chloorwater wasten van moord. Helaas nam Semmelweis nog niet de stap om een artikel te schrijven over zijn bevindingen. De verspreiding van de nieuwe ontdekking verliep dan ook traag. En bovendien trad in oktober de kraamvrouwenkoorts weer op. We lezen: Oktober 1847. Vandaag had de eerste afdeling dertien vrouwen die moeten bevallen. Bij één is baarmoederhalskanker met een etter gevonden. ... De twaalf vrouwen zijn bevallen en hebben inmiddels allemaal kraamvrouwenkoorts! Hoe is dit mogelijk? ...... ... Het moge duidelijk zijn. Kraamvrouwenkoorts komt niet alleen van dode lichamen, maar ook van elke etterende verwonding van de levenden. Na elk onder zoek moeten we onze handen met chloorwater ontsmetten. In 1846 stierven er op de eerste afdeling 459 van de 4010 moeders, ongeveer 11%. In 1848 waren dat er nog maar 45 van de 3356, ongeveer 1%. Dit betekende een daling van 10%! Semmelweis stelde steeds meer regels op en kreeg meer en meer vat op de ziekte. Een laatste wijziging die hij in 1856 doorvoerde, was het verschonen van de lakens, nadat iemand was overleden. Ook deze maatregel bleek doeltreffend. Enige tijd later echter besloot de ziekenhuisleiding te bezuinigen op de lakens. Ze sommeerde het personeel om de oude lakens gewoon te laten liggen, etter of geen etter. Toen Semmelweis hier lucht van kreeg, werd hij zo kwaad, dat hij de lakens heeft meegenomen en ze onder de neus van de verantwoordelijke bestuurder duwde ....... Maar nog steeds had Semmelweis geen enkel artikel gepubliceerd. Wel had hij enkele professoren in zeer onwetenschappelijke termen over zijn ervaringen geschreven,


6

maar bij de gevestigde medici kreeg hij geen voet aan de grond. In Wenen sprak men over hem als 'die gek uit Boedapest' In 1861 was hij het zo zat, dat hij zijn ervaringen te boek stelde: 'Oorzaken, aard en profylaxis van de kraamvrouwenkoorts' . Reacties van de medische wereld bleven - in eerste instantie - uit. Semmelweis voelde zich beledigd. Via de krant schreef hij brieven aan professoren: "En daarom klaag ik U, voor God en voor het ganse mensdom, als moordenaars aan!" Ten einde raad ging hij zelfs mensen op straat voorlichting geven. Op 17 augustus 1865 stierf hij aan een bloedvergiftiging. Zijn mes was uitgeschoten tijdens een operatie ....... Terwijl Semmelweis experimenteerde in het ziekenhuis, was Louis Pasteur bezig met onderzoek aan micro-organismen. Hij ontdekte bijvoorbeeld de rol van deze organismen bij gistingsen rottingsprocessen. Overigens waren micro-organismen, of microben, al in de zeventiende eeuw gezien door de microscoop van Anthonie van Leeuwenhoek. Maar men had destijds geen idee dat veel van deze minuscule organismen in staat zijn ziekten te veroorzaken. Lister, een beroemd chirurg en tijdgenoot van Pasteur en Semmelweis, was - in tegenstelling tot Semmelweis - op de hoogte van Pasteurs werk. Hij redeneerde dat 'rotting' van wonden moest zijn te voorkomen door te verhinderen dat microben de wond bereiken. In 1867 voerde hij als hoofdchirurg in om de operatiekamer, de handen van de artsen en de instrumenten schoon te maken met fenol - een chemische stof die ziekteverwekkers doodt, oftewel een 'desinfectiemiddel'. En inderdaad, dit had effect. Zo kwam er steeds meer onderbouwing en waardering voor wat Semmelweis al zo duidelijk had ingezien: het belang van hygiëne. Helaas mocht Semmelweis dit niet meer meemaken. Maar zowel Pasteur als Lister schreven in wetenschappelijke artikelen over hun bevindingen en werden nog tijdens hun leven met veel lof en eer onderscheiden.

1. 2. 3.

Wat was vernieuwend aan de aanpak van Semmelweis? Welke theorieën moest Semmelweis weerleggen? Waarop waren ze gebaseerd? Welke hypothesen heeft Semmelweis onderzocht? Hoe? De remedie van Semmelweis tegen kraamvrouwenkoorts werd pas veel later overgenomen.

4. 5.

Noem minstens drie oorzaken voor het feit dat zijn ideeën pas laat erkenning kregen. Waardoor werden Listers ideeën wel direct overgenomen?


7

Bijlage 1 Vragen bij video “Louis Pasteur, Robert Koch en de bacteriologie” Verwerking Op dit blad staat een aantal groepen vragen. De vragen kun je tijdens en na het bekijken van het tv-programma over penicilline beantwoorden. Doe dat kort en duidelijk en houd de hoofdzaken steeds goed in de gaten. Maak tijdens het bekijken van het tv-programma de zinnen bij onderdeel A en B compleet: A Personen en opvattingen 1. Van Leeuwenhoek

beschreef

als

eerste

bacteriën

die

hij

in

………………………………… aantrof. 2. Louis

Pasteur

maakte

een

eind

aan

van

aan

de

opvatting

dat

leven

………………………… kon ontstaan. 3. Koch

vond

in

het

bloed

miltvuur

lijdende

dieren

…………………………………………… 4. In 1892 ontdekt Koch dat tuberculose een ………………………………… is. 5. Pasteur

toont

aan

dat

……………………………………………door

de

……………………………… kunnen worden verspreid. B Feiten en begrippen 1. Vier zeer besmettelijke ………………………,

ziekten

die

……………………,

vroeger

hun

tol

eisten,

zijn

………………………………

en

………………………………………… 2. Een

kweekbuisje

met

één

soort

bacterie

heet

een

…………………………………………… 3. Met behulp van DDT kon men …………………………………………… bestrijden door de overbrenger, een …………………………………………… te doden. 4. De volgende ziekten eisen in arme landen tegenwoordig veel slachtoffers: ………………………………………………………………………………… 5. Tuberculine is te gebruiken om na te gaan of …………………………………… 6. Miltvuurbacteriën kunnen in rusttoestand, als ………………………………………, slechte omstandigheden lang doorstaan.


8

Beantwoord de onderdelen C en D na het bekijken van het tv-programma: C Technologie en techniek Wetenschappelijk onderzoek hangt vaak nauw samen met nieuwe ontwikkelingen op technologisch gebied. Zonder die ontwikkelingen kan het onderzoek soms niet verder. Noem enkele ontwikkelingen die een hoofdrol spelen bij het onderzoek zoals dat in dit programma naar voren kwam. Geef duidelijk aan wat er precies mee is bereikt. D Mens en maatschappij Tijdens de Tweede Wereldoorlog deed men in Groot-Brittannië onderzoek naar de mogelijkheid miltvuur als biologisch wapen te gebruiken. Op een eiland werden schapen met miltvuur besmet, waarna er tientallen jaren geen mensen op het eiland mochten komen. Kun je uitleggen waarom het eiland zo lang niet betreden mocht worden? Kun je ook aangeven welke risico's deze proef nog jaren na afloop opleverde?


9

Bijlage 2 Vragen bij video “Alexander Fleming, Howard Florey, Ernst Chain en penicilline” Verwerking Op dit blad staat een aantal groepen vragen. De vragen kun je tijdens en na het bekijken van het tv-programma over penicilline beantwoorden. Doe dat kort en duidelijk en houd de hoofdzaken steeds goed in de gaten. Maak tijdens het bekijken van het tv-programma de zinnen bij onderdeel A en B compleet: A Personen en opvattingen 1. Fleming ontdekte in 1928 dat een schimmelspore op een voedingsbodem met bacteriën ………………… en daarbij ……………………………………………… 2. Fleming gebruikte penicilline eerst alleen om na te gaan of er …………………………………………………………… 3. Chain en Florey beseften het nut van goede middelen tegen wondinfecties maar al te goed, omdat ……………………………………………………………………… 4. In de Tweede Wereldoorlog had een ander onderzoek dan dat naar antibiotica prioriteit, het zogenaamd …………………………………………-project. B Feiten en begrippen 1. Penicilline helpt niet tegen virussen, omdat virussen geen ……………………… hebben. 2. Het eerste werkzame middel tegen tuberculose was ……………………………, gemaakt door ………………………………… 3. Resistente bacteriën breken penicilline af met behulp van het enzym ………………………………

Beantwoord de onderdelen C en D na het bekijken van het tv-programma: C Technologie en techniek Wetenschappelijk onderzoek hangt vaak nauw samen met nieuwe ontwikkelingen op technologisch gebied. Zonder die ontwikkelingen kan het onderzoek soms niet verder. Noem enkele ontwikkelingen die een hoofdrol spelen bij het onderzoek zoals dat in dit programma naar voren kwam. Geef duidelijk aan wat er precies mee is bereikt. D Mens en maatschappij Iemand die een antibioticumkuur moet volgen, krijgt een aantal capsules of tabletten, met daarbij de mededeling dat de hele kuur moet worden afgemaakt, ook al voelt de zieke zich al eerder beter. Waarom is het zo belangrijk dat een kuur helemaal wordt afgemaakt?


10

Bijlage 3 Onderzoek De laatste weken van deze periode ga je zelf aan de slag als onderzoeker. Je experimentele onderzoek presenteer je in een ‘paper’ (een A4-tje verslag, dus kort en beknopt!) Onderzoekers zijn tegenwoordig geen eenzaam alleen werkende zielen. Dus je voert de opdrachten in tweetallen uit. PO1A - Bacteriën zijn overal .........! Een experimenteel onderzoek naar bacteriën (en schimmels) Bacteriën zijn overal. Je kunt een bacterie niet zien met het blote oog. Dat is ook het grootste gevaar van de volgende proef. Je moet dus zorgvuldig en steriel werken. Steriel werken is werken zonder besmetting van micro-organismen (die je niet wilt onderzoeken). Vraagstelling Er zijn verschillende vragen die je kunt onderzoeken. Een voorbeeld: Met welke middelen kun je bacteriën en schimmels het beste van je handen krijgen? Voor het eten was je je handen goed met zeep. In een ziekenhuis gebruiken ze alcohol of andere middelen om materialen bacterievrij te maken. Je kunt onderzoeken of het wassen met water, zeep en alcohol het aantal bacteriën vermindert. Hypothese Bijvoorbeeld: “Door wassen met water zal het aantal bacteriën op je handen niet verminderen. Wassen met zeep vermindert het aantal bacteriën. Na wassen met alcohol is er helemaal geen bacterie meer te vinden.” Materiaal en Methode Je hebt ter beschikking een steriele voedingsbodem, steriele watten staafjes, lucifers., een stift en een stoof. Vraag aan je docent als je meer materialen nodig hebt. Om een antwoord op je vraag te zoeken voer je een onderzoek uit. Je vergelijkt daarbij altijd verschillende situaties. In ons voorbeeld ga je vergelijken: 1. het aantal bacteriën op ongewassen handen 2. het aantal bacteriën op handen die gewassen zijn met water 3. het aantal bacteriën op handen die gewassen zijn met water en zeep 4. het aantal bacteriën op handen die gewassen zijn met alcohol. Er zitten ook bacteriën in de lucht die op de voedingsbodem kunnen komen. Hoe kun je daarvoor corrigeren? Zelf aan de slag Bedenk nu zelf een vraagstelling, hypothese en een goede proefopzet, waarmee je het voorkomen van bacteriën of juist de bestrijding ervan kunt onderzoeken. Bedenk een


11

vraagstelling die je op school kunt onderzoeken! Je kunt daarbij denken aan verschillende plaatsen op school, verschillende voorwerpen (denk aan telefoontjes!) verschillende plaatsen op je lijf, op verschillende soorten van bestrijding (zie boven, evt. met desinfecterende zeep). Zorg er goed voor dat je slechts één variabele onderzoekt (zodat eventuele verschillen alleen door díe factor veroorzaakt kunnen zijn)! Laat eerst je vraagstelling, hypothese en proefopzet controleren. Voer dan pas je experiment uit!!! Bekijk na aantal dagen (b.v. drie of vier) de voedingsbodem. Laat de deksel op de voedingsbodem. Geen bio-terrorisme in de klas! Er kunnen ziekteverwekkende bacteriën en schimmels tussen zitten die je in grote hoeveelheden hebt op gekweekt!! De volgende vragen kunnen je helpen bij het uitwerken van de resultaten. · · · · · · · ·

Op welke gedeelte van de plaat zitten de meeste bacteriekolonies? En op welk gedeelte de meest verschillende (maak een geschikte indeling om de kolonies te tellen (kleur, vorm, glans, …)? Zijn er schimmels te zien? Zijn die van invloed op de bacteriegroei? Hoe geef je je resultaten weer? tabel? grafiek? Is je veronderstelling bevestigd. Leg uit waarom wel / niet? Geef een biologische verklaring voor de resultaten. Zijn er op de voedingsbodem bacteriën te zien op plaatsen waar je met je vinger/monster niet bent geweest? Geef een verklaring hiervoor.

Paper Maak een paper waarin je je onderzoek presenteert. Een paper is eigenlijk gewoon een verslag, maar dan wat beknopter, het moet op één A-4tje passen. Details kun je daarom weglaten, maar iemand die het onderzoek zelf niet heeft gedaan moet nog wel kunnen snappen wat je hebt gedaan, hoe je dat hebt gedaan en wat je resultaten zijn. Werk zo veel mogelijk met schema’s, pijltjes en tekeningetjes in plaats van mooie volzinnen. De volgende onderdelen moeten in een paper aan bod komen: - titel - naam onderzoekers - onderzoeksvraag - hypothese - werkwijze (zeer beknopt, géén materiaallijst) - resultaten (grafiek, tabel…) - discussie (ging er iets mis? wat was misschien beter geweest?) - conclusie

Op zoek naar de oorzaak van ziekte Semmelweis

Recommend Documents