4
Ap: 2009nr6
Op weg naar de ethisch geprogrammeerde gevechtsrobot?
Kees Homan
In de nacht van 3 november 2002 explodeerde in de afgelegen Marib-woestijn van Jemen plotseling een auto die een hooggeplaatste Al-Qaedaleider vervoerde. De auto was vernietigd door een Hellfire-raket die op een paar duizend meter hoogte was afgevuurd door een RQ-1A Predator, een onbemand vliegtuig van de CIA. De Predator werd op honderden kilometers afstand bestuurd vanaf een clandestiene locatie in Djibouti. Deze aanval luidde een nieuwe dimensie in van het gebruik van robots bij oorlogsvoering, namelijk dat van bewapende onbemande vliegtuigen (Unmanned Combat Aerial Vehicles, UCAV’s), die tot dat moment voornamelijk voor verkennings-, surveillance- en doelopsporingsdoeleinden waren uitgerust.
#JKNJMJUBJSFSPCPUTHBBUIFUPNPOCFNBOEF XBQFO TZTUFNFOEJF [PXFMPQEFHSPOEBMTJOEFMVDIUFOWBOBGTDIFQFOLVOOFOXPSEFO JOHF[FU1FUFS4JOHFSWBOIFU"NFSJLBBOTF#SPPLJOHT*OTUJUVUJPOFO BVUFVSWBOIFUSFDFOUFHFSVDIUNBLFOEFCPFL8JSFEGPS8BS NFFOU EBUNJMJUBJSFSPCPUTBBOEFCBTJTWBOFFOOJFVXFNJMJUBJSFSFWPMVUJF TUBBO)JKBDIUEFJOWMPFEFSWBO[FMGTWFSHFMJKLCBBSNFUEJFWBOIFU NBDIJOFHFXFFSPQEF&FSTUF8FSFMEPPSMPH EFUBOLPQEF5XFFEF 8FSFMEPPSMPH FOEFBUPPNCPNEBBSOB7PPSEF7FSFOJHEF4UBUFO[JKO NJMJUBJSFSPCPUTJONJEEFMTOJFUNFFSXFHUFEFOLFOVJUEFPPSMPHT WPFSJOH;PPQFSFFSEFOFSCFHJOWBOEJUKBBSBMMFFOBMNFFSEBO POCFNBOEF"NFSJLBBOTFPOCFXBQFOEFFOCFXBQFOEFWMJFHUVJHFOWBO WFSTDIJMMFOEFHSPPUUFFODPO¾HVSBUJFJO*SBLFO"GHIBOJTUBO %F"NFSJLBBOTFTUSBUFHJTDIEFOLFS%JDL4[BGSBOTLJSFMBUJWFFSUEBBSFO UFHFOEFCFUFLFOJTWBOSPCPUT)JKWJOEUEBU[FTMFDIUTFFOBBOWVMMJOH WPSNFOPQEFSFFETCFTUBBOEFXBQFOTZTUFNFO NBBSEF[FOJFU[VMMFO WFSWBOHFO4[BGSBOTLJWJOEUEBUEF"NFSJLBBOTFTUSJKELSBDIUFOJO TUBBUNPFUFO[JKOPNBMMFESJF´HPMWFOµWBOPPSMPHWPFSJOHPGDPNCJ OBUJFTFSWBOUFLVOOFOWPFSFO BBOHF[JFOEF[FOPHTUFFETFFOSPM TQFMFOJOEFIVJEJHFUJKE#JKEF[FHPMWFOHBBUIFUBDIUFSFFOWPMHFOT PNPPSMPHTWPFSJOHJOIFUBHSBSJTDIFUJKEQFSL UPFOEFPPSMPHHFSJDIU XBTPQIFUWFSPWFSFOFOCF[FUUFOWBOUFSSJUPSJVN JOIFUJOEVTUSJqMF UJKEQFSL UPFOEFPPSMPHIFULBSBLUFSWBOFFOVJUQVUUJOHTTMBHIBE FO JOIFUJOGPSNBUJFUJKEQFSL XBBSJOEFPPSMPHIFUWFSLSJKHFOFOCFTDIFS NFOWBOJOGPSNBUJFDFOUSBBMTUBBU
Voordelen van robots… )FUXPPSE´SPCPUµJTBGHFMFJEWBOIFU5TKFDIJTDIFXPPSE´SPCPUBµ EBU´TMBBGµCFUFLFOU4JOETEFFFSTUFHFQSPHSBNNFFSEFSPCPUTJOEF JOEVTUSJqMFBVUPNBUJTFSJOHIVOJOUSFEFEFEFOJOEFKBSFOµFOµ JTFSPQ[JFOCBSFOEWFFMWFSBOEFSE;PJTFSWFFMWPPSVJUHBOHHFCPFLU JONPCJFMFSPCPUT EBOL[JKOJFVXFNBUFSJBMFO TOFMMFSF LMFJOFSFFO HPFELPQFSFDPNQVUFSTFOTUFFETHFBWBODFFSEFSFTPGUXBSF 7FFMHFOPFNEFWPPSEFMFOWBOSPCPUT[JKOEBU[FUBLFOLVOOFOWFSWVM MFOEJFEFNFOTBMT´EVMM EJSUZBOEEBOHFSPVTµ TBBJ TNFSJHFO HFWBBSMJKL CFTDIPVXU3PCPUTLVOOFOJOHSPUFIJUUFXFSLFOPGJOFFO POBBOHFOBNFPNHFWJOH [PBMTFFOSJPPM&FOHFQSPHSBNNFFSEFSPCPU LBO[JKOXFSLLFFSPQLFFSNFUFFOPOHFMPP¿JKLFOBVXLFVSJHIFJE CMJKWFOWFSSJDIUFO%BBSEPPSJTIJK[PHFTDIJLUWPPSIFUVJUWPFSFOWBO XFSLEBUBMUJKEIFU[FMGEFJTFOEBUNFOTFOTBBJWJOEFO [PBMTEP[FO JOQBLLFOPGWPPSXFSQFOPQQBLLFOFOPQFFOMPQFOEFCBOE[FUUFO
… voor oorlogsvoering %F7FSFOJHEF4UBUFO[JKOUPPOBBOHFWFOEPQIFUHFCJFEWBOEF SPCPUJTFSJOHWBOEFPPSMPHTWPFSJOH7FSTDIJMMFOEFGBDUPSFOTQFMFO IJFSCJKFFOSPM)FUCFMBOHSJKLTUFBSHVNFOUWPPSEFJO[FUWBONJMJUBJSF SPCPUTJTEBU[JKTMBDIUPGGFSTBBOFJHFO[JKEFTQBSFO%BBSOBBTUJTFS IFUTUSFWFOPNIFUFFSEFSHFOPFNEFTBBJ TNFSJHFOHFWBBSMJKLXFSL
JOQMBBUTWBOEPPSNJMJUBJSFO[PWFFMNPHFMJKLEPPSSPCPUTUFMBUFO WFSSJDIUFO;PHFMEUWPPSWFMFNJMJUBJSFNJTTJFTEBU[F[PXFMWFSWFMFOE BMTGZTJFLWBBLCFMBTUFOE[JKO.JMJUBJSFOEJFXFSLWFSSJDIUFOEBUWFFM DPODFOUSBUJFWFSFJTU NPFUFOCJKWPPSCFFMEWBBLQBV[FTOFNFO NBBS EFSPCPUOJFU3PCPUTLVOOFOPPLPQFSFSFOJO´CFTNFUUFµPNHFWJO HFO [PBMTHFWFDIUT[POFTXBBSDIFNJTDIFFOCJPMPHJTDIFXBQFOT[JKO HFCSVJLU#PWFOEJFO[JKONJMJUBJSFSPCPUTOVUUJHJOIFUPQTQPSFOWBO CFSNCPNNFO EJFWFSBOUXPPSEFMJKL[JKOWPPSQSPDFOUWBOEFWFMF TMBDIUPGGFSTPOEFSEF"NFSJLBBOTF FOBOEFSF NJMJUBJSFOJO*SBLFO "GHIBOJTUBO
Types onbemande systemen 0OCFNBOEFTZTUFNFOXPSEFOJOHFEFFMEOBBSEFUPFQBTTJOHJOEF EJNFOTJFT[FF MVDIUFOMBOE0QCBTJTIJFSWBOXPSEUHFTQSPLFO WBOSFTQFDUJFWFMJKLPOCFNBOEFCPWFOFOPOEFSXBUFSWPFSUVJHFO 6ONBOOFE6OEFSXBUFS4VSGBDF7FIJDMFT 667µT647µT
POCFNBOEF WMJFHUVJHFO 6ONBOOFE"FSJBM7FIJDMFT 6"7µT
FOPOCFNBOEFHSPOE WPFSUVJHFO 6ONBOOFE(SPVOE7FIJDMFT 6(7µT )JFSPOEFSWPMHUFFO BBOUBMWPPSCFFMEFOWBOEFEJWFSTFTZTUFNFO
Unmanned (Combat) Aerial Vehicles "OEFSFWBBLBBOHFWPFSEFWPPSEFMFOWBONJMJUBJSFSPCPUTJOWFSHFMJK LJOHNFUCFNBOEFTZTUFNFO[JKOPOEFSNFFSEBU[FNJOEFSXFHFO EBOCFNBOEFTZTUFNFO NJOEFSLPTUFO [JDIMFOFOWPPSBBOTDIBGJO HSPUFBBOUBMMFO PWFSFFOHSPUFSWPPSU[FUUJOHTWFSNPHFOCFTDIJLLFO WFFMTOFMMFSLVOOFOBDDFMFSFSFO OJFUBBOPWFSCFMBTUJOHCF[XJKLFO OJFULXFUTCBBS[JKOWPPSVJUCVJUJOHBMTLSJKHTHFWBOHFOF HFFOLPTUCBSF POEFSTUFVOFOEFTFBSDIBOESFTDVFDBQBDJUFJUFOWFSFJTFO FOPPLOJFU CBOHLVOOFO[JKO 5FOTMPUUFJTPPLEFQPMJUJFLFESVLWBOHSPUFJOWMPFE)FU"NFSJLBBOTF $POHSFTIFFGUOBNFMJKLJOEF/BUJPOBM%FGFOTF"VUIPSJ[BUJPO"DU BBOHFOPNFO EJFCFQBBMUEBUUFHFOOJFUBMMFFOFFOEFSEFWBO BMMF´EFFQTUSJLFµHFWFDIUTWMJFHUVJHFOPOCFNBOENPFU[JKO NBBS UFHFOPPLFFOEFSEFWBOBMMFHFWFDIUTWPFSUVJHFOPQEFHSPOE
/BBTUPOCFNBOEFWMJFHUVJHFO 6"7µT WPPSCJKWPPSCFFMEWFSLFOOJOHT EPFMFJOEFO [JKOFSUFHFOXPPSEJHPPLPOCFNBOEFCFXBQFOEFWMJFHUVJ HFO 6$"7µT WPPSHFWFDIUTPQFSBUJFT&FOWBOEFCFLFOETUFPOCFNBO EFCFXBQFOEFWMJFHUVJHFOJTEF"NFSJLBBOTF1SFEBUPS.FU[JKOMFOHUF WBOOFHFONFUFSJTIJKJFUTLMFJOFSEBOFFO$FTTOBTQPSUWMJFHUVJHKF%F 1SFEBUPSLBOVVSJOEFMVDIUCMJKWFOPQIPPHUFTUPU[PµO LJMP NFUFS1SFEBUPSTXPSEFOHFWMPHFOEPPSXBUXPSEUHFOPFNE´SFBDI CBDLµPG´SFNPUFTQMJUµPQFSBUJFT5FSXJKMEFESPOFTWBOVJUCBTFTJOEF PPSMPHT[POFWMJFHFO CFWJOEFOEFQJMPPUFOTFOTPSPQFSBUPS[JDIEVJ [FOEFOLJMPNFUFSTWFSEFSPQPQEFMVDIUNBDIUCBTFT/FMMJTFO$SFFDI JO/FWBEB WBOXBBSVJU[FEFWMJFHUVJHFOWBOVJUUSBJMFSTWJBTBUFM MJFUFOCFTUVSFO#JKESPOFTHBBUIFUPNWPFSUVJHFOEJFWPMMFEJHPOEFS DPOUSPMFTUBBOWBOEFNFOT CJKSPCPUTHBBUIFUPNNBDIJOFTEJFPWFS
De toenemende Amerikaanse inzet van militaire robots getuigt van hun voorliefde voor technologie voor de oplossing van problemen. Minister van Defensie Gates (l.) krijgt een demonstratie van een Unmanned Ground Vehicle in Bagdad (foto: Pentagon/Ch. Thurlby)
6
Ap: 2009nr6
FOJHFNBUFWBOBVUPOPNJFCFTDIJLLFO%F"NFSJLBBOTFMVDIUNBDIU USBJOUEJUKBBSWPPSIFUFFSTUNFFSESPOFPQFSBUPSTEBOHFWFDIUTFO CPNNFOXFSQFSQJMPUFO OBNFMJKLQJMPUFOWPPSEF1SFEBUPSFO 3FBQFSESPOFTUFHFOPWFSHFWFDIUTFOCPNNFOXFSQFSQJMPUFO%F "NFSJLBBOTF1SFEBUPSTIBEEFOJOGFCSVBSJEJUKBBSWMVDIUVSFO HFCPFLU FONBLFONPNFOUFFMJFEFSFXFFLWMVDIUVSFO%F .23FBQFSIFFGUJONJEEFMTWMVDIUVSFOHFCPFLU
Unmanned Ground Vehicles 0OCFNBOEFHSPOEWPFSUVJ HFO 6(7µT XPSEFOPOEFS De rol van robots NFFSHFCSVJLUWPPSWFSLFO OJOHFOIFUPQTQPSFOFO in de Nederlandse EFUPOFSFOWBO*NQSPWJTFE &YQMPTJWF%FWJDFT CFSN krijgsmacht is CPNNFO &FOWPPSCFFME IJFSWBOJTEF"NFSJLBBOTF vooralsnog zeer 1BDL#PUEJFVJUHFSVTUJT NFUDBNFSBµTFOWFSCJO bescheiden EJOHTBQQBSBUVVS;JKO HFSJOHFPNWBOHNBBLU IFUNPHFMJKLHFCPVXFO CJOOFOUFHBBO UFSBQQPSUFSFOPWFSNPHFMJKLFBBOXF[JHFQFSTPOFOFO CPPCZUSBQTBGUFMBUFOHBBO;PXBTEF1BDL#PUOBCFIVMQ[BBNCJK [PFLUPDIUFOJOEFQVJOIPQFOWBOIFU8PSME5SBEF$FOUFS &FOUZQJTDICFXBQFOEHSPOEWPFSUVJHJTEF5BMPO4803%4 4QFDJBM 8FBQPOT0CTFSWBUJPO3FDPOOBJTTBODF%FUFDUJPO4ZTUFN EJFLBOXPSEFO VJUHFSVTUNFUNBDIJOFHFXFSFO HSBOBBUMBODFFSEFSTPGBOUJUBOLSBLFU UFO FWFOBMTDBNFSBµTFOBOEFSFTFOTPSFO;PXFM1BDL#PUBMT5BMPO SPCPUTXPSEFOPQHSPUFTDIBBMJO*SBLFO"GHIBOJTUBOHFCSVJLU
5JKEFOTIFUJOFMLBBS[FUUFOWBOIFUWMJFHUVJH XBUPOHFWFFSESJF NJOVUFOEVVSU LBOIFUWMVDIUQMBOJOIFUHSPOETUBUJPOXPSEFOHFQSP HSBNNFFSE/BFFOLPSUFUFTUXPSEUIFUWMJFHUVJHHFMBODFFSEWPPSFFO WMVDIUWBONBYJNBBMNJOVUFO &FOSPCVVTUFSF6"7 EJFUPUWPPSLPSUJOHFCSVJLXBTJO6SV[HBO JT EF4QFSXFS-BODFSJOHWBOEF[FLHXFHFOEF6"7WJOEUQMBBUT WBOBGFFOHSPOETUBUJPO%F4QFSXFSJTVJUHFSVTUNFUFFOEBHMJDIUFO OBDIU[JDIUDBNFSB FOJTFFOVJUTUFLFOENJEEFMWPPSIFUWFSHBSFOWBO JOMJDIUJOHFOFOIFUWFSHSPUFOWBOIFUBDUVFMFPNHFWJOHTCFFME)FU UPFTUFMCFTDIJLUPWFS(14 LBOEPFMFOPQEFHSPOENBSLFSFOFOIFFGU FFOWMVDIUEVVSWBOWJFSVVS 7BOXFHFEFGSFRVFOUFVJU[FOEJOHFOWBOIFUCFEJFOFOEQFSTPOFFMJT EFUBBLWBOEF[F6"7TJOETNBBSUKMPWFSHFOPNFOEPPSFFOJOHF IVVSEF*TSBqMJTDIFDJWJFMF6"7 EF"FSPTUBS EJFCFEJFOEXPSEUEPPS #SJUTFDJWJFMFDPOUSBDUBOUFO"BOHF[JFOEFSFHVMJFSFWFSXFSWJOHWBO FFOWFSWBOHFSWBOEF4QFSXFSOJFUWPPSIBBMCBBSJT [BMUPUEJF UJKEFFODJWJFMFDBQBDJUFJUXPSEFOJOHFIVVSE 4JOETLPSUCFTDIJLUEFMBOENBDIUPWFSIFUPOCFNBOEFNJOJWFSLFO OJOHTWMJFHUVJH3BWFO%JUWMJFHUVJHIFFGUFFOCFSFJLWBOSPOEEF LJMPNFUFSFOCMJKGUPOHFWFFSFFOVVSJOEFMVDIU)FUDFOUJNFUFS MBOHFUPFTUFMLFOUFFOTQBOXJKEUFWBO NFUFSFOXFFHUPOHFWFFS UXFFLJMPHSBN%F3BWFOHFFGUEFUBDUJTDIFDPNNBOEBOU´FYUSBPHFO PWFSEFTDIVUUJOHµ 1MBOOFOPNFFOFJHFO.FEJVN"MUJUVEF-POH&OEVSBODF ."-& 6"7 DBQBDJUFJUUFWFSXFSWFO [JKOFDIUFSXFHFOTCF[VJOJHJOHFOHFTUPQU %BBSOBBTUTUBQUFPOTMBOEPPLVJUIFU/"70QSPKFDU"MMJBODF(SPVOE 4VSWFJMMBODF "(4
UPFOEJUOJFUMBOHFSFFOCFNBOEFWMJFHUVJHFO DPNQPOFOUNBBSBMMFFOFFOPOCFNBOEFWMJFHUVJHFODPNQPOFOUHJOH PNWBUUFO
Unmanned Underwater/Surface Vehicles %F"NFSJLBBOTFNBSJOFCFTDIJLUPPLPWFSFFOWBSJqUFJUBBOPOCF NBOEFWPFSUVJHFO [PXFMWPPSCPWFOXBUFS 647µT BMTPOEFSXBUFS PQFSBUJFT 667µT ;JKXPSEFOPOEFSNFFSJOHF[FUWPPSTVSWFJMMBODF WFSLFOOJOH BOUJPOEFS[FFqSPQFSBUJFT NJKOEFUFDUJFFOPQSVJNJOH PDFBOPHSB¾FFOWFSCJOEJOHFO
(F[JFOIFUHFCMFLFOCFMBOHWBO*OUFMMJHFODF 4VSWFJMMBODFBOE 3FDPOOBJTTBODF *43 WPPSUSPFQFOPQEFHSPOE SJKTUUPDIEFWSBBHPG IFUBBOUBMBBOUFTDIBGGFO+PJOU4USJLF'JHIUFSTOJFUWFSNJOEFSE[PV NPFUFOXPSEFO PN¾OBODJqMFSVJNUFUFCJFEFOWPPSJOWFTUFSJOHFO JOPOCFNBOEFWMJFHUVJHFOWPPS*43
Autonomie De Nederlandse krijgsmacht en robots %FSPMEJFNJMJUBJSFSPCPUTJOEF/FEFSMBOETFLSJKHTNBDIUTQFMFOJT WPPSBMTOPH[FFSCFTDIFJEFO%F&YQMPTJFWFO0QSVJNJOHTEJFOTU &0% CFTDIJLUPWFSEF8IFFMCBSSPX%JUJTFFOSJKEFOEFSPCPUNFUHSJKQBSN EJFXPSEUJOHF[FUCJKCPNESFJHJOHFOVJU80**FOCJKWFSEBDIUFQBLLFUKFT %F/FEFSMBOETFUSPFQFOJO6SV[HBONBLFOWPPSIVOMVDIUXBBSOF NJOHTDBQBDJUFJUCJKQBUSPVJMMFTHFCSVJLWBOEF"MBEJONJOJ6"7%F[F XPSEUNFUEFIBOEPGFMBTUJFLHFMBODFFSEFOXFFHUTMFDIUT LH
&FOCFMBOHSJKLBTQFDUWBOPOCFNBOEFTZTUFNFOJTEFNBUFWBOBVUP OPNJFXBBSPWFS[FCFTDIJLLFO%FNFFTUTJNQFMFWPSNWBOBVUPOPNJF JTEJSFDUFBGTUBOETCFEJFOJOH BBOHFEVJEBMT´UFMFPQFSBUFEµ8BOOFFS FFOPOCFNBOETZTUFFNWPMMFEJH[FMGTUBOEJHFO[POEFSUVTTFOLPNTU WBOEFNFOTUBLFOVJUWPFSU JTFSTQSBLFWBOWPMMFEJHFBVUPOPNJF XBBSCJKHFCSVJLXPSEUHFNBBLUWBOLVOTUNBUJHFJOUFMMJHFOUJF 5VTTFO´UFMFPQFSBUFEµFOWPMMFEJHFBVUPOPNJFCFTUBBUFFO[FFSCSFFE PWFSHBOHTHFCJFE EBULBOXPSEFOBBOHFEVJEBMTTFNJBVUPOPPN*O
Ap: 2009nr6
7
EFQSBLUJKL[JKOIZCSJEFWPSNFOWBOBBOTUVSJOHPOUTUBBO XBBSCJK CFQBBMEFEFMFOWBOFFOUBBLWPMMFEJHBVUPOPPNXPSEFOVJUHFWPFSEFO WPPSCFQBBMEFBTQFDUFOEFNFOTWJSUVFFMBBOXF[JHJTPNCFTMJTTJOHFO UFOFNFO"OEFSTHF[FHECJKEFJO[FUWBONJMJUBJSFSPCPUTJTEFNFOT OPHTUFFETJOHFTDIBLFMECJKIFUQSPDFTWBOCFTMVJUWPSNJOHFOIBOEF MFOJOEFNJMJUBJSPQFSBUJPOFMFDPOUFYU%JUQSPDFTTUBBUCFLFOEBMTEF [PHFOPFNEF´00%"MPPQµ 0CTFSWF 0SJFOU %FDJEFBOE"DU /B"DUWPMHU PQOJFVX0CTFSWF [PEBUFSTQSBLFJTWBOFFODZDMVT5FDIOPMPHJTDIFPOU XJLLFMJOHFOIFCCFOEF00%"MPPQRVBUJKETEVVSTUFFETWFSEFSWFSLPSU 7PMMFEJHBVUPOPNFSPCPUTEJFIVOFJHFOCFTMJTTJOHFOOFNFOPWFS EPEFMJKLHFXFME TUBBOIPPHPQEF"NFSJLBBOTFNJMJUBJSFBHFOEB%F "NFSJLBBOTF/BUJPOBMF0OEFS[PFLTSBBEBEWJTFFSUPQ´BHSFTTJFWFµXJK[F EFBBO[JFOMJKLFWPPSEFMFOVJUUFCVJUFOEJFBVUPOPNFWPFSUVJHFOWPPS EFPPSMPHTWPFSJOHCJFEFO .PNFOUFFMCFTDIJLLFOEFPQFSBUJPOFFMJOHF[FUUFPOCFNBOEFTZT UFNFOFDIUFS OPH OJFUPWFSWPMMFEJHFBVUPOPNJF NBBSLPNFOEF CFWFMFOWBOEFNFOT*ONJEEFMTHBBUEF"NFSJLBBOTFMVDIUNBDIUFS JOIBBSMBOHFUFSNJKOQMBOOJOHWBOVJUEBUJOWPMMFEJHBVUPOPNF POCFNBOEFWMJFHUVJHFOJOHF[FULVOOFOXPSEFO%FNFOT[BMFDIUFS XFMJOTUBBUCMJKWFOIFUOJWFBVWBOBVUPOPNJFBBOUFQBTTFOBBOIFU UZQFPGGBTFWBOEFNJTTJF
Ethische vragen )FUPOEFS[PFLOBBSBVUPOPNFPOCFNBOEFTZTUFNFOIFFGUVJUFSBBSE FFOFUIJTDIFEJTDVTTJFPQHBOHHFCSBDIU)FMBBTJKMFOFUIJTDIFBTQFD UFOWFFMBMOBCJKUFDIOPMPHJTDIFPOUXJLLFMJOHFO*FEFSFVJUWJOEJOH EJFIFUNBLLFMJKLFSNBBLUPNPPSMPHUFWPFSFOFOEJFEFBGTUBOEUPU IFUXFSLFMJKLFTMBHWFMEHSPUFSNBBLU WFSNJOEFSUOBNFMJKLEFESFNQFM EJFFFOQFSTPPONPFUPWFSXJOOFOPNFFONFEFNFOTUFEPEFO)PF WFSEFSEFNFOTGZTJFLFOFNPUJPOFFMWBOIFUTMBHWFMEWFSXJKEFSEJT EFTUFHFNBLLFMJKLFSIFUXPSEUPNPQEFLOPQUFESVLLFO 5FDIOPMPHJFIFFGUJOEFNFFTUFQPTUNPEFSOFDPO¿JDUFOFFOQBSB EPYBMFTJUVBUJFHFDSFqFSE0WFSIFUBMHFNFFOMPQFOJNNFSTBMMFFO[JK EJFPOTDIVMEJHFCVSHFSTJOFFOEJSFDUFDPOGSPOUBUJFEPEFOPGWFSNJO LFOIFUSJTJDP[JDIWPPSFFONJMJUBJSUSJCVOBBMUFNPFUFOWFSBOUXPPS EFO UFSXJKM[JKEJFWBOFFOBGTUBOEPQFSFSFO°FOWBBLNFFSTDIBEF BBOSJDIUFO°[JDI[FMEFOWPPSFFOHFSFDIUIPFWFOUFWFSBOUXPPSEFO *MMVTUSBUJFGIJFSWPPSJTFOFS[JKETEFMBOHEVSJHFSFDIUTHBOHOBIFU TDIJFUJODJEFOUWBOTFSHFBOUNBKPPSEFSNBSJOJFST&SJD0JO*SBLFO BOEFS[JKETEFNFFSEBOCVSHFSEPEFOJO"GHIBOJTUBOJO UFOHFWPMHFWBOMVDIUBBOWBMMFOWBO*4"'FOEJF WPPS[PWFSEFBVUFVS CFLFOE OJFUUPUFOJHFSFDIUTWFSWPMHJOHIFCCFOHFMFJE
Ethisch geprogrammeerde robots? %F"NFSJLBBO3POBME"SLJO IPPHMFSBBSBBOIFU(FPSHJB*OTUJUVUFPG 5FDIOPMPHZ WFSSJDIUBMKBSFOMBOHNFUBBO[JFOMJKLF¾OBODJqMFTUFVOWBO
IFU"NFSJLBBOTF.JOJTUFSJFWBO%FGFOTJFPOEFS[PFLOBBSEFNPHFMJKL IFEFOWBOFUIJTDIPQFSFSFOEFHFWFDIUTSPCPUT"OEFSTHF[FHE"SLJO XJMNJMJUBJSFSPCPUTNFUEFSFHFMTWBOIFUPPSMPHTSFDIUFOEFSVMFTPG FOHBHFNFOU 30&µT WBOEFNJTTJFQSPHSBNNFSFO [PEBUEFSPCPUT TMFDIUTEPEFMJKLHFXFMELVOOFOVJUPFGFOFOXBOOFFSEBUJOPWFSFFO TUFNNJOHJTNFUEFIVNBOJUBJSFPPSMPHTSFHFMTFOFUIJFL"BOHF[JFO TUSFTTCJKSPCPUTHFFOSPMTQFFMUFOWJKBOEFMJKLFIBBUPPLHFFOGBDUPS JT WJOEU"SLJOEBUSPCPUTPWFSIFUWFSNPHFOCFTDIJLLFOPN´IVNBOFSµ UFIBOEFMFOEBOEFNFOT)JKCFSPFQU[JDIIJFSCJKPOEFSNFFSPQSBQ QPSUFOWBOIFU"NFSJLBBOTF"SNZ4VSHFPO(FOFSBMµT0G¾DF6JUEF[F SBQQPSUFOCMJKLUCJKWPPSCFFMEEBUCJKOBEFIFMGUWBOEFTPMEBUFOFO NBSJOJFSTOJFUWJOEUEBUOJFUDPNCBUUBOUFONFUSFTQFDUFOXBBSEJH IFJECFIBOEFMECFIPSFOUFXPSEFO NFFSEBOFFOEFSEFWJOEUEBU NBSUFMFOUPFHFTUBBOJTPNIFUMFWFOWBOFFOUFBNHFOPPUUFSFEEFO PGCFMBOHSJKLFJOGPSNBUJFPWFSEFPQTUBOEFMJOHFOUFWFSLSJKHFO ;PBMTWFSXBDIUNPDIUXPSEFO SPFQUEFFUIJTDIFSPCPUWBO"SLJOWFMF WSBHFOPQ;VMMFOSPCPUTWFSTDIJMLVOOFONBLFOUVTTFONJMJUBJSFO CVSHFSQFSTPOFFM ,BOFFOSPCPUFFOHFXPOEFNJMJUBJSIFSLFOOFO EJF IFNFSWBO[BMXFFSIPVEFOUFHBBOTDIJFUFO 7FSUPOFOEFNJMJUBJSF SPCPUTOJFUTMFDIUTEFNPSBMJUFJUWBOFFOTMBBG "OEFSTHF[FHESPCPUT IFCCFOHFFOFJHFOEPFMFO NBBSIVOEPFMFJOEFOTUBBOBMMFNBBMUFO EJFOTUFWBOEFEPFMTUFMMJOHFOWBOJFNBOEBOEFST OBNFMJKLEFNJMJUBJS POEFSXJFOTCFWFMIJKTUBBUFOEJFIFNPSEFSTHFFGU8JFJTWFSBOU XPPSEFMJKLBMTEFSPCPUFFOPPSMPHTNJTESJKGQMFFHU
De Amerikaanse luchtmacht traint dit jaar voor het eerst meer drone operators dan gevechts- en bommenwerperpiloten. Een MQ-8B Fire Scout boven de Atlantische Oceaan (foto: U.S. Navy/A. Gragg)
8
Ap: 2009nr6
%F#SJUTFIPPHMFSBBSJOEFSPCPUJDB/PFM4IBSLFZJTFFOGFMUFHFOTUBO EFSWBOEFEFOLCFFMEFOWBO"SLJO)JKHFMPPGUEBUNJMJUBJSFSPCPUT OPPJUJOTUBBU[VMMFO[JKOUFLVOOFOEJTDSJNJOFSFOUVTTFODPNCBU UBOUFOFOOPODPNCBUUBOUFO%BBSOBBTUOPFNUIJKBMTFFOWBO[JKO TDISJLCFFMEFOEFQPUFOUJqMFWFSXPFTUJOHEJF[XBBSCFXBQFOEFSPCPUT JOFFONJTTJFPWFSMBOHFBGTUBOELVOOFOBBOSJDIUFOXBOOFFSFSHFFO SBEJPWFSCJOEJOHNFFSNPHFMJKLJT4IBSLFZCFQMFJUFFOWFSCPEPQEF JO[FUWBOEF[FOJFVXFXBQFOTWPPSEBUEFPOWFSNJKEFMJKLFQSPMJGFSBUJF QMBBUTWJOEU &FOBOEFSF#SJUTFIPPHMFSBBS $ISJTUPQIFS$PLFS CFUPPHUEBUSPCPUT XFM´JOGPSNBUJFµLVOOFOWFSHBSFO NBBSOJFUPWFS´LFOOJTµCFTDIJL LFO JFUTXBBSEFNFOTXFMPWFSCFTDIJLU0PLLFOOFOSPCPUTHFFO LBNFSBBETDIBQFOEFCFSFJEIFJEPNPOEFSFYUSFNFPNTUBOEJHIFEFO [JDI[FMGPQUFPGGFSFOWPPSFFOWSJFOE%JUWFSTDIBGUWPMHFOT$PLFS OPHTUFFETEFNPSFMFDPOUFYU XBBSJOXFEFUFSNFO´HPFEµFO´TMFDIUµ LVOOFOHFCSVJLFO)JKWJOEUEBUXFPOT[POEFSEF[FNPSFMFDPOUFYU JOFFO[JOMP[FXFSFMECFWJOEFO XBBSJOIFUCFSPWFOWBOIFUMFWFOWBO FFONFOTOJFUTMFDIUFSJTEBOWPPSHPFEEFTUFLLFSVJUFFODPNQVUFSUF USFLLFO
Wie is verantwoordelijk? &FOCFMBOHSJKLFWSBBHCJKEFJO[FUWBONJMJUBJSFSPCPUTJTPPLXBBS EFWFSBOUXPPSEFMJKLIFJEVJUFJOEFMJKLCFSVTUJOHFWBMWBOPOCFEPFMEF PGPOXFUUJHFTDIBEFPGBOEFSFOFHBUJFWFHFWPMHFO;JKOIFUEF QSPHSBNNFVST EFGBCSJLBOUFO EFPQFSBUPST DPNNBOEBOUFO CVSHFSBNCUFOBSFOPGQPMJUJDJ .BBSFSCFTUBBOPPL[PSHFOEBUSPCPUTOJFUEFVHEFMJKLGVODUJPOFSFO FO[FMGTBNPLLVOOFONBLFO;PGVODUJPOFFSEFFFOTFNJBVUPOPPN SPCPUJDBLBOPOWBOEF;VJE"GSJLBBOTFMBOENBDIUJOPLUPCFSOJFU HPFE NFUBMTHFWPMHEBUFSOFHFO´FJHFOµNJMJUBJSFOHFEPPEXFSEFO FOHFXPOESBBLUFO0PLJTFSIFUSJTJDPEBUEFUFHFOQBSUJKSPCPUT HFWBOHFOOFFNUPGIBDLUFOWFSWPMHFOTPQPOTMPTMBBU&SCFTUBBUPPL EFWSFFTEBUNJMJUBJSFSPCPUTEFESFNQFMPNFFODPO¿JDUPGPPSMPH UFCFHJOOFOWFSMBHFO BBOHF[JFONJOEFSMFWFOTBBOFJHFO[JKEFPQ IFUTQFMTUBBO.BBSSPCPUTLVOOFOPPLWBOOFHBUJFWFJOWMPFEPQ EFHSPFQTDPIFTJF[JKO CJKWPPSCFFMEXBOOFFS[FJFEFSFBDUJFWBOEF NJMJUBJSWBTUMFHHFOFONPHFMJKL´LXBBEµUFSVHSBQQPSUFSFO
Tactische generaal /JFVXFUFDIOPMPHJFqOIFCCFOFFOPNHFWJOHHFDSFqFSEXBBSJOIFU TUSBUFHJTDIF PQFSBUJPOFMFFOUBDUJTDIFOJWFBVWBOPPSMPHTWPFSJOH TBNFOHFQFSTUXPSEFOFOWJSUVFFMMJKLFOPQnnOGVODUJF5PFONBMJH DPNNBOEBOUWBOIFU"NFSJLBBOTF,PSQT.BSJOJFST HFOFSBBM$IBSMFT $,SVMBL JOUSPEVDFFSEFJOEFUFSN´TUSBUFHJTDIFLPSQPSBBMµ %BBSNFFCFEPFMEFIJKEBUJOEFOJFVXFEZOBNJTDIFFODPNQMFYFHF WFDIUFOPQEFHSPOEFFOLPSQPSBBMTPNT[FFSTOFMMFCFTMJTTJOHFONPFU OFNFO XBBSWBOEFHFWPMHFO[JDIVJUTUSFLLFOUPUIFUPQFSBUJPOFFM
TPNT[FMGTIFUTUSBUFHJTDIOJWFBV1FUFS4JOHFSJOUSPEVDFFSUNFU EFUFSN´UBDUJTDIFHFOFSBBMµFFOTPPSUHFMJKLGFOPNFFO XBOOFFSIJK DPOTUBUFFSUEBUEFNPEFSOFUFDIOPMPHJFIFUNPHFMJKLNBBLUEBUHF OFSBBMTWBOBGHSPUFBGTUBOELVOOFOJOHSJKQFOPQIFUUBDUJTDIOJWFBV PPLXFMBBOHFEVJEBMTNJDSPNBOBHFNFOU)JFSEPPSCFTUBBUIFU HFWBBSEBUHFOFSBBMTJOQMBBUTWBOPQTUSBUFHJTDIOJWFBVUFPQFSFSFO WBOBDIUFSFFODPNQVUFSTDIFSNUBDUJTDIFCFTMJTTJOHFOHBBOOFNFO ;PLXBNIFUJO"GHIBOJTUBOUJKEFOTFFOPQFSBUJFWPPSEBUESJFIPHFSF DPNNBOEBOUFOUFHFMJKLFSUJKEWFSTDIJMMFOEFCFWFMFOBBOFFOMBHFSF DPNNBOEBOUJOIFUWFMEHBWFO
Civiele contractanten ;PBMTCFLFOENBLFOXFTUFSTFTUSJKELSBDIUFOTJOETIFUFJOEFWBOEF ,PVEF0PSMPHJOUPFOFNFOEFNBUFHFCSVJLWBOQBSUJDVMJFSFWFJMJH IFJET¾SNBµT)PFXFMIFUIJFSWPPSOBNFMJKLHBBUPNPOEFSTUFVOFOEF UBLFO [PBMTIFUMFWFSFOWBOBDDPNNPEBUJF WPFEJOH USBOTQPSUFE [JKODJWJFMFDPOUSBDUBOUFOTPNTPPLCJKNJMJUBJSFHFWFDIUTUBLFOCFUSPL LFO%BUHFMEUPPLWPPSIFUPQFSFSFONFUPOCFNBOEFTZTUFNFO;P NBBLUFODPOUSBDUBOUFOEFFMVJUWBOFFOQFSTPOFOUFMMFOEUFBN EJFEFFFSTUFHFWFDIUTPQFSBUJFWBOEF32"(MPCBM)BXL6"7JOEF PQFSBUJF&OEVSJOH'SFFEPNPOEFSTUFVOEFO7FSTDIJMMFOEFWBOEF[F DPOUSBDUBOUFOXBSFOOPEJHPNIFUWPFSUVJHUFPQFSFSFOFOBMT(MPCBM )BXLQJMPUFOUFGVOHFSFO &FOCFMBOHSJKLBMHFNFFOQSPCMFFNCJKEFJO[FUWBOQBSUJDVMJFSF WFJMJHIFJETCFESJKWFOJTFDIUFSOPHTUFFETEFBDDPVOUBCJMJUZ&SCFTUBBO OPHTUFFETMBDVOFTJOEFCFTUBBOEFSFDIUTSFHFMJOHFO JOUFSOBUJPOBBM FOOBUJPOBBM EJFSFMFWBOU[JKOWPPSEFBDUJWJUFJUFOWBOEF[FCFESJK WFO#PWFOEJFOIFCCFODPOUSBDUBOUFOHFFOSFDIUPQEFTUBUVTWBO LSJKHTHFWBOHFOF CFIPVEFOTFFOVJU[POEFSJOHEJFEF%FSEF$POWFOUJF WBO(FOoWFNBBLU0PLJTFSPOEVJEFMJKLIFJEPWFSEFHSFO[FOWBOEF TUBBUTBBOTQSBLFMJKLIFJE
Zijn robots de oplossing? %FUPFOFNFOEF"NFSJLBBOTFJO[FUWBONJMJUBJSFSPCPUTHFUVJHUWBO EF"NFSJLBBOTFWPPSMJFGEFWPPSUFDIOPMPHJFWPPSEFPQMPTTJOHWBO QSPCMFNFO%FNPEFSOFNJMJUBJSFUFDIOPMPHJFJTFDIUFSIFUNFFTU FGGFDUJFGJOUSBEJUJPOFMFPPSMPHFOUFHFOUFHFOTUBOEFSTNFUSFHVMJFSF TUSJKELSBDIUFO%BBSPNXBTEF"NFSJLBBOTFWFMEUPDIUJO*SBLJO FFOWPVEJHUFXJOOFO.BBSEBBSOBHFSBBLUFOEF"NFSJLBOFOJOFFO MBOHEVSJHFHVFSSJMMBPPSMPHWFSXJLLFME0PL*TSBqMIBENFU[JKONP EFSOTUFLSJKHTNBDIUWBOIFU.JEEFO0PTUFOHFFOBEFRVBBUBOUXPPSE PQEFGBOBUJFLF JSSFHVMJFSF)F[CPMMBITUSJKEFSTJOEF[PHFOPFNEF [PNFSPPSMPHJO-JCBOPOWBOKVMJ #FEBDIUNPFUXPSEFOEBUEFBBSEWBOPPSMPHOJFUWFSBOEFSU NBBSXFM IFULBSBLUFS%F1SVJTJTDIFNJMJUBJSF¾MPTPPG$BSMWPO$MBVTFXJU[IFFGU JOEJUWFSCBOEIFUCFHSJQ´GSJDUJFµJOEFPPSMPHWPFSJOHHFuOUSPEVDFFSE ²"MMFTJT[FFSTJNQFMJOEFPPSMPH NBBSIFUTJNQFMFJTNPFJMJKL%F[F
Ap: 2009nr6
NPFJMJKLIFEFOIPQFO[JDIPQFOWFSPPS[BLFOFFOGSJDUJF³%FNPHF MJKLFPPS[BLFOWBOGSJDUJF[JKOUBMSJKLXFFSTPNTUBOEJHIFEFO UFSSFJO TUSFTT WFSNPFJEIFJE UPFWBM HFMVL NJTWFSTUBOEFOFOPOWFSXBDIUF HFESBHJOHFOWBOEFUFHFOTUBOEFS5FDIOPMPHJFXFSLUFDIUFSWPPSOB NFMJKLPOEFSGSJDUJFMP[FPNTUBOEJHIFEFO
9
1.
P.W. Singer, Wired for War – The Robotics Revolution and Conflict in the 21st Century, The Penguin Press, New York, 2009.
2.
Tim Ripley en Caitlan Harrington, ‘Mix and Match – Integrating UAVs into the Battlespace’, Jane’s Defence Weekly, 5 augustus 2009, p. 28.
3.
‘Assimilating Unmanned Aircraft Systems’, Air & Space Power
%F"NFSJLBBOTFNBSJOJFSTHFOFSBBM+BNFT/.BUUJT WPPSNBMJH 4VQSFNF"MMJFE$PNNBOEFS5SBOTGPSNBUJPOWBOEF/"70 NFFOUEBO PPLEBUUFDIOPMPHJFIFUPPSMPHTQSPCMFFNOJFUPQMPTUFONFDIBOJTUJ TDIFCFOBEFSJOHFOWBOPPSMPHOJFUXFSLFO.BUUJTFSLFOUEBUSPCPUT FFOCFMBOHSJKLFSPMLVOOFOTQFMFOPQIFUHFCJFEWBOJOMJDIUJOHFO TVSWFJMMBODFFOWFSLFOOJOHFO.BBSIJKHFMPPGUOJFUEBUNJMJUBJSF SPCPUTLVOOFOEJTDSJNJOFSFOBMTFFOWJKBOEPPSMPHWPFSU´BNPOH UIFQFPQMFµ [PBMTIFUHFWBMJTJO*SBLFO"GHIBOJTUBO.BUUJTWBU [JKOKBBSNJMJUBJSFFSWBSJOHJOESJFXPPSEFOTBNFO²*NQSPWJTFFS JNQSPWJTFFS JNQSPWJTFFS³
4.
Alvin & Heidi Toffler, War and Anti-War, Warner Books, New York, 1995.
5.
Tom van den Broek, ‘More Training on UAVs than Bombers, Fighters’,
6.
Kamerbrief Wereldwijd Dienstbaar , Kamerstuk 31.243, nr. 1.
7.
Kunstmatige intelligentie (KI) is het laten denken en doen van
0PSMPHJTFOCMJKGUVJUFJOEFMJKLFFOTPDJBBMGFOPNFFO XBBSCJKWPPSBM NFOTFMJKLFJOWFOUJWJUFJUFOJNQSPWJTBUJFWFSNPHFOWFSFJTUJT8BOU POEBOLTBMMFOJFVXFHFBWBODFFSEFUFDIOPMPHJFEJFEF"NFSJLBBOTF LSJKHTNBDIUEFBGHFMPQFOKBSFOIFFGUJOHFWPFSE JTEFTJUVBUJFJO "GHIBOJTUBO FO1BLJTUBO BMMFFONBBSWFSTMFDIUFSE7PPSEF[FQPTU DPO¿JDUTJUVBUJFTCFTUBBOHFFONJMJUBJSFPQMPTTJOHFO7FSFJTUJTFFO HFuOUFHSFFSEFJO[FUWBOEJQMPNBUJF NJMJUBJSFO POUXJLLFMJOHTIVMQ QPMJUJFFOKVTUJUJF
9.
Journal, zomer 2009, p. 6.
USA Today, 16 juni 2009.
machines op een intelligente wijze. Intelligentie is het kunnen oplossen van problemen op basis van eigen ervaringen en leren, ook met heel weinig informatie. 8.
United States Air Force Unmanned Aircraft Systems Flight Plan 2009-2047, Headquarters United States Air Force, Washington D.C., 18 mei 2009, pp. 50-51. Dave Grossman, On Killing, Little Brown, New York, 1996, p. 98; en Thomas G. Vincent, ‘The Ethics of Robotic War’, Single Doubt, 26 februari 2009, singledoubt.wordpress.com/2009/02/26/the-ethicsof-robotic-war.
10. Zie voor een uitgebreide opzet van dit project: Ronald C. Arkin, Governing Lethal Behavior: Deliberative/Reactive Robot Architecture, Mobile Robot Laboratory, College of Computing, Georgia Institute of Technology, 2008. 11. Surgeon General’s Office, Mental Health Advisory Team (MHAT) IV;
Tot slot
Operation Iraqi Freedom 05-07; Final Report, 17 november 2006. 12. Noel Sharkey, ‘Robot Wars Are a Reality’, The Guardian, 18 augustus
)FUCPWFOTUBBOEFCFTDISJKGUJOIFULPSUFFOBBOUBMCFMBOHSJKLFBT QFDUFOWBOEFTUPSNBDIUJHFPOUXJLLFMJOHPQIFUHFCJFEWBONJMJUBJSF SPCPUT1FUFS4JOHFSNFFOU[FMGTEBUXFPQIFUHFCJFEWBOEFSPCPUT OPHJOIFUUJKEQFSLWBOEF5'PSEMFWFO)FUHFCSVJLWBOSPCPUTJOEF PPSMPHTWPFSJOHWBOEFMBBUTUFKBSFOCFQFSLU[JDIOJFUMBOHFSUPU´%µ ´EVMM EJSUZBOEEBOHFSPVTµ UBLFO%FUPFOBNFJODPNQVUFSLSBDIU FOEFPOUXJLLFMJOHFOPQIFUHFCJFEWBOEFLVOTUNBUJHFJOUFMMJHFOUJF CJFEFONPHFMJKLIFEFOWPPSEFUPFOBNFJOBVUPOPNJF
2007; Sharkey, ‘Grounds for Discrimination: Autonomous Robot Weapons’, RUSI Defence Systems, oktober 2008, pp. 86-90. 13. Christopher Coker, Ethics and War in the 21st Century, Routledge, Londen/New York, 2008, pp. 149-150. 14. Noah Shachtman, ‘Robot Cannon Kills 9, Wounds 14’, www.wired.com, 18 oktober 2007. 15. Charles C. Krulak, ‘The Strategic Corporal: Leadership in the Three Block War’, Marines Magazine, januari 1999, www.au.af.mil/au/awc/ awcgate/usmc/strategic_corporal.htm.
;PBMTJOIFUWFSMFEFOPPLWBBLIFUHFWBMJTHFXFFTU MPPQUEFSFHFM HFWJOHBDIUFSCJKEF[FOJFVXFUFDIOPMPHJTDIFPOUXJLLFMJOHFO%BU HFMEUJOIFUCJK[POEFSWPPSEFFUIJTDIFEJNFOTJFWBOSPCPUJTFSJOH.FU EBMFOEFQSJK[FOFOUFDIOPMPHJFEJFTUFFETNBLLFMJKLFSUFWFSLSJKHFOJT LBOFSFFOSPCPUXBQFOXFEMPPQPOUTUBBOEJFNPFJMJKLUFTUPQQFOJT 5PUTUBOELPNJOHWBOJOUFSOBUJPOBMFSFHFMHFWJOHFOFFOFUIJTDIFDPEF PQIFUHFCJFEWBOBVUPOPNFNJMJUBJSFHFWFDIUTSPCPUT[JKOEBOPPL ESJOHFOEOPPE[BLFMJKL°WPPSIFUUFMBBUJT
16. Singer, ‘Tactical Generals, Leaders, Technology, and the Perils of Battlefield Micromanagement’, Air & Space Power, zomer 2009, pp. 78-88. 17. Michael J. Guidry en Guy J. Wills, ‘21st Century Logistics: Future UAV Pilots: Are Contractors the Solution?’, Air Force Journal of Logistics, winter 2004, www.findarticles.com/p/articles/mi_m0IBO/ is_4_28/ai_n14700022/?tag=content;coll. 18. Zie: De inhuur van private militaire bedrijven – Een kwestie van verantwoordelijkheid, Adviesraad Internationale Vraagstukken, nr. 59, december 2007.
Generaal-majoor der mariniers b.d. mr. drs. C. Homan is werkzaam bij Instituut Clingendael.
19. Carl von Clausewitz, Over de Oorlog, Het Wereldvenster, Houten, 1991, p. 98. 20. Wired for War, The Brookings Institution, Anderson Court Reporting,
Wilt u reageren? Mail de redactie:
[email protected].
26 januari 2009.
