INHOUDSOPGAVE
Ontstaan 3 Het centrum van de liturgische klok 3 Het Chi-Rho teken en de Davidsster 3 Het synagogaal jaar 4 Joodse feestdagen 4 Joodse kalendermaanden 5 De Joodse schrikkelmaand 6 Het kerkelijk jaar 6 Zondagen van de Advent 7
De liturgische klok is een weerspiegeling van de relatie met Israël, waaraan de gemeente uitdrukking wilde geven. In deze klok zijn het synagogaal jaar en het kerkelijk jaar samengebracht. Ik hoop dat deze brochure de geïnteresseerde gemeente voldoende informatie geeft over het ontstaan en de betekenis.
Kerstfeest 7 Zondagen van de Epifani 7
C.B.V.
Op weg naar Pasen 8 Veertigdagentijd 8
Kampen, juni 2015
Pasen 9 De zondagen van Pasen naar Pinksteren 9 Pinksteren en Trinitatis 9 De christelijke feestdagen met Nederlandse namen 10 De liturgische kleuren 10 De Wijzer 10 Bijlage: de constructie 11
2
Voorkant: foto Jan van Dijk
ONTSTAAN De visie en identiteit van onze gemeente werd in 2006 in hervormd-gereformeerde Open Hof-kring wel samengevat als ‘huis naast de synagoge’. Dit naar de titel van een boek van Maarten den Dulk waarin hij wijst op de bijzondere setting van de kerk ten overstaan van Israël en de heidenvolkeren. Hij beschrijft de kerk in zijn boek onder drie invalshoeken: ze heeft (1) een Joodse aanleg, (2) een heidense aandrift, en - in de interactie van deze beide 1 zoiets als – (3) een christelijke overlevering. In de historie van onze gemeente betekent het o.a. voor de prediking dat we bij de exegese van de Schrift ook luisteren met een oor naar (de uitleg van) Israël. Al vroeg bestond de behoefte om de relatie met Israël vorm te geven in een liturgische kalender. De eerste pogingen daartoe werden gedaan door verschillende creatieve gemeenteleden eind jaren ’90. Zij maakten ‘wenteltrappen door de tijd’. Gekozen werd tenslotte voor een model dat in multiplex werd uitgezaagd en aan de wand gehangen. Toen in 2009 hervormd en gereformeerd intensiever gingen samenwerken in de erediensten werd de behoefte gevoeld om de liturgische klok opnieuw te ontwerpen en te construeren in hoogwaardiger materialen. Vader Cornelis (ontwerp) en zoon Corné (realisatie) Vreugdenhil hebben dit op zich genomen. Zij werkten aan de klok vanaf eind 2010. De zondag na Pasen 2012 werd de nieuwe liturgische klok in de kerkzaal van Open Hof geplaatst. Inmiddels speelde toen ook al intensievere samenwerking met de gereformeerde Burgwalkerk met wie een samenwerkingsovereenkomst was getekend (2007). En zo is de klok uiteindelijk ook terechtgekomen in de protestantse wijkgemeente die eind 2014 ontstond.
HET CENTRUM VAN DE LITURGISCHE KLOK De klok beeldt de nauwe verbondenheid uit van de Kerk met Israël. Er zijn verschillende symbolische interpretaties mogelijk. Zichtbaar is dat de Messias/Christus uit Israël is. Niettemin is het christus-monogram niet van hetzelfde materiaal als de davidsster, maar van hetzelfde materiaal als van de kerkelijke kalender. Die kerkelijke zonne-kalender richt zich op en danst rondom de Joodse feestkalender die zich houdt aan het maanjaar.
Het Chi-Rho teken en de Davidsster Het Chi-Rho teken bestaat uit de Griekse letters Chi en Rho (X en P). Deze staan voor de beginletters van de naam Christus. Het christelijk monogram dateert van de vierde eeuw na Christus. Het is door de Romeinse keizer Constantijn ingevoerd nadat hij in een visioen dit teken zag met het onderschrift: “In dit teken zult ge overwinnen”. Zo werd dit voor christenen een Christogram. In de liturgische klok is het Chi-Rho-teken vervaardigd van rood koper, evenals de kerkelijke kalender aan de buitenkant. Het ontwerp is geïnspireerd op de 4e eeuwse afbeelding 2 hiernaast. Daarin is het Chi-Rho teken vormgegeven in de krans van de overwinning. 1 2
Maarten den Dulk, Een huis naast de synagoge, Zoetermeer 2000 http://www.seiyaku.com/customs/crosses/chi-rho.html
3
De Davidsster (Maĝeen David in het Hebreeuws) werd in de oudheid en in de Middeleeuwen al in de joodse kunst toegepast. Zo draagt bijvoorbeeld in Israël een stenen gewelf van een 3e/4e-eeuwse synagoge dit teken. Pas in de 15e eeuw begon de zespuntige ster als een speciaal joods teken te gelden. Hiernaast de Davidsster in het roosvenster van de synagoge in Groningen. In de liturgische klok is de Davidsster uitgevoerd in messing (geel).
HET SYNAGOGAAL JAAR Joodse feestdagen Het Chi-Rho-teken en de Davidsster liggen op een blauwe ondergrond. Ze bewegen onafhankelijk van elkaar. Het Chi-Rho-teken is verbonden met de buitenste ring van de christelijke zondagen en draait met die ring mee. De Davidsster is verbonden met de binnenste cirkel met blauwe achtergrond. De kerkelijke en synagogale kalenders draaien onafhankelijk van elkaar omdat ze per jaar een verschillende startpositie hebben. Daarover straks meer. Op de blauwe achtergrond zijn negen belangrijkste joodse gedenkdagen weergegeven Het zijn:
Nisan 15-22 Nisan 27 Sivan 6-7
Pesach Jom Hasjoa Sjavoeoth
Tisjri 1-2 Tisjri 10 Tisjri 15-21 Tisjri 23 Kislev 25 -2 Adar 14
Rosj-Hasjanah Jom-Kippoer Soekkot Simchat Thora Chanoekah Poeriem
Paasfeest Holocaust Wekenfeest / Pinksterfeest Nieuwjaarsfeest Grote Verzoendag Loofhuttenfeest Vreugde der Wet Inwijdingsfeest Lotenfeest 3
Voor alle joodse feesten, zie: de internetpagina in de voetnoot .
3
4
http://www.beleven.org/feesten/joden/
Joodse kalendermaanden De joodse maanden zijn weergegeven in de stalen rand op de blauwe achtergrond. De scheidingtekens tussen de maanden zijn "uitgesneden", waardoor de blauwe ondergrond zichtbaar blijft. De joodse en de christelijke kalender lopen niet gelijk. De joodse kalender is gebaseerd op de maancyclus. Het joodse jaar is -evenals onze christelijke kalender- ingedeeld in twaalf maanden. Een belangrijk verschil is dat iedere maand begint met nieuwe maan. Elke volgende dag begint met het invallen van de nacht, en evenzo beginnen alle feestdagen 's avonds. De eerste maand van het jaar is de maand Nisan. Dat is in onze maand maart of april. Echter, het Joodse Nieuwjaar is op de eerste dag van de zevende maand, de maand Tisjri. Voorbeeld: In ons jaar 2015 is het nieuwe maan op 20 maart. Dus de kalenderdag 1 Nisan van het jaar 4 5776 valt op 21 maart, maar die eerste Nisan begint in de avond van 20 maart. De twaalf maanden van het joodse jaar zijn : 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.
Nisan Ijar Sivan Tammoez Av Eloel Tisjri Chesjwan Kislev Tevet Sjevat Adar Adar sjeni
mrt/apr apr/mei mei/jun jun/jul jul/aug aug/sept sept/okt okt/nov nov/dec dec/jan Jan/febr febr/mrt mrt (schrikkelmaand)
Adar Sjeni is een tweede maand Adar die 7 keer in 19 jaar als schrikkelmaand wordt ingevoegd.
.
4
http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/diversen/42757-joodse-kalender-5775-2014-2015-vanaf-tisjri-tot-elloel.html#8
5
De Joodse schrikkelmaand Onze kalender in de huidige vorm is in 1582 ingevoerd door de rooms-katholieke kerk. (Gregoriaanse kalender.) De basis is de tijd die de aarde nodig heeft om rond de zon te draaien: een zonnejaar. Dat zijn ongeveer 365 dagen. De afwijking wordt gecorrigeerd door schrikkeljaren. Het joodse jaar heeft op basis van de maanstanden 354 dagen. Om de maankalender in harmonie te houden met de zonnecyclus worden er eveneens correcties toegepast. Niet met een dag in de vier jaar, maar met een maand in het 3e , 6e , 8e , 11e , 14e , 17e en 19e jaar van elke cyclus van 19 jaar. De extra maand wordt ingevoegd voorafgaand aan de maand waarin Pesach valt. Zo’n jaar wordt “shana m‘oeberret” genoemd, letterlijk “een zwanger jaar”. Voorbeeld: Het jaar 5768 (2007/2008) is het elfde jaar in de cyclus van negentien jaren en dus een schrikkeljaar. Dat betekent dan dat Pesach (eind april) laat valt, net als Rosj Hasjana (begin oktober). Hieronder zijn tot 2027 de jaren aangegeven, waarin een dubbele maand Adar wordt ingevoegd.
2014 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 17
18
19
1
2
3
4
5
6
7
8
9 10
11
Deze verschillen in kalender en kalendercorrecties (schrikkeldagen en schrikkelmaand) hebben invloed op onze liturgische klok. Om die kalenders in de juiste onderlinge verhouding te plaatsen beweegt de binnenste cirkel, met de Joodse maanden, onafhankelijk van de buitenste ring, met de christelijke weken/zondagen. Het Chi-Rho teken draait met de buitenste ring mee.
HET KERKELIJK JAAR Het kerkelijk jaar is vormgegeven in de buitenste koperen ring van de klok en telt 52 zondagen. Voor het weergeven van de liturgische kleuren zijn 52 vierkantjes met een laserstraal uitgesneden. Sommige vakjes geven twee zondagen weer, op andere staan feestdagen. De liturgische kleuren zijn van duurzame kunststof achter de koperen plaat geplaatst. Het kerkelijk jaar begint niet in januari, maar op de eerste zondag van de Advent (tussen 27 november en 3 december) en eindigt met Eeuwigheidszondag (de laatste zondag voor de Advent). Veel zondagen hebben latijnse namen. Gerekend vanaf Eeuwigheidszondag onderscheiden we 'kringen', groepen van zondagen.
6
Zondagen van de Advent Het kerkelijk jaar begint met vier zondagen van de Advent. Ze hebben Latijnse die ontleend zijn aan de introïtus-tekst van de zondag. Levavi Populus Sion Gaudete Rorate coeli
Tot u Heer, heb ik geheven ( Ad te Domine, levavi ) Volk van Sion Verblijdt u Dauwt hemelen
Ps 25.1 Jes 30.19 Zach 9.9/ Filip 4.4 Jes 45.8
Kerstfeest Het Kerstfeest wordt gevierd op 25 en 26 december. De zondag op de klok is de vijfde zondag na Eeuwigheidszondag. Op de klok is er na Kerstfeest een extra zondag vrij gehouden. Die is nodig als Kerst bijvoorbeeld precies op zondag 25 dec. valt. Er is dan een zondag óver, namelijk 1 januari, tussen Kerst en de vaste datum van Epifanie. Want Epifanie wordt dan gevierd op zondag 8 januari. Dit was het geval in 2011-2012. Dit herhaalt zich in 2017.
Zondagen van de Epifani Epifanie betekent: de verschijning van de Heer. In de oude Kerk waren er veel meer adventszondagen; en die waren niet op Kerst (de geboorte van de Messias) gericht, maar op de Epifanie (het verschijnen van de Messias in de wereld in het laatste der dagen). De geboorte van Jezus is in de Epifanie slechts een moment. Op de zondagen van de Epifanie zijn drie belangrijke momenten uit het leven van Jezus aan de orde: dat Hij als kind aanbeden wordt door wijzen uit het Oosten; dat God Hem bij zijn doop in de Jordaan zijn Zoon noemt; en dat Hij op een bruiloft water in wijn verandert. Epifanie wordt gevierd op een vaste datum: 6 januari. Zondag Epifanie valt daarom tussen 2 en 8 januari. Het aantal zondagen van Epifanie varieert van twee tot zes. Die elasticiteit is nodig door het 5 wisselende tijdstip van Pasen. Want Pasen heeft geen vaste datum op de zonnekalender; het kan dus vroeg en laat vallen. Het aantal zondagen Epifanie beweegt daar als het ware in mee: vroege Pasen vraagt om minder zondagen Epifanie, een late Pasen om meer zondagen. Voorbeeld: e 1 zondag zondagen van Epifanie naar Pasen 2010, 2021 3 jan. 13 2011 2 jan. 16 5
Op grond van een besluit van de Kerk in het jaar 325, waarin men zich van de vaste Joodse paasdatum 14/15 Nisan losmaakte.
7
Op weg naar Pasen Negen zondagen vóór Pasen begint het aftellen naar Pasen toe. Zondag Septuagesima 70 dagen vóór Pasen. Zondag Sexagesima 60 dagen vóór Pasen. Zondag Quinquagesima 50 dagen vóór Pasen. Na Aswoensdag begint dan de veertigdagentijd.
Veertigdagentijd De 40-dagen-tijd begint met de As-woensdag. De zondagen naar Pasen toe worden bij die 40 dagen niet meegeteld; zij zijn als het ware stapstenen door het water heen. Ze hebben Latijnse namen die verwijzen naar een tekst uit 6 de Bijbel.
Invocabit Reminiscere Oculi mei Laetare Judica Palmarum
6
Hij heeft mij geroepen (Ps 91) Herinnert U mijn zonden niet (Ps 25) Mijn ogen zijn bestendig op u (Ps 25) Verblijdt u (Ps 122) Oordeelt mij niet (Ps 43) Palmzondag, dag van de intocht in Jeruzalem
De zondagen hadden in de klassieke westerse traditie namen gekregen ontleend aan de Latijnse aanvangswoorden van de openingsantifoon van de beginpsalm van die zondag.
8
Pasen Pasen vieren we, zoals al vermeld, niet op een vaste datum, zoals Kerstfeest en Epifanie, maar op de zondag na de eerste volle maan in de lente (de lente begint op 21 maart). In de oude Kerk lag de paasdatum wél vast. Jezus is immers opgestaan na de pesachviering bij volle maan in de maand Nisan, 14/15 Nisan. Toen de Kerk de Joodse kalender losliet is Pasen losgeraakt van Pesach. De maand Nisan begint op de dag na de Nieuwe maan, die het dichtst staat bij het astronomische begin van de lente. In 2015 is het nieuwe maan op 1 Nisan (20 maart). Pesach wordt gevierd 15-22 dagen later (4-10 april). In 2015 is het volle maan op 4 april (14/15 Nisan). Pasen wordt gevierd op de eerste zondag daarna. Dat is 5 april (17 Nisan). Door de vaste datum van Epifanie en de verschuivende datum van Pasen zagen we eerder dat dit in de kalender wordt opgevangen door een wisselend aantal zondagen van Epifanie. Datzelfde gebeurt met het wisselend aantal "zondagen na Pinksteren". Deze vangen de rek op tussen de verschuivende datum van Pasen en de vaste datum van Kerstfeest. Beloken Pasen In beloken zit het woord sluiten (beluiken). De viering van het Paasfeest wordt afgesloten.
De zondagen van Pasen naar Pinksteren Tussen Pasen en Pinksteren hebben we vijf zondagen. e e Hemelvaartsdag valt op de 40 dag na Pasen. Pinksteren op de 50 dag na Pasen; vandaar e ook de naam: pentekostè, 50 . De zondag vóór Pinksteren, zondag Exaudi, wordt ook Wezenzondag genoemd. Misericordia Domini Jubilate Cantate Rogate Hemelvaartsdag Exaudi
het erbarmen van de Heer (Ps. 89:2) Jubelt (Ps 66:1) Zingt (Ps 98:1) Vraagt (Ps 66:20) Hoor Heer (Ps 27) Wezenzondag
Pinksteren en Trinitatis Pinksteren valt altijd op de 7e zondag na Pasen. De zondagen van Pinksteren tot het eind van het kerkelijk jaar nummeren we als " ..e zondag na Pinksteren". Omdat echter direct na Pinksteren Trinitatis wordt gevierd met drie e ‘zondagen na Trinitatis’ begint deze nummering met de 5 zondag na Pinksteren, enz. Trinitatis is de zondag van de Drie-eenheid. 9
De christelijke feestdagen met Nederlandse namen De christelijke feesten Pasen en Pinksteren worden op zondagen gevierd en staan bij de desbetreffende zondag / week. Hetzelfde geldt voor Palmzondag, Beloken Pasen en Eeuwigheidszondag. Het Kerstfeest valt niet op een zondag, maar wel op een vaste datum. Omdat het één van de drie 'grote' christelijke feesten is, werd gekozen voor een eigen plek bij één van de 52 vakjes. Een aantal feestdagen heeft geen plaats gekregen bij de 52 zondagen. Zij staan in kleinere letters op de rand. Het zijn: Aswoensdag, Goede Vrijdag, Hemelvaartsdag en Wezenzondag. Goede Vrijdag vormt met Witte Donderdag en Stille Zaterdag één geheel (triduüm sanctum).
De liturgische kleuren Tijdens het kerkelijk jaar worden verschillende liturgische kleuren gebruikt. Iedere kleur heeft zijn eigen periode in het kerkelijk jaar en zijn eigen betekenis. Al in de tiende eeuw kende men in de liturgie aan kleuren een symbolische betekenis toe. Vanaf de dertiende eeuw kregen ze de betekenis zoals we die nu kennen. Paars is de kleur van soberheid en inkeer, boete en berouw. Wit weerspiegelt zuiverheid, gebruikt op de feesten die te maken hebben met nieuwheid en verlossing. Groen is de kleur van de natuur en de aarde. Groen drukt ook verwachting uit: eens komt de grote zomer. Rood wordt verbonden met het vuur van de Geest. De vijfde liturgische kleur roze, als schakering van paars, is niet gebruikt. De liturgische kleuren op de klok stemmen overeen met de antependia, de kleden die aan de kansel en over de liturgische tafel hangen. Bij bijzondere gelegenheden worden afwijkende liturgische kleuren gebruikt. Deze zijn niet verwerkt in de liturgische klok. Ze worden wel weergegeven in de antependia. • • • • •
uitvaartdienst: bevestiging van een huwelijk: bevestiging van ambtsdragers: openbare belijdenis: ingebruikname van een kerkgebouw:
paars of wit rood of wit rood rood of wit eventueel rood
DE WIJZER De Wijzer is uitgevoerd in geel koper (messing) en kan met de hand verschoven worden.
10
BIJLAGE: DE CONSTRUCTIE
Het ontwerp van de tekentafel
Het Chi-Rho teken dubbellaags
Passen en meten
De ogen van de liturgische kleuren 11
12
De Wijzer
De stalen ring voor de maanden
De buitenring met binnencirkel
De draaiconstructie
