Onderwijs voor een kennissamenleving

Onderwijs voor een kennissamenleving

Onderwijs voor een kennissamenleving

Digitale leeromgevingen nader bekeken

Auteurs: Sander Bockting Jasper Bragt Maurice Liebregt Peter Oost Enschede, 13 juni 2003 Opdrachtgever: Rathenau Instituut

Voorwoord Onze keuze voor de digitale leeromgeving als onderwerp van een TA-studie is niet alleen te verantwoorden vanwege het feit dat we nu zelf in het onderwijs zitten. Ook vinden wij het interessant, om te weten wat er met het onderwijs gaat gebeuren, wanneer wij misschien al klaar zijn. Wij hebben ons als doel gesteld om een indruk te krijgen van de ontwikkeling van de digitale leeromgevingen. Een TA-studie zal informatie opleveren waarmee de ontwikkeling van digitale leeromgevingen een stuk gestructureerder plaats zal kunnen vinden. Tevens zullen bepaalde onwenselijke effecten van deze ontwikkeling in een vroeg stadium als zodanig herkend worden, zodat maatregelen kunnen worden getroffen om deze effecten te verzachten of misschien geheel te voorkomen. Onze dank gaat uit naar iedereen die op welke manier dan ook zijn of haar steentje bij heeft gedragen aan het resultaat van ons onderzoek dat hier nu voor u ligt. Bovendien willen wij expliciet de deskundigen bedanken die wij bereid hebben gevonden om zich door ons te laten interviewen. Deze deskundigen zijn: drs. Q. Hamel drs. H.W. Sligte dhr. Bulsink dhr. Winkelhorst drs. R.K. Jacobi drs. F. Kresin dhr. R. op den Akker dr. L.A. Plugge Wij hopen dat het resultaat van al dit werk bruikbaar kan zijn in de toekomst. . . Sander Bockting Jasper Bragt Maurice Liebregt Peter Oost Groep 27

Management summary Dit rapport is het resultaat van een technology assesment van de ontwikkeling van de digitale leeromgeving. In de laatste jaren heeft de opkomst van de moderne informatie en communicatie technologie ( ict) een grote sprong voorwaarts gemaakt. ict is ook doorgedrongen in het onderwijs. Dit brengt grote gevolgen met zich mee, zowel positief als negatief. Bij de doorontwikkeling van de digitale leeromgeving zijn een groot aantal groeperingen van belang. De voornaamste zes van deze zogenaamde actoren zijn de producenten, onderwijsinstellingen, onderzoeksinstituten, docenten, studenten en de nationale overheid. Naar verwachting zal de doorontwikkeling van de digitale leeromgeving niet stoppen ten gevolge van technische beperkingen. De voordelen van de combinatie tussen ict en een leeromgeving: een digitale leeromgeving, waarbij de mogelijkheid gecreëerd wordt om op afstand te werken en de deelnemers eenvoudig aan informatie kunnen komen. De negatieve gevolgen vinden hun oorsprong in het gegeven dat niet iedereen met de moderne technologieën om kan gaan. Er kan een situatie ontstaan waarin mensen die geen beschikking hebben over een computer en/of internet, of hier niet mee om kunnen gaan, in een achterstandspositie kunnen komen. Ook wordt verwacht dat de toenemende internationalisatie, ten gevolge van de verbeterde communicatie, problemen met zich mee kan brengen. De gevolgen van de huidige internationalisering van het huidig onderwijs zullen voor vrijwel iedereen in het hoger onderwijs (en daarmee voor de hele maatschappij) merkbaar zijn. Met name de taalbarrière vormt een groot struikelblok. Leren gaat namelijk het beste in de eigen taal. De ontwikkeling van de digitale leeromgeving gaat in een gestaag tempo door. Daarbij moet zoveel mogelijk vermeden worden dat mensen buiten de boot vallen. Dit kan door iedereen te leren hoe men met de moderne technologieën kan werken. Het vereenvoudigen van de interactie door middel van betere gebruikersomgevingen zal helpen de leercurve te verminderen. Ook zal het bevorderen van de aanschaf van computers en breedband internet onder de groeperingen die dit niet uit zichzelf zouden doen, bijvoorbeeld omwille van financiële redenen, noodzakelijk zijn. Dit is noodzakelijk om ze te helpen om mee te kunnen komen met de digitale ontwikkelingen. Technische problemen bij de toenemende internationalisering zullen veelal veroorzaakt worden door een gebrek aan standaarden. Voor het ontwikkelen van deze standaarden worden dan ook veel commissies opgericht. Ook kan de techniek enkele van de maatschappelijke problemen verminderen.

Bijvoorbeeld door het verlagen van de taalbarrière door middel van automatische vertalingen. Ontwikkelingen op internationale standaarden voor het onderwijs zullen ook bijdragen aan een betere acceptatie van de internationalisering van het onderwijs.

2

Inhoudsopgave 1 Inleiding

5

2 Verkenning van de technologie 2.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2 Huidige mogelijkheden . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3 Overzicht van de technologie . . . . . . . . . . . . . 2.4 De praktijksituatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.1 C@mpus+ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.2 Blackboard . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5 Geschiedenis en ontwikkeling . . . . . . . . . . . . . 2.5.1 Kuusamo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5.2 E-mail . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5.3 Video conferencing . . . . . . . . . . . . . . . 2.5.4 Online studiemateriaal . . . . . . . . . . . . . 2.5.5 Ontwikkeling digitale leersystemen . . . . . . 2.6 Toekomst van het onderwijs . . . . . . . . . . . . . . 2.6.1 Trendextrapolatie . . . . . . . . . . . . . . . 2.6.2 Schriftelijk onderwijs op afstand . . . . . . . 2.6.3 Toekomstverwachtingen van drs. Q. Hamel . 2.6.4 Toekomstverwachtingen van drs. H.W. Sligte 2.7 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Maatschappelijke effecten 3.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . 3.2 Sociale kaart . . . . . . . . . . . . 3.2.1 Technologieontwikkelaars en 3.2.2 Technologiegebruikers . . . 3.2.3 Technologieregulatoren . . . 3.2.4 Overige betrokkenen . . . . 3.3 Meest betrokken actoren . . . . . . 3.3.1 Producenten . . . . . . . . 3.3.2 Onderwijsinstellingen . . . 3.3.3 Onderzoeksinstituten: surf

1

. . . . . . . . . . . . . . . . -producenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

7 8 9 11 13 13 14 15 15 15 16 17 18 19 19 21 22 24 27

. . . . . . . . . .

28 29 30 30 31 32 33 34 34 34 34

3.4

3.5

3.6

3.7

3.8

3.3.4 Docenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.5 Studenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.6 Nationale overheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Script van digitale leeromgevingen . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.1 Gebruikersbeeld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.2 Script . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ketens van effecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.1 Van ‘betere communicatiemogelijkheden’ naar ‘grotere werkdiscipline vereist’ . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.2 Van ‘betere communicatiemogelijkheden’ naar ‘conversie naar één taal’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.3 Van ‘gemakkelijker toegang tot meer informatie’ naar ‘bedreiging auteursrechten’ . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.4 Van ‘kennisintensivering’ naar ‘verandering in arbeidsorganisatie’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.5 Van ‘grote investeringen in software en hardware’ naar ‘behoefte aan subsidies groeit’ . . . . . . . . . . . . . . 3.5.6 Van ‘computer motiveert’ naar ‘afhankelijkheid technologie groeit’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Beoordeling relevante actoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6.1 Docent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6.2 Studenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Problematische gevolgen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.7.1 Verantwoording keuze gevolgen . . . . . . . . . . . . . 3.7.2 Verwachting ontwikkelingen gevolgen . . . . . . . . . . 3.7.3 Resultaten van interviews . . . . . . . . . . . . . . . . Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4 Anticipatie op onwenselijke effecten 4.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2 Technische voorzieningen . . . . . . . . . . . . . 4.2.1 Voorkomen van achterstand . . . . . . . . 4.2.2 Internationalisering . . . . . . . . . . . . . 4.2.3 Advies voor technologische ontwikkelingen 4.3 Maatschappelijke voorzieningen . . . . . . . . . . 4.3.1 Internationalisering . . . . . . . . . . . . . 4.3.2 Oplopen van achterstand . . . . . . . . . 4.4 Reflecties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

35 35 35 36 36 36 38 38 39 40 41 42 43 45 45 48 52 52 53 53 57 59 60 61 61 61 62 64 64 65 67 69

5 Conclusie en adviezen 71 5.1 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 5.2 Adviezen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

2

A Impactboom

74

B Interviews 75 B.1 Interview over digibeten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 B.1.1 dr. L.A. Plugge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 B.2 Interview met docent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 B.2.1 Rieks op den Akker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 B.3 Interviews over internationalisering . . . . . . . . . . . . . . . 82 B.3.1 drs. F.Kresin en drs. R.K. Jacobi . . . . . . . . . . . . 82 B.4 Interviews met studenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 B.4.1 dhr. Winkelhorst en dhr. Bulsink . . . . . . . . . . . . 85 B.5 Interview over technologische en maatschappelijke ontwikkelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 B.5.1 drs. H.W. Sligte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 C Sociale kaart

92

Referenties

93

3

Lijst van figuren 2.1 2.2 2.3

Een technologische kaart van de digitale leeromgeving . . . . De structuur van C@mpus+ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Boom met padafhankelijkheden . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 14 21

A.1 Ketens van effecten bij ontwikkeling digitale leeromgeving . .

74

C.1 Onderlinge relaties van betrokken actoren . . . . . . . . . . .

92

4

Hoofdstuk 1

Inleiding

5

Inleiding Colleges volgen zonder naar de universiteit te hoeven. Met behulp van een computer op een zelfstandige manier een studie doorlopen. Het huidige onderwijs staat op het punt om een grote verandering te ondergaan. Het zijn allemaal statements die betrekking hebben op een digitale leeromgeving. Dit verslag is een oriënterende TA-studie naar de ontwikkeling van de digitale leeromgeving. Het doel van deze assessment, is het adviseren van de Tweede Kamer naar mogelijke anticipaties om nadelige gevolgen van de ontwikkeling van digitale leersystemen op te kunnen vangen. Dit verslag moet inzicht geven hoe de conclusies en adviezen tot stand zijn gekomen. Hiertoe is het verslag opgedeeld in drie belangrijke stukken. Het eerste deel (hoofdstuk 2: Verkenning van de technologie) zal bestaan uit een verkenning van digitale leeromgevingen. Daarbij wordt er een overzicht van de huidige technologie gegeven, de geschiedenis wordt besproken en de te verwachten ontwikkelingen zullen besproken worden. Voor deze verkenning zijn er een tweetal experts ge¨ınterviewd, te weten drs. Q. Hamel en drs. H.W. Sligte. De resultaten van deze interviews zullen ook behandeld worden in dit hoofstuk. De maatschappelijke effecten van de digitale leeromgeving zullen in het tweede deel beschreven worden (hoofdstuk 3: Maatschappelijke effecten). Daarbij zal er eerst een analyse van alle betrokken personen gedaan worden, waaruit vervolgens de belangrijkste geselecteerd worden om verder onderzoek naar te doen. Dit onderzoek bestaat onder andere ook weer uit een zestal interviews. Ook zullen in dit hoofdstuk de scripts van digitale leeromgevingen en de ketens van effecten beschreven worden. Het derde en laatste deel van het onderzoek bestaat uit een onderzoek naar mogelijke anticipatiemogelijkheden op de eerder gevonden onwenselijke effecten. Hierbij zullen de technische voorzieningen en de maatschappelijke voorzieningen afzonderlijk besproken worden. Vervolgens zullen deze voorzieningen gereflecteerd worden. Deze onderdelen zijn te vinden in hoofdstuk 4: Anticipatie op onwenselijke effecten Na alle onderzoeken is het mogelijk om conclusies te trekken en adviezen op te stellen, zodat hiermee het doel van dit onderzoek volbracht kan worden. Deze conclusies en adviezen zijn te vinden in hoofdstuk 5: Conclusie en adviezen.

6

Hoofdstuk 2

Verkenning van de technologie

7

2.1

Inleiding

Om een goed oordeel te kunnen doen over de ontwikkeling van digitale leeromgevingen, is het eerst zaak om helder te krijgen wat het allemaal inhoudt, hoe het vroeger ging en welke kant het op zal gaan. Deze dingen zullen in dit hoofdstuk besproken worden. Om dit doel goed uit te kunnen werken, zijn er een aantal vragen opgesteld, waarop in ieder geval antwoord moet komen om een zinnige uitspraak te kunnen doen. Daarom zijn de volgende vragen opgesteld: • Hoe is de ontwikkeling tot digitale leersystemen tot nu toe verlopen? • Wat wordt er nu gedaan met digitale leersystemen? • Hoe hangen digitale leersystemen technologisch in elkaar? De hoofdvraagstelling wordt vervolgens: wat valt er te verwachten in de komende vijf jaar met betrekking tot de ontwikkeling van digitale leersystemen? In dit hoofdstuk wordt geprobeerd een antwoord te geven op de bovenstaande vragen. Hiertoe is er eerst een globale beschrijving van de huidige stand van zaken gegeven in hoofdstuk 2.2: Huidige mogelijkheden’. Na de beschrijving van mogelijkheden als TeleTOP en opgenomen colleges in Maastricht, zal er dieper worden ingegaan op de technologische complexiteit van digitale leersystemen in hoofdstuk 2.3: Overzicht van de technologie. Hieruit zal blijken dat er drie belangrijke elementen zijn: de hardware, de software en de communicatie. Deze zullen nader beschreven worden. Daarna worden er een tweetal praktijkvoorbeelden beschreven (C@MPUS+ en Blackboard) in hoofdstuk 2.4: De praktijksituatie en wordt er een ontwikkeling door de tijd van digitale leersystemen gegeven (hoofdstuk 2.5: Geschiedenis en ontwikkeling). Na al deze informatie is het mogelijk om de ontwikkelingsrichtingen van de technologie te onderzoeken. Hiertoe wordt er een trendextrapolatie en een analogie beschreven. Ook zijn er twee experts ge¨ınterviewd voor dit onderdeel. Deze stukken zijn te vinden in hoofdstuk 2.6: Toekomst van het onderwijs. Na al deze stukken moet het mogelijk zijn om de hoofdvraagstelling te beantwoorden. Dit is dan ook te lezen in de conclusie.

8

2.2

Huidige mogelijkheden

Er is op het moment een groot aantal bedrijven (bijvoorbeeld Datatel, PeopleSoft, Blackboard en sct) dat zich bezighoudt met de ontwikkeling van digitale leeromgevingen, waarvan ook vele intensief gebruikt worden. Ondanks deze grote verscheidenheid aan bedrijven, vertonen de producten van deze bedrijven (bijvoorbeeld Datatel Colleague, sct PowerCampus en het op de Universiteit Twente gebruikte TeleTOP[33]) veel overeenkomstigheden. In deze paragraaf zal een globale opzet gegeven worden van hoe een digitale leeromgeving er meestal uitziet. Studenten of docenten moeten inloggen op de website van de digitale leeromgeving. Vanaf deze website zijn een groot aantal functies bereikbaar: • Puur educatief gezien kan een student zich inschrijven voor cursussen, waarna hij toegang krijgt tot allerlei relevante informatie, aangeboden door die bepaalde cursussen. Hierbij valt te denken aan schriftelijk, theoretisch vakmateriaal (leerstof en oefententamens, meestal in de vorm van doc-, pdf- of ppt-files). Maar ook vakroosters en aan het vak gerelateerde mededelingen behoren tot de mogelijkheden. Tevens is er informatie voor communicatie met de docent(en) en medestudenten (zowel via e-mail als door middel van online discussie) te vinden. De docenten zorgen voor de websites van hun cursussen (dus onder andere de informatie die wordt aangeboden op de cursus-site). • Studenten kunnen bij de meeste digitale leeromgevingen werk inleveren via de website van de cursus, zodat er geen papier meer aan te pas hoeft te komen. De correcties van het werk komen ook weer op de website te staan. • Studenten hebben via de website van de digitale leeromgeving toegang tot hun studieresultaten en kunnen zich in- en uitschrijven voor tentamens. Sommige digitale leeromgevingen (vooral die in de Verenigde Staten) gaan nog een stapje verder. Via deze omgevingen kunnen studenten hun financiën met betrekking tot de instelling waaraan ze studeren regelen en hier informatie over opvragen. Collegegeld wordt in deze organisaties dus ook betaald via de digitale leeromgeving. (PeopleSoft [30]) De hierboven beschreven digitale leeromgeving wordt op twee manieren toegepast, namelijk: • Leeromgeving voor studenten die ingeschreven staan bij een instelling, bijvoorbeeld de Universiteit Twente. De studenten krijgen de leeromgeving (hier TeleTOP) via deze instelling aangeboden en worden gestimuleerd (eigenlijk hebben ze geen keus) hiermee te werken. Bij 9

deze toepassing van een digitale leeromgeving is het niet zo dat de gehele cursus online gevolgd kan worden. Er worden nog steeds colleges en practica gegeven waarbij aanwezigheid soms zelfs verplicht is. • Mensen kunnen zich online inschrijven voor cursussen zonder dat ze bij een bepaalde instelling staan ingeschreven. Deze toepassing van een digitale leeromgeving maakt bij- en omscholing vanuit elke locatie mogelijk en is alleen bedoeld voor online cursussen (vooral Blackboard, [2], is een grootmacht op dit gebied). De participanten maken op eigen initiatief gebruik van de digitale leeromgeving. Naast schriftelijk vakmateriaal wordt er ook in toenemende mate gebruik gemaakt van audiovisueel materiaal. Deze ontwikkeling is eigenlijk gestimuleerd door studenten met een bepaalde handicap, die aan de huidige leeromgeving niet genoeg hebben om hun studie actief en volledig te kunnen volgen. De laatste tijd worden er echter steeds meer voordelen gezien in het gebruik van audiovisueel materiaal (er zijn zelfs bedrijven, Chalkdust [5] bijvoorbeeld, die videocursussen verkopen!). Zo heeft de Universiteit Maastricht [25] in 1999 experimenteel colleges opgenomen om de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren (docenten kunnen zichzelf terugzien of leren van technieken van andere docenten) en om het late instromers gemakkelijker te maken om gemiste stof in te halen. De faculteit der rechtsgeleerdheid aan de Rijksuniversiteit Groningen neemt al een paar jaar colleges op, met het verschil dat deze colleges wel op school gevolgd worden; het is alleen niet ’live’ meer (rug [19]). Op deze manier is het mogelijk om deeltijd- of avondstudenten te voorzien van materiaal, zonder de colleges meerdere keren te hoeven geven.

10

2.3

Overzicht van de technologie

De digitale leeromgeving is een onderdeel van de digitale revolutie die al enige jaren de wereld overspoelt. De digitale leeromgeving is dus geen op zichzelf staande ontwikkeling maar is afhankelijk van vele technische ontwikkelingen. Om de technologische afhankelijkheden van de digitale leeromgeving zichtbaar te maken, wordt een technologische kaart gebruikt. Deze kaart is weergegeven in figuur 2.1 hieronder. In het figuur wordt beschreven waar de diverse technologieën van afhankelijk zijn, of beter gezegd, uit bestaan. De digitale leeromgeving is immers een verzameling van technologieën samengebracht voor een bepaald doel; het digitaliseren van de leeromgeving.

Figuur 2.1: Een technologische kaart van de digitale leeromgeving Om het overzicht te bewaren zijn de technologieën opgedeeld in drie 11

categorieën; infrastructuur, software en hardware. De hardware bestaat uit de computer van de gebruiker, de thuiscomputer. Er zijn ook steeds meer mensen die gebruik maken van een laptop, een draagbare computer. Een digitale leeromgeving heeft ook een server nodig waarop bijvoorbeeld centraal informatie wordt bijgehouden. Deze computers bestaan op hun beurt weer uit een grote hoeveelheid technologieën, maar om het overzichtelijk te houden geeft deze kaart geen uitputtend beeld van alle afhankelijke technologieën. Er is een groot scala aan software nodig voor een digitale leeromgeving. De gebruikers moeten o.a. kunnen communiceren, bestanden kunnen uitwisselen en informatie ophalen van een centrale plek. Hiervoor bestaat er meer software dan in de kaart is weergegeven maar de kaart geeft een goed overzicht van de benodigde soorten software. Om de communicatie tussen de diverse computers te verzorgen is een goede infrastructuur nodig. De benodigde bandbreedte van deze infrastructuur is afhankelijk van het aantal gebruikers en de toepassing. De benodigde bandbreedte voor een digitaal hoorcollege met videobeelden en geluid is vele malen hoger dan wat benodigd is voor een student die zijn tentamencijfers online bekijkt.

12

2.4

De praktijksituatie

In de toekomst zal er op het gebied van digitale leeromgevingen ongetwijfeld veel mogelijk zijn. Zelfs op dit moment is er al veel mogelijk. Hoeveel van deze mogelijkheden worden er op dit moment echter in gebruik genomen en welke projecten lopen er ter ontwikkeling van de diverse mogelijkheden? In Nederland heeft bijna elke basisschool computers in de leslokalen staan en leerlingen krijgen les in informatica. Op het middelbaar onderwijs wordt de leerling geacht kennis te hebben van informatica. Het internet dient gebruikt te worden voor het verzamelen van informatie, verslagen dienen getypt te zijn in een tekstverwerker, etcetera. Op het moment wordt er nog geen gebruik gemaakt van een centrale digitale bron voor studieinformatie voor de leerlingen. De computer is dus wel een hulpmiddel voor de leerlingen op het lager en middelbaar onderwijs maar de leerling is echter nog in hoge mate afhankelijk van de dagelijkse directe communicatie met de docenten. De stap naar een ’volwaardige’ digitale leeromgeving wordt pas bij het hoger onderwijs gemaakt. Gedurende de rest van dit hoofdstuk worden er een tweetal voorbeelden beschreven, van hoe de situatie in de praktijk is.

2.4.1

C@mpus+

Het hoger onderwijs loopt voorop in het gebruik van een digitale leeromgeving. Binnen het hoger onderwijs verloopt een groot deel van de studie individueel. Samen met een, in het algemeen, grotere ervaring en affiniteit met moderne technologieën van zowel de docenten als de studenten,verklaart dit waarom zij voorop loopt in deze trend. Binnen Nederland is de Universiteit Twente de koploper op het gebied van de invoering van ict in het onderwijs. Binnen de Universiteit Twente (ut) loopt het C@mpus+ project (Universiteit Twente[34], website van C@mpus+[7]). Dit is het overkoepelende project voor de invoering van de ict in het onderwijs van de ut. Belangrijke onderdelen binnen het C@mpus+ project zijn TeleTOP en het CAMPUSnet. In figuur 2.2 op de volgende pagina is de structuur van de C@mpus+ omgeving weergegeven. TeleTOP[33] is een internet portal waarmee studenten de beschikking hebben over een grote hoeveelheid studie gerelateerde informatie. Een docent kan allerhande informatie over zijn vak eenvoudig op TeleTOP zetten en beheren. Een student kan vervolgens op TeleTOP o.a. zijn rooster bekijken, zijn opdrachten voor een vak ophalen of inleveren of zijn studieresultaten bekijken. Het TeleTOP systeem is een groot succes gebleken en wordt momenteel aan verscheidene andere universiteiten binnen Nederland geleverd. Met het CAMPUSnet beschikt de ut over één van de snelste netwerken van 13

Figuur 2.2: De structuur van C@mpus+ Europa. Dit netwerk is voor studenten en docenten overal vanaf de campus direct toegankelijk. Dit netwerk kan door de op de campus woonachtige studenten gebruikt worden om razendsnel te internetten of in hoog tempo met elkaar te communiceren.

2.4.2

Blackboard

Blackboard is evenals het reeds besproken TeleTOP een compleet pakket voor het online lesgeven en leren (homepage van Blackboard [2]). Blackboard is een commercieel product gemaakt door het gelijknamige Amerikaanse bedrijf. Blackboard is evenals TeleTOP een groot succes geworden. De Sheffield Hallam University maakt ook gebruik van het Blackboard systeem. Haar grootste zorg was hoe de reactie van haar studenten zou zijn, en of het systeem naast dezelfde functionaliteit ook een toegevoegde waarde had ten opzichte van de vroegere situatie. Om deze reden heeft de universiteit een onderzoek gehouden onder haar eigen studenten. De resultaten blijken positief te zijn. Het blijkt dat ruim 80% van de studenten het delen van informatie via het Blackboard systeem als nuttig ervaart. Ongeveer een zelfde aantal apprecieerde het online contact tussen de studenten. Het merendeel van de gebruikers ging zich zelfs door de introductie van deze nieuwe technologie meer interesseren in overige nieuwe technologieën (presentatie door G. Goldsmith[18]).

14

2.5

Geschiedenis en ontwikkeling

In dit hoofdstuk zullen wij de ontwikkeling van de technologie en haar toepassingen, door de jaren heen behandelen. Dit zullen we doen aan de hand van een casus: de ontwikkeling van digitale leeromgevingen in Kuusamo (in het noordoosten van Finland). De gebruikte gegevens zijn voornamelijk afkomstig van dhr. Jouni Viinikka[40].

2.5.1

Kuusamo

Doordat Finland niet erg dicht bevolkt is, zijn de afstanden tussen de dunbevolkte gebieden en de plekken waar hoger onderwijs kan worden gevolgd vaak erg groot. Hoewel deze afstand voor studenten niet zo zeer een probleem hoeft te zijn, aangezien studenten toch vaak naar een grote stad verhuizen om te studeren, geldt dit natuurlijk voor mensen uit bijvoorbeeld het bedrijfsleven niet. In de huidige trend, waarin de samenleving zich steeds meer als een kennis-economie manifesteert, is het dan ook voor deze mensen belangrijk om constant bij te leren. Daarom zijn deze gebieden ideaal geschikt voor leren op afstand door middel van digitale leeromgevingen. Het is daarom ook niet vreemd dat zich hier reeds een aardige ontwikkeling op dit gebied heeft voorgedaan. Onderwijs op afstand in Kuusamo is in 1990 begonnen door het Technical Institute of Oulu. In het begin verliep dit onderwijs nog vooral op de gebruikelijke manier, waarbij docenten in het weekend les kwamen geven in Kuusamo. Er werd echter al wel gebruik gemaakt van technologieën als de telefoon en e-mail om het onderwijs te ondersteunen.

2.5.2

E-mail

E-mail is al in 1971 uitgevonden door Ray Tomlinson. Toen hij aan het experimenteren was met een programmaatje dat het mogelijk maakte voor gebruikers van ARPANET (de voorloper van het Internet) om berichten voor elkaar achter te laten (Todd Campbell[4]). Tegenwoordig wordt e-mail nog steeds veel in het onderwijs gebruikt, terwijl de telefoon in zijn originele gebruiksvorm (als middel voor twee personen om met elkaar over afstand te kunnen praten) eigenlijk veel minder voor onderwijsdoeleinden wordt gebruikt. Er is hier sprake van een keuze uit twee al bestaande middelen. Zowel de telefoon als e-mail waren al ontworpen en beschikbaar alvorens ze voor onderwijsdoeleinden werden aangewend. Er is hier geen sprake van een combinatie van verschillende technieken of van een aanpassing van bestaande technieken (beide technieken worden namelijk in een al bestaande vorm gebruikt). Kortom er was geen sprake van een productontwikkeling waar de scholen ook inspraak op hadden.

15

Een belangrijk argument voor de selectie van e-mail als onderwijs ondersteunend middel, boven telefonie of post is bijvoorbeeld de onafhankelijkheid van de aanwezigheid van de persoon waarnaar men een bericht wil sturen. Andere argumenten zijn de mogelijkheid om berichten na te lezen, het mee kunnen leveren van andere documenten (denk hier bijvoorbeeld aan huiswerk), het gemakkelijk kunnen bereiken van grote groepen te gelijk (dit is natuurlijk een erg groot voordeel bij grote groepen studenten/scholieren). Verder is het in principe gratis, wanneer men eenmaal een infrastructuur heeft die e-mailverkeer mogelijk maakt.

2.5.3

Video conferencing

In 1993 werd in Kuusamo voor het eerst getest met het video conferencing systeem. Het gebruik van het video conferencing systeem was gelimiteerd tot de experimenten, omdat de onderwijsinstituten geen eigen video conferencing materiaal hadden en daarom de studio’s van telefoonmaatschappijen moesten gebruiken. Video conferencing kan beschreven worden als “het verzenden van beeld (video) en spraak (audio) tussen twee fysiek gescheiden locaties” (vertaling uit een artikel van Patrick S. Dallas[12]). Video conferencing kwam in de jaren 70 voor het eerst voor bedrijven beschikbaar. Tot midden jaren tachtig werd het door de kosten van de benodigde apparatuur, het benodigde netwerk en de slechte kwaliteit nog nauwelijks door bedrijven gebruikt. In het begin van de jaren negentig boekte digitale communicatie grote vooruitgang door o.a. isdn. Dit hielp weer mee aan de verspreiding van video conferencing (dat nu goedkoper en eenvoudiger mogelijk was) (TKO Video Communications[9]). In het begin waren nog niet alle video conferencing systemen compatibel met elkaar en waren er dure vergaderkamers nodig met de juiste apparatuur om videoconferencing mogelijk te maken. Dit is langzamerhand veranderd; inmiddels is zelfs desktop video conferencing mogelijk. Net als bij de telefoon en e-mail geldt ook bij deze technologie dat hij niet speciaal voor het onderwijs is ontworpen, maar al eerder ontwikkeld en beschikbaar was. De selectie van video conferencing als onderwijsmiddel boven bijvoorbeeld telefooncommunicatie is op zich vrij logisch. Lichaamstaal speelt een belangrijke rol bij communicatie. Daar komt nog eens bij dat video conferencing het voor een docent mogelijk maakt, gebruik te maken van visuele representaties van de leerstof (hierbij kunnen we denken aan bijvoorbeeld diagrammen) en het is bekend dat leerlingen informatie vaak beter begrijpen/opnemen, wanneer zij het zowel auditief als ook visueel gepresenteerd krijgen (Mary Chase[6]). Van 1993 tot aan 1996 werd gebruik gemaakt van plaatjes, ondersteund door geluid als voornaamste onderwijsmethode. Deze werden ontvangen met behulp van een modem en op de pc afgespeeld. De ontwikkeling richting de combinatie van visueel en auditief leermateriaal werd dus op deze manier 16

duidelijk voortgezet. Het was nu mogelijk om mogelijk om op afstand les te gaan geven. In 1995 kwam er video conferencing apparatuur beschikbaar voor het Vocational Institute of Kuusamo. Waardoor het gebruik van live videobeelden op afstand als onderwijs ondersteuning mogelijk werd. Hier is sprake van een padafhankelijke ontwikkeling. Na de testen met video conferencing en het gebruik van, met geluid ondersteunde, plaatjes was dit een logische ontwikkeling op het ingeslagen pad. Men was al overtuigd van het gebruik van de combinatie van auditief een visueel leermateriaal en men had al investeringen gedaan die deze ontwikkeling wellicht makkelijker maakten (namelijk de testen uit 1993). Tevens had men door het eerdere onderzoek en de eerder gebruikte methodes al enige ervaring met deze methode van lesgeven.

2.5.4

Online studiemateriaal

Sinds 1997 wordt het internet en online studiemateriaal steeds meer gebruikt. Dit is een trend die men eigenlijk over de hele wereld ziet. Veel opleidingsinstituten zijn langzamerhand gaan werken met online leeromgevingen, een paar bekende voorbeelden zijn TeleTOP (http://www.teletop.nl) en blackboard (http://www.blackboard.com). Deze zijn vaak (deels) speciaal voor, of zelfs door onderwijsinstellingen zelf gemaakt. Hierbij kan het zowel zijn dat de ontwikkeling van het systeem in overleg gebeurt met potentiële gebruikers (waarbij er dan sprake is van ex-ante selectie), of dat de ontwerpers zelf iets bedenken waarna blijkt of het in de smaak valt bij het leerinstituut (waarbij er dan sprake is van ex-post selectie). Bij de systemen die door een leerinstituut zelf worden ontwikkeld ligt het voor de hand deze ontwikkeling in overleg met de potentiële gebruikers te laten verlopen, omdat deze zich altijd vrij dicht in de buurt zullen bevinden en met deze personen kan dus gemakkelijk overlegd worden. Het feit dat er voor online leeromgevingen is gekozen kan men zien als het gevolg van de padafhankelijke ontwikkeling, die zich in de gehele samenleving heeft voorgedaan de afgelopen jaren. Internet heeft enorm aan populariteit gewonnen en mensen zijn steeds beter in staat het te gebruiken. Tevens zijn veel mensen inmiddels overtuigd van de voordelen van het gebruik van internet en zijn er door onder andere de overheid investeringen gedaan om internet ondersteund onderwijs te vergemakkelijken. Dat er nog wel sprake is geweest van een selectie blijkt alleen al uit het feit dat er nog steeds cursussen bestaan waarbij alles per post gebeurt. Redenen waarom veel onderwijsinstellingen voor online leeromgevingen hebben gekozen in plaats van bijvoorbeeld materiaal dat thuisgestuurd wordt, kunnen bijvoorbeeld zijn: besparing van kosten, snellere service aan leerlingen, overzichtelijkheid (leerlingen kunnen alle voor hen belangrijke informatie op een centraal punt vinden) en flexibiliteit (materiaal kan meestal op elk moment online gezet worden). 17

2.5.5

Ontwikkeling digitale leersystemen

Zoals uit het bovenstaande wel blijkt is er een grote ontwikkeling geweest op het gebied van digitale leersystemen in Kuusamo. Van normaal onderwijs ondersteund door telefoon en e-mail is men langzamerhand naar een combinatie van een online leeromgeving en video conferencing gegaan. Deze ontwikkeling staat model voor de ontwikkeling in digitale leeromgevingen, welke zich op veel plaatsen heeft voorgedaan.

18

2.6

Toekomst van het onderwijs

In dit hoofdstuk zal de informatie beschreven worden, waarmee het uiteindelijk voldoende moet zijn om de hoofdvraag te kunnen beantwoorden. Hiertoe wordt eerst gekeken hoe de ontwikkeling vroeger ging en of deze lijn is door te trekken, in een stukje over de trendextrapolatie. Vervolgens wordt er een analogie met de digitale leeromgeving getrokken, in de vorm van het afstandsonderwijs per post. Tenslotte is er nog een interview gehouden met drs. Q. Hamel van TeleTOP.

2.6.1

Trendextrapolatie

Al sinds het onderwijs bestaat is afstand een probleem. Vanaf het begin van het onderwijs waren leerlingen beperkt tot de mogelijkheden die binnen loopafstand werden aangeboden. Waren deze er niet, dan was onderwijs in dat geval onmogelijk. Met de industriële revolutie kwamen er meer en betere vervoersmogelijkheden, zodat mensen in minder tijd verder konden reizen. Ook onderwijs werd op deze manier voor meer mensen toegankelijk. Toch bleven er problemen voor kleine groepen mensen die bijvoorbeeld in een zeer dunbevolkt gebied woonden of kampten met bepaalde lichamelijke gebreken. De behoefte aan onderwijs, onafhankelijk van afstand ontstond. . . Als eerste oplossing werd onderwijs via de post ontwikkeld. Groepen mensen die zich in situaties bevonden, waarin zij niet normaal aan het onderwijs deel konden nemen, werden de mogelijkheid geboden om schriftelijk via de post toch bepaalde opleidingen te volgen. Met de opkomst van de ict en de ontwikkeling van de cd-rom, ontstond de mogelijkheid om een grote hoeveelheid educatieve informatie op een relatief goedkoop schijfje te zetten. Met deze zogenaamde educatieve cd-rom’s konden mensen op eigen initiatief leermateriaal aanschaffen en het zich thuis eigen maken. Verdere ontwikkelingen in de ict zorgden ook voor het ontstaan van internet, waardoor weer nieuwe mogelijkheden zich voordeden. Post was verouderd, er was nu zoiets als e-mail, wat veel sneller en goedkoper was, als je tenminste een internetaansluiting had. Internet werd echter zo populair, dat het al snel niet meer weg te denken was uit de samenleving. Het loi[21] maakt bijvoorbeeld al vanaf 1988 gebruik van internet door digitaal cursussen beschikbaar te stellen. De huidige trend, zoals die vooral uit de geschiedenis van de digitale leeromgeving blijkt, heeft aangetoond dat overal ter wereld wordt toegewerkt naar onderwijssystemen die gebruik maken van een online portal waarop allerlei digitale informatie te vinden is. Lang niet elk land is even ver met deze ontwikkeling, maar in de landen die al in grote mate gebruik maken van zulk soort systemen, wordt al nagedacht over samenwerkingsverbanden tussen onderwijsinstellingen (UT Nieuws[23]). Doordat elke instelling 19

toewerkt naar een online, digitaal systeem, wordt het een stuk makkelijker voor bijvoorbeeld twee universiteiten om samen te werken op een bepaald gebied. Het is eigenlijk analoog met een eerdere fase in het ontwikkeltraject van de digitale leeromgeving. Eerst bestond er het afstandsprobleem voor studenten t.o.v. de instelling waaraan deze studenten wilden studeren. Ontwikkeling van digitale leeromgevingen heeft dit probleem grotendeels weggenomen. De snelle opkomst van het issue samenwerking tussen onderwijsinstellingen, is te verklaren doordat er nu gewoon veel meer mogelijkheden voor zijn, dankzij de ontwikkelde digitale leeromgevingen. Digitale leeromgevingen nemen niet alleen het afstandsprobleem voor de studenten weg, maar ook voor de onderwijsinstellingen zelf. Verwacht wordt dan ook dat onderwijsinstellingen in de toekomst steeds meer zullen gaan samenwerken. Dit kan bijvoorbeeld door de digitale informatie die elke instelling afzonderlijk aanbiedt, te delen met andere instellingen. Ook kan een instelling bijvoorbeeld de cursussen die een specialiteit zijn van deze instelling, over laten nemen door andere instellingen, en zelf een stapje terug doen als andere universiteiten hun sterke troeven uitspelen (Univers[35]). Zo ontstaat er een specialisatie in het onderwijs, wat de kwaliteit alleen maar ten goede zal komen. Natuurlijk kan deze samenwerking niet onmiddellijk gerealiseerd worden. Allereerst moet er geld zijn om samenwerkingsverbanden te realiseren De komende jaren moeten er tussen de onderwijsinstellingen eerst afspraken gemaakt worden over hoe ze verschillende colleges op elkaar kunnen aansluiten zodat studenten een reeks kunnen volgen. Deze colleges moeten door studenten natuurlijk ook wel te volgen zijn. De samenwerking tussen onderwijsinstellingen instellingen zal dan ook gepaard gaan met een toenemend gebruik en eventuele ontwikkeling van, en onderzoek naar nieuwe mogelijkheden van audio- en videoconferencing, zodat studenten uit alle delen van de wereld ‘aanwezig’ kunnen zijn bij deze colleges.

20

Padafhankelijkheid Er is niet zozeer sprake van keuzes bij de ontwikkeling van de digitale leeromgeving. Feit is dat bij elke nieuwe ontwikkeling (zowel op ict- als op maatschappelijk gebied) nieuwe mogelijkheden voor vormen van onderwijs ontstaan. Doordat deze nieuwe mogelijkheden er komen, worden huidige vormen van onderwijs langzaam vervangen door nieuwe. Het ontwikkelingstraject met toekomstvoorspelling zoals die hierboven is beschreven, is te zien in figuur 2.3.

Figuur 2.3: Boom met padafhankelijkheden

2.6.2

Schriftelijk onderwijs op afstand

Een grote verandering die door de opkomst van de digitale leeromgeving teweeg gebracht zal worden, is de verplaatsing van de studie naar het eigen huis. Dit is ook al mogelijk in het afstandsonderwijs. Er wordt al voor lange tijd een grote hoeveelheid thuiscursussen aangeboden, o.a. door de loi (homepage van de loi [21]). Bij een thuiscursus worden de opdrachten naar de student gestuurd en de student stuurt ze vervolgens ingevuld weer op. De student wordt door middel van de opdrachten in zijn studie begeleid en van hem wordt verwacht dat hij daar in combinatie met het geleverde studiemateriaal genoeg aan heeft om de cursus te voltooien. 21

Bij een thuiscursus is het goed mogelijk om de werktijden aan te passen zoals de student dat uitkomt. De thuiscursus is dan ook vooral populair bij mensen die reeds een baan hebben en hun kennis willen uitbreiden, bijvoorbeeld met het uitzicht op een andere baan. Een volledige studie zou natuurlijk veel meer van de eigen tijd vragen dan een cursus. Het afstandsonderwijs bestaat in Nederland al vanaf 1923 en beslaat heden ten dage honderden cursussen variërend van een eenvoudige cursus tot universitair niveau. Het afstandsonderwijs valt misschien niet zozeer te zien als een analogie voor de digitale leeromgeving als wel een voorloper. Het afstandsonderwijs maakt steeds meer gebruik van ict. De loi maakt bijvoorbeeld al vanaf 1988 gebruik van de computer en een modem om opdrachten en antwoorden te versturen. Tegenwoordig heeft het loi een digitale ’campus’ waar studenten met elkaar en de docenten kunnen communiceren.

2.6.3

Toekomstverwachtingen van drs. Q. Hamel

In dit hoofdstuk zullen we de resultaten van ons interview met drs Q. Hamel[16] behandelen. Hij is werkzaam als projectleider van de digitale leeromgeving Teletop (zie http: // www. teletop. nl voor meer informatie) Grote ontwikkelingen in opzet gebruik Uit ons interview met drs Q. Hamel is gebleken dat er op het gebied van integratie met andere tools en het verbeteren van de mogelijkheden tot samenwerking, grote ontwikkelingen zijn te verwachten in de komende vijf jaar. Bij de integratie met andere tools kan men bijvoorbeeld denken aan integratie met msn en de mogelijkheid om applicaties te delen. Het gaat hier vooral om toepassingen die al los van bijvoorbeeld een online leeromgeving als TeleTOP bestaan die deel zullen gaan maken van de leeromgeving. Bij het verbeteren van de mogelijkheden tot samenwerking moet men denken aan toepassingen, die het mogelijk maken materialen gemakkelijker her te gebruiken. Nu is het nog vaak zo dat per vak of vakgroep data wordt opgeslagen in een database en dat dit voor bijvoorbeeld andere universiteiten moeilijk of niet toegankelijk is. Een andere ontwikkeling die we kunnen verwachten, is een verandering in de opzet met betrekking tot digitale leeromgeving. Het wordt verwacht dat zaken als het hosten van de online omgeving over een aantal jaar meer en meer zal worden uitbesteed aan speciale bedrijven. Dit, omdat het niet meer lonend zal zijn om dit zelf te doen, behalve in een aantal bijzondere gevallen, zoals de Universiteit Twente, waar het netwerk in eigen beheer is. Nadelige gevolgen binnen komende vijf jaar Drs. Q. Hamel zag vooral als nadelig gevolg van verdere ontwikkeling en invoering van digitale leeromgevingen, dat bepaalde mensen die geen toegang 22

hebben tot internet hebben een achterstand in maatschappij kunnen krijgen. Dit probleem zal zich bij studenten niet snel voordoen aangezien die vaak wel voorzien zijn van een goede verbinding. Het probleem zal eerder liggen bij scholieren in het basis- en voortgezet onderwijs. Het valt echter wel te verwachten dat dit probleem steeds kleiner wordt de komende jaren. Iets wat wij zelf wellicht als een probleem hadden gezien, namelijk het vrijkomen van informatie voor mensen die geen collegegeld ziet drs. Hamel niet als gevaar. Het blijkt zelfs dat er al instanties zijn die al hun informatie vrijgeven en alleen voor de ondersteuning lesgeld vragen. Het blijkt dus wel dat de behoefte aan face-to-face contact en de traditionele manier van onderwijs zo groot is dat dit dus geen probleem zal opleveren. Een punt dat waarschijnlijk wel een probleem zal blijven in de komende jaren, zijn problemen die docenten hebben met het gebruik van de digitale leeromgevingen. Dit is een probleem wat zich vanaf de introductie van digitale leeromgevingen heeft voorgedaan. Om nadelige gevolgen van dit probleem af te vangen is het noodzaak het gebruik van de digitale leeromgingen gemakkelijk te houden. Invloed op huidige structuur Uit ons interview bleek dat er wel een nog verdere verschuiving verwacht wordt van de ‘traditionele’ manier van onderwijs naar digitaal (ondersteund) onderwijs, maar dat er waarschijnlijk geen sprake zal zijn van vervanging van de manier waarop het onderwijs nu geregeld is. Hoewel het wel mogelijk zal zijn om colleges op afstand te volgen, zal er bij de meerderheid van de studenten / scholieren toch behoefte zijn aan face-to-face contact. Er valt ook te verwachten dat digitale leeromgevingen op meer plekken zullen worden ingezet. In het geval van TeleTOP is er vooral een toename te verwachten bij het voortgezet onderwijs en ook langzamerhand in het basisonderwijs. Bij het basisonderwijs is daar eigenlijk alleen nog maar een klein begin aan gemaakt. Hier zal de komende jaren dan ook wel een aardige ontwikkeling te verwachten zijn. Ook in de bedrijfswereld zullen digitale leeromgevingen verder ingevoerd worden en wordt verwacht deze zijn achterstand op dit gebied zal inhalen. Langzamerhand zullen bedrijven waarschijnlijk ook overgaan van bijvoorbeeld het gebruik van leren met cdrom naar het gebruik van een online leeromgeving. Een andere invloed die verwacht wordt, is dat het waarschijnlijk een stuk makkelijker gaat worden om stukken van een studie te volgen bij een andere universiteit. Samenwerking tussen leerinstituten Het grote probleem wat dit nu in de weg staat is dat verschillende instituten verschillende digitale leeromgevingen gebruiken. Er wordt momenteel

23

gewerkt aan de mogelijkheid dat men de informatie die op de digitale leeromgeving staat op een centrale plek neerzet. Vervolgens kan iedereen zijn eigen digitale leeromgeving (zoals TeleTOP of Blackboard) gebruiken om de informatie aan te bieden aan de studenten. Als dit succesvol verloopt zal men meer samenwerking verwachten in de komende jaren. Dit geldt zowel op nationaal als op internationaal niveau. Technologische ontwikkelingen en beperkingen Elk pakket zal in zijn technologie verder ontwikkelen, waarbij gedacht kan worden aan betere ondersteuning van verschillende tools binnen de leeromgeving (die nu buiten de leeromgeving functioneren). Ook worden er nieuwe tools ontwikkeld, zoals het regelen van de financiën met betrekking tot het leerinstituut waaraan geleerd wordt. Een grote algemene ontwikkeling wordt verwacht in het gebruik van scorm (Shareable Content Object Reference Model). Mede door het gebruik hiervan zal het uitwisselen van informatie tussen verschillende leeromgevingen makkelijker moeten worden. scorm bestaat uit een collectie van specificaties die samen een pakket vormen dat samenwerking, hergebruik en toegankelijkheid van online leermateriaal mogelijk moet maken. scorm geeft als het ware aanbevelingen, hoe op een consistente wijze online leermateriaal ge¨ımplementeerd kan worden, om de hierboven genoemde mogelijkheden zo goed mogelijk te realiseren. scorm is in januari 2000 uitgekomen, maar wordt nog steeds ge¨ update en uitgebreid door samenwerkingsverbanden tussen de overheid, het bedrijfsleven en de wetenschap. Binnen vijf jaar worden er grote ontwikkelingen verwacht. Hierbij zal het dus gaan om nieuwe onderdelen, die de onderlinge samenwerking tussen gebruikers van (verschillende) digitale leeromgevingen makkelijker zal maken en er tevens voor zal zorgen dat onderwijsmateriaal gemakkelijk hergebruikt kan worden. Uit het interview bleek dat men van mobiel gebruik niet heel veel verwacht. Men denkt niet dat hier veel vraag naar is. Technologische beperkingen ziet men niet direct. Het is bij de ontwikkeling van (nieuwe) pakketten dus belangrijk dat er wel op gelet wordt dat de scorm-specificatie aangehouden wordt, om problemen bij uitwisseling van informatie tegen te gaan. Infrastructurele problemen worden in Nederland niet verwacht. Op basisscholen en in het voortgezet onderwijs kan het misschien nog wel voorkomen dat men geen toegang heeft tot internet, maar ook dat zal waarschijnlijk over vijf jaar een stuk minder het geval zijn.

2.6.4

Toekomstverwachtingen van drs. H.W. Sligte

In dit hoofdstuk zullen we de resultaten van ons interview met drs H.W. Sligte[15] behandelen. Hij is onder andere werkzaam als Senior Onderzoeker

24

en Account manager ict in onderwijs en opleiding Internationalisering aan het SCO-Kohnstamm Instituut. De vragen die we hem hebben gesteld en een samenvatting van zijn antwoorden zijn te vinden in Appendix B.5. Technologische verwachtingen Uit de antwoorden van dhr. H.W. Sligte bleek dat hij verwachtte dat er meer speciale omgevingen, die verschillende pedagogische modellen kunnen ondersteunen en betere Learning Content Management Systems zullen worden ontwikkeld. Learning Content Management Systems zullen waarschijnlijk ontwikkelen naar een vorm, waarin ze meerdere onderwijskundige benaderingen mogelijk maken. Tevens verwacht hij dat door verdere samenwerking (binnen Europa) de verschillende systemen qua functionaliteit steeds verder naar elkaar toe zullen groeien. Dit zal op hun beurt weer de samenwerking vergemakkelijken. Dhr. Sligte denkt dat het in de nabije toekomst ook zeer zeker mogelijk gaat worden, om op grote schaal studies aan te bieden waarvoor de student niet tot nauwelijks meer op het leerinstituut aanwezig hoeft te zijn. Hij vraagt zich echter wel af of dit een technologie-ontwikkeling is die een groot maatschappelijk draagvlak zal krijgen. Technologische ontwikkeling is in de onderwijssector zeer sterk onderheven aan de wensen van de gebruikers. Hierdoor verwacht hij dat de ontwikkelingen zich eerst vooral zullen richten op meer onderwijsondersteunende methoden en een meer near real-life representatie van de leerstof. Dit vanwege de grote behoefte van mensen aan het sociale aspect van onderwijs. Wanneer men de nieuwe technologische ontwikkelingen op grote schaal zal zien is volgens dhr. Sligte vooral afhankelijk van de snelheid waarmee docenten en studenten de technologie aanvaarden en hun denk en handelspatronen aan de nieuwe technologie aanpassen. Hij kan dit dan ook moeilijk voorspellen. Maatschappelijke verwachtingen Dhr. Sligte laat in zijn antwoorden merken, dat hij verwacht dat de maatschappij vooral blended learning (mix van real-life en computer ondersteund onderwijs) zal blijven steunen. Hij verwacht geen totale vervanging van de huidige opzet van het onderwijs door compleet digitaal onderwijs, waarbij er geen tot nauwelijks real life contact momenten zijn. Hij verwacht dat de huidige trend van vrije informatie zich steeds verder zal uitbereiden. Hij ziet dit als een gunstige ontwikkeling, omdat het voor mensen de drempel verlaagt bij te leren of zich te specialiseren. Tevens verwacht hij ook dat leerinstituten door het gebruik van digitale leeromgevingen steeds meer zullen gaan samenwerken.

25

Uit de antwoorden van dhr. Sligte blijkt dat hij van mening is dat er in het voortgezet onderwijs een aantal veranderingen nodig zijn. De huidige manier van doen maakt het voor deze tak van onderwijs lastig om te profiteren van de voordelen van het gebruik van digitale leeromgevingen en digitale onderwijsondersteuning in het algemeen. Hij verwacht niet dat veel docenten zullen stoppen of minder goed in staat zullen zijn om hun stof over te brengen als gevolg van de nieuwe technologieën. Door de ontwikkelingen op interface gebied wordt het namelijk steeds makkelijker voor docenten om van ict voorzieningen gebruik te maken. Dhr. Sligte is niet van mening dat het onderwijs goedkoper zal worden door de inzet van nieuwe technologieën. Er wordt echter wel door hem verwacht dat het gebruik van digitale leeromgevingen sterk zal groeien. ‘Levenslang leren’ neemt een steeds belangrijkere positie in onze samenleving in. Dit, gecombineerd met de toegankelijkheid en vrijheid die digitale leeromgevingen bieden, zullen bijdragen tot het gebruik van digitale leeromgevingen in veel verschillende takken van de maatschappij.

26

2.7

Conclusie

emphOm verschillende redenen ontstond er onder mensen de behoefte om op afstand onderwijs te kunnen volgen. Zakenlui wilden hun kennis op peil houden, minder validen wilden ook kunnen leren en sommige mensen wilden geen lange afstanden afleggen voor het leren. Om aan deze vraag te voldoen werd het volgen van lessen per post mogelijk gemaakt. Er zijn ook educatieve cd-rom’s ontwikkeld om aan de vraag te kunnen voldoen. Maar deze systemen werden al snel uit de markt gedrukt door de opkomst van digitale leeromgevingen. Een bedrijf dat goed mee kan komen op deze ontwikkeling is Blackboard met haar gelijknamig product. In Amerika is het zelfs mogelijk om financiële zaken te regelen via digitale leersystemen. Maar de basisfunctionaliteit die vrijwel alle pakketten (waaronder TeleTOP en Blackboard) bieden, vallen samen te vatten als een omgeving waarin studenten en docenten kunnen samenkomen en de docenten hun studenten gemakkelijk van content kunnen voorzien, die hen goed op weg kan helpen met het vak dat ze op dat moment volgen. Digitale leeromgevingen hebben natuurlijk erg veel met computers te maken. Vandaar dat er drie verschillende onderdelen zijn, die belangrijk zijn voor deze systemen: de hardware, de software en de communicatiemogelijkheden. Op al deze gebieden zitten geen belemmerende factoren om de ontwikkeling tegen te houden. Deze ontwikkeling mondt volgens de bronnen en de ge¨ınterviewde expert dan ook uit op meer samenwerkingsmogelijkheden tussen scholen en universiteiten onderling. Ook kunnen er online colleges gevolgd worden en zal het bedrijfsleven ook steeds meer gebruik maken van digitale leeromgevingen. Hierbij zullen verouderde opleidingssystemen van bedrijven vervangen worden door een online variant. Verder hebben studenten meer mogelijkheden om delen van hun studie bij andere instituten te doen. Voor de docenten blijft er echter altijd een belangrijke rol weggelegd, aangezien hoorcolleges, werkcolleges en practica niet geheel zullen worden vervangen door digitale leersystemen.

27

Hoofdstuk 3

Maatschappelijke effecten

28

3.1

Inleiding

Na de verkenning van de technologie van digitale leeromgevingen in het vorige hoofdstuk, zal in dit hoofdstuk het resultaat van een onderzoek naar de maatschappelijke gevolgen van digitale leeromgevingen te vinden zijn. Dit is gedaan door verschillende actoren in het onderzoek te betrekken. Bij het onderzoek naar de maatschappelijke gevolgen, waren er een aantal vragen die belangrijk waren om een indruk te kunnen krijgen van deze gevolgen. Deze vragen staan hieronder opgesomd: • Wie zijn de belangrijkste actoren? • Zijn er ‘ingebakken’ gevolgen bij de ontwikkeling van digitale leeromgevingen? • Wat zijn de effecten van digitale leersystemen en wat vinden de relevante actoren hier van? • Wat zijn de problematische gevolgen die meer aandacht vereisen? Om antwoord te kunnen geven op deze vragen, is er eerst onderzocht welke actoren het meest betrokken zijn bij de ontwikkeling van digitale leersystemen en wat de onderlinge relaties van de actoren zijn. Dit is te lezen in het hierop volgende hoofdstuk over de sociale kaart. Vervolgens zijn van de gevonden actoren, de zes meest betrokken actoren geselecteerd. Van deze groep is er in detail onderzocht wat ze te maken hebben met digitale leersystemen. Dit is vervolgens te lezen in hoofdstuk 3.3: Meest betrokken actoren. Nadat de actoren helder gesteld zijn, wordt het digitale leersysteem zelf nader geanalyseerd. Er wordt onderzocht welke technologieën zijn ingebakken en wat de ontwikkelaars van deze systemen voor gebruikersbeelden hebben. Na deze analyse is er een impactboom opgesteld, waarbij de ketens zijn toegelicht. Uiteindelijk volgen er interviews met een viertal groeperingen die een belangrijke rol hebben bij digitale leersystemen. Allereerst zijn de docenten en studenten ge¨ınterviewd. Juist van hen als eindgebruikers was het belangrijk om te weten wat zij als gewenste en als ongewenste gevolgen beschouwen. Ook zijn er interviews gehouden om de problematische gevolgen aan de kaak te stellen. Hiervoor zijn er experts ge¨ınterviewd over de internationalisering en de groeiende kloof tussen digibeten en gebruikers die wel de mogelijkheid en behoefte hebben aan het gebruik van computers. Dit is respectievelijk te lezen in hoofdstuk 3.6: Beoordeling relevante actoren en hoofdstuk 3.7: Problematische gevolgen.

29

3.2

Sociale kaart

Er zijn een behoorlijk aantal groepen actoren te onderscheiden die in meer of mindere mate betrokken zijn bij de digitale leeromgeving. Of dit nu aan de productie- of aan de gebruikerskant is, elke groep heeft zo zijn eigen invloeden op de evolutie van de technologie. Hieronder worden de groepen betrokkenen ge¨ıdentificeerd en ingedeeld in de volgende globale groepen: • technologieontwikkelaars en -producenten • technologieregulatoren • technologiegebruikers • overige betrokkenen Bovendien wordt bij elke groep een korte toelichting of beschrijving gegeven (op basis van bronnen) over de rol die de betreffende groep precies vertolkt ten opzichte van digitale leeromgevingen. Tenslotte wordt het geheel samengevat in een diagram; de sociale kaart, welke te vinden is in Bijlage C: Sociale kaart.

3.2.1

Technologieontwikkelaars en -producenten

Hieronder worden de groepen actoren besproken die binnen de globale groep van de technologieontwikkelaars of -producenten vallen. Deze groepen hebben direct te maken met de productie van digitale leeromgevingen. Men moet hierbij denken aan industriële laboratoria, bedrijven (kortweg producenten), zelfvoorzienende onderwijsinstellingen en onderzoeksinstituten. Producenten Bedrijven spelen bij de ontwikkelingsfase van de digitale leeromgeving natuurlijk een cruciale rol. De operationele systemen die deze producenten ontwikkelen, worden op onderwijsinstellingen in gebruik genomen. Een voorbeeld van een bedrijf dat onderwijsinstellingen voorziet van digitale leersystemen is Blackboard [2]. Onderwijsinstellingen Onderwijsinstellingen in de rol van technologieontwikkelaars hebben zelf onderzoeken draaiende naar de mogelijkheden van digitale leeromgevingen. Vaak is het resultaat van zo’n onderzoek een zelfstandig ontwikkeld systeem, zonder dat hiervoor de hulp van producenten of onderzoeksinstituten hoeft worden ingeroepen. Een voorbeeld van een dergelijke situatie is de ontwikkeling van TeleTOP [33] door de Universiteit Twente. 30

Onderzoeksinstituten Een goed voorbeeld van een onderzoeksinstituur is de stichting surf [32]; deze wordt ook wel als motor van de ict-ontwikkelingen in het hoger onderwijs bestempeld. Was het doel van surf aanvankelijk om een goede ict-infrastructuur voor Nederlandse wetenschappers te realiseren, gaandeweg ging de stichting zich steeds meer bezighouden met de inzet van ict voor onderwijsdoeleinden (wrr [38]).

3.2.2

Technologiegebruikers

Hieronder worden de groepen actoren besproken die binnen de globale groep van de technologiegebruikers vallen. Dit kunnen zeer uiteenlopende groepen zijn, bijvoorbeeld groepen die digitale leeromgevingen inzetten in hun bedrijfproces, maar ook groepen die als eindgebruiker te maken krijgen met de digitale leeromgeving. Onderwijsinstellingen bevatten al deze groepen, die bestaan uit het management, de docenten en de studenten. Management Het management bepaalt doorgaans wat voor soort systeem de onderwijsinstelling nodig heeft. Ook is het management verantwoordelijk voor het in gebruik nemen van het hele systeem, als onderdeel van de hele infrastructuur van de onderwijsinstelling. Het management moet er tevens voor zorgen dat interne actoren, vooral de docenten, studenten en ook systeembeheerders met het nieuwe systeem kunnen werken. Bij een onderwijsvernieuwing is er op alle gebruikersniveaus behoefte aan support van het management. Het beleid moet vernieuwingen faciliteren en stimuleren (Collis [8]). Er moet een organisatie- en besluitvormingsstructuur zijn die het veranderingsproces kan bevorderen en sturen (Ruijter & Grunefeld, 1998; Pilot & Ruijter, 1993). Docenten Docenten moeten invulling geven aan de digitale leeromgeving, welke eigenlijk slechts een leeg omhulsel is. De docenten verschaffen via de digitale leeromgeving cursusmateriaal aan de studenten die van de omgeving gebruik maken. Tevens moeten de docenten kunnen werken met de omgeving, zodat ze ook inspraak hebben in de manier waarop deze gebruikt wordt. Tevens zal de docent zich moeten aanpassen aan de nieuwe stijl van onderwijs (Teletop [33]). Studenten De meest duidelijke groep actoren zijn de studenten. Zij zijn degenen waar het allemaal om draait en waarvoor de digitale leeromgeving ontwikkeld

31

wordt. Er wordt vanuit gegaan dat ze beter worden voorbereid op de manier van leren van de toekomst, een leven lang leren, en er zelf ook een betere toekomst aan overhouden. De studenten zijn eigenlijk de daadwerkelijke gebruikers van de digitale leeromgeving vanuit het perspectief waarvoor de omgeving ontwikkeld is (Blackboard [2]).

3.2.3

Technologieregulatoren

Hieronder worden de groepen actoren besproken die binnen de globale groep van de technologieregulatoren. Dit zijn groepen actoren die zorgen voor regels en wetgeving betreffende de digitale leeromgeving. Men moet hierbij denken aan wettelijke voorschriften met betrekking tot copyright, of aan stimulering van de digitale leeromgeving door middel van subsidie. Technologieregulatoren zijn meestal overheden, (op allerlei verschillende niveaus, regionaal, nationaal en zelfs internationaal) met hun eigen instrumenten, zoals visitatiecommissies. Overheid De belangrijkste instanties van de overheid die invloed uit kunnen oefenen op de ontwikkeling zijn het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen en de NAO (Nederlandse Accreditatie Commissie). De overheid is verantwoordelijk voor het onderwijsbestel als geheel, voor de kwaliteitsbewaking en voor een herkenbare positionering ervan. Dit wil dus zeggen dat de overheid regels en eisen moet opstellen waaraan het onderwijs (en dus hier de digitale leeromgeving) moet voldoen. Sinds 1981 voert de overheid ook een bewust stimuleringsbeleid op het gebied van het gebruik van ict binnen het onderwijs (wrr [38]). De afgelopen jaren is er in het hoger onderwijs in Nederland veel geld en tijd gestoken in de verbetering van de onderwijskwaliteit en zijn met 500 miljoen subsidie van het ministerie van OC&W meer dan 2400 projecten gestart (Scholte & Roes [31]). Visitatiecommissies Visitatiecommissies zijn instrumenten van de overheid die op basis van vastgestelde eisen controleren of iets, in dit geval een digitale leeromgeving, wel aan die eisen voldoet. Op het gebied van hoger onderwijs worden visitatiecommissies in Nederland gebruikt door de Nederlandse Accreditatie Organisatie, een instelling die namens de overheid keurmerken verleend (UT-Nieuws [24]). Sociale druk en externe krachten (bijvoorbeeld een visitatiecommissie) kunnen een grote invloed hebben op onderwijsvernieuwingen en de richting waarin deze vernieuwingen gezocht worden (Universiteit Utrecht [36]).

32

3.2.4

Overige betrokkenen

Hieronder worden de groepen actoren besproken die binnen de globale groep van de overige betrokkenen. Deze groepen actoren maken niet direct gebruik van de digitale leeromgeving, maar ondervinden er wel degelijk gevolgen van (zoals de arbeidsmarkt), of ze vertegenwoordigen bepaalde belangen (meestal ten opzichte van een groep technologiegebruikers). Bij deze laatste groep actoren horen bijvoorbeeld de vakbonden. Arbeidsmarkt De arbeidsmarkt is niet zozeer een concrete actor, maar staat zeker in relatie met de ontwikkeling van digitale leeromgevingen (wrr,§7.4 [38]). De arbeidsmarkt levert zowel producenten van digitale leeromgevingen als gebruikers van deze digitale leeromgevingen. Bovendien komen er door de digitale leeromgeving weer meer en beter opgeleide arbeidskrachten op de arbeidsmarkt, althans dat is het doel van de digitale leeromgeving. De arbeidsmarkt staat symbool voor de wisselwerking tussen en onderlinge invloed van technologie en maatschappij. Vakbonden Vakbonden behartigen zowel de belangen van studenten als van docenten. In relatie met de digitale leeromgeving spelen vakbonden voor docenten een behoorlijk grote rol. Doordat er soms niet al te veel ervaring is met de vernieuwing van onderwijs kan het voorkomen dat sommige aspecten te licht worden ingeschat. De werkdruk voor docenten kan hierdoor enorm toenemen. Een ander bekend verschijnsel van de digitale leeromgeving is RSI. Ook de studentenvakbonden moeten de innovatie goed in de gaten houden en kijken in hoeverre innovatie wenselijk is voor studenten (LSVb [37]).

33

3.3

Meest betrokken actoren

In de hiervoor behandelde sociale kaart zijn de actoren genoemd die invloed hebben op de ontwikkeling van een digitale leeromgeving. Niet iedere actor is echter van even groot belang bij deze ontwikkelingen. Daarom worden in dit hoofdstuk de zes belangrijkste actoren geselecteerd en verder toegelicht. Aan de hand van de sociale kaart en de gehouden interviews met experts zijn de zes actor-groepen met de grootste invloed op de ontwikkeling en het gebruik van de digitale leeromgeving geselecteerd.

3.3.1

Producenten

Commerciële producenten van digitale leersystemen proberen winst te behalen door een competitief product te leveren. Vaak proberen zij dit door een compleet pakket aan te bieden. Vaak levert de producent zelf de benodigde ondersteuning waardoor het eenvoudiger wordt voor de afnemer om het nieuwe systeem te gebruiken en waardoor het gebruik ervan wordt aangemoedigd. Behalve door een completer product aan te bieden kan een producent de concurrentie ook aan gaan met vernieuwingen die de concurrent niet heeft. Daardoor vinden in deze sector veel nieuwe ontwikkelingen plaats. Een producent zal echter niet iets nieuws ontwikkelen tenzij ervan verwacht wordt dat het winst op gaat leveren. Hier komen de onderwijsinstellingen aan bod.

3.3.2

Onderwijsinstellingen

Omdat onderwijsinstellingen, in tegenstelling tot de commerciële producenten, niet op winst uit zijn durven zij projecten aan te gaan die niet noodzakelijk winst opleveren of zelfs verlies geven. Daarom vinden veel riskante nieuwe ontwikkelingen hier plaats. Omdat een onderwijsinstelling niet op winst uit is, is zij ook sneller geneigd om samen te werken met andere onderwijsinstellingen of onderzoeksinstituten. Een dergelijke samenwerking kan veel ontwikkelingen doen versnellen of geheel nieuwe ontwikkelingen mogelijk maken.

3.3.3

Onderzoeksinstituten: surf

Grote onderzoeksinstituten maken het mogelijk om grote projecten te voltooien die voor een enkele onderwijsinstelling niet haalbaar is. Het is voor een enkele universiteit bijvoorbeeld onmogelijk om een goede ict-infrasctructuur te verzorgen voor alle nationale scholen en universiteiten. Een stichting als surf kan hier wel in slagen. Dergelijke projecten geven extra vaart aan de

34

ict-ontwikkelingen. De stichting surf wordt dan ook wel de motor van de ict-ontwikkelingen in het hoger onderwijs genoemd.

3.3.4

Docenten

Docenten behoren samen met de studenten tot de groep van eindgebruikers. Zij gebruiken de digitale leeromgeving om informatie op de studenten over te dragen. De docenten gebruiken dus een andere kant van het systeem dan de studenten. De ontwerpers zal rekening moeten houden met deze groep van eindgebruikers en zal hen dan ook betrekken bij het ontwerpproces.

3.3.5

Studenten

Uiteindelijk wordt de leeromgeving ontwikkeld ten behoeve van de studenten. Het is vooral in het belang van de studenten dat de digitale leeromgeving van hoge kwaliteit is. Zij zullen dan ook veel bij het ontwikkelingsproces betrokken worden. Door zich te organiseren in studentenorganisaties proberen zij de kwaliteit van de leeromgeving te waarborgen.

3.3.6

Nationale overheid

De nationale overheid is verantwoordelijk voor het onderwijsbestel. Dit betekent dat zij verantwoordelijk zijn voor o.a. de kwaliteitsbewaking en de algehele onderwijsstructuur. Zij voeren een stimuleringbeleid met betrekking tot de invoering van ict binnen het onderwijs. In het kader van dit stimuleringbeleid sponsoren zij onderzoek naar de ontwikkeling van nieuwe ict mogelijkheden en stimuleren zij de aanleg van ict faciliteiten in het onderwijs. Volgens de expert H. Sligte [15] is het noodzakelijk dat de overheid de structuur van het onderwijs wijzigt alvorens het onderwijs effectief gebruik kan maken van de mogelijkheden die ict biedt.

35

3.4

Script van digitale leeromgevingen

Tijdens het ontwerpproces van een technologie heeft de ontwerper een bepaald beeld van de toekomstige gebruiker. Dit gebruikersbeeld resulteert in bepaalde verwachtingen over het toekomstig gebruik van het systeem. Deze in het product vastgelegde vooronderstellingen worden het script van die technologie genoemd.

3.4.1

Gebruikersbeeld

De ‘ingebakken’ gevolgen, oftewel het script van de digitale leeromgeving kan achterhaald worden door een analyse van de gebruikersbeelden van de ontwerpers. Om informatie in te winnen over het gebruikersbeeld van de ontwerpers zijn er een tweetal interviews gehouden met de experts H. Sligte [15] en drs. Q. Hamel [16]. Er worden leeromgevingen ontwikkeld voor diverse niveau’s van onderwijs. Globaal zijn dit onderwijs in het bedrijfsleven, basis-, middelbaar- en het hoger onderwijs. De ontwerper probeert zijn systeem toegankelijk te maken voor elke leerling binnen zijn doelgroep. Het mag immers niet zo zijn dat een deel van de leerlingen geen deel kan nemen aan het onderwijs. In de meeste situaties wordt er verwacht dat er een traditionele onderwijs situatie aanwezig is waarop de digitale leeromgeving een aanvulling is.

3.4.2

Script

De grootste veranderingen in het gedragen van de gebruikers van de digitale leeromgeving zullen veroorzaakt worden door de hierin verwerkte communicatiemiddelen. De digitale leeromgeving geeft zowel de docent maar vooral ook de student een grote flexibiliteit. Dit is vooral omdat veel van de communicatie tussen de docenten en de studenten via de digitale leeromgeving verloopt. Hierdoor is er minder directe omgang nodig tussen de docenten en de studenten en is de student vrij om zijn eigen uren in te plannen. Hij beschikt immers 24 uren per dag, 7 dagen in de week over de relevante informatie. Dit legt echter een grote verantwoordelijkheid voor het goede verloop van de studie bij de student zelf. De moderne communicatie mogelijkheden die in een digitale leeromgeving verwerkt zijn, zoals fora en de mogelijkheid om te ‘chatten’, stellen gebruikers in staat om online ‘communities’ te vormen. Om optimaal gebruik te kunnen maken van de vele mogelijkheden die een digitale leeromgeving biedt, dient de leerling deel te nemen aan deze communities. Deze deelname vereist van de leerling zekere sociale vaardigheden maar bovenal een motivatie en interesse in het studie-onderwerp. Het voordeel van deze communities is dat leerlingen onderling informatie uit kunnen wisselen en elkaar kunnen

36

ondersteunen. Deze onderlinge communicatie bevordert de interesse in het onderwerp van de student. Deze communicatievormen hebben ook gevolgen voor de organisatie tussen en binnen universiteiten. De samenwerking tussen nationale en zelfs internationale universiteiten neemt toe. Ook wordt het mogelijk om een individuele student zijn eigen leerpad en tempo te laten kiezen. Een leerling kan zelfs cursussen op verschillende (internationale) universiteiten tegelijk volgen. Het lager- en middelbaar onderwijs zal echter eerst een hervorming moeten doorgaan voordat daar gelijke mogelijkheden ontstaan.

37

3.5

Ketens van effecten

Hieronder worden de zes meest relevante ketens uit de impactboom nader toegelicht en beschreven. Per keten zal de mate van waarschijnlijkheid van de ketens worden ingeschat. Bovendien zullen per keten de betrokken groepen actoren uit de sociale kaart worden benoemd en besproken. Tevens zal de relevantie van elke keten besproken en beargumenteerd worden. De zes ketens die behandeld zullen worden zijn: 1. van betere communicatiemogelijkheden naar grotere werkdiscipline vereist 2. van betere communicatiemogelijkheden naar conversie naar ´ e´ en taal 3. van gemakkelijker toegang tot meer informatie naar bedreiging auteursrechten 4. van kennisintensivering naar verandering in arbeidsorganisatie 5. van grote investeringen in software en hardware naar behoefte aan subsidies groeit 6. van computer motiveert naar afhankelijkheid technologie groeit De ketens zijn in een diagram als bijlage bijgevoegd. Het diagram is te vinden in bijlage A: Impactboom.

3.5.1

Van ‘betere communicatiemogelijkheden’ naar ‘grotere werkdiscipline vereist’

Beschrijving keten Deze keten geeft aan dat, doordat communicatie wordt vergemakkelijkt dankzij de digitale leeromgeving, het studeren plaatsonafhankelijk wordt. Studenten kunnen vanaf elke locatie toegang krijgen tot onderwijsmateriaal, en zijn daardoor niet meer tijden plaatsgebonden. Het feit dat thuis studeren hierdoor wordt gestimuleerd, zorgt voor meer vrijheid bij het indelen van het werk. Studenten zijn niet meer zo aan vaste lesroosters gebonden als vroeger. Met deze vrijheid moet natuurlijk wel met beleid omgegaan kunnen worden. Er wordt van de student verwacht dat deze een goede leerdiscipline toont, zodat zijn prestaties niet lijden onder zijn nieuw verworven vrijheid.

38

Betrokken actoren Bij deze keten betreft het alleen de groep studenten die werken met digitale leeromgevingen. Van hen wordt extra discipline verwacht, andere groepen actoren staan hier buiten. Waarschijnlijkheid van de keten Bij deze keten is het eigenlijk niet zo de vraag of deze waarschijnlijk is of niet, aangezien het eigenlijk al een bekend verschijnsel is dat al optreedt. De maatschappij anticipeert zelfs al op deze ontwikkeling door in het middelbaar onderwijs (de tweede fase) meer de nadruk te leggen op zelfstudie. Relevantie van de keten Deze keten is relevant, vanwege de impact die het heeft voor studenten. Digitale leeromgevingen zijn vooral voor hen gemaakt. Bovendien is het niet zo dat studenten hier om gevraagd hebben, verschillende studenten zullen hier blij mee zijn, sommige totaal niet en weer andere maakt het niet veel uit. Het is nog maar de vraag welke van deze groepen de overhand krijgt en dat is natuurlijk weer van belang voor de technologieproducenten. Met behulp van de TA-Informatica checklist blijkt ook dat deze keten betrekking heeft op het autonomie van studenten (deze neemt toe, aangezien ze meer vrijheid krijgen). Tevens zorgt deze keten voor een kleine culturele verandering in het leefpatroon van studenten.

3.5.2

Van ‘betere communicatiemogelijkheden’ naar ‘conversie naar ´ e´ en taal’

Beschrijving keten Deze keten geeft aan dat, doordat communicatie wordt vergemakkelijkt dankzij de digitale leeromgeving, de samenwerking met behulp van elektronische middelen wordt vergemakkelijkt. Via e-mail, programma’s als MSN en ICQ en technologieën als videoconferencing wordt de samenwerking bevorderd. Echter, niet alleen de samenwerking van individuen of groepen mensen worden door deze technologieën verbeterd, ook de samenwerking tussen onderwijsinstellingen wordt gemakkelijker. Doordat allerlei informatie in de digitale leeromgevingen digitaal is opgeslagen, is deze informatie gemakkelijk te delen met andere digitale leeromgevingen van andere onderwijsinstellingen. Als gevolg van een toenemende integratie tussen onderwijsinstellingen wordt er ook naar samenwerking op internationaal niveau gekeken. Hierbij is het van belang dat het gedeelde lesmateriaal en andere relevante informatie door iedereen, dus ook door bijvoorbeeld studenten in andere landen, te begrijpen is. Om dit te realiseren zal waarschijnlijk worden toegewerkt naar een universele taal binnen deze samenwerkingsverbanden. 39

Betrokken actoren Deze keten betreft de gehele globale groep van technologiegebruikers, bestaande uit de onderwijsinstellingen, met daarbinnen het management, de docenten en natuurlijk de studenten/leerlingen/cursisten. Waarschijnlijkheid van de keten Het is niet zeker dat deze keten bewaarheid zal worden, maar volgens een onderzoek van Dr. M. van der Wende - naar haar wordt verwezen bij een opmerking over dit onderwerp, op pagina 87 van een onderzoek van de wrr [38] - is deze ontwikkeling onafwendbaar en dus wel degelijk waarschijnlijk te noemen. Relevantie van de keten Deze keten heeft in grote mate te maken met standaardisering. Als deze keten bewaarheid wordt, dat wil zeggen, als samenwerkingsverbanden tussen onderwijsinstellingen op internationaal niveau toewerken naar een conversie van al het materiaal naar één en dezelfde taal, dan kan dat gevolgen hebben voor de groep mensen die moeite hebben met deze taal (waardoor een maatschappelijke tweedeling kan ontstaan). Deze mensen lopen dan een maatschappelijke achterstand op, omdat ze niet met de grote groep mee kunnen. Om dit te voorkomen moet de maatschappij hierop anticiperen, bijvoorbeeld door in het lager en middelbaar onderwijs extra aandacht te geven aan deze taal.

3.5.3

Van ‘gemakkelijker toegang tot meer informatie’ naar ‘bedreiging auteursrechten’

Beschrijving keten Deze keten geeft aan dat doordat het aanbod van informatie bij een digitale leeromgeving vele malen groter is geworden, het niet allen veel gemakkelijker is geworden om allerlei informatie te vinden maar het ook te kopiëren. Niet alleen het aanbod van informatie speelt hierbij een rol, een belangrijker punt bij het kopiëren van informatie is dat de informatie digitaal is opgeslagen. Er hoeft niets meer te worden overgeschreven of gefotokopieerd, alles is met een druk op de knop geselecteerd en gekopieerd. Natuurlijk is dit vooral een goede eigenschap van de digitale leeromgeving, maar hij kan ook als slecht worden ge¨ınterpreteerd. De mogelijkheden voor plagiaat zijn op deze manier plotseling een stuk uitgebreider en de verleiding is hierdoor ook misschien wel groter geworden. Afgezien van het feit dat plagiaat ’wetenschappelijk strafbaar’ is, kan het ook wettelijk illegaal zijn. Auteursrechten op digitale

40

informatie bestaan wel degelijk, maar door het enorme aanbod van informatie, en de eenvoudige manier waarop het gekopieerd kan worden, maken dit moeilijk te controleren. Betrokken actoren Technologiegebruikers, vooral studenten, maar ook docenten en management, eigenlijk iedereen die gebruik maakt van de informatie die wordt aangeboden door digitale leeromgevingen. De overige betrokkenen zijn de auteurs in kwestie. Waarschijnlijkheid van de keten Bij deze keten is het eigenlijk niet zo de vraag of deze waarschijnlijk is of niet, aangezien het eigenlijk al een bekend verschijnsel is dat al optreedt, auteursrechten worden bedreigd en het wachten is op een maatschappelijke anticipatie. Relevantie van de keten Zoals zo vaak bij een nieuwe technologie loopt de regulering achter op de technologische vooruitgang. Er wordt nog te weinig aandacht besteed aan digitaal plagiaat. Een digitale leeromgeving is kwetsbaar als het gaat om toegankelijkheid. Informatie is voor iedereen vanuit elke locatie bereikbaar, en dus ook gemakkelijk te kopiëren.

3.5.4

Van ‘kennisintensivering’ naar ‘verandering in arbeidsorganisatie’

Beschrijving keten Een veelbesproken gevolg van de digitale leeromgeving is kennisintensivering. Doordat informatie erg toegankelijk en in grote hoeveelheden aanwezig is, wordt het gemakkelijker voor personen om zich te ontwikkelen. Bij- en omscholing worden hierdoor gemakkelijker realiseerbaar. Er is sprake van maatschappelijke kennisintensivering. Dit heeft als gevolg dat, omdat het leren gemakkelijker wordt, er van werknemers verwacht gaat worden. Dit heeft als gevolg dat de kennisintensivering verder toeneemt, doordat werknemers graag aan de eisen van werkgevers willen voldoen. Deze ontwikkeling zorgt voor een verandering in de arbeidsorganisatie. De vraag naar hoog opgeleiden, dus werknemers met meer kwalificaties neemt toe, maar ook de aard van deze kwalificaties verandert. De omvang en moeilijkheidsgraad van deze taken nemen toe.

41

Betrokken actoren Technologiegebruikers: de personen die dankzij digitale leeromgeving de kennisintensivering tot stand brengen. Overige betrokkenen: werknemers van wie steeds meer wordt verwacht en die zich aan deze trend zullen moeten aanpassen. Waarschijnlijkheid van de keten Volgens de ‘constructivistische leertheorie’ wordt het leren zeer positief be¨ınvloed door informatierijke omgevingen. De vaardigheden waar de arbeidsmarkt om vraagt, worden in een dergelijke situatie optimaal ontwikkeld (pagina 26 wrr [38]). Dit is natuurlijk slechts een theorie, maar met een logische onderbouwing waar wel degelijk rekening mee moet worden gehouden. Relevantie van de keten Het betreft het hier een verschuiving met betrekking tot de werkgelegenheid. Als gevolg van optredende kennisintensivering, wordt van werknemers steeds meer verwacht. De vraag naar hoog opgeleiden met meerdere kwalificaties stijgt. De keten kan ook opgevat worden als een culturele verandering met betrekking tot het leefpatroon van de gemiddelde werknemer. Hij of zij zal meer aandacht moeten besteden aan bijscholing om op de hoogte te blijven van de laatste ontwikkelingen op technisch gebied en om zo aan de verwachtingen van de werkgevers te kunnen voldoen. De wrr noemt dit verschijnsel ‘een leven lang leren’ in haar onderzoek (wrr [38]).

3.5.5

Van ‘grote investeringen in software en hardware’ naar ‘behoefte aan subsidies groeit’

Beschrijving keten De digitale leeromgeving stimuleert verder onderzoek naar mogelijkheden op het gebied van ict in combinatie met onderwijs. Onderwijsinstellingen willen hier zo efficiënt mogelijk gebruik van maken en willen bovendien zorgen voor een gunstige concurrentiepositie ten opzichte van andere onderwijsinstellingen. Om deze redenen zal er veel ge¨ınvesteerd worden in hardware en software om deze doelstellingen te realiseren. Daarbij kunnen ze wel wat hulp van de regering gebruiken. De behoefte en vraag naar subsidies zal dan ook toenemen. Omdat de regering al deze subsidies hoogstwaarschijnlijk niet kan garanderen zullen bedrijven een soort van sponsoringrol aannemen. Dit heeft tot gevolg dat onderwijsinstellingen niet alleen meer aan de overheid, maar ook steeds meer aan bedrijven en andere stakeholders verantwoording zal moeten afleggen met betrekking tot kwaliteit, effectiviteit en efficiency (pagina 55 van wrr [38]).

42

Betrokken actoren Technologieontwikkelaars, maar dan vooral in de vorm van onderwijsinstellingen. Waarschijnlijkheid van de keten Iedere onderwijsinstelling zal een zo gunstig mogelijke concurrentiepositie willen innemen ten opzichte van andere onderwijsinstellingen. Hiervoor is veel geld nodig, de behoefte aan subsidies zal zeker stijgen. Relevantie van de keten De machtsverhouding ten opzichte van onderwijsinstellingen zal wijzigen als ze worden gesponsord door het bedrijfsleven. Vanwege deze sponsoring krijgt het bedrijfsleven steeds meer inspraak in het doen en laten van onderwijsinstellingen en zal de overheid misschien iets van haar regulerende macht moeten inleveren.

3.5.6

Van ‘computer motiveert’ naar ‘afhankelijkheid technologie groeit’

Beschrijving keten Dit is waarschijnlijk één van de kortste ketens, met een vrijwel direct gevolg. Door allerlei ontwikkelingen op technisch gebied, moeten technologiegebruikers wel de apparatuur hebben om met deze technologische ontwikkelingen te kunnen omgaan. Men wordt meer en meer afhankelijk van technologie. Het gevaar bestaat dat maatschappelijke groepen die niet in staat zijn deze apparatuur te verwerven een achterstand kunnen oplopen. Betrokken actoren Technologiegebruikers, maar dan de groep die problemen heeft met het gebruik ervan, door het optreden van materiële problemen. Waarschijnlijkheid van de keten Op dit moment is het zo dat mensen die net kunnen rondkomen, geen geld over hebben voor de aanschaf van een computer. Hoewel computers laatste tijd iets goedkoper worden, is de prijs over lange termijn toch redelijk constant gebleven. Deze trend geeft aan dat in de toekomst niet al te veel zal veranderen, zodat de maatschappelijke achterstand van deze groep technologiegebruikers wel degelijk een bedreiging.

43

Relevantie van de keten De maatschappij wordt meer en meer afhankelijk van technologie, en dus minder autonoom. Er kan een maatschappelijke tweedeling ontstaan als een bepaalde groep niet kan aansluiten bij deze technologische afhankelijkheid. De mate van toegankelijkheid van informatie is dan niet meer voor iedereen gelijk.

44

3.6

Beoordeling relevante actoren

Voor dit onderdeel is er gekozen om een docent en een aantal studenten te interviewen (van verschillende hbo- en universitaire opleidingen). Dit is gedaan, omdat de gevonden effecten vooral veel invloed zullen hebben op hun functioneren, aangezien zij de eindgebruikers zijn van de digitale leeromgeving. Tevens is er gekozen om de gevolgen voornamelijk te onderzoeken op de hbo-scholen en universiteiten, aangezien de gevolgen daar het meest merkbaar zullen zijn, de digitale leeromgeving is daar immers het verst ge¨ıntegreerd. Hieronder zullen de resultaten van de interviews per actor behandeld worden.

3.6.1

Docent

Voor het interview met de docent is dhr. op den Akker [28] ge¨ınterviewd. Hij is werkzaam op de Universiteit Twente als o.a. docent Artificial Intelligence tevens heeft hij in het voortgezet onderwijs gewerkt. De tijdens het interview gestelde vragen en een samenvatting van zijn antwoorden zijn te vinden in bijlage B.2.1: Interview docent. Hieronder zullen in het kort de resultaten van het interview per effect besproken worden. Digitale leeromgeving zorgt voor grote flexibiliteit: de leerling heeft veel vrijheid in de keus van plaats, tijd, tempo en methode Dit wordt gezien als een positief effect om de volgende reden: een student kan makkelijker bij bijvoorbeeld specialisatie er voor kiezen dit te doen bij een andere universiteit, die op dat vakgebied veel expertise heeft. Inzet van ict in het onderwijs zorgt voor beter communiceren, beter samenwerken, leren informatie te verwerken en leren leren Dit wordt wel gezien als een positief effect. De communicatie tussen docenten en studenten en studenten onderling verloopt gemakkelijker (door bijvoorbeeld e-mail). Tevens wordt het makkelijker om onderwijs aan te bieden dat past bij de interesse en het specialisme van de student. De computer en digitale leeromgevingen hebben een sterk motiverende werking op de deelnemer Op zich is dit waar en wordt natuurlijk gezien als een positief effect, echter zit er nog wel een kant aan het werken met de computer die nadelig is. Aan de ene kant wordt het makkelijker voor studenten om eens te kijken of er nog vakken of onderzoeken zijn die overeenkomen met de interesses van deze student. In die zin heeft het gebruik van de computer en digitale leeromgevingen een motiverende werking. Het nadeel is echter dat sommige studenten gaan denken dat studeren enkel bestaat uit achter de computer zitten. 45

Onge¨ evenaarde reproduceerbaarheid (auteursrechtenkwesties worden een probleem) Dit wordt op zich gezien als een positief effect. Het is echter wel belangrijk dat er afspraken gemaakt worden, om te voorkomen dat mensen met het werk van anderen aan de haal gaan. Vrije informatie is erg handig, omdat studenten makkelijker informatie kunnen vinden over wat voor hen op dat moment interessant is. Ook is het voor de docent handig, omdat het makkelijker wordt om op de student aangepast onderwijs te geven. Het wordt niet gezien als een bedreiging voor het betaalde onderwijs, omdat mensen toch nog altijd behoefte aan ondersteuning hebben. Tevens geldt dat men uiteindelijk toch vaak wel een diploma wil hebben. Het probleem met vrije informatie is dat het alleen goed werkt als iedereen zich netjes gedraagt en helaas gebeurd dit niet altijd. Er zijn altijd mensen die zullen proberen geld te verdienen aan het werk van een ander. Nieuwe generatie docenten ontstaat naar aanleiding van de digitale leeromgeving Dit wordt gezien als een niet te vermijden ontwikkeling. Het hoeft echter niet zo te zijn dat dit ten koste gaat van ervaren leraren. Ieder heeft echter wel de verantwoordelijkheid om bij te blijven. Noodzaak tot ondersteuning van de docenten die niet langer ontkomen aan elektronische uitbreiding van hun onderwijskundig arsenaal Dit wordt op zich gezien als een positief effect, vooral als deze ondersteunende personen ook enige kennis van het vakgebied hebben, omdat het anders wellicht meer tijd kost om zo’n persoon uit te leggen wat je wilt, dan om het toch maar zelf uit te zoeken. Hierdoor kan de samenwerking tussen disciplines leiden tot beter onderwijs. Grote leer- en werkdiscipline van student vereist Dit wordt niet gezien als een negatief of positief effect. Waarschijnlijk zal dit effect ook niet heel sterk zijn. Het is namelijk voor een universiteit ook belangrijk dat studenten hun vakken blijven halen, in verband met financiering. Daarom zal het aanzetten tot studeren iets zijn wat wel zal blijven. Afhankelijkheid van technologie (internet, computer) groeit, met als gevolg dat bepaalde mensen die geen toegang hebben tot internet kunnen een achterstand in maatschappij krijgen Dit wordt gezien als een negatief effect. Er moeten regelingen komen/blijven om studenten het makkelijker te maken een pc te kopen bijvoorbeeld tegemoetkoming of lening voor pc. Tevens is het belangrijk dat er voorzieningen vanuit het leerinstituut of de gemeente komen die het mogelijk maken om 46

gemakkelijk gebruik te kunnen maken van het internet. Digitale leeromgeving bevordert samenwerking tussen onderwijsinstellingen Dit wordt op zich gezien als een positief effect. Het wordt makkelijker voor studenten om het onderwijs in het buitenland te volgen. Hierbij is wel belangrijk dat het mogelijk moet zijn om na te gaan wat de kwaliteit is van opleidingen en vakken in het buitenland, in verband met kwaliteitsverschil. Hierdoor wordt het ook beter mogelijk dat bepaalde universiteiten zich gaan focussen op bepaalde opleidingen/leergebieden. Nog sterkere positie Engelse taal in het onderwijs Dit wordt gezien als een niet zo positief effect. Bij het leren zet je de kennis om in je eigen taal. Daarom is leren in de eigen taal altijd het makkelijkst. Zolang het mogelijk blijft vragen te stellen in je eigen taal (als er problemen zijn), dan hoeft dit echter niet tot problemen te leiden. Hogeronderwijsinstellingen zullen zich in de toekomst meer gedwongen zien niet alleen aan hun nationale overheden, maar vooral ook aan hun belangrijkste stakeholders verantwoording af te leggen over hun kwaliteit, effectiviteit en efficiency. Zolang dit niet inhoudt dat het bedrijfsleven totale beheersing krijgt over bijvoorbeeld het onderzoek dat gedaan wordt op universiteiten wordt dit niet gezien als een negatief effect. Er moet ruimte blijven voor onderzoek waar niet direct iets verkoopbaars uitkomt. Zakelijke belangen moeten niet teveel invloed gaan hebben op het onderwijs. Subsidies: De behoefte aan financi¨ ele ruimte zal in de komende jaren toenemen, evenredig aan het succes van ict in scholen. Dit effect is natuurlijk nooit positief. Het belangrijkste is dat niet alleen materiaal wordt aangeschaft, maar dat ook de achterstand in kennis weggewerkt wordt. Veranderingen in de arbeidsorganisatie als gevolg van de kennisintensivering in vrijwel alle bedrijfstakken. De toenemende complexiteit van taken en functies stelt zeer hoge eisen aan medewerkers, waardoor niet alleen de vraag naar hooggekwalificeerd personeel nog verder zal groeien, maar ook de aard van de gevraagde kwalificaties verandert. Dit wordt gezien als een natuurlijk effect dat niet zozeer positief of negatief hoeft te zijn. Mensen moeten bereid zijn zich bij te scholen. Dit moet wel altijd door het bedrijf waarbinnen ze werken als werk worden beloond.

47

3.6.2

Studenten

Voor dit onderdeel is dhr. W. Winkelhorst [43] ge¨ınterviewd. Hij is student informatica aan de Saxion hogeschool. Dezelfde vragen, die aan dhr. Winkelhorst gesteld zijn, zijn ook aan dhr. R. Bulsink [3] voorgelegd. Hij is student Werktuigbouwkunde aan de universiteit. De tijdens het interview gestelde vragen en een samenvatting van de antwoorden zijn te vinden in bijlage B.4: Interviews studenten. Hieronder zullen in het kort de resultaten van het interviews per effect besproken worden. Digitale leeromgeving zorgt voor grote flexibiliteit: de leerling heeft veel vrijheid in de keus van plaats, tijd, tempo en methode Hierover verschillen de meningen van de door ons ge¨ınterviewde studenten. De ene student ziet dit juist als een positief effect, omdat het de student meer keuzemogelijkheid geeft. De ander ziet juist het gevaar dat de extra vrijheid het moeilijker maakt om door te zetten en dus studie ontwijkend gedrag in de hand werkt. Ze zijn het echter eens dat er naast de digitale leeromgeving altijd een vangnet moet zijn van docenten om leerlingen te ondersteunen. Inzet van ict in het onderwijs zorgt voor beter communiceren, beter samenwerken, leren informatie te verwerken en leren leren Beide studenten zien dit als een positief effect gezien. De betere communicatie mogelijkheden werken zelfs motiverend, omdat het voor studenten onderling makkelijker wordt te overleggen. Een belangrijk punt vinden beide studenten wel dat het mogelijk moet blijven je communicatiemiddelen uit te schakelen als je niet gestoord wilt worden. Meer mogelijkheden in de maatschappij voor mensen met handicaps Beide studenten zagen dit als een positief effect, omdat ze het zonde en oneerlijk vinden om geschikte mensen buiten te sluiten van onderwijs en maatschappij vanwege hun handicap. Er werd echter wel opgemerkt dat het niet zo moet zijn dat de kosten voor bijvoorbeeld onderwijsvoorzieningen voor gehandicapten zo veel geld gaan kosten, dat ze een grote last gaan vormen voor de rest van het onderwijs. De computer en digitale leeromgevingen hebben een sterk motiverende werking op de deelnemer Over dit effect was er een verschil van mening tussen de studenten. Eén van de studenten geloofde niet echt in dit effect. Naar zijn mening komt het juist vaak voor dat de computer juist een demotiverende en afleidende rol heeft. De ander ziet dit effect wel in zijn omgeving. Naar zijn mening is het, mede door de gemakkelijke communicatie, voor studenten aanlokkelijker om 48

buiten normale schooluren aan het werk te gaan. Onge¨ evenaarde reproduceerbaarheid (auteursrechtenkwesties worden een probleem) De door ons ge¨ınterviewde studenten vonden dit op zich een positief effect. Ze dachten dat dit de samenwerking tussen leerinstituten ten goede zou komen en het makkelijker zou maken voor mensen om specifieke informatie te vinden. Voor het gevaar van meer fraude onder studenten zijn beide ge¨ınterviewde studenten minder bang, dat gaat met pen en papier haast net zo makkelijk. Nieuwe generatie docenten ontstaat naar aanleiding van de digitale leeromgeving Op dit punt waren de meningen verdeeld. Eén student zag dit als een natuurlijke ontwikkeling, die niet per sé negatief hoeft te zijn. Het is in het onderwijs tenslotte normaal dat er ontwikkeling is in de manier van lesgeven en de docenten moeten daar in meegaan zo redeneerde deze student. De andere student was bang voor onnodig verlies van kennis en ervaring. Noodzaak tot ondersteuning van de docenten die niet langer ontkomen aan elektronische uitbreiding van hun onderwijskundig arsenaal. Beide studenten zien dit als een goede ontwikkeling. Dit soort ondersteunende rollen zijn er tegenwoordig ook al (bijvoorbeeld de conciërge, het schoonmaakpersoneel en het management). ict moet hierop geen uitzondering worden. Grote leer- en werkdiscipline van student vereist Ook hierover waren de meningen verdeeld. De ene student vind dit een positief effect is, omdat het goed aansluit bij de vraag in het bedrijfsleven en hij vindt dat je deze zelfdiscipline kan eisen van iemand die zelf zijn opleiding heeft gekozen. Volgens de andere student is dit juist een negatief aspect. De vereiste mate van zelfdiscipline is naar zijn mening te hoog en hij ziet het eerder gebeuren dat mensen sneller colleges over te slaan en taken uit te stellen. Afhankelijkheid van technologie (internet, computer) groeit, met als gevolg dat bepaalde mensen die geen toegang hebben tot internet kunnen een achterstand in maatschappij krijgen Beide studenten waren het erover eens dat er voorzieningen moeten komen voor mensen die nu geen toegang hebben tot de benodigde ict-toepassingen en/of het internet. Er was wel een verschil in waardering van het effect. De ene student vond dit een negatief effect omdat het mensen dwingt om een pc te gebruiken. De ander ziet dit juist als een positief effect, omdat men haast verplicht wordt te leren met een pc om te gaan, wat ook later in het 49

werk vaak goed van pas komt. Digitale leeromgeving bevordert samenwerking tussen onderwijsinstellingen Beide ge¨ınterviewde studenten zien dit als een positief effect. Het zal waarschijnlijk leiden tot meer vrijheid voor de student en verhoging van het niveau van het onderwijs. Nog sterkere positie Engelse taal in het onderwijs Dit wordt door beide studenten niet gezien als een negatief effect. Volgens hen is het juist handig om ook het onderwijs in het Engels te hebben aangezien door de globalisering deze taal toch overal steeds meer gebruikt wordt. Gevolg hiervan: grens tussen priv´ e en school vervaagd Beide studenten zien hier zowel een positieve als negatieve kant aan. Op zich vinden ze het geen slechte ontwikkeling zolang het prive leven niet al te veel in het gedrang komt. Subsidies: de behoefte aan financi¨ ele ruimte zal in de komende jaren toenemen, evenredig aan het succes van ict in scholen. Hoewel dit natuurlijk nooit als positief te beoordelen is, vinden beide studenten dat de overheid meer moet investeren in de kenniseconomie, aangezien dit vanuit internationaal oogpunt steeds belangrijker wordt. Ze zien allebei gevaren voor onze economie als de overheid dit zou nalaten. Hogeronderwijsinstellingen zullen zich in de toekomst meer gedwongen zien niet alleen aan hun nationale overheden, maar vooral ook aan hun belangrijkste stakeholders verantwoording af te leggen over hun kwaliteit, effectiviteit en efficiency. Hierover verschilden de ge¨ınterviewde studenten wederom van mening. De een vindt dit een negatief effect, omdat het bedrijven teveel invloed op het zou onderwijs geven, wat ten koste kan gaan van de kwaliteit en vooral diversiteit. De ander vind het juist gunstig, omdat het student vroegtijdig in aanraking brengt met het bedrijfsleven, waar men misschien later in komt te werken. Verdere toename van het idee van levenslang leren en vraag naar andere en hogere kwalificaties Beide studenten vinden dat mensen bereid moeten zijn om te blijven leren en ze zien dit dan ook niet als een negatief effect. Andere effecten Een student gaf te kennen dat hij bang was voor het verloren gaan van het sociale aspect, bij een verre doorvoering van digitale leeromgevingen. Dit 50

zou hij een negatief effect vinden. Hij vindt dat de computer nooit de docent zou moeten gaan vervangen.

51

3.7

Problematische gevolgen

In dit stuk zullen de twee meest relevant geachte, problematische gevolgen behandelen. Eerst wordt aangeven waarom juist deze twee gevolgen gekozen zijn. Hierna zullen de verwachtingen over de ontwikkeling van deze problemen in de toekomst behandeld worden. Tenslotte zullen de resultaten van de interviews met de experts doorgenomen worden. Deze interviews hadden betrekking op de gekozen problematische gevolgen.

3.7.1

Verantwoording keuze gevolgen

Er is gekozen voor de achterstand die ontstaat voor mensen die geen beschikking hebben tot een PC en/of internet, of hier niet mee om kunnen gaan. De tweede keuze gaat over de gevolgen van internationalisering/uitgebreide samenwerking, door het gebruik van digitale leeromgevingen. We hebben voor de achterstand die ontstaat voor mensen die geen beschikking hebben over een PC en/of internet of hier niet mee om kunnen gaan gekozen, omdat dit een probleem is waarvan wij (en de door ons ge¨ınterviewde personen met ons) vinden dat dit snel opgelost moet worden. Het is duidelijk dat het om kunnen gaan met de computer op alle gebieden in de maatschappij steeds belangrijker wordt. En met de verdere inbedding van de computer en het gebruik van digitale leeromgevingen in het onderwijs wordt het steeds belangrijker dat mensen van jong af aan leren met de PC om te gaan en ook de mogelijkheid hebben om dit te leren. Zowel de door ons ge¨ınterviewde studenten, als de docent die wij hebben ge¨ınterviewd, vinden dat dit een negatief gevolg is en vinden het belangrijk dat er maatregelen worden genomen om de effecten van dit gevolg zoveel mogelijk te beperken. Tevens is er gekozen als problematisch gevolg gekozen voor de internationalisering/uitgebreide samenwerking, veroorzaakt door het gebruik van digitale leeromgevingen, omdat dit volgens ons het meest invloedrijke gevolg is. Met dit gevolg krijgt namelijk iedereen die met het onderwijs te maken heeft in meer of mindere mate te maken. Dit gevolg zal dus ontwikkelingen in de hele maatschappij tot gevolg hebben, die niet door iedereen altijd als even gunstig zullen worden beoordeeld. We hebben uit de door ons gehouden interviews opgemaakt dat de meningen, over dit gevolg en de verdere ontwikkelingen die waarschijnlijk volgen naar aanleiding van dit gevolg, uiteenlopen en dat hier veel over te zeggen valt. Een belangrijk punt dat dhr. R. op den Akker [28] opmerkte, is dat het leren in eigen taal makkelijker gaat. Om deze reden zou het volgens hem belangrijk zijn dat ervoor wordt gezorgd, dat het mogelijk blijft voor leerlingen om met hun vragen in het Nederlands bij iemand terecht te kunnen.

52

3.7.2

Verwachting ontwikkelingen gevolgen

Uit het interview met drs Q. Hamel is gebleken dat de achterstand die mensen oplopen, die niet leren omgaan met de computer en/of die geen computer tot hun beschikking hebben, in de toekomst nog sterker zal groeien. Dit komt omdat hij verwacht dat de invloed van ict (onder andere digitale leeromgevingen) in de toekomst nog verder zal toenemen. Dit zal dus deels een verergering van het probleem tot gevolg hebben. Mensen die geen toegang hebben tot een PC en internet zullen nog verder achterraken. Aan de andere kant zorgt het er waarschijnlijk wel voor dat het aantal mensen die niet met een computer om kunnen gaan, maar wel een computer tot hun beschikking hebben, zal dalen. Door het gebruik van digitale leeromgevingen en technologieën die de samenwerking tussen verschillende digitale leeromgevingen makkelijker maken, zal in de toekomst het nog makkelijker worden studies bijvoorbeeld internationaal aan te bieden. Dit blijkt wel uit de afgenomen interviews. Door deze verdere internationale samenwerking en verdere mogelijkheden van buitenlandse leerinstituten op de Nederlandse onderwijsmarkt zullen de hieraan gerelateerde gevolgen zich sterker manifesteren. Dit kan bijvoorbeeld een nog sterkere groei van het gebruik van de Engelse taal tot gevolg hebben.

3.7.3

Resultaten van interviews

Voor dit hoofdstuk hebben we drs. F.Kresin, drs. R.K. Jacobi en dr. L.A. Plugge ge¨ınterviewd. Zij zijn werkzaam als respectievelijk programmamanager ESP (Educatieve Service Provider) bij de Stichting Digitale Universiteit, medewerker aan het Expertisecentrum Computer Ondersteund Onderwijs ( eccoo) en secretaris van de Wetenschappelijk Technische Raad ( wtr). De vragen die we hen hebben gesteld en een samenvatting van hun antwoorden zijn te vinden in Appendix B.3 en Appendix B.1. Problemen bij internationalisering Uit de antwoorden op onze vragen bleek dat momenteel taal nog een groot probleem is bij de samenwerking in het onderwijs. Het is voor studenten (en docenten) vaak lastig om bepaalde details en technische termen in een andere taal uit te drukken. Een ander probleem dat momenteel speelt, is het verschil in waardering en erkenning tussen de verschillende leerinstituten. Dit maakt de samenwerking lastiger. De verschillen in ontwikkeling op het gebied van digitale leeromgevingen (en ict in het onderwijs in algemene zin) is een ander probleem, dat in onze interviews naar voren kwam. Een behoorlijk aantal landen hebben momenteel een achterstand in vergelijking met Nederland. Tevens zijn er op 53

veel plekken nog tekortkomingen op het gebied van netwerk-infrastructuur en beschikbare computers. Verder werd er door een van de door ons ge¨ınterviewde experts naar voren gebracht dat het communiceren met behulp van technologie, nieuwe omgangsvormen en gevoeligheden met zich meebrengt. Als voorbeeld werd het volgende aangedragen: een verkeerd begrepen zin in een e-mail kan aanleiding zijn tot belangrijk misverstand en daarmee een kink in de communicatie veroorzaken. Het valt te verwachten dat dit probleem zich in sterkere mate in het onderwijs zal voordoen door een groter gebruik van digitale leeromgevingen. Oplossingen problemen bij internationalisering Uit onze interviews bleek dat de experts vooral heil zien in meertaligheid. Kinderen zouden op jonge leeftijd naast Nederlands ook Engels, Duits en Frans moeten leren, zodat zij goed gebruik kunnen maken van het onderwijs, zoals dat er in de toekomst waarschijnlijk uit zal komen te zien. Tevens zouden medewerkers van onderwijsinstituten (en leerlingen) moeten leren omgaan met verschillende culturen, om zo problemen als gevolg van cultuurverschillen zoveel mogelijk te voorkomen. De problemen met betrekking tot de waardering van vakken en opleidingen in het buitenland probeert men momenteel op te lossen door de invoering van het ects (European Credit Transfer System). Uit onze interviews bleek dat het goed zou zijn, wanneer hierbij ook gewerkt zou worden met internationale standaarden, om de problemen met erkenning gemakkelijker te maken. Tevens moet er een mentaliteitsverandering komen, waardoor het vanzelfsprekend wordt dat je een deel van je studie in het buitenland doorbrengt. Het zou ook zeer bevorderlijk werken als leerinstituten duidelijk in kaart gaan brengen welke dingen zij aanbieden, om zo leerlingen te helpen bij hun keuzes en andere leerinstellingen inzicht geven in eventuele specialisatiemogelijkheden. Om de verschillen in ontwikkeling en de problemen met materiaal en infrastructuur op te lossen is het belangrijk dat er (nog meer) draagvlak gekweekt wordt voor ict in het onderwijs. Zodat instituten en leerlingen voorzien zijn van voldoende apparatuur om gebruik te kunnen maken van de mogelijkheden van digitale leeromgevingen en digitale samenwerking. Tevens is het belangrijk om internationale standaarden aan te nemen op het gebied van leertechnologie. Op deze manier kan de aansluiting van verschillende leeromgevingen op elkaar in de toekomst zo flexibel mogelijk verlopen. Als oplossing voor de problemen, die veroorzaakt kunnen worden door het gebruik van digitale communicatiemiddelen als e-mail, wordt het uitgebreidere gebruik van video-conferencing voorgesteld. Hierbij is er face-toface contact op afstand mogelijk, wat misverstanden kan helpen voorkomen. Om dit mogelijk te maken zijn er een aantal technologische aanpassingen no54

dig. Hierbij gaat het bijvoorbeeld om de al eerder genoemde verbeteringen aan de internet-infrastructuur en de beschikbaarheid van snelle computers, camera’s en microfoons, om zo video-conferencing mogelijk te maken. Problemen bij oplopen achterstand Uit ons interview bleek dat er inderdaad bepaalde groepen zijn die een duidelijke achterstand hebben op het gebied van digitale leeromgevingen en ict in het algemeen. Deze groepen zijn: • mensen in de leeftijdscategorie 50-64, in nog ernstiger mate mensen van 65 jaar en ouder • mensen met een opleidingsniveau op lo, lbo, ulo of mavo • mensen met lagere inkomens • mensen die in de huishouding werkzaam zijn (meestal vrouwen die niet buitenshuis werken) • gehandicapten (visueel, auditief, motorisch). De belangrijkste redenen waarom mensen een achterstand hebben opgelopen zijn de leeftijdfactor en de opleiding die men gehad heeft. In mindere mate is ook het inkomen een invloedrijke factor op het wel of niet ontwikkelen van een ict-achterstand. Bij gehandicapte mensen ligt de achterstand vooral aan het ontbreken van goede voorzieningen in Nederland. Er zijn niet genoeg voorzieningen als aangepaste toetsenborden, aangepaste monitoren, speciaal voor deze groep ontworpen programma’s en meer van dit soort zaken. Uit ons onderzoek blijkt dat het er niet veel mensen zijn die een ict achterstand op doen of op zouden kunnen doen, doordat men nauwelijks tot geen mogelijkheden heeft om van ict voorzieningen gebruik te maken. Hierbij hebben we het dan over leerlingen/studenten en docenten, want dit zijn de mensen waar het vooral om gaat als we het hebben over digitale leeromgevingen. Er is wel een duidelijk verschil in kwaliteit van de apparatuur die men ter beschikking heeft. Dit is vaak afhankelijk van het inkomen. Verder blijkt dat docenten vaak een achterstand in kennis en vaardigheid hebben om met ict om te gaan, wat vaak veroorzaakt wordt door hun leeftijd. Momenteel worden door de ge¨ınterviewde deskundige vooral de problemen met betrekking tot de gehandicapten als zeer ernstig gezien. Zij lopen het risico overal tegen (onnodige) obstakels aan te lopen. Oplossingen bij oplopen achterstand Dr. L.A. Plugge was van mening dat er momenteel nog weinig tot niets wordt gedaan om de achterstand bij de hierboven besproken achterstandsgroepen 55

te verminderen. Hier zou wat aan gedaan moet worden naar zijn mening. Hij stelt onder andere voor dat internettoegang, net als openbaar vervoer, in de studiebeurs moet worden opgenomen. Tevens stelt hij voor om instellingen te verplichten om gehandicapten faciliteiten te verschaffen. Dit is nu in Engeland ook al het geval. Tevens verwacht dr. L.A. Plugge dat in de toekomst de interfaces beter zullen worden. Dat is op zich natuurlijk iets dat het voor mensen makkelijker maakt, om met ict-voorzieningen te werken. Echter verwacht hij ook dat door de steeds grotere mogelijkheden, er een kans bestaat dat interfaces hierdoor minder toegankelijk worden, wat weer belemmerend zou kunnen werken. De ge¨ınterviewde expert ziet het als een belangrijke zaak dat digitale leeromgeving omgezet wordt naar een digitale werkomgeving. Hiermee doelt hij op een virtuele studeerkamer/werkplek in tegenstelling tot een verkapte televisie met slide-shows en lappen tekst. Tenslotte vond dr. L.A. Plugge dat de voorgestelde maatregelen momenteel vooral belemmerd worden door de huidige wetgeving en de slechte financiële situatie van dit moment.

56

3.8

Conclusie

Uit het onderzoek is gebleken dat er een behoorlijk aantal betrokken actoren zijn. Deze zijn nog eens na te zoeken in de sociale kaart in bijlage C. Uit deze sociale kaart zijn ook de onderlinge relaties af te leiden. Uit deze sociale kaart en verder onderzoek is naar voren gekomen dat de belangrijkste actoren te vinden zijn in de groepen: producenten, onderwijsinstellingen, onderzoeksinstituten, docenten, studenten en de nationale overheid. Uit deze groep van actoren zijn weer als meest betrokken actoren de studenten en docenten gekozen, mede omdat ze als eindgebruikers direct de gevolgen van digitale leersystemen zullen ondervinden. Het belangrijkste ‘ingebakken’ gevolg dat bij digitale leeromgevingen zit, is de vernieuwde vorm van communicatie. Dit zorgt voor flexibiliteit voor zowel de docent als de docenten, omdat communicatie gedurende de hele dag door kan plaatsvinden en altijd door iedereen is te raadplegen. Ook kan door deze verbeterde communicatievorm, nationale en internationale samenwerking tussen universiteiten worden bevorderd. Hieronder staat een opsomming van de belangrijkste gevonden effecten: 1. van betere communicatiemogelijkheden naar grotere werkdiscipline vereist 2. van betere communicatiemogelijkheden naar conversie naar ´ e´ en taal 3. van gemakkelijker toegang tot meer informatie naar bedreiging auteursrechten 4. van kennisintensivering naar verandering in arbeidsorganisatie 5. van grote investeringen in software en hardware naar behoefte aan subsidies groeit 6. van computer motiveert naar afhankelijkheid technologie groeit. De meest relevante actoren (de docenten en studenten) erkenden de effecten tijdens de interviews. Er waren een tweetal problematische gevolgketens, waar ook zij van vonden dat deze meer aandacht verdienden. Hier wordt in het volgende verslag dan ook dieper op in gegaan. Het betreft hier de gevolgen ‘internationalisering’ en ‘het oplopen van achterstand’. Het effect van de internationalisering/uitgebreide samenwerking die digitale leersystemen met zich meebrengen, is problematisch, omdat vrijwel iedereen er mee te maken kan krijgen in het hoger onderwijs. En hierdoor zal het weer een breed maatschappelijk issue worden. Het betreft hier voornamelijk de taal, waar een aantal mensen problemen mee zullen hebben. Een ander problematische ontwikkeling is de achterstand die mensen zonder 57

computer en/of internet zullen gaan ervaren. Wanneer zij niet over computers kunnen beschikken, of er het nut niet van inzien, kunnen ze in een achterstandspositie geraken ten opzichte van de rest van de maatschappij. Over het algemeen is iedereen het er over eens dat hier iets aan gedaan moet gaan worden. In het vervolg van dit verslag zullen deze effecten en mogelijke anticipaties besproken worden.

58

Hoofdstuk 4

Anticipatie op onwenselijke effecten

59

4.1

Inleiding

Na het vorige hoofdstuk over maatschappelijke effecten, bleek dat er een aantal nadelige effecten aan de ontwikkeling van digitale leeromgevingen zitten. In dit hoofdstuk zullen op de deze effecten adviezen gegeven worden, zodat de effecten minder voelbaar worden gemaakt of zelfs helemaal uitgebannen kunnen worden. In de eerste twee hoofdstukken (hoofdstuk 4.2: Technische voorzieningen en hoofdstuk 4.3: Maatschappelijke voorzieningen) zullen adviezen worden uitgebracht voor het correct afhandelen van de nadelige gevolgen van de ontwikkeling van digitale leeromgevingen. Deze adviezen zijn opgesteld aan de hand van de interviews die in het vorige hoofdstuk al zijn besproken, maar ook zijn er nieuwe bronnen bij betrokken. In hoofdstuk 4.4: Reflecties zullen de gegeven adviezen worden gereflecteerd. Na deze reflectie is er een conclusie te vinden, waarin de belangrijkste adviezen van deze TA-studie staan opgesteld.

60

4.2

Technische voorzieningen

Om te voorkomen dat een deel van de bevolking een technologische achterstand oploopt of dat er nadelig effecten ontstaan ten gevolge van internationalisering zijn een aantal technologische voorzieningen van belang. Hier worden de reeds aanwezige technologische voorzieningen besproken, die de nadelige gevolgen tegengaan.

4.2.1

Voorkomen van achterstand

Door de toenemende afhankelijkheid van computers en het internet is het mogelijk dat mensen die niet de beschikking hebben over een computer of die hier niet mee om kunnen gaan in een achterstandspositie komen. Om te voorkomen dat groepen een achterstand oplopen moeten zij met computers en internet leren om te gaan. Op het moment leert men hier op het werk of op school mee om te gaan. De opkomst van computers en internet in het eigen huis bevordert dit leerproces. Voornamelijk de beschikbaarheid van breedband-internet bevordert het thuisgebruik van internet, omdat er met breedband-internet geen belminuten, maar een vast bedrag betaald wordt. Nog niet iedereen heeft echter de beschikking over een computer of een breedband verbinding. Vooral de beschikbaarheid van breedband-internet is nog niet optimaal. Behalve de beschikbaarheid van ict, is ook de bruikbaarheid hiervan belangrijk voor het voorkomen van een achterstand. Het gebruik van een grafische gebruikersinterface en daarin terugkerende elementen (het ene programma lijkt qua gebruik op het andere) zorgen voor een lage leercurve. Er wordt steeds meer tijd en energie in de ontwikkeling van een goed bruikbare interface gestoken. Gehandicapte gebruikers hebben echter moeite met het gebruik van de huidige interfaces. Daarom worden er nieuwe interfaces ontwikkeld die hen hierbij kan helpen, zoals een spraakgestuurde interface of een touchscreen.

4.2.2

Internationalisering

Het technologisch aspect van de internationalisering bestaat uit het verbeteren van de communicatiemogelijkheden. Dit kan zijn door het verbeteren van de infrastructuur of het ontwikkelen van software dat deze infrastructuur gebruikt. Het verbeteren van de infrastructuur bestaat uit de aanleg van breedband verbindingen. Deze verbindingen worden binnen het land aangelegd voor gebruik van de inwoners, maar er zijn ook snelle verbindingen met het buitenland aanwezig. 61

Door de ontwikkeling van communicatie-software die hier gebruik van maakt, is het mogelijk geworden om direct met mensen over de gehele wereld te communiceren. Dit hoeft niet alleen door middel van tekst, met bijvoorbeeld e-mail of instant messaging te gebeuren. Door de opkomst van breedband-internet en nieuwe compressie-methoden is het ook mogelijk om direct met elkaar te spreken over het internet. Het is zelfs mogelijk dat hierbij videobeelden worden gebruikt. Wanneer mensen uit de hele wereld met elkaar gaan praten ontstaan er door alle verschillende talen al snel een communicatie probleem. Hoewel Engels de voertaal op internet lijkt te zijn, spreekt niet iedereen deze taal. Gedeeltelijk kan dit opgelost worden met behulp van vertalingssoftware. Deze programma’s zijn echter niet in staat om relatief complexe grammatica constructies juist te vertalen (A. Walsh [42]). Met een toename van communicatie over het internet wordt er ook meer belangrijke informatie over het internet verstuurd. Het zal vaak zo zijn dat niet iedereen deze informatie mag bekijken. Hierdoor is beveiliging een belangrijk punt geworden. De beveiliging wordt gewaarborgd door de informatie te coderen of te versturen over een versleutelde verbinding. De twee meest gebruikte encryptie standaarden zijn de cast-128 Encryption Algorithm (cast-128 [1]) en de Advanced Encryption Standard (aes [26]). Het toenemende gebruik van internet moedigt ook de ontwikkeling van webapplicaties aan. Dit zijn applicaties die in het geheel binnen de browser gebruikt kunnen worden. Voorbeelden hiervan zijn het online bekijken van e-mail, online winkelen of college-informatie bekijken. Voor het eenvoudig ontwikkelen van dit soort applicaties, zijn er al diverse standaarden ontwikkeld en. Ook houden onder andere de Web Services Interoperability Organization (ws-i [29]) en het World Wide Web Consortiun (w3c [10]) zich hier mee bezig.

4.2.3

Advies voor technologische ontwikkelingen

De mogelijkheden van nieuwe ontwikkelingen in de ict blijven groeien. Enkele van deze mogelijkheden zullen huidige of toekomstige problemen van de digitale opmars verhelpen of voorkomen. Om het gebruik van de mogelijkheden die de moderne ict biedt te benutten is er een groei in het aantal breedband aansluitingen nodig. In de meeste steden is dit al beschikbaar maar nog niet iedereen maakt hier gebruik van. Op het platteland is dit echter niet beschikbaar. Dit omdat vele honderden meters kabel aanleggen voor één of twee gezinnen niet rendabel is. Een oplossing is de aanleg van een draadloos netwerk zoals het bedrijf Wireless Internet Access Friesland[17] gebruikt. Voor de eenvoudige ontwikkeling en bruikbaarheid en toepassing van intenet applicaties zijn er standaarden nodig. Er zijn al veel standaarden 62

ontwikkeld en er komen telkens nieuwe standaarden bij zoals het Internet Protocol Version 6[14] en de eXtensible Markup Language[11]. Deze nieuwe standaarden geven nieuwe mogelijkheden voor het ontwikkelen van applicaties. ipv6 maakt bijvoorbeeld multicasting mogelijk. Hiermee is het mogelijk om bijvoorbeeld colleges live op het internet te volgen zonder dat dit een erg grote hoeveelheid bandbreedte kost. XML is een standaard voor het opslaan van gegevens. Dit maakt het eenvoudiger om informatie uit te wisselen, ook wanneer er verschillende applicaties worden gebruikt. Een andere ontwikkeling is de elektronische handtekening[13][39]. Een elektronische handtekening heeft dezelfde rechtsgeldigheid gekregen als een normale handtekening. Hiermee kunnen officiële zaken ook digitaal afgehandeld worden. Voor het gebruik van de digitale handtekening wordt echter een smartcard[20] verplicht gesteld. Dit zal door de prijs die hier aan hangt het gebruik van de elektronische handtekening in eerste instantie afremmen voor publiek gebruik. Voor het bedrijfsleven zal dit echter een minder groot obstakel vormen, onder andere omdat het al vrij vaak voorkomt in bijvoorbeeld laptops. De grote verscheidenheid aan gesproken talen kan een grote bron van hindernis zijn voor de communicatie. Huidige vertalingssoftware kan heel goed woord-voor-woord vertalingen uitvoeren. Het heeft echter nog grote moeite met, relatief complexe, grammatica constructies. Door dit gebrek is vaak de betekenis van een eenvoudige tekst te achterhalen, maar gaan de nuances vaak verloren. Tenslotte zijn er veel nieuwe ontwikkelingen op het gebied van de gebruikersinterface. Een nieuw soort gebruikersinterface kan het gebruik van ict bevorderen. Het zou ook het gebruik van ict door gehandicapten mogelijk kunnen maken. Mogelijke nieuwe interface vormen zijn: Spraakbesturing De gebruiker spreekt tegen zijn computer en de computer kan terugpraten. Gebarenherkenning De computer herkent gebaren van de gebruiker. Touchscreen De gebruiker kan het beeldscherm aanraken en heeft dus geen muis of toetsenbord meer nodig. Virtuele wereld Een drie dimensionale virtuele wereld waarin de gebruiker vrij kan bewegen en voelen. De ontwikkeling van dergelijke interfaces zijn in volle gang. Vooral touchscreens en spraakbesturing worden al in beperkte mate toegepast.

63

4.3

Maatschappelijke voorzieningen

Aan de hand van de gekozen negatieve gevolgen zal hieronder per gevolg een analyse gemaakt worden, van de mogelijkheden voor maatschappelijke anticipatie op het betreffende gevolg. Het gaat hier om voorzieningen of maatschappelijke hervormingen die de negatieve effecten van de digitale leeromgeving afremmen, dan wel teniet doen. Ook zullen hieronder al aanwezige voorzieningen of reeds uitgevoerde maatschappelijke hervormingen voor dit doel vermeld worden.

4.3.1

Internationalisering

Aanwezige manieren van maatschappelijke anticipatie De gevolgen van de internationalisering door de digitale leeromgeving zijn nog niet erg ver doorgevoerd. Het gevolg van het nog slechts in de kinderschoenen staan, is dat er weinig concreet is op het gebied van reeds aanwezige manieren van maatschappelijke anticipatie. Er is wel begin gemaakt met een aantal maatregelen, bijvoorbeeld de invoering van het Bachelor-Master systeem. Dit systeem zal bij het hoger onderwijs in verschillende landen worden ingevoerd en zal de overheid een aardig beeld van het onderwijsniveau in andere landen geven. Helaas is er nog niet veel geëxperimenteerd met dit systeem, zodat ook nog niet zeker is, of het systeem de gewenste kwaliteit wel kan garanderen. Ook zijn er internationale organisaties die het ontwikkelen van technische standaarden bevorderen. Deze standaarden zullen in de toekomst nodig zijn als er internationaal onderwijs zal ontstaan. Het komt er dus eigenlijk op neer dat de fundering voor internationalisering er al een beetje ligt, maar dat er nog van alles verder uitgewerkt moet worden, voordat het ook allemaal haalbaar is. Extra manieren van maatschappelijke anticipatie De overheid heeft geen goed beeld van de kwaliteit van buitenlandse onderwijsinstellingen. Dit is internationaal moeilijk na te gaan. Er zal daarom een overkoepelende instelling moeten komen die toezicht heeft op deze kwaliteit. Hierbij kan men denken aan een soort van internationale visitatiecommissie of iets dergelijks. Ook een mogelijkheid is het oprichten van een onafhankelijke internationale organisatie die zorg draagt voor de kwaliteitsbeoordeling. Onafhankelijk, vanwege het feit dat deze niet gestuurd wordt door overheden, zoals bij visitatiecommissies het geval is. (Onderwijsraad[27]) Als er toegewerkt wordt naar één gemeenschappelijke taal bij samenwerking tussen onderwijsinstellingen, moet voorkomen worden dat actoren meer moeite moeten doen om zich informatie eigen te maken. In een vreemde (of in ieder geval een buitenlandse) taal leer je in het algemeen namelijk 64

een stuk minder efficiënt. Om deze trend te voorkomen zal meer aandacht moeten worden besteed aan het leren van die gemeenschappelijke taal door toekomstige actoren bij deze samenwerking. Dit zal zorgen voor verschuivingen binnen het basis- en middelbaar onderwijs. De overheid zal hier plannen voor moeten maken en onderzoek naar moeten doen. “Commercialisering en liberalisering van de handel in hoger onderwijs vormt een bedreiging voor ontwikkelingslanden”, vindt Mohamedbhai van de Universiteit van Mauritius. De wereldwijde toegankelijkheid zorgt ervoor dat het eigen onderwijssysteem van een ontwikkelingsland afgeremd wordt. Tevens is het maar de vraag of de regeringen van ontwikkelingslanden de vraag naar hoger onderwijs aankunnen als die eenmaal van de grond komt, aangezien die landen nou niet echt vooroplopen op het gebied van ict. Tebeko Moja, New York University en afkomstig uit Zuid Afrika, introduceerde de term ‘global apartheid’ waarmee ze de kloof tussen Noord en Zuid en de zeer negatieve invloed van het economisch gedreven mondialiseringproces op ontwikkelingslanden aanduidde. Om alle mensen te laten profiteren moeten de voordelen eerlijk worden gedeeld. Het hoger onderwijs zou samenwerking moeten promoten tussen universiteiten in Noord en Zuid. Hiernaar zal onderzoek gedaan moeten worden. (Open Universiteit Nederland[22])

4.3.2

Oplopen van achterstand

Aanwezige manieren van maatschappelijke anticipatie De voorlichting over het gebruik van ict-middelen is al ruimschoots ingeburgerd in de maatschappij. Er wordt een groot aantal cursussen aangeboden die hiermee te maken hebben. Extra manieren van maatschappelijke anticipatie Als mensen een achterstand dreigen op te lopen, doordat ze niet in staat zijn om de middelen aan te schaffen die benodigd zijn om te kunnen deelnemen en profiteren van de digitale ontwikkelingen, zal de maatschappij hierop moeten anticiperen. Dit zou bijvoorbeeld kunnen door subsidies te geven aan deze mensen, door ervoor te zorgen dat deze middelen sterk in prijs verlaagd worden of zelfs door deze middelen gratis te verstrekken. In deze gevallen wordt het mogelijk voor de minder draagkrachtige actor, om net als iedereen gebruik te maken van de digitale leeromgevingen en zo een maatschappelijke achterstand te voorkomen. Natuurlijk moet er wel rekening worden gehouden met het feit dat de overheid ook geen onbeperkte financiële macht heeft, zodat voor deze maatregelen waarschijnlijk de hulp van het bedrijfsleven moet worden ingeroepen. In combinatie met financiële redenen is motivatie ook vaak een reden waardoor een achterstand zou kunnen ontstaan. Mensen moeten wel het 65

nut van een investering in bovengenoemde middelen zien, anders zullen ze er weinig voor voelen om de investeringen te doen. Op deze manier lopen ze ongemerkt een achterstand op en is het te laat wanneer deze aan het licht komt. De overheid zal dan ook extra aandacht moeten besteden aan goede voorlichting, zowel over de redenen van aanschaf als ook (waar nodig) over het gebruik. Deze laatste vorm van voorlichting is al grotendeels aanwezig, zoals hierboven vermeld. Er moet ook rekening gehouden worden met verschillen in culturele achtergronden van actoren. Studenten die uit landen komen waarbij ict nauwelijks wordt gebruikt, zullen waarschijnlijk een achterstand op dit gebied hebben opgelopen. Bovendien is het mogelijk dat bepaalde culturen enorm negatief staan tegenover het gebruik van ict. Hier zal onderzoek naar moeten worden gedaan, om te voorkomen dat personen uit deze culturen in de toekomst worden uitgesloten van onderwijs. (VVO[41])

66

4.4

Reflecties

In dit hoofdstuk zullen wij kort ingaan op mogelijke effecten van de eerdergenoemde adviezen. Dit zal gedaan worden, door per advies een aantal belangrijke effecten te bespreken. De oplossingen om breedband aansluitingen op grotere schaal beschikbaar te maken, kost natuurlijk geld. Deels kan dit betaald worden door bedrijven. Er is echter waarschijnlijk ook geld van de overheid nodig, omdat bedrijven niet snel zullen beginnen aan de uitrol van breedband internet in dunbevolkte gebieden, puur en alleen omdat dat niet financieel aantrekkelijk is. Dit zal door veel mensen als een negatief effect beschouwd worden. Zeker gezien de huidige financiële situatie en plannen van de overheid, zal het niet makkelijk zijn hier geld voor vrij te maken. Een ander negatief effect dat de verdere verspreiding van breedband internet met zich meebrengt, is een toename van “crimineel” gebruik. Hierbij kan men bijvoorbeeld denken aan het onrechtmatig verkrijgen van auteursrechtelijk beschermde zaken als films, software en muziek. Dit is natuurlijk iets wat door veel bedrijven als negatief ervaren wordt. Er zal op dit punt dan ook waarschijnlijk behoefte zijn aan duidelijkere wetgeving en controle. Bij de ontwikkeling van zaken als de digitale handtekening moet men er rekening mee houden dat er groepen in de maatschappij zijn, die hier aanvankelijk enige weerstand tegen zullen hebben. Dit kan veroorzaakt worden, doordat men het medium niet vertrouwt of dat men de voorkeur geeft aan het oude medium. Hierdoor zou de invoering van dit soort zaken het effect kunnen hebben dat bepaalde groepen een (nog grotere) achterstand oplopen. Dit zal vooral het geval zijn binnen de groepen die momenteel al een achterstand op ict-gebied hebben. Dit zijn dus zaken waar rekening mee dient te worden gehouden. De verdere ontwikkeling van vertalingssoftware zal waarschijnlijk het effect hebben dat mensen beter in staat zijn om gewoon hun eigen taal te gebruiken voor hun onderwijszaken. Dit zal door veel groepen als zeer positief gezien worden. Mogelijke redenen hiervoor kunnen uiteenlopen van efficiënter leren, trots op de eigen taal zijn of slecht in staat zijn in een andere taal te communiceren. Door de ontwikkelingen op mens-machine-interactie gebied, zullen mensen steeds beter in staat zijn om met apparatuur te gaan. Dit kan echter het effect hebben dat mensen steeds meer met en via apparatuur gaat communiceren. Er zullen groepen zijn die hier onvrede over gaan voelen en zich wellicht zelfs vervreemd van de maatschappij gaan voelen. Het ontwikkelen van een overkoepelende instelling die toezicht houdt op de kwaliteit van het onderwijs zal wellicht bij sommige groepen/landen negatieve gevoelens opwekken. Sommige instituten (en ook landen) geven niet graag macht uit handen. De soms moeizame gang van zaken in de 67

EU is hier wel een bewijs van. Tevens kan dit het effect hebben dat ‘minder ontwikkelde’ landen het idee hebben dat de andere landen op hen neerkijken en hen daarom willen controleren. Kortom, dit is een gevoelige kwestie welke op een weloverwogen manier moet worden behandeld. Het toewerken naar één gemeenschappelijke taal kan het effect hebben dat mensen het idee krijgen dat ze een deel van hun cultuur moeten inleveren voor het collectief. Dit zal bij sommige groepen tot protest leiden. Tevens kan dit het effect hebben dat mensen, die al in die gemeenschappelijke taal gewend zijn te praten (bijvoorbeeld omdat men Engels is en de gemeenschappelijk taal Engels wordt) een grote voorsprong krijgen op mensen die normaal niet in die taal communiceren. Dit kan ook weer tot weerstand leiden. Tevens kan het ertoe leiden dat mensen niet in staat zijn hun kennis ten volle tot uiting te brengen wegens taalproblemen. Om eerlijke verdeling van de profijten van de nieuwe technologieën te bewerkstelligen, zou er ook meer samenwerking met ‘minder ontwikkelde’ gebieden moeten worden ondernomen. Hiervoor zal dan meer geld moeten worden ge¨ınvesteerd. Hiermee komen we dan weer op het al eerder behandelde probleem van de bereidheid om dit te doen gezien de huidige situatie van de Nederlandse economie. Deze bereidheid zal bij bepaalde groepen in de maatschappij vrij laag zijn. Subsidies op ict-voorzieningen voor minder draagkrachtigen zullen om dezelfde reden bij sommige groepen weerstand oproepen. Tevens moet men erop toezien dat dit op een goede manier gebeurt, zodat mensen niet een deels door de overheid betaalde computer krijgen, waar ze vervolgens alleen maar spelletjes op spelen of hem zelfs helemaal niet gebruikt. Een andere mogelijkheid om nieuwe materialen voor onderwijszaken te bekostigen is het bedrijfsleven hier deels in mee te laten helpen. Een effect hiervan dat vooral door veel docenten, wetenschappers en studenten als negatief wordt gezien, is het feit dat bedrijven hierdoor meer invloed kunnen krijgen op het onderwijs. Ze kunnen bijvoorbeeld bepalen welke onderzoeksrichtingen meer of minder geld krijgen, waardoor er een verschuiving kan ontstaan naar onderwijs en onderzoek dat vooral productgericht is. Dit is een zaak die door veel mensen als negatief wordt beschouwd, omdat dit ten koste kan gaan van andere waarden binnen de samenleving. Bij extra voorlichting aan achterstandsgroepen op het gebied van ict moet men er op letten dat men hierbij zoveel mogelijk groepen betrekt, omdat mensen zich anders benadeeld kunnen gaan voelen. Dit kan tot gevolg hebben dat men in plaats van een verdere integratie van de totale bevolking juist meer afstand schept tussen bepaalde groepen.

68

4.5

Conclusie

Dit is het laatste deel van deze TA-studie en daarmee is de mogelijkheid aangebroken om een aantal uitspraken te doen, met betrekking tot mogelijke anticipaties op de onwenselijke effecten van de ontwikkeling van digitale leeromgevingen. Hierbij zijn de twee belangrijkste onwenselijke effecten onderzocht: ‘het oplopen van een achterstand door bepaalde groeperingen’ en ‘de internationalisering’. Deze zullen eerst voor de technische voorzieningen besproken worden en vervolgens voor de maatschappelijke voorzieningen. Op technologisch gebied kunnen de volgende maatregelen worden getroffen om de onwenselijke effecten van digitale leeromgevingen af te vangen: Betere beschikbaarheid internet Om de mogelijkheden van de moderne ICT ten volle te kunnen benutten, is een verbinding met het internet essentieel. De uitrol van breedband internet in en rondom de grote steden is geen probleem. Maar op de andere gebieden is extra aandacht noodzakelijk. Een mogelijke manier om daar te anticiperen, is het aanleggen van draadloze netwerken. Ontwikkeling van standaarden Om een goede, wereldwijd werkende digitale leeromgeving te kunnen verkrijgen, is het onontbeerlijk dat er goede standaarden worden ontwikkeld. Deze standaarden zijn voor een groot deel al aanwezig. Enkele technische voorbeelden hiervan zijn XML, IPV6 en encryptie-mogelijkheden. Maar er zal ook een standaard moeten komen voor de onderlinge communicatie tussen verschillende digitale leeromgevingen. Op een moment wordt hier een vrij succesvolle poging in de vorm van SCORM naar gedaan. Elektronische handtekening Om officiële zaken via het internet (en via digitale leeromgevingen) af te kunnen handelen, is er sinds kort de mogelijkheid om gebruik te maken van de elektronische handtekening. Deze mogelijkheid zou in veel systemen ge¨ımplementeerd kunnen worden. Vertalingssoftware Ten gevolge van de internationalisering, valt het te verwachten dat vreemde talen steeds gebruikelijker gaan worden. Om dit obstakel te kunnen overkomen, is het nodig dat de huidige vertalingssoftware sterk verbeterd zal moeten worden, om ook grammaticaal complexe zinnen goed te kunnen vertalen. Verbeterde gebruikersinterfaces Verbeterde gebruikersinterfaces kunnen drempelverlagend werken voor groepen die nog een zekere weerzin hebben tegen computers. Maar ook gehandicapten kunnen met goede gebruikersinterfaces gebruik maken van digitale leeromgevingen. Daarom is het zaak dat er nog veel verbeterd wordt op dit gebied. 69

Mogelijke nieuwe interfaces zijn: spraakbesturing, gebarenherkening, touchscreen en een virtuele wereld. Op het maatschappelijk vlak kunnen de volgende maatregelen worden getroffen om de onwenselijke effecten van digitale leeromgevingen te voorkomen: Kwaliteitsbeoordeling Momenteel is er nog geen goed beeld van de kwaliteit van buitenlandse onderwijsinstellingen. Hier moet onderzoek naar gedaan worden. Hiervoor kan er een overkoepelende instelling worden aangesteld, die toezicht houdt op de kwaliteit. Vroegtijdig aanleren vreemde talen Leren in een vreemde taal gaat een stuk minder efficiënt dan in de eigen taal. Daarom zouden leerlingen al in een zeer vroeg stadium (basisschool) een gemeenschappelijke taal moeten leren. De overheid zal hier plannen voor moeten maken en onderzoek naar moeten doen. Opkomen voor ontwikkelingslanden Ook ontwikkelingslanden hebben recht op goed onderwijs. Er moet echter wel worden uitgekeken naar de gevolgen van een wereldwijd toegankelijk onderwijssysteem, want dit zou de ontwikkeling van het eigen onderwijsstelsel in deze landen kunnen afremmen. Ook is het de vraag of deze landen de vraag naar hoger onderwijs wel aankunnen. Naast deze problematische vragen is het zaak dat de samenwerking tussen de ontwikkelingslanden en de beter ontwikkelde landen wel gepromoot wordt. Alle genoemde punten zouden uitgebruik onderzocht moeten worden. Opkomen voor minder draagkrachtigen Om minder draagkrachtige mensen ook van de ontwikkelingen op het gebied van digitale leeromgevingen te kunnen laten profiteren, is het misschien nodig dat de overheid subsidies voor apparatuur verstrekt of dat het bedrijfsleven in dit proces betrokken wordt. Bewustmaking Er bestaat ook een mogelijkheid dat groepen in een achterstandspositie kunnen geraken door het niet inzien van het nut van digitale leeromgevingen of door een afkeer van alles wat met computers te maken heeft. Het is zaak om groepen hierin goed voor te lichten. Culturele achtergronden Er dient rekening gehouden worden met de culturele achtergronden van groeperingen. Daarvoor dient er een onderzoek gedaan te worden, waardoor voorkomen kan worden dat bepaalde culturen worden uitgesloten van onderwijs.

70

Hoofdstuk 5

Conclusie en adviezen

71

5.1

Conclusie

Na de verkenningsfase van deze TA-studie, is er een analyse naar de betrokken actoren gedaan. Hieruit kwamen de docenten en studenten als belangrijkste actoren naar voren, omdat zij het meest met de digitale leeromgeving te maken zullen krijgen. Tevens is er een onderzoek naar de effecten van de digitale leeromgeving gedaan. Daaruit kwamen de volgende zes ketens naar voren: 1. van betere communicatiemogelijkheden naar grotere werkdiscipline vereist 2. van betere communicatiemogelijkheden naar conversie naar ´ e´ en taal 3. van gemakkelijker toegang tot meer informatie naar bedreiging auteursrechten 4. van kennisintensivering naar verandering in arbeidsorganisatie 5. van grote investeringen in software en hardware naar behoefte aan subsidies groeit 6. van computer motiveert naar afhankelijkheid technologie groeit. Van deze zes ketens, zijn een tweetal gevolgketens geselecteerd om verder onderzocht te worden. Deze ketens hadden betrekking op het oplopen van achterstanden door bepaalde groeperingen en op de toenemende internationalisering van het onderwijs. Aan deze ketens kleven een aantal onwenselijke effecten. Om de impact van onwenselijke effecten te verkleinen of zelfs helemaal teniet te doen, zijn er een aantal adviezen opgesteld. Deze adviezen zijn te vinden in het volgende hoofdstuk.

72

5.2

Adviezen

In dit hoofdstuk bevindt zich een beknopte opsomming van de mogelijke anticipatiemogelijkheden voor het voorkomen van de onwenselijke effecten van de digitale leeromgeving. Een uitgebreidere lijst van punten is te lezen in de conclusie van het vorige deel in hoofdstuk 4.5: Conclusie. Op technologisch gebied kunnen de volgende maatregelen worden getroffen om de onwenselijke effecten van digitale leeromgevingen af te vangen: • er dient gezorgd te worden voor een betere beschikbaarheid van het internet • er moeten standaarden ontwikkeld worden om de onderlinge communicatie tussen verschillende leeromgevingen goed te kunnen laten verlopen • de mogelijkheden van de digitale handtekening moeten benut worden • vertalingssoftware moet verbeteren, zodat complexe zinnen ook goed vertaald kunnen worden • gebruikersinterfaces moeten verbeterd worden, zodat meer mensen van digitale leeromgevingen kunnen profiteren. Op het maatschappelijk vlak kunnen de volgende maatregelen worden getroffen om de onwenselijke effecten van digitale leeromgevingen te voorkomen: • er moet iets als een overkoepelende instelling komen om toezicht te kunnen houden op de kwaliteit van het onderwijs • leerlingen dienen op zeer jonge leeftijd de gemeenschappelijke vreemde taal aan te leren (waarschijnlijk Engels) • de gevolgen voor ontwikkelingslanden moeten goed onderzocht worden en in kaart gebracht worden • er moet goed opgekomen worden voor de minder draagkrachtigen door de overheid en/of door het bedrijfsleven • mensen moeten meer bewust gemaakt worden over het nut van de digitale leeromgeving • culturele verschillen moeten goed onderzocht en in kaart gebracht worden.

73

Bijlage A

Impactboom

Figuur A.1: Ketens van effecten bij ontwikkeling digitale leeromgeving 74

Bijlage B

Interviews B.1 B.1.1

Interview over digibeten dr. L.A. Plugge

Hieronder zijn de vragen te vinden die wij aan dr. L.A. Plugge hebben gesteld. Hij is werkzaam als secretaris van de Wetenschappelijk Technische Raad ( wtr). De wtr is een onafhankelijk adviesorgaan van Stichting SURF: een samenwerkingsorganisatie van het hoger onderwijs en onderzoek op het gebied van netwerkdienstverlening en ict. Onder elke vraag hebben wij een samenvatting van zijn antwoorden weergegeven. Zijn er in de huidige situatie bepaalde groepen die een achterstand hebben, als we kijken naar het vermogen om om te gaan met digitale leermiddelen? Dr. Plugge gaf aan dat wat in het Jaarboek 2003 ‘ict en samenleving’ staat, ook van toepassing is op deze vraag. Hierin staat namelijk: Groepen met achterstanden op ict-gebied zijn: • Mensen in de leeftijdscategorie 50-64: zij hebben minder vaak een mobiele telefoon, computer en internetaansluiting. Mensen van 65 jaar en ouder hebben dit nog veel minder. • Mensen met een opleidingsniveau op lo, lbo, mulo of mavo blijven eveneens achter. • Ook mensen met lagere inkomens blijven achter. • Mensen die in de huishouding werkzaam zijn (meestal vrouwen die niet buitenshuis werken). • En de groep die meestal vergeten wordt: de gehandicapten (visueel, auditief, motorisch).

75

Wat zijn de redenen dat deze groepen deze achterstand hebben opgelopen? De redenen waarom mensen een achterstand hebben opgelopen, liggen volgens dr. Plugge vooral in de leeftijd en opleiding en in mindere mate in het inkomen. De achterstand bij gehandicapten ligt volgens hem vooral aan het ontbreken van goede voorzieningen in Nederland. Er zijn niet genoeg voorzieningen als aangepaste toetsenborden, aangepaste monitoren, speciaal voor deze groep ontworpen programma’s en meer van dat soort dingen. Zijn er in de huidige situatie bepaalde groepen die een achterstand hebben, als we kijken naar de mogelijkheden om gebruik te maken van digitale leermiddelen? Volgens dr. Plugge valt dit probleem gelukkig nog wel mee (als het gaat om leerlingen/studenten en docenten). Hij constateert wel dat de kwaliteit van de apparatuur nogal verschilt, wat vaak afhankelijk is van het inkomen. Verder antwoordt hij dat docenten vaak wel een achterstand in kennis en vaardigheid hebben om met ict om te gaan, wat vaak veroorzaakt wordt door hun leeftijd. Denkt u dat dit gevolgen heeft voor hun verdere ontwikkelingen (bijvoorbeeld studeren)? Dr. Plugge ziet eigenlijk alleen voor de gehandicapten echt ernstige problemen. Zij blijven naar zijn mening overal tegen (onnodige) obstakels aanlopen. Wat wordt er momenteel gedaan om de achterstand bij deze groepen te verminderen? Dr. Plugge is van mening dat er weinig tot niets wordt gedaan om de achterstand bij deze groepen te verminderen. Denkt u dat dit voldoende is of dat er meer moeten worden gedaan? Zo ja, zou u voorbeelden kunnen noemen? Dr. Plugge is van mening dat er meer moet worden gedaan. Een idee van hem is internettoegang, net als openbaar vervoer, in de studiebeurs opnemen. Tevens stelt hij voor om instellingen te verplichten, gehandicapten faciliteiten te verschaffen. Dit is nu in Engeland ook al het geval. Wat vormt momenteel de belemmering voor de door u voorgestelde maatregelen? De door dr. Plugge voorgestelde maatregelen worden momenteel vooral belemmerd door de huidige wetgeving en de slechte financiële situatie van dit moment. 76

Denkt u dat in de toekomst, met de verdere ontwikkeling en inbedding van digitale leeromgevingen, zich meer of minder problemen gaan geven, met betrekking tot bepaalde groepen die een achterstand hebben, als we kijken naar het vermogen om om te gaan met digitale leermiddelen? Dr. Plugge vind het lastig om hier een uitspraak over te doen. Hij verwacht dat interfaces beter zullen worden. Hij denkt echter dat daar tegenover staat, dat er meer functionaliteit zal worden aangeboden, waardoor de interfaces weer minder toegankelijk worden. Tevens denkt hij dat in de toekomst voor meer informatie betaald zal moeten worden. Hij verwijst hierbij naar de huidige pogingen om illegale kopieën tegen te gaan. Welke andere veranderingen denkt u dat noodzakelijk zijn om goed gebruik van digitale leeromgevingen in het onderwijs mogelijk te maken? Naar de mening van dr. Plugge is het vooral belangrijk dat de digitale leeromgeving een digitale werkomgeving wordt. Hierbij doelt hij op een virtuele studeerkamer/werkplek in plaats van een verkapte televisie met slide-shows en lappen tekst overgenomen uit een boek.

77

B.2 B.2.1

Interview met docent Rieks op den Akker

Digitale leeromgevingen zullen er waarschijnlijk in de toekomst voor zorgen dat studenten meer vrijheid krijgen in de keus waar en hoe ze studeren. Wat vindt u hiervan? De door ons ge¨ınterviewde docent zag dit als een goede ontwikkeling. Het wordt voor een student makkelijker om bij bijvoorbeeld specialisatie dit te doen bij een andere universiteit, die op dat vakgebied veel expertise heeft. Vindt u het wenselijk dat studenten door het gebruik van ict in het onderwijs beter in staat zijn samen te werken en te communiceren, met als gevolg dat hun privé en schoolzaken wellicht verder door elkaar gaan lopen, omdat ze elkaar makkelijker ten alle tijden kunnen bereiken? De door ons ge¨ınterviewde docent ziet het voordeel hier niet zo van in. Misschien is het handig voor projectgroepen. Verder ziet de door ons ge¨ınterviewde docent hier geen nieuwe problemen in. Er wordt wel eens gesteld dat de computer een motiverende werking zou hebben op de student, bijvoorbeeld doordat meer interactiviteit mogelijk is? Wat vindt u hiervan? Op zich was de door ons ge¨ınterviewde docent het hier wel mee eens. Echter zit er nog wel een kant aan het werken met de computer die nadelig is. Aan de ene kant maakt het de communicatie tussen docenten en studenten en studenten onderling gemakkelijker (door bijvoorbeeld e-mail) en wordt het makkelijker voor studenten om eens te kijken of er nog vakken of onderzoeken zijn die overeenkomen met de interesses van deze student. In die zin is de docent het wel eens met de gestelde motiverende werking. Het nadeel is echter dat sommige studenten gaan denken dat studeren enkel bestaat uit achter de computer zitten. Wat vindt u van de toenemende beschikbaarheid van vrije informatie? Zal dit bijvoorbeeld het enthousiasme en de motivatie van de student doen toenemen? Dit vond de door ons ge¨ınterviewde docent een goede zaak. Studenten zullen makkelijker informatie kunnen vinden over wat voor hen op dat moment interessant is. Ook is het voor de docent handig, omdat het makkelijker wordt om op de student aangepast onderwijs te geven. Hij wordt dan ook een soort coach die aanwijzingen geeft waar een student kan zoeken om informatie te vinden over de onderwerpen waar hij interesse in heeft en/of zich in wil specialiseren. De docent zag het niet als een bedreiging voor het betaalde onderwijs, omdat mensen toch nog altijd behoefte aan ondersteuning hebben. Tevens geldt dat men uiteindelijk toch vaak wel een diploma wil 78

hebben. Door het verspreiden van onderwijsmateriaal via een digitale leeromgeving is het bijzonder makkelijk voor andere mensen om toegang toe te krijgen, dan wel te herproduceren (plagiaat). Lijkt u dit een gunstige ontwikkeling en waarom (niet)? Plagiaat is sowieso altijd moeilijk, want wanneer is iets nieuw? De door ons ge¨ınterviewde docent vond het vooral belangrijk dat er afspraken gemaakt worden, om te voorkomen dat mensen met het werk van anderen aan de haal gaan. Hij is wel een duidelijk voorstander van vrije informatie. Hij ziet echter wel in dat dit alleen werkt als iedereen zich netjes gedraagt en helaas gebeurt dit niet altijd. Onder invloed van het steeds verdere gebruik van digitale leeromgevingen en u ¨berhaupt ict in het onderwijs zal er waarschijnlijk een sterkere positie ontstaan voor een nieuwe generatie leraren ten opzichte van de oudere docenten. Lijkt u dit gunstig, vanwege bijvoorbeeld verjonging van het onderwijs of lijkt u dit juist onwenselijk omdat dit mogelijk leidt tot verlies van ervaren docenten? Volgens de door ons ge¨ınterviewde docent is het niet te vermijden dat jongere docenten voordeel gaan hebben en dat hierdoor misschien ervaren docenten verdwijnen. Hij ziet een verplichting tot bijscholing niet als oplossing. Volgens hem is het ieders eigen verantwoordelijkheid om bij te blijven. Er ontstaat waarschijnlijk de noodzaak dat leraren ondersteunt moeten worden om de technische wijzigingen in het onderwijs bij te houden. Denk hierbij aan bijvoorbeeld specialisten op ict gebied die er voor zorgen dat docenten zich bezig kunnen houden met lesgeven. Lijkt u dit een goede ontwikkeling? De door ons ge¨ınterviewde docent ziet dit als een ideale ontwikkeling. Hiervoor zou het vooral handig zijn, wanneer deze ondersteunende personen ook enige kennis van het vakgebied hebben, omdat het anders wellicht meer tijd kost om zo’n persoon uit te leggen wat je wilt, dan om het toch maar zelf uit te zoeken. Hij zou zelf vooral graag iemand hebben die goed is in het duidelijk overbrengen van informatie op het web met bijvoorbeeld animaties. Het steeds meer toenemende gebruik van digitale leeromgevingen kan tot gevolg hebben dat er een hogere mate van zelfdiscipline van de leerlingen gevraagd wordt. Wat vindt u hiervan? Zeker bij de universiteit kan je die zelfdiscipline vereisen. De studenten hebben er tenslotte zelf voor gekozen een opleiding te doen. Op de middelbare school ligt dit anders. In het hoger onderwijs is het echter wel handig om studenten door bijvoorbeeld huiswerkopgaven te stimuleren om aan het werk te blijven, zodat ze niet geheel afhankelijk zijn van hun eigen discipline. Het is voor een universiteit belangrijk dat studenten hun vakken blijven halen, 79

in verband met financiering. Om deze reden is de door ons ge¨ınterviewde docent van mening dat het vroegtijdig (voor het tentamen) aanzetten tot studeren iets is wat wel zal moeten blijven. Door het steeds verder toenemende gebruik van ict toepassingen in het onderwijs worden zowel scholen als studenten steeds afhankelijker van techniek. Studenten zijn bijvoorbeeld wel haast verplicht om een pc en internet verbinding te hebben, willen ze optimaal deel kunnen nemen aan het onderwijs. Wat vindt u hiervan? Er moeten regelingen komen/blijven om studenten het makkelijker te maken een pc te kopen bijvoorbeeld tegemoetkoming of lening voor pc. De door ons ge¨ınterviewde docent leek het niet nodig om studenten van elke studie te verplichten een computer te kopen. Het leek hem daarentegen wel heel belangrijk dat er voorzieningen vanuit het leerinstituut of de gemeente komen die het mogelijk maken om gemakkelijk gebruik te kunnen maken van het internet. Digitale leeromgevingen zullen waarschijnlijk de samenwerking tussen onderwijsinstellingen verder bevorderen. Is dit een gewenst effect volgens u? Internationalisering wordt door de door ons ge¨ınterviewde docent gezien als een voordeel. Het moet makkelijker worden voor studenten om het onderwijs in het buitenland te volgen. Hierbij is wel belangrijk dat het mogelijk moet zijn om na te gaan wat de kwaliteit is van opleidingen en vakken in het buitenland. Hierdoor wordt het ook beter mogelijk dat bepaalde universiteiten zich gaan focussen op bepaalde opleidingen/leergebieden. Door deze samenwerking is er grote kans dat de Engelse taal een (nog) grotere rol gaat spelen in het onderwijs. Wat vindt u hiervan? De door ons ge¨ınterviewde docent stelde dat leren gemakkelijker gaat in eigen taal. Bij het leren zet je de kennis om in je eigen taal. Daarom is leren in de eigen taal altijd het makkelijkst. Echter kan men van universitaire studenten eisen dat ze in staat zijn om buitenlandse teksten te bestuderen. Het zal echter wel belangrijk blijven om de mogelijkheid te hebben om vragen in je eigen taal te kunnen stellen. Bijvoorbeeld als je een vak bij een buitenlandse universiteit volgt dat je dan bij je eigen Nederlandse universiteit of een andere Nederlandse universiteit eventueel een vraag over een behandeld onderwerp kan stellen. Hiervoor moet dus wel enige basiskennis blijven in het eigen land over het vakgebied. Het doorvoeren van ict-toepassingen in het onderwijs is natuurlijk niet gratis. Om er voor te zorgen dat dit de komende jaren goed verloopt is er zeer waarschijnlijk extra geld nodig. Dit kan door middel van subsidies, dus meer geld van de overheid. Wat vindt u hiervan? De door ons ge¨ınterviewde docent vindt het vooral belangrijk dat niet al80

leen materiaal wordt aangeschaft, maar dat ook de achterstand in kennis weggewerkt wordt. Het gaat hier dan vooral om het voortgezet onderwijs. Hij merkte ook op dat het basisonderwijs niet teveel een ict toestand moet worden. Hierbij moet het toch ten eerste gaan om de omgang tussen leerlingen en tussen leerlingen en leraren. Dit kan natuurlijk ook door invloed van het bedrijfsleven. Wat dan weer tot gevolg kan hebben dat leerinstituten ook verantwoordelijkheid moeten gaan afleggen bij bedrijven. Lijkt u dit een gewenst effect? Op zich heeft de door ons ge¨ınterviewde docent geen bezwaar tegen investering door het bedrijfsleven, zolang dit niet inhoudt dat het bedrijfsleven totale beheersing krijgt over het onderzoek dat gedaan wordt. Er moet ruimte blijven voor onderzoek waar niet direct iets verkoopbaars uitkomt. Zakelijke belangen moeten niet teveel invloed gaan hebben op het onderwijs. Het gebruik van digitale leeromgevingen in het onderwijs kan ervoor zorgen dat er meer kennis van mensen wordt verwacht en verdere toename van het idee van levenslang leren (dus ook na de studie in je arbeidsleven ondertussen verder moeten studeren). Wat vindt u hiervan? De door ons ge¨ınterviewde docent vindt dit een natuurlijke zaak. Mensen zouden hiertoe bereid moeten zijn. Dit moet echter wel altijd als werktijd beloond worden. Zijn er nog andere belangrijke positieve dan wel negatieve effecten die u in de toekomst verwacht als gevolg van verder invoering van digitale leeromgevingen. Wat vindt u van deze effecten? Een probleem dat eigenlijk heel algemeen is, is dat men niet kan nagaan met wie men te maken heeft. Mensen kunnen hierdoor zich meer gaan afzonderen en zich anders naar buiten toe presenteren. Dit ziet de door ons ge¨ınterviewde docent als een slechte ontwikkeling. Echte communicatie zou het belangrijkste moeten blijven vooral in het basisonderwijs.

81

B.3 B.3.1

Interviews over internationalisering drs. F.Kresin en drs. R.K. Jacobi

Hieronder zijn de vragen te vinden die wij aan drs. F.Kresin en drs. R.K.Jacobi hebben gesteld. Zij zijn werkzaam als respectievelijk programmamanager esp (Educatieve Service Provider) bij de Stichting Digitale Universiteit, medewerker aan het Expertisecentrum Computer Ondersteund Onderwijs ( eccoo). Onder elke vraag hebben wij een samenvatting van hun antwoorden weergegeven. Zijn er momenteel problemen in het onderwijs die veroorzaakt zijn door internationale samenwerking tussen leerinstituten (veroorzaakt door gebruik van digitale leeromgevingen)? Beide door ons ge¨ınterviewde experts merkten op, dat taal een groot probleem is bij de samenwerking. Vaak is het lastig om bepaalde details en technische termen in een andere taal uit te drukken. Drs. Kresin zag verder nog problemen op het gebied van waardering in studiepunten en de eisen qua voorkennis tussen verschillende instituten. Tevens zijn er problemen wat betreft erkenning van opleidingen en het toewijzen van studiepunten tussen verschillende instituten. Beide experts waren ook van mening dat er wat betreft techniek nog aardig wat verschillen tussen verschillende instituten zijn. Drs. Jacobi gaf aan dat men bijvoorbeeld in zuidelijke landen nog weinig met digitale leeromgevingen werkt. Zij merkte op dat veel landen een achterstand hebben in deze ontwikkeling vergeleken met Nederland. Wat wordt er momenteel aan deze problemen gedaan? (Het gaat hier om zowel technologische als maatschappelijke oplossingen) Een belangrijke maatschappelijke oplossing, die door de door ons ge¨ınterviewde experts werd aangedragen, is de invoering van het ECTS (European Credit Transfer System). Hierdoor zouden de problemen met betrekking tot de waardering van vakken tussen verschillende leerinstituten, in verschillende landen, moeten worden opgelost. Een belangrijke technologische oplossing die door de door ons ge¨ınterviewde experts werd aangedragen is het gebruik van internationaal erkende standaarden op het gebied van leertechnologie. Wat zou er in uw ogen nog meer moeten worden gedaan om deze problemen verder te verminderen? Welke technologische oplossingen zouden volgens u meer gestimuleerd moeten worden? Drs. Jacobi is van mening dat er in veel landen meer en beter materiaal moet komen, computers die men heeft zijn namelijk vaak verouderd. Tevens is zij van mening dat er ook iets gedaan moet worden aan de bandbreedte van de verbindingsmogelijkheden met internet. Dit is in Nederland voor sommige 82

gebieden ook nog aan de orde. Drs. Kresin vindt dat het instellen van internationale standaarden op het gebied van leertechnologie verder gestimuleerd en onderzocht moet worden. Welke maatschappelijke oplossingen zouden volgens u meer gestimuleerd moeten worden? Beide door ons ge¨ınterviewde experts zijn van mening dat het belangrijk is dat werknemers van leerinstituten moeten leren omgaan met andere culturen, zodat ze rekening kunnen houden met culturele verschillen. Drs. Kresin vindt dat het aanbod van de verschillende instellingen beter moet worden ontsloten, zodat instellingen én studenten van elkaar weten welke vakken/welk aanbod er te koop is. Tevens is het belangrijk dat er een mentaliteitsverandering komt, waardoor het zo spoedig mogelijk vanzelfsprekend wordt, dat je een deel van je studie in het buitenland doorbrengt. Drs. Jacobi gaf aan dat er nog gewerkt moet worden aan het draagvlak voor ict in onderwijs. Dit geldt zowel op overheidsniveau, bijvoorbeeld de hoeveelheid geld die beschikbaar zou moeten worden gesteld en binnen instituten. Bij dit laatste kan men denken aan de bereidheid te werken met ict toepassingen. Wat zijn uw verwachtingen, met betrekking tot verdere internationale samenwerking tussen leerinstituten, veroorzaakt door gebruik van digitale leeromgevingen, in de toekomst? Drs. Kresin verwacht dat de markt voor digitale leermaterialen en cursussen steeds groter wordt. Tevens verwacht hij dat de fysieke afstandsgrenzen steeds minder invloed zullen hebben en studenten (en docenten) leren werken in virtuele teams. Drs. Jacobi verwacht snellere informatie-uitwisseling en betere ondersteuning op het terrein van ict en Onderwijs. Tevens denkt zij dat men beter in staat zal zijn, cursussen met internationale component op te zetten, omdat men meer inzicht heeft in de achtergrond en men daar beter rekening mee kan houden. Denkt u dat door verdere internationale samenwerking, de positie van de Nederlandse taal als primaire taal in het onderwijs niet (verder) in het gedrang zal komen? Beide door ons ge¨ınterviewde experts waren van mening dat de andere talen meer gebruikt zullen worden in het onderwijs. Tevens waren ze het erover eens dat de Nederlandse taal (onder Nederlanders) nog steeds veel gesproken zal worden. Tevens vinden beide experts de buitenlandse invloeden een verrijking voor Nederland. Drs. Kresin gaf aan dat Nederland veel te winnen heeft op het gebied van hoger onderwijs, als gevolg van internationale samenwerking. Momenteel zijn er al vrij veel Oost-Europese mensen die in Nederland afstuderen. 83

Denkt u dat verdere internationale samenwerking, buitenlandse leerinstituten een sterkere positie zal geven in de Nederlandse onderwijsmarkt? Beide experts waren van mening dat dit zal gebeuren. Ze zien dit geen van beide als een negatieve ontwikkeling. Door de internationale samenwerking kan men de kwaliteit van het onderwijs verhogen. Men is beter van elkaar’s ontwikkelingen op de hoogte dus men kan ook beter op nieuwe ontwikkelingen inspelen. Zijn er nog andere belangrijke negatieve gevolgen van internationale samenwerking tussen leerinstituten veroorzaakt door gebruik van digitale leeromgevingen, die u in de toekomst verwacht? Drs. Kresin bracht naar voren dat het communiceren met behulp van technologie, nieuwe omgangsvormen en gevoeligheden met zich mee brengt. Hij gaf als voorbeeld: een verkeerd begrepen zin in een e-mail kan aanleiding zijn tot belangrijk misverstand en daarmee een kink in de communicatie veroorzaken. Dit is een probleem waar men al op veel plekken in de samenleving mee te maken heeft en waar men door een groter gebruik van digitale leeromgevingen ook in het onderwijs steeds meer mee te maken zal krijgen. Drs. Jacobi zag geen andere negatieve gevolgen dan die al in onze vorige vragen behandeld zijn. Wat denkt u dat het best kan worden gedaan om deze gevolgen te voorkomen of te verminderen? Als oplossing voor het door hem naar voren gebrachte negatieve gevolg, stelt drs. Kresin voor meer gebruik van video-conferencing te maken. Tevens lijkt het hem belangrijk training te geven in het gebruik van digitale middelen en mensen in te lichten over cultuurverschillen.

84

B.4 B.4.1

Interviews met studenten dhr. Winkelhorst en dhr. Bulsink

Digitale leeromgevingen zullen er waarschijnlijk in de toekomst voor zorgen dat je meer vrijheid hebt in de keuze waar en hoe je studeert. Hoe kijk je hier tegenaan? Vind je het erg belangrijk dat dit gebeurt of zie je problemen die hierdoor kunnen ontstaan? Door dhr. Winkelhorst wordt dit gezien als een positief effect, er moet alleen goede begeleiding blijven. Een soort vangnet voor studenten, die niet met hun vrijheid om kunnen gaan. Dhr. Bulsink denkt dat dit niet zo’n heel gunstig effect is. Zeker voor middelbare scholieren en jongere studenten zal de drempel om studie ontwijkend gedrag te gaan vertonen lager worden, omdat er minder be¨ınvloeding van buitenaf is. Digitale leeromgevingen moeten niet ter vervanging van de huidige manier van lesgeven gaan dienen. Hij ziet echter wel een gunstige rol weggelegd als onderwijsondersteunend middel. Vind je het wenselijk dat je door het gebruik van ict in het onderwijs beter in staat bent samen te werken en te communiceren? Bijvoorbeeld doordat je makkelijker met projectgenoten op afstand kunt communiceren of een docent kan raadplegen of vind je juist dat dit niet wenselijk is, omdat je daardoor ook buiten school makkelijker lastig gevallen kan worden door projectgenoten terwijl je daar geen behoefte aan hebt (door elkaar heenlopen van privé en school leven). Zowel door dhr. Winkelhorst als door dhr. Bulsink wordt dit als een positief effect gezien. Het is een goede zaak dat je makkelijker kunt communiceren, zolang het mogelijk blijft je communicatiemiddelen uit te schakelen als je niet gestoord wilt worden. Digitale leeromgevingen geven mensen met handicaps ook in de toekomst waarschijnlijk steeds meer mogelijkheden om makkelijker deel te nemen aan het onderwijs? Vind je dit een goede zaak en waarom? Zowel door dhr. Winkelhorst als door dhr. Bulsink wordt dit als een positief effect gezien Het is zonde om mensen met een (lichamelijke) handicap uit te sluiten van het onderwijs. Zeker als ze in de sector waarin ze studeren veel kans hebben een baan te krijgen. Dhr. Bulsink merkte hierbij wel op dat de kosten binnen de perken moeten blijven en dat het niet zo mag zijn dat de onderwijsvoorzieningen voor gehandicapten zo veel geld gaan kosten, dat ze een grote last gaan vormen voor de rest van het onderwijs. Er wordt wel eens gesteld dat de computer een motiverende werking zou hebben op de student, bijvoorbeeld doordat meer interactiviteit mogelijk is? Wat vind je hiervan? Dhr. Winkelhorst gelooft niet zo in dit effect. Naar zijn mening komt het 85

juist vaak voor dat de computer juist een demotiverende en afleidende rol heeft. Bijvoorbeeld mensen die niet achter een computer durven zitten, omdat het zo ingewikkeld is en mensen die zich te snel laten afleiden door internet en spelletjes op de computer. Dhr. Bulsink ziet dit effect wel in zijn omgeving. Naar zijn mening is het mede door de gemakkelijke communicatie voor studenten aanlokkelijker om buiten normale schooluren aan het werk te gaan. Dit ook omdat elkaar helpen makkelijker gaat. Hij ziet trouwens ook het door dhr. Winkelhorst genoemde probleem wel. De computer kan voor sommige mensen juist een afleiding zijn, maar dit is iets waar een goede student mee moet leren omgaan. Door het verspreiden van onderwijsmateriaal via een digitale leeromgeving is het bijzonder makkelijk voor andere mensen om er toegang toe te krijgen, dan wel het te herproduceren. Lijkt je dit een gunstige ontwikkeling en waarom? Beiden vinden dit op zich een positief effect. Het zal de samenwerking tussen leerinstituten ten goede komen en het makkelijker maken voor mensen om specifieke informatie te vinden. Voor het gevaar van meer fraude onder studenten zijn beide ge¨ınterviewde studenten minder bang, dat gaat met pen en papier haast net zo makkelijk. Onder invloed van het steeds verdere gebruik van digitale leeromgevingen en u ¨berhaupt ict in het onderwijs zal er waarschijnlijk een sterkere positie ontstaan voor een nieuwe generatie leraren ten opzichte van de echte veteranen. Lijkt je dit gunstig, vanwege bijvoorbeeld verjonging van het onderwijs of lijkt je dit juist onwenselijk omdat dit mogelijk leidt tot verlies van ervaren docenten? Dhr. Winkelhorst ziet dit als een natuurlijke ontwikkeling. Leermethodes veranderen altijd al, dat is niet iets van de laatste jaren. Als iemand zich daar niet aan kan aanpassen is dat zijn probleem. Als iemand nu leerlingen nog slaat als leraar zijnde, dan wordt hij waarschijnlijk ook ontslagen. Dhr. Bulsink ziet dit als een negatieve ontwikkeling. Hij zou graag zien dat er ondersteuning kwam voor minder ict-bekwame ervaren leraren. Hij ziet het verlies van hun kennis als een zeer ongewenst effect. Er ontstaat waarschijnlijk de noodzaak dat leraren ondersteund moeten worden om de technische wijzigingen in het onderwijs bij te houden. Denk hierbij aan bijvoorbeeld specialisten op ict gebied die er voor zorgen dat docenten zich bezig kunnen houden met lesgeven. Lijkt je dit een goede ontwikkeling? Zowel Dhr. Winkelhorst als dhr. Bulsink ziet dit als een goede ontwikkeling. Dit soort ondersteunende rollen zijn er tegenwoordig ook al (bijvoorbeeld de conciërge, het schoonmaakpersoneel en management). ict moet hierop geen uitzondering worden.

86

Het steeds meer toenemende gebruik van digitale leeromgevingen kan tot gevolg hebben dat er een hogere mate van zelfdiscipline van de leerlingen gevraagd wordt. Wat vind je hiervan? Dit wordt door dhr. Winkelhorst ook gezien als een goede ontwikkeling, het sluit naar zijn mening aan bij de vraag in het bedrijfsleven. Als men de zelfdiscipline niet op kan brengen heeft men of de verkeerde studie gekozen of is men gewoon niet geschikt. Dhr. Bulsink denkt hier duidelijk anders over. Volgens hem wordt de drempel te laag om een college over te slaan en taken uit te stellen. Dit komt mede omdat de sociale controle compleet ontbreekt. En alle motivatie uit jezelf moet komen. Door het steeds meer toenemende gebruik van ict toepassingen in het onderwijs worden zowel scholen als studenten steeds afhankelijker van techniek. Studenten zijn bijvoorbeeld wel haast verplicht om een pc en internet verbinding te hebben, willen ze optimaal deel kunnen nemen aan het onderwijs. Wat vind je hiervan? Dhr. Winkelhorst ziet dit als een negatief effect. Voor mensen die niet de nodige voorzieningen thuis hebben, moet er voorzieningen beschikbaar gesteld worden. Met dit laatste is dhr. Bulsink het wel eens. Hij ziet dit echter niet als een negatief effect. Om later goed in de maatschappij en het bedrijfsleven te kunnen functioneren is het belangrijk dat men met een computer om kan gaan. Daarom is het belangrijk dat men hier zo snel mogelijk mee om leert gaan. Digitale leeromgevingen zullen waarschijnlijk de samenwerking tussen onderwijsinstellingen verder bevorderen. Is dit een gewenst effect volgens jou? Beide ge¨ınterviewde studenten zien dit als een positief effect. Het zal waarschijnlijk leiden tot meer vrijheid voor de student en verhoging van het niveau van het onderwijs. Door deze samenwerking is er grote kans dat de Engelse taal een (nog) grotere rol gaat spelen in het onderwijs. Wat vind je daarvan? Dit wordt door beide studenten niet gezien als een negatief effect. Er is in steeds grotere mate sprake van globalisering. Als in die wereldeconomie engels de voertaal is, dan moet het onderwijs er voor zorgen dat de mensen dat goed kunnen spreken. Door de grotere onafhankelijkheid van tijd en plaats zal waarschijnlijk de grens tussen privé en werk (nog verder) vervagen. Wat vind je hiervan? Op zich ziet dhr. Winkelhorst dit niet als een negatieve ontwikkeling. Zolang het wel zo is dat je dan ook meer vrijheid hebt in je werk om bijvoorbeeld ondertussen dingen te doen die je normaal alleen in je vrije tijd doet, bijvoorbeeld muziek luisteren. Dhr. Bulsink ziet hier zowel positieve als negatieve kanten aan. Het geeft aan de ene kant meer vrijheid tijdens het werk. Ech87

ter moet men wel oppassen dat het leven niet alleen maar uit werken gaat bestaan. Het doorvoeren van ict toepassingen in het onderwijs is natuurlijk niet gratis. Om er voor te zorgen dat dit de komende jaren goed verloopt is er zeer waarschijnlijk extra geld nodig. Dit kan doormiddel van subsidies, dus meer geld van de overheid. Wat vind je hiervan? Beide studenten zijn hier voor. De overheid moet meer geld investeren in de kenniseconomie, aangezien dit ook in het internationale beeld steeds belangrijker wordt. Ze zien allebei de gevaren voor onze economie als de overheid dit zou nalaten. Dit kan natuurlijk ook door invloed (geld) van het bedrijfsleven. Wat dan weer tot gevolg kan hebben dat leerinstituten ook verantwoordelijkheid moeten gaan afleggen bij bedrijven. Lijkt je dit een gewenst effect? Dhr. Winkelhorst is hier op tegen. Dit zou bedrijven teveel invloed in het onderwijs geven, wat ten koste kan gaan van de kwaliteit en vooral diversiteit. Dhr. Bulsink lijkt dit juist gunstig. Naar zijn mening is het goed voor studenten om vroeg kennis te maken met de bedrijfstak waar ze later in zullen gaan werken. Tevens zou de invloed van het bedrijfsleven niet zozeer negatief zijn, omdat hierdoor meer gekozen zal worden voor onderwijs dat wat oplevert. Het gebruik van digitale leeromgevingen in het onderwijs kan ervoor zorgen dat er meer kennis van mensen wordt verwacht en verdere toename van het idee van levenslang leren (dus ook na de studie in je arbeidsleven ondertussen verder moeten studeren). Wat vind je hiervan? Zowel dhr. Winkelhorst als dhr. Bulsink ziet hier geen probleem in. Stilstand is achteruitgang. Men moet bereid zijn bij te blijven leren. Zijn er nog andere belangrijke positieve dan wel negatieve effecten die je in de toekomst verwacht als gevolg van verdere invoering van digitale leeromgevingen. Wat vind je van deze effecten? Dhr. Bulsink was vooral bang voor het verloren gaan van het sociale aspect, bij een verre doorvoering van digitale leeromgevingen. Hij vindt dat de computer nooit de docent zou moeten gaan vervangen.

88

B.5 B.5.1

Interview over technologische en maatschappelijke ontwikkelingen drs. H.W. Sligte

Hieronder zijn de vragen te vinden die wij aan drs H.W. Sligte hebben gesteld. Hij is werkzaam als onder andere Senior Onderzoeker en Account manager ict in onderwijs en opleiding Internationalisering aan het SCOKohnstamm Instituut. Onder elke vraag hebben wij een samenvatting van zijn antwoord weergegeven. Wat zijn volgens u de grote veranderingen in de toepassing van digitale leeromgevingen die we de komende vijf jaar kunnen verwachten? Dhr. H.W. Sligte verwachtte meer speciale omgevingen, die verschillende pedagogische modellen kunnen ondersteunen en meer en betere Learning Content Management Systems, die meerdere onderwijskundige benaderingen mogelijk maken. Verder gelooft hij dat blended learning (mix van real-life leren en computer ondersteund leren) zal blijven bestaan, hoewel er elektronisch steeds meer mogelijkheden komen. Wat denkt u dat de nadelige gevolgen zijn van deze nieuwe toepassingen (bijvoorbeeld dat mensen die geen collegegeld betalen via studenten toegang krijgen tot een zeer groot deel van het studiemateriaal/colleges)? Dhr. Sligte vindt het juist een heel goede ontwikkeling dat mensen toegang hebben tot allerlei leerstof. Iedereen kan hierdoor eenvoudig (bij)leren. Sites als TeleTOP (digitale leeromgeving die aan de ut wordt gebruikt) zijn beveiligd, maar sommige informatie wordt bewust gratis aangeboden voor bijvoorbeeld studenten van andere universiteiten, tot hoever ziet u dit door gaan? Dhr. Sligte denkt dat dit steeds meer zal voorkomen. Dit lijkt hem een goede ontwikkeling, omdat het leren toegankelijker maakt. Denkt u dat thuis studeren langzaam de huidige opzet (colleges en practica) (deels) zal vervangen? Zo ja, denkt u niet dat dit sommige studenten af zal schrikken? Dhr. Sligte gelooft niet in vervanging. Hij denkt dat er altijd behoefte blijft aan gemengd leren, vanwege de waarde die mensen hechten aan de sociale aspecten van onderwijs. Als de virtuele leeromgeving nauwelijks meer te onderscheiden is van feitelijk contact, zal deze drang naar feitelijk contact nog wel iets afnemen, maar dhr. Sligte verwachtte niet dat er totale vervanging plaats zal vinden. 89

Denkt u niet dat vergevorderde leeromgevingen ten koste gaan van het onderwijs, aangezien niet technische docenten hun informatie misschien niet goed kunnen overbrengen? Doordat interfaces steeds beter worden, wordt het voor docenten steeds makkelijker om gebruik te maken van de technologie. Hierdoor zal dit probleem zich waarschijnlijk niet in grote mate voordoen. Momenteel is het gebruik van digitale leeromgevingen vooral binnen universiteiten/hogescholen in trek. Langzamerhand begint het ook in het voortgezet onderwijs op te komen, denkt u dat er in de toekomst veel zal veranderen door het gebruik van digitale leeromgevingen aldaar? Dhr. Sligte is van mening dat er eerst aanpassingen in het onderwijs nodig zijn, wil het voortgezet onderwijs de voordelen van de nieuwe mogelijkheden merken. Op welke andere gebieden denkt u dat er binnen enkele jaren ook gebruik zal worden gemaakt van digitale leeromgevingen? Dhr. Sligte ziet het gebruik van digitale leeromgevingen groeien, naar nog veel meer takken. Dit omdat het idee van levenslang (bij)leren iets is wat een steeds belangrijker rol in onze maatschappij is gaan spelen. Verwacht u dat de ontwikkelingen in digitale leeromgevingen het in de komende vijf jaar mogelijk gaan maken om op grote schaal studies aan te bieden waarvoor men in principe niet of nauwelijks meer op de universiteit/hogeschool hoeft te komen? Dhr. Sligte denkt dat dit in principe wel mogelijk zal worden. Alleen is het de vraag of mensen hier wel behoefte aan hebben, aangezien de al eerder genoemde sociale aspecten (deels) verloren gaan. Wat denkt u dat de invloed van digitale leeromgevingen is op de samenwerking tussen universiteiten (nationaal en internationaal)? (bijvoorbeeld meer samenwerking wegens makkelijker elders volgen van studies of tweedeling door bijvoorbeeld gebruik van verschillende leeromgevingen) In de komende United States of Europe zal er sowieso meer samengewerkt worden en meer op elkaar worden afgestemd; leeromgevingen zullen qua functionaliteiten steeds meer convergeren. Kortom, volgens dhr. Sligte zal er eerder meer samenwerking zijn en zal er geen tweedeling ontstaan; er zal juist meer naar elkaar toe worden gewerkt. Denkt u dat het onderwijs goedkoper/efficiënter zal worden door de verdere ontwikkeling van digitale leeromgevingen? Dhr. Sligte verwacht niet dat het onderwijs goedkoper gaat worden. Efficiëntie is iets wat op velerlei manieren is uit te leggen en het is niet altijd 90

wenselijk dat hier altijd de nadruk opligt binnen het onderwijs. Van welke nieuwe technologieën denkt u, dat die de meeste invloed gaan hebben op de huidige opzet en gebruik van digitale leeromgevingen? Dhr. Sligte ziet vooral veel ontwikkeling richting aanpassing aan de menselijke behoefte, wat zich zal vertalen in meer tools en meer near real-life representatie van de leerstof. Vanaf wanneer denkt u dat deze technieken op grote schaal door onderwijsinstituten worden ingezet? Dit is vooral afhankelijk van het denken en handelen van de mensen die met de technologieën moeten werken, volgens dhr. Sligte. Naar zijn mening gaan aanpassingen in denk en handelspatronen vrij traag, terwijl de technologie zich steeds sneller ontwikkeld. Wat zijn de voornaamste technologische beperkingen (indien nog aanwezig)? Op wat voor termijn zullen deze problemen waarschijnlijk opgelost zijn? Dit is volgens dhr. Sligte zeer moeilijk in te schatten, door de snelle technologische vooruitgang. Hij kan hier eigenlijk geen zinnige uitspraken over doen.

91

Bijlage C

Sociale kaart

Figuur C.1: Onderlinge relaties van betrokken actoren

92

Bibliografie [1] C. Adams, The cast-128 encryption algorithm, (mei 1997), URL: http: //rfc.sunsite.dk/rfc/rfc2144.html Een RFC (Request For Consideration) over de CAST-128 standaard. [2] Blackboard, Homepage, (2003), URL: http://www.blackboard.com Dit is een commercieel en bekend bedrijf; een leverancier van digitale leersystemen. De informatie is betrouwbaar. [3] R. Bulsink, Interview met student (een samenvatting hiervan is te vinden in appendix B.4), (16 mei 2003), student Werktuigbouwkunde aan de Universiteit Twente. [4] Todd Campbell, The first e-mail message, (1998), URL: http://www. pretext.com/mar98/features/story2.htm Het bedrijf PreText lijkt betrouwbare teksten te schrijven. De gevonden informatie komt ook redelijk overeen met onze verwachtingen. We trekken geen belangrijke conclusies, dus de relevantie van de betrouwbaarheid valt mee. [5] Chalkdust, Colleges - school libraries, (2002), URL: https://secure. chalkdust.com/colform.html Op deze website worden een aantal voorbeelden gegeven van te bestellen cursussen. De site is betrouwbaar; het is een commercieel bedrijf. [6] Mary Chase, The foundations & educational applications of visual learning, (2003), URL: http://www.inspiration.com/download/ pdf/white_paper.pdf Mary Chase is een Ph.D., werkend bij een bedrijf. Haar informatie lijkt betrouwbaar, aangezien ze in de naam van een betrouwbaar ogend bedrijf schrijft (Inspiration). [7] C@MPUS+, C@mpus+, (20 januari 2000), URL: http://www.oc. utwente.nl/campusplus/ Deze pagina geeft een kort overzicht wat C@mpus+ is. De informatie is beperkt en de site onvolledig. Er wordt doorverwezen naar andere, meer recente, sites. [8] Betty Collis, Tele-learning in a digital world, the future of distance learning, (1996), Een bron van het WRR. Mevrouw Collis is werkzaam 93

aan de Universiteit Twente, aan de faculteit Toegepaste Onderwijskunde. Ze kan dus als betrouwbaar geclassificeerd worden. [9] TKO Video Communications, Video conferencing, URL: http://www. tkoworks.com/video-conferencing/ Deze tekst staat op de site van een bedrijf, maar er is niet geheel na te gaan of de informatie correct is, aangezien er geen verdere referenties staan en er geen naam van de auteur bij vermeld staat. De informatie lijkt echter wel te kloppen. Verder wordt de bron alleen gebruikt om een ontwikkeling aan te geven, welke rond die tijd heeft plaatsgehad. [10] Word Wide Web Consortium, (6 juni 2003), URL: http://www.w3c. org Gezaghebbende organisatie voor de ontwikkeling van internet gerelateerde protocollen. [11]

, extensible markup language recommendation, (6 oktober 2000), URL: http://www.w3.org/TR/REC-xml Dit is de recommendatie van W3C voor de specificatie van XML.

[12] Patrick S. Dallas, Video conferencing application to distance education with particular reference to small states, URL: http://www.col.org/resources/publications/SmallStates00/ 2_conf_proc_Dallas.pdf Dit artikel is geschreven door iemand die zelf ook weer een behoorlijk aantal (10) na te trekken bronnen heeft gebruikt. Het artikel is daarom betrouwbaar. [13] W. de Vries, E-handtekening geldig maar onbruikbaar, (21 mei 2003), URL: http://www.webwereld.nl/nieuws/15107.phtml Een respectabele nieuwssite voor ICT. [14] S. Deering and R. Hinden, Internet protocol, version 6 specification, (december 1995), URL: http://www.faqs.org/rfcs/rfc1883.html RFC (Request For Consideration) voor de IPv6 standaard. [15] drs. H.W. Sligte, Interview over technologische en maatschappelijke ontwikkelingen (een samenvatting hiervan is te vinden in appendix B.5), (7 mei 2003), SCO-Kohnstamm Instituut - Staftaken, Senior Onderzoeker, Account manager ICT in onderwijs en opleiding Internationalisering, ICT in Hoger Onderwijs. [16] drs. Q. Hamel, Interview met projectleider teletop, (22 april 2003), TeleTOP is een dynamische onderwijsondersteunende leeromgeving initieel ontwikkeld en gebouwd door de faculteit Toegepaste Onderwijskunde van de Universiteit Twente. De projectleider van dit project leek ons daarom een geschikte expert om te raadplegen voor ons onderzoek.

94

[17] Wireless Internet Access Friesland, (9 juni 2003), URL: http://www. wiaf.nl Commercieele aanbieders van draadloos internet in de provincie Friesland. [18] G. Goldsmith, Experiences with blackboard for distance learning students., (2001), URL: http://www.shu.ac.uk/lta-conference/ sessions/session5a.htm Dit is een presentatie. Goldsmith heeft een onderzoek gedaan onder de leerlingen van zijn universiteit, de Sheffield Hallam University. De meningen zijn gebaseerd op een jaar ervaring met Blackboard. Er mag bij dit onderzoek uitgegaan worden van het feit dat het betrouwbaar is. [19] Rijksuniversiteit Groningen, Onderwijsaanbod, (7 april 2003), URL: http://www.rug.nl/rechten/onderwijs/deeltijd/ onderwijsaanbodDeeltijd Dit is informatie van de universiteit zelf, over de universiteit zelf. Dit kan dus tot betrouwbaar geclassificeerd worden. [20] Smart Card Group, (9 juni 2003), URL: http://www.smartcard.co.uk Een commercieele instelling welke zich specialiseert in Smart Cards. [21] LOI, Homepage, (2003), URL: http://www.loi.nl Dit is de eigen site van de LOI, ze hebben dus kennis van feiten. Partijdigheid is niet van belang, feitelijke informatie over hun opleidingen wel en die is er wel in een betrouwbare vorm aanwezig. [22] Open Universiteit Nederland, Universiteiten in de wereld buigen zich over globalisering, (oktober 2002), URL: http://www.ou.nl/ modulair/archief/20021103.doc Document van de Open Universiteit Nederland over globalisering op het gebied van hoger onderwijs. Vanwege de universiteit betrouwbaar te nomen. [23] UT Nieuws, Nieuw platform voor virtueel leren, (2 november 2000), URL: http://wwwutnws.utwente.nl/utnieuws/data/35/33/ EUNITE.html Artikel van de Universiteit Twente (eind 2000) over overleg, op het EuroPACE symposium Wanderstudent 2000 in Leuven, tussen rectoren van verschillende universiteiten over samenwerkingsplannen voor de toekomst. [24]

, Rol voor visitatiecommissie, (9 januari 2003), URL: http: //wwwutnws.utwente.nl/utnieuws/data/38/1/accred.html Artikel van de Universiteit Twente (eind 2000) over overleg, op het EuroPACE symposium Wanderstudent 2000 in Leuven, tussen rectoren van verschillende universiteiten over samenwerkingsplannen voor de toekomst.

[25] Observant, Ochtendcollege op video voor laatkomers?, (2 maart 2000), URL: http://www.observant.unimaas.nl/jrg19/obs14/art5.htm 95

Dit artikel komt uit een krant voor een universiteit en mag daarom betrouwbaar verondersteld worden. [26] National Institute of Standards and Technology, Specification for the advanced encryption standard, (26 november 2001), URL: http:// csrc.nist.gov/publications/fips/fips197/fips-197.pdf Dit is de officieele specificatie van de AES standaard (Federal Information Standards Processing Publication). [27] Onderwijsraad, Hoger onderwijs in een globaliserende wereld, URL: http://www.onderwijsraad.nl/Doc/zesjuninl.pdf Document van de onderwijsraad over het internationaal seminar hoger onderwijs in een globaliserende wereld. Erg betrouwbaar. [28] R. op den Akker, Interview met docent (een samenvatting hiervan is te vinden in appendix B.2.1), (18 mei 2003), o.a. docent Artificial Intelligence op de universiteit en werkzaam geweest in het voortgezet onderwijs. [29] Web Services Interoperability Organization, (17 april 2003), URL: http://www.ws-i.org Organisatie met als doelstelling het promoten van uitwisselbaarheid tussen webapplicaties. [30] PeopleSoft, New features of the vccs peoplesoft sis, URL: http://www. pvcc.edu/peoplesoft/Overview/New\%20Features.htm Op de pagina van dit bedrijf is een feature-list van hun programma aan te treffen. Dit is dus een betrouwbare bron. [31] Scholte & Roes, De lange weg van visie naar implementatie, (april 1999), URL: http://cwis.kub.nl/~kub/kubit/k62/k62sch.htm Een artikel in een electronisch tijdschrift over informatietechnologie op de KUB. De bronnen staan erbij, dus het artikel is betrouwbaar. [32] Stichting SURF, URL: http://www.surf.nl Stichting SURF is de samenwerkingsorganisatie van het hoger onderwijs en onderzoek op het gebied van netwerkdienstverlening en informatie- en communicatietechnologie (ICT). [33] TeleTOP, URL: http://www.teletop.nl Dit op de Universiteit Twente algemeen bekende bedrijf is betrouwbaar. Mede omdat we er langs zijn geweest en een interview hebben gehouden. Het is een leverancier van digitale leersystemen. Een nadeel is echter dat het hun eigen site is dus partijdig kunnen zijn. [34] Universiteit Twente, Homepage, (2003), URL: http://www.utwente. nl Dit is de eigen site van de Universiteit Twente. Ze hebben dus kennis van de feiten, maar zijn natuurlijk wel partijdig. 96

[35] Univers, Werken aan wereldwijde colleges, (7 december 2000), URL: http://www.uvt.nl/univers/nieuws/0001/15/vogel.html Een interview met deskundige Doug Vogel, betiteld als ’goeroe’ van Group Support Systems en aanjager van samenwerking via het net. Uiteraard is deze man partijdig en optimistisch over zijn eigen vakgebied, maar hij heeft relevante onderbouwde voorspellingen, die handig zijn bij het extrapoleren van de technologie, die ook een dikke twee jaar na dato nog waarde lijken te hebben. [36] Universiteit Utrecht, Literatuurstudie naar de implementatie van onderwijsvernieuwingen, (2001), URL: http://studion.fss.uu.nl/ ict&didaktiek/evaluatie/literatuur1.html Evaluatie Blackboard, er worden veel bronnen gebruikt, dus de site is redelijk betrouwbaar. [37] Landelijke Studenten Vakbond, Ict in het onderwijs, (2000-2001), URL: http://www.lsvb.nl/index.php?art_id=31 Deze pagina is betrouwbaar, aangezien het een column van de voorzitter van de vakbond is. [38] M.C.E. van Dam-Mieras en W.M. de Jong, Onderwijs voor een kennissamenleving, (2002), De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid mag bijna zonder twijfel als een betrouwbare bron gezien worden. [39] Ministerie van Economische Zaken, Wet elektronische handtekening, (mei 2003), URL: http://www.ez.nl/beleid/ext_frame.asp?site= /beleid/home_ond/dgtp/beleidwetgeving/E_handtekening/home. htm Uitleg over de wet. [40] Jouni Viinikka, Learning earning environments background, history, URL: http://www.naturpolis.fi/ist/etausta.htm Ook deze enkele persoon maakt zichzelf betrouwbaar door een flink aantal (15) bronnen te vermelden. [41] VVO, Artikel van het vvo, (2002), URL: http://www.vvo.nl/ict/ Handleiding11.htm De Vereniging voor het management in het Voortgezet Onderwijs. [42] Andrea Walsh, Evaluation of translation software, URL: http:// edwina.cprost.sfu.ca/~saa/transeval.html Het betreft hier een kort onderzoek. Het onderzoek is echter wel uitgevoerd door twee experts. [43] W. Winkelhorst, Interview met student (een samenvatting hiervan is te vinden in appendix B.4), (18 mei 2003), student Informatica aan de Saxion hogeschool.

97

Onderwijs voor een kennissamenleving

Recommend Documents