Onder vuur
Bewegwijzerde kinderfietsroute rondom Groenlo Voor kinderen van 9 -12 jaar Lengte circa 24 kilometer € 4,95
Beleef het avontuur van Bregje en Harmen in het boek Onder Vuur van Arend van Dam! Bregje wordt bij de stadswallen door soldaten opgepakt. Ze is op zoek naar haar vader, die is overgelopen naar de Spanjaarden. Ze wordt
‘Onder Vuur’ is een historische fietsroute voor kinderen van 9 tot 12 jaar. De route start bij Marveld Recreatie in Groenlo. Daar is ook een Toeristisch Overstap Punt (TOP). Als je wilt, kun je ook beginnen bij de VVV in Groenlo. De lengte van de tocht is ruim 24 kilometer. Trek voor het fietsen en de opdrachten ongeveer vier uur uit.
gevangen genomen en naar de Prins van Oranje gebracht. Die is bereid het leven van haar vader te sparen in ruil voor een belofte…
Toeristisch Overstappunt Marveld Recreatie Elshofweg 6, 7141 DH Groenlo
Er is nooit meer iets vernomen van dit
Telefoon (0544) 46 60 00
meisje. En hoe het met haar vader is
E-mail
[email protected]
afgelopen, weet niemand. Heeft ze hem
Internet www.marveld.nl
gevonden? Dit verhaal is een reconstructie van een heldendaad. Wat is goed, wat is kwaad? Wie is vriend, wie vijand? Bregje ontdekt dat die vragen niet eenvoudig te beantwoorden zijn. Het land moet worden gered! Maar wat als dat in tegenspraak is met haar verlangen om haar vader te redden…? Harmen en Bregje beleven een groots heldenavontuur in de tijd van de 80jarige oorlog. Arend van Dam schreef het spannend op in zijn boek Onder vuur. Arend van Dam, Onder Vuur, Jeugdboek vanaf 9 jaar Uitgeverij Leopold, ISBN 90 258 4914 8
2
De fietsroute is aangegeven met routebordjes. Als het kanon naar links vuurt, ga je naar links. Vuurt het naar rechts, dan ga je naar rechts. Vuurt het omhoog, dan ga je rechtdoor. Heb je al een tijd geen bordje meer gezien? Kijk dan even op de plattegrond op de achterkant van dit boekje. Misschien heb je even niet goed opgelet of is er een bordje verdwenen. Meld je dat dan even bij de VVV? Dan kunnen we zo snel mogelijk een nieuw bordje plaatsen.
Dit krijg je bij de receptie van Marveld Recreatie mee:
f Een historische kaart van Groenlo. f Een vel met stickers die je onderweg op de kaart moet plakken.
f Een kanonskogel (je hebt gelijk, het is maar een bal. Maar we kunnen je helaas
Wil je na de fietsroute langer in Groenlo
geen echte kanonskogel meegeven).
blijven, dan is er genoeg te doen. Informatie hierover vind je bij Marveld Recreatie of bij
Dit kun je na afloop verdienen:
VVV Groenlo.
f Laat aan het eind van de tocht je kaart controleren bij Marveld Recreatie of de VVV. Is de kaart compleet? Dan ontvang
VVV Groenlo
je het unieke zegel van Prins Frederik
Matteliersstraat 33, 7141 BP Groenlo
Hendrik.
Telefoon (0544) 46 12 47 E-mail
[email protected] Of kijk op www.vvvgroenlo.nl
3
Onder vuur Niet zo lang geleden vond een medewerker van het Stadsmuseum in Groenlo een briefje. Dat briefje beschrijft een kleine gebeurtenis in de 80-jarige oorlog. Een kleine gebeurtenis die een groot avontuur bleek te zijn. Het verhaal ging als volgt: Op een dag vonden soldaten een meisje voor de stadswallen van Groenlo. Ze brachten haar naar de baas van het leger. Dat was prins Frederik Hendrik van Oranje-Nassau. Het meisje vertelde dat haar vader, een ruiter uit Deventer, was overgelopen naar de Spanjaarden. Het meisje was bang dat de prins haar vader daarvoor zou straffen. De prins kreeg medelijden en vroeg het meisje om haar vader de stad Groenlo uit te lokken en bij hem te brengen. Als haar vader de prins zou vertellen over de toestand in de stad, zou deze hem zijn vrijheid gunnen. Het meisje vroeg de prins zijn belofte op schrift te stellen. Maar de prins stuurde haar weg, zeggende: ‘Mijn woord is mijn schrift.’
Verplaats je in gedachten naar een andere
zijn de katholieke Spanjaarden de baas.
tijd, honderden jaren geleden. Het is het jaar
Prins Frederik Hendrik van Oranje-Nassau
1627. Het is oorlog in ons land. Die oorlog
leidt het leger van de Hollandse Staten, zo
duurt al bijna 60 jaar. Niemand kon toen nog weten dat die oorlog later de 80-
dan 15.000 soldaten heeft hij de stad Groenlo omsingeld. Overal heeft hij wallen, schansen
jarige oorlog zou gaan
en bolwerken gebouwd. Die omsingeling
heten. In Groenlo,
noemde men de circumvallatielinie. De linie
vroeger zeiden de
staat op de historische kaart die je hebt
mensen trouwens geen
meegekregen. Niemand kan de stad nog in
Groenlo maar Grolle,
4
noemde men Nederland vroeger. Met meer
of uit.
Hoe kan een oorlog 80 jaar duren? Bijna 500 jaar geleden was er een keizer die over een groot rijk heerste. Zijn naam was Karel de Vijfde. Zijn rijk was nog groter dan heel Europa. Hij was dus ook de baas in het land dat we nu Nederland noemen. Toen hij oud was werd zijn zoon Filips koning van Spanje. Filips werd ook de baas over de Nederlanden. Koning Filips vond dat er maar één godsdienst mocht worden toegestaan: het katholieke geloof. Daar waren veel mensen in Nederland het niet mee eens. Zij kwamen in opstand. Die opstandelingen werden geholpen door een aantal Duitse prinsen: de prinsen Van Oranje-Nassau. De oorlog begon in 1568 en duurde tot 1648. Tussendoor was er ook een lange wapenstilstand. Het Spaanse leger kon niet overal tegelijk zijn. Daarom was het eigenlijk een oorlog tussen legers en steden. Midden in dit oorlogsgebied loopt
Belangrijke steden zoals Alkmaar, Leiden en
een meisje rond. Ze heet Bregje. Ze
Breda werden één voor één door de Spaanse
snapt niets van deze vreemde oorlog.
legers bezet. Prins Willem van Oranje-Nassau
Bregje wil maar één ding, ze wil het
en zijn broers Lodewijk en Hendrik probeerden
leven van haar vader redden. Op haar
die steden te bevrijden. Ook Groenlo heeft
tocht komt ze een jongen tegen. Hij
het in die 80 jaar erg moeilijk gehad. Groenlo
heet Harmen en weet alles over oorlog
lag aan een handelsroute en was in die tijd
voeren. Hij staat aan de kant van de
een belangrijke stad. Lange tijd was Groenlo in
prins. Harmen helpt Bregje om haar
Spaanse handen.
vader te vinden.
5
Fietsroute Loop met de fiets aan de hand naar het grote gebouw tegenover de receptie. Daar vind je een informatiescherm (als je voor het gebouw staat helemaal links). Die laat je zien en horen hoe het leven tijdens de 80-jarige oorlog was. Als je goed om je heen kijkt, zie je dat de circumvallatielinie (de omsingeling van Groenlo) in de straatstenen is uitgebeeld. Druk op de startknop bij het beeldscherm en de film begint. Heb je de film en de circumvallatielinie goed bekeken, lees dan verder.
IK BEN BREGJE (het verhaal van Bregje)
gevangen zal worden genomen. Dan zal hij worden gestraft omdat hij is overgelopen.
Mag ik je iets vragen? Ik zoek mijn
Misschien... Nee, daar wil ik nu niet aan
vader. Hij is soldaat in het leger.
denken.
Zou je me willen helpen? Laten we er even bij gaan zitten, dan
Een paar dagen geleden ben ik van huis
kan ik je vertellen wie ik ben. Mijn naam is
gegaan. Na een hele dag lopen kwam
Bregje. Ik woon in Deventer. Daar woon ik
ik eindelijk bij de stad Groenlo terecht.
samen met mijn vader en met mijn broertjes
Maar voor ik ook maar kon proberen naar
en zusjes. Ik ben de oudste thuis. Ik doe de
binnen te glippen, werd ik opgepakt door
was, ik kook het eten... Nee, een moeder heb
soldaten. Ze namen me mee en brachten me
ik niet meer. Maar gelukkig wel een vader.
naar het kamp van de prins. ‘Wacht hier,’
Mijn vader is soldaat.
zeiden de soldaten. Daar stond ik, tussen de wapperende vlaggen en de kleurige
Een paar dagen geleden is er iets ergs
banieren, voor de mooiste tent van het
gebeurd. Mijn vader is weggelopen. Hij heeft
hele kampement. De prins voerde een boos
ons in de steek gelaten. Sommige mensen
gesprek met zijn soldaten. Hij zei: ‘Ik heb
zeggen dat mijn vader een verrader is. Ze
nog zo gezegd dat jullie de stad moesten
zeggen dat hij is overgelopen van ons leger
afgrendelen. Ik heb gehoord dat er een man
naar dat van de Spanjaarden. Dat Spaanse
is die ongezien de stad in glipt en er ook
leger zit opgesloten in de stad Groenlo. Want
steeds weer uitglipt. Ik wil dat jullie die spion
Groenlo is door Prins Frederik Hendrik van
oppakken.’
OranjeNassau en zijn soldaten omsingeld. Stel je voor dat mijn vader nu in Groenlo
Plotseling vroeg de prins: ‘En jij, wat kom
is! Daar is hij helemaal niet veilig. Want ik
je doen?’ Hij keek me niet aan. Hij tuurde
denk dat de prins gaat winnen. Hij heeft veel
naar een plattegrond van de stad. ‘Ik ben op
meer soldaten. Ik ben bang dat mijn vader
zoek naar mijn vader,’ zei ik zacht. ‘Ik kom
6
uit Deventer. Maar mijn familie woont in
dan zijn leven sparen?’ De prins knikte. Het
Groenlo. Het gaat om mijn vader. Hij is
gesprek was afgelopen. Maar ik bleef staan.
soldaat. Hij is weggelopen.’ ‘Je bedoelt dat
Kon ik de prins op zijn woord geloven? Ik
hij is overgelopen?’ Ik knikte. ‘Dan is hij een
trok de stoute schoenen aan en vroeg: ‘Wilt
verrader,’ zei de prins streng. ‘En verraders
u die belofte voor mij opschrijven?’ ‘Wat?
worden gestraft. Tenzij...’
Je gelooft me niet?’ De prins sprong op en kwam kwaad op me af. ‘Iedereen die mij kent,
Wat bedoelde de prins? Kon hij helpen om
weet dat ik al mijn beloftes nakom. Mijn
het leven van mijn vader te redden?
woord is mijn schrift.’ Hij draaide zich om en
‘Breng je vader naar mij toe,’ ging de prins
deed of ik niet meer bestond.
verder. ‘Als hij mij alles vertelt over Groenlo, over de Spaanse soldaten en over de zwakke
Nu ben ik samen met Harmen op zoek naar
plekken in de verdediging, dan...’ ‘Zult u
mijn vader. Misschien weet hij een manier om de stad binnen te komen. Wie Harmen is? Wat dom, ik ben helemaal vergeten om hem aan je voor te stellen.
De prins van OranjeNassau Prins Frederik Hendrik van Oranje-Nassau was een zoon van prins Willem I en Louise de Coligny. Hij heeft zijn vader nooit gekend. Die werd in Delft vermoord vlak na zijn geboorte. Op het moment dat Groenlo wordt belegerd, is de prins 43 jaar. Dit wordt zijn eerste grote gevecht. Later krijgt prins Frederik Hendrik de bijnaam: de stedendwinger.
7
IK BEN HARMEN (het verhaal van Harmen) Een paar dagen geleden kwam Bregje bij ons op de boerderij. Onze hoeve ligt dicht bij Groenlo en heet Erve Kots. Dat betekent: de erfenis van boerderij Kots. Het land van mijn vader staat vol met honderden legertenten. Ik doe vaak klusjes voor de prins. Met een paard en wagen breng ik broden rond. Ik ken deze streek op mijn duimpje. Bregje heeft mij gevraagd om haar te helpen de stad Groenlo in te komen. Volgens mij moet dat niet zo moeilijk zijn. Gaan jullie mee?
Fietsroute Stap je op bij Marveld Recreatie? Volg vanaf de ingang de routebordjes tot je in Groenlo bij de brug over de gracht bent. Rechts, aan de overkant van het water, zie je een stuk van de oude stadspoort aan de Dael. Stap bij het eerste opdrachtbordje af en lees verder. Stap je op bij het VVV-kantoor in Groenlo? Volg de routebordjes en wandel met je fiets aan de hand naar een stuk van de oude stadspoort aan De Dael. Daar zie je het eerste opdrachtbordje. Lees hier verder.
1. De stadswal BREGJE We zijn vlak bij Groenlo. Zie je de wallen van de stad? Er is niet veel meer van over. Er is flink geschoten! De troepen van de prins hebben met kanonskogels de stadswal bestookt. Volgens mij is dit een goede plek om de stad in te glippen! Als dat zo doorgaat, wordt de stad binnenkort ingenomen. Ik weet niet of ik daar blij mee moet zijn. Misschien wordt mijn vader dan wel gevangen genomen. Ik snap niets van grote mensen. Grote mensen weten precies wat goed is, en wat slecht. Ze kunnen altijd aanwijzen wie de 8
vijanden zijn en wie de vrienden. Iedereen denkt dat de Spanjaarden de slechteriken zijn. Ja, dat was misschien wel zo in Leiden en in Alkmaar. Daar stierven de mensen van de honger. Iedereen was blij toen de Spaanse soldaten waren verdreven. Maar hier in de Achterhoek is dat heel anders.
STICKEROPDRACHT 1. VERMOMMEN
f
H
et is voor Bregje niet zo eenvoudig om ongemerkt de stad binnen te glippen.
Help je haar? Op je stickervel zie je allerlei vermommingen. Kies er een paar uit en
HARMEN
plak ze op de tekening van Bregje op de
De Spanjaarden willen overal
historische kaart.
de baas zijn. Als je niet met hen meewerkt, kom je op de brandstapel terecht. Ik sta aan de kant van de prins. Hij is gekomen om ons land te redden.
SPELOPDRACHT 1. GRANAATWERPEN
f
T
rek met je voet een streep in het grind op het pad. Stel je voor dat de bal die
je hebt gekregen een granaat is. Ga achter Deze granaat is te zien in het
de streep staan en gooi de granaat zo ver mogelijk weg. Je mag drie keer gooien. Meet
Stadsmuseum.
de verste afstand die je hebt gegooid door
Met een
telkens je ene voet voor de andere voet te
lontje werd hij
zetten.
aangestoken. Daarna moest je hem snel zo ver mogelijk weggooien. Wil je de granaat in het echt zien of meer weten over de 80-jarige oorlog in Groenlo?
Ik gooide de granaat … voet ver.
Kom dan naar het Stadsmuseum. Je vindt het in de Matteliersstraat 33, in hetzelfde gebouw als de VVV. Als je dit routeboekje laat zien, krijg je korting op de entreeprijs.
9
Fietsroute Stap op je fiets en volg de routebordjes. Je komt nu de oude vestingstad binnen. Rechts zie je de Calixtuskerk. Die stond er al in de tijd van Bregje. Er tegenover ligt het stadhuis. Hier was het hoofdkwartier van Matthijs van Dulcken, de Spaanse commandant. Je fietst recht de Markt over en komt door de Beltrumsestraat. In de tijd van Bregje waren de huisjes van leem, een soort klei. De enige stenen gebouwen in Groenlo waren het stadhuis, de kerk en het klooster. Stop bij het volgende opdrachtbordje. Hier gaat het avontuur van Bregje en Harmen verder.
2. Het bolwerk BREGJE Het is gelukt! We zijn nu in de stad die al jaren in Spaanse handen is. Weet je wat ik heb meegemaakt? Ik heb in Groenlo iemand gesproken die misschien weet waar mijn
HARMEN
vader is. Het was een man in priesterkleren.
Bregje heeft ik haar oom en
Hij kwam uit het stadhuis van Groenlo. Hij
tante in de stad bezocht.
vertelde dat een grote groep ruiters Groenlo
Haar oom heeft een
heeft verlaten. Die soldaten te paard wilden
bierbrouwerij. Hij zegt dat hij nooit een
door de omsingeling heen breken. Ze gingen
hekel heeft gehad aan de Spanjaarden. Maar
versterking halen in Duitsland.
nu kreeg hij bericht dat hij zijn paard moet
Toen vertelde die priester dat er van die
afstaan. Verder maken Bregjes oom en
ruiters niemand is teruggekeerd. Er bestaat
tante het wel goed. Soms moeten ze in de
een grote kans dat alle ruiters gevangen zijn
Calixtuskerk schuilen voor de kogels en de
genomen door de prins. Dat is slecht nieuws.
bommen. Helaas weten ze niet waar Bregjes
10
vader is. Misschien is hij gevangen genomen
door de soldaten van de prins bestookt met
en zit hij in één van de kampen van het leger
brandbommen. De Spanjaarden schieten
van de prins. Als we haar vader willen vinden,
natuurlijk terug. Overal staan kanonnen op
moeten we de stad weer uit. Bregjes oom wil
de wallen. Dus als je de stad uitgaat, moet je
dat we blijven. Het is veel te gevaarlijk om
ook uitkijken dat je geen Spaanse kogels om
de stad te verlaten. De stad wordt dagelijks
je oren krijgt.
11
In de zomer van 1627 woonden er zeker
Het stadhuis van Groenlo was het
1200 soldaten in Groenlo. Een aantal daarvan
hoofdkwartier van Van Dulcken. De
kwam uit Spanje. Maar er waren ook soldaten
commandant had veel pech. Op een dag
uit andere landen. Matthijs van Dulcken was
werd hij getroffen door een geweerkogel. Met
de commandant van het Spaanse leger in de
een lelijke schouderwond probeerde hij zich
stad. Die naam klinkt niet erg Spaans. Net
staande te houden tegen het leger van prins
als veel soldaten liet hij zich inhuren door de
Frederik Hendrik van Oranje-Nassau.
Spanjaarden. Veel soldaten maakte het niet veel uit voor welk leger ze werkten. Als ze maar werk hadden.
STICKEROPDRACHT 2. HET BOLWERK
f
H
oeveel kanonnen tel je op de wallen van het bolwerk? Met zo’n kanon
kon je een ijzeren kogel 1½ kilometer
f
wegschieten. Op het stickervel vind je 4 kogels. Hoever konden de kogels komen? Plak op vier plekken een kogel op de poster.
SPELOPDRACHT 2. KANONSKOGELS DOORGEVEN
A
lle spelers gaan in een kring staan met de handen op de rug. Eén van
de deelnemers heeft de bal. Roep allemaal tegelijk: ‘Eén, twee, drie, vuur!’ De speler die de bal heeft, gooit de bal naar één van de anderen. Als de bal niet wordt gevangen, is die speler ‘af’. Ga door tot er twee spelers over zijn gebleven. Je kunt het spel moeilijker maken door twee ‘kanonskogels’ tegelijk in het spel te brengen.
12
Fietsroute Ben je klaar? Dan gaan we op weg naar de Franse Schans. Dat is één van de verdedigingswerken van het leger van de prins. Vroeger lag het ten zuiden van Groenlo. Volg de bordjes de stad uit en stop bij het volgende opdrachtbordje. Hier moet ergens de Franse Schans zijn.
3. De Franse Schans HARMEN
de ene kant hoop ik dat hij gelijk heeft. Maar
Zijn jullie daar weer?
aan de andere kant zou dat betekenen dat de
Gelukkig hebben we het er
prins hem straf zal geven.
levend vanaf gebracht. We zijn de stad uit en de kanonskogels kunnen ons niet meer raken. Dit is het gebied waar de soldaten van de prins gelegerd zijn. We zijn op zoek naar de Franse Schans. Misschien zit Bregjes vader daar opgesloten. Een schans is een bouwwerk van aangestampte aarde. In een schans wonen honderden soldaten
STICKEROPDRACHT 3. ZOEK DE SCHANS
f
T
egenwoordig is er van de Franse Schans niet veel meer te zien. Hij ligt aan de
andere kant van de grote weg. Gelukkig is
in tenten. In twee weken tijd hebben de
er iemand geweest die vanuit een vliegtuig
soldaten van de prins de Franse Schans
foto’s heeft genomen van het landschap.
gebouwd. Waarom die schans zo heet? In
En wat zag hij? De vormen van de Franse
het leger van de prins zitten veel Franse
Schans zoals die er in de tijd van Bregje en
huursoldaten. De prins heeft al die Franse
Harmen heeft uitgezien. Haal die vorm van
soldaten bij elkaar gestopt in één schans. Er
het stickervel en plak hem op de historische
is ook een Engelse Schans. Je begrijpt wel uit
kaart.
welk land die soldaten komen.
BREGJE Harmen denkt dat mijn vader gevangen genomen is door de soldaten van de prins. Aan
13
f SPELOPDRACHT 3. OMSINGELSPEL
P
omsingelaars houden elkaars handen stevig vast. Hoe sterk
rins Frederik Hendrik van Oranje-
ben je of hoe slim? Als je met
Nassau heeft Groenlo omsingeld.
een grote groep bent, kunnen
Maak nu zelf een kring. Eén speler gaat in het
twee spelers proberen uit de
midden staan en probeert uit te breken. De
kring te breken.
Fietsroute Helaas, Bregjes vader zit niet in de Franse Schans. Stap weer op de fiets en volg de bordjes. In het bos ligt de Engelse Schans. Die kun je zonder moeite vinden! Stop bij het volgende opdrachtbordje.
4. De Engelse Schans HARMEN Bregjes vader zat niet in de Franse Schans. Daarom zijn we naar de Engelse Schans gegaan. Die was gelukkig gemakkelijk te
vader: Klaas van Deventer. Er is trouwens
vinden. Ik kom hier trouwens wel vaker.
iets vreemds gebeurd. Een soldaat begon
Meestal met een kar vol broden.
plotseling te schieten. Hij schoot in de lucht. En hij schoot raak! Een fladderende duif viel
BREGJE
uit de lucht naar beneden. Precies voor mijn Volgens mij zijn er in deze
voeten. Dood! Ik pakte het beestje voorzichtig
schans geen gevangenen.
op. Meteen stond er een soldaat voor me die
Niemand weet iets over
de duif uit mijn handen griste. Toen zag ik het
een ruiter die Klaas heet
pas, de duif had een kokertje om zijn poot.
en uit Deventer komt. Want zo heet mijn 14
De soldaat haalde er een briefje uit.
Aan Matthijs van Dulcken in Groenlo, Het spijt mij, maar ik heb niet genoeg soldaten om jullie te komen helpen. De hele stad is omsingeld. Overal zijn schansen. Overal liggen soldaten.
SPELOPDRACHT 4. KANONSCHIETEN
f
K
ijk even rustig rond in de
Engelse Schans. Kun je
Jammer dat het jullie ruiters niet gelukt
je voorstellen dat hier
is om uit te breken. Ik heb gehoord dat
vroeger honderden
ze gevangen zijn genomen door die
soldaten in een
vervelende prins van Oranje-Nassau.
tentenkamp verbleven?
Hou vol.
Kies één van de punten van de schans voor het spel ‘kanonschieten’.
Van den Bergh, opperbevelhebber van
Verdeel de groep waarmee je bent in tweeën.
het Spaanse leger.
De ene helft speelt soldaten die uit de Engelse Schans willen vluchten. Zij blijven beneden in de punt van de schans en mogen
HARMEN
niet op de aarden wal klimmen. De andere
Dat is goed nieuws. De
helft klimt boven op de aarden wal. Neem je
Spanjaarden kunnen Groenlo
‘kanonskogels’ (de ballen) mee naar boven
niet bevrijden omdat het
en bedenk waar je het beste een kanon zou
leger van de prins zich zo goed verschanst
kunnen neerzetten om de ‘soldaten’ in de
had. Opperbevelhebber Van den Bergh
punt te houden.
schrijft over gevangenen. Ik denk dat Bregjes
De kinderen bij de ‘kanonnen’ leggen de
vader daar ook bij hoort. Hij is vast nog in
‘kanonskogels’ klaar. Eén van de volwassenen
leven. En, wat vind je van de Engelse Schans?
geeft het startsein. De soldaten proberen
Mooi gemaakt, hè? In de punten staan
uit de punt te vluchten. De andere kinderen
kanonnen opgesteld. Overal staan soldaten
proberen de soldaten te raken met hun
op de uitkijk. Niemand kan ongezien de
kanonskogels. Als de vluchtende soldaten
schans aanvallen.
niet door een kanonskogel worden geraakt zijn ze vrij. Als
Voor Bregje is het jammer dat haar vader ook
ze wel geraakt worden, moeten
niet in de Engelse Schans is. Waar zou hij dan
ze terug naar de punt.
zijn? We zijn vlak bij hoeve Erve Kots. Daar woon ik met mijn familie. Ik ga straks naar
Draai daarna de rollen om. Als je net een
huis en neem Bregje mee. Ze mag vast wel in
vluchtende soldaat hebt gespeeld, ga je nu
het hooi slapen.
met ‘kanonskogels’ gooien en andersom. 15
Fietsroute Stap weer op de fiets en volg de routebordjes. Fiets door het dorp Lievelde en stop bij Museumboerderij Erve Kots.
5. Het kwartier van de prins HARMEN
BREGJE
Hier woon ik. Dit is onze hoeve.
Ik moet iets belangrijks vertellen.
Die heet Erve Kots. Zoals je al
Onderweg hebben we een
weet betekent dat: de erfenis van
vervelende ontmoeting gehad.
boerderij Kots. Het land van mijn vader staat
Toen we de Engelse Schans verlieten, stond
vol met honderden legertenten van Prins
er ineens een man voor ons. Het was een
Frederik Hendrik van Oranje-Nassau. Erve
marskramer. Op zijn rug droeg hij een grote
Kots ligt vlakbij het kwartier van de prins.
koffer vol spullen om te verkopen. ‘Wie zijn jullie?’ vroeg de man. Zijn stem had een nare
16
De man hees de mars weer op zijn schouders. Dat lukte niet goed. De koffer begon scheef te zakken. Deurtjes en laatjes gingen open. Met een plof viel een pistool in het zand. Uit één van de deurtjes gleed een priestermantel naar buiten. Toen wist ik het. Deze man hadden we eerder ontmoet. Het was de priester die uit het stadhuis van Groenlo kwam. Hij had zich verkleed als marskramer. Waarom? Was hij soms een spion van de Spanjaarden? Was hij de man naar wie de prins op zoek was? Hopelijk komen we er achter.
klank. Harmen bleef staan. De koopman liet grond zakken. ‘We hebben niets nodig,’ zei
Marskramer en priester Lodevicus
ik gehaast en ik probeerde Harmen mee te
In de tijd van de 80-jarige oorlog liepen
trekken. ‘Misschien kan ik jullie helpen’ zei de
er natuurlijk ook spionnen rond. Eén
marskramer. ‘Ik ben Harmen van Erve Kots,’
zo’n spion was priester Lodevicus, die
zei Harmen. ‘En dit is Bregje. Ze zoekt haar
verkleed als marskramer de stad in en
vader. Hij is gevangen genomen.’
uit glipte. Hij gaf de Spanjaarden in
de mars (de koffer) van zijn schouders op de
Groenlo informatie over de belegering Ik fluisterde in Harmens oor: ‘Je moet die
door het leger van de prins. Lodevicus
man niet vertrouwen.’ Harmen haalde zijn
komt uit het klooster Zwillbrock.
schouders op. ‘De jongedame vertrouwt mij
Hij ziet er wel heel gewoon uit, maar
niet?’ zei de marskramer. ‘Ze heeft gelijk. Je
onder zijn kleren draagt hij een grote
moet vreemden niet meteen vertrouwen.
ring met een flonkerende edelsteen. In
Ik zal me aan jullie voorstellen. Mijn
zijn mars smokkelt hij postduiven mee.
naam is Lodevicus. Ik ben een eenvoudige
Hij hoopt dat de Spanjaarden zullen
marskramer. Ik verkoop dingen die iedereen
winnen. Dan zal hij rijkelijk worden
nodig heeft. Ik heb geen kwaad in de zin.
beloond. Misschien wordt hij wel een
Misschien kunnen jullie mij de weg wijzen
machtige bisschop!
naar het kwartier van de prins?’ ‘Dat is goed,’ zei Harmen.
17
HARMEN
we een gevaarlijke omweg maken om het
Ik heb ook belangrijk nieuws. Ik
kwartier van graaf Ernst te bereiken. Die gaat
moest bij de prins komen. Hij gaf
helemaal via Groenlo!
me een koker en zei: ‘Ik hoor van je vader dat je hier overal de weg kent. Breng deze plattegrond naar mijn neef, graaf Ernst. Die heeft de leiding over een ander kwartier van de circumvallatielinie (weet je nog, dat was de omsingeling van Groenlo). ‘Maar is dat niet erg gevaarlijk’, vroeg ik. ‘Je bent nog jong,’ zei de prins. ‘Je valt niet op. Niemand
SPELOPDRACHT 5. KEGELSPEL
f
L
oop naar het erf van Erve Kots. Op het hoger gelegen terras kun je een kegelspel
doen. De ballen en kegels liggen in het huisje
zal vermoeden dat je mijn boodschapper
bij het terras. Liggen ze er niet? Vraag er dan
bent.’
naar bij de receptie van het restaurant. Zet de kegels op de kegelbaan. Dit zijn vijandelijke
Zullen we dan maar weer op pad gaan?
soldaten. Om de beurt probeer je zoveel
Ik heb de prins beloofd dat ik haast zou
mogelijk soldaten omver te kegelen. Zet de
maken met het bezorgen van de koker. Maar
kegels steeds weer rechtop. Je mag ieder drie
ondertussen blijven Bregje en ik gewoon
keer gooien. Wie de meeste soldaten heeft
zoeken naar haar vader. Helaas moeten
geraakt is winnaar.
Wil je het huis van Harmen zien? Als je het fietsboekje laat zien bij de kassa van Museum Erve Kots, kun je voor € 1,naar binnen. Je krijgt een stempel in je boekje. Als je het museumterrein opkomt, zie je een oude boerderij liggen. Dit was vroeger het huis van Harmen. De boerderij is een zogenaamd ‘los hoes’. Een ‘los hoes’ heeft geen muur tussen het woongedeelte en het vee. Achter in de boerderij stonden de koeien, voorin leefde het boerengezin. De mensen sliepen in kleine bedsteden. De boerderij werd verwarmd door een open vuur, waarop ook gekookt werd. Een ‘los hoes’ had geen schoorsteen. De rookgassen moesten zich door het dak een weg naar buiten zoeken. Kijk goed om je heen. Waar sliep Harmen? Waar stonden de koeien? Waar is de kachel? Openluchtmuseum en Herberg Erve Kots Eimersweg 4, 7137 HG Lievelde Telefoon: (0544) 37 16 91, Internet: www.ervekots.nl
18
Fietsroute Stap weer op de fiets en volg de routebordjes. Om het kwartier van graaf Ernst te bereiken, maak je een omweg via de noordkant van Groenlo. Stop bij het volgende opdrachtbordje.
6. Het Ravelijn
BREGJE Fijn dat jullie hier al zijn, op dat
maken via Groenlo. Harmen nam me vanaf
grappige eilandje! We zijn op weg
Erve Kots mee naar de rand van de stad. Een
naar het kwartier van graaf Ernst.
tijd lang liepen we recht op de kerktoren
Helaas moeten we een gevaarlijke omweg
van Groenlo af. Ik zei: ‘Harmen, we moeten 19
uitkijken. Die toren wordt vast gebruikt als
Een ravelijn is een onderdeel van een
uitkijkpost.’ Ik kreeg gelijk, want even later
vesting. Het is een vijfhoekig eilandje
werd er op ons geschoten. Ik stond te trillen
dat zich aan de buitenkant van de
van de zenuwen. Schieten die Spanjaarden op
vestingmuur bevindt en soms ook aan
kinderen?
de vesting is vast gebouwd. De punt van het ravelijn steekt dan uit in de
Volgens Harmen mag je dat de soldaten
vestinggracht. Met het ravelijn werd
niet kwalijk nemen. Ze schieten op alles wat
vaak de toegangspoort extra verdedigd
beweegt.
of de wal tussen twee bastions. Tijdens de belegering van Groenlo bestond dit
HARMEN
ravelijn trouwens nog niet. Het werd
Zo’n eilandje in een stadsgracht
pas enkele jaren later aangelegd.
noemen ze een ravelijn. De stadsgracht staat in verbinding met de Slinge. Zo heet de rivier die langs Groenlo stroomt. Water is heel belangrijk in een oorlog. Je kunt de rivier afdammen. Dan kan het water niet meer stromen en valt de stadsgracht droog. Als er geen water meer in de gracht staat, kun je zo doorlopen naar de stadsmuur. Maar nu gaan Bregje en ik verder.
SPELOPDRACHT 6. DE BESTORMING
f
O
p het eiland kun je het spel ‘Blikspuit’ doen. Dat is een oud spel dat lijkt op
verstoppertje. Wijs iemand aan die de zoeker
De prins heeft me gevraagd de koker met de
is en pak een bal. Eén van de spelers gooit
plattegrond naar het kwartier van graaf Ernst
de bal zo ver mogelijk weg. De zoeker gaat
te brengen.
de bal zoeken en loopt achteruit terug naar de buutplaats. Daar legt hij of zij de bal neer. Ondertussen verstopt de rest zich. De zoeker gaat de verstopte kinderen zoeken en zorgt ervoor dat de bal niet weggeschopt wordt. Als iemand de bal wegtrapt, is iedereen vrij. Wordt de bal drie keer achter elkaar weggetrapt, dan komt er een nieuwe zoeker. Iedereen komt weer naar de buutplaats, iemand gooit de bal weg en het spel begint opnieuw.
20
Fietsroute Na de spelopdracht fiets je verder. Onderweg passeer je drie keer de Slinge. Stap af bij het opdrachtbordje bij de picknickplaats aan de oever van de rivier en lees verder.
7. Het kwartier van graaf Ernst BREGJE
BREGJE
Het is gelukt! Harmen en ik
Je zult het niet geloven, maar
hebben het kwartier van graaf
ik heb in het kwartier van graaf
Ernst bereikt. Er is onderweg
Ernst mijn vader gesproken!
op ons geschoten! De kluiten aarde spatten
Een sergeant bracht me naar een streng
ons om de oren. Harmen heeft zich nog
bewaakte plek. Sommige gevangenen waren
lelijk bezeerd. Hij raakte bekneld. Gelukkig
vastgebonden. Anderen hingen moedeloos
kon ik hem lostrekken. Omdat hij niet goed
rond. Ik zag mijn vader meteen. Door het
meer kon lopen, heb ik hem een poosje
hekwerk van gevlochten wilgentenen kon ik
ondersteund.
hem net aanraken. ‘Ik heb je gezocht,’ zei ik zacht. ‘Ik ben bij de prins van Oranje-Nassau
HARMEN
geweest. Ik heb hem beloofd dat ik je naar
Moet je dat nou tegen iedereen
hem toe zou brengen. Maar ik denk dat het
vertellen? Het is voor een jongen
daar nu te laat voor is.’ ‘Ja, daar is het nu te
heus niet leuk om door een
laat voor,’ zei mijn vader.
meisje geholpen te moeten worden! Ga jij in
‘Vader, wat is er gebeurd?’ Ik moest die
het kwartier maar op zoek naar je vader. Dan
vraag stellen. Ik wilde weten waarom hij was
ga ik kijken of ik graaf Ernst kan vinden. Ik ga
overgelopen. ‘Het begon in Deventer als een
hem de kaart van de prins geven.
spelletje,’ vertelde mijn vader. ‘Nadat we
Graaf Ernst Casimir van Nassau Prins Frederik Hendrik en graaf Ernst waren neven van elkaar. Graaf Ernst was stadhouder van Friesland, Groningen en Drenthe. Hij was een goede legerleider. Daarom vroeg prins Frederik Hendrik hem om te helpen bij het verjagen van de Spanjaarden. De twee neven waren goede vrienden van elkaar.
21
HARMEN Stil eens! Het schieten is afgelopen. Ik hoor in de verte trompetten. Wat zou dat kunnen betekenen? Gaan de Spanjaarden in Groenlo zich overgeven? Het zou me niets verbazen. De Spanjaarden zijn kansloos. Het leger van de prins heeft Groenlo van de buitenwereld afgesloten en de stadswallen liggen in puin. Zullen we gaan kijken? We moeten wel voorzichtig zijn. Je weet maar nooit, misschien wordt er straks toch weer geschoten. Als we door de loopgraven kruipen, kan niemand ons zien. Zo kunnen we dichter bij de stad komen om te zien wat er aan de hand is.
werden opgeroepen om de prins te gaan helpen met de omsingeling van Groenlo, zijn we bier gaan drinken. Dat hoort er nu eenmaal bij. Ik werd dronken en daagde mijn vrienden uit. Ik schreeuwde: “Hoe komt het dat jullie zo goed weten wie jullie vriend
STICKEROPDRACHT 7. LOOPGRAVEN
f
O
p het stickervel vind je loopgraven. Die heb je nodig om zonder al teveel
gevaar en ongezien bij de stad te komen.
is, en wie jullie vijand?” Zij verweten mij dat
Maar waar moeten ze liggen? Recht-toe
ik een lafaard was. “Kom jij niet uit Groenlo?”
recht-aan van het kwartier van graaf Ernst
zei iemand. “Daar woont toch jouw familie?
naar de stad? Nee, dan ben je niet veilig voor
Ben je soms bang om tegen je eigen familie
de kanonskogels!
uit Groenlo te moeten vechten?” ’Ik voelde
Gebruik de stukjes loopgraaf om een veilige
me betrapt. Ja, ik was bang. Een soldaat kan
route te maken. Van het kwartier van graaf
toch niet schieten op zijn eigen broer en
Ernst tot aan de muren van de stad. En
zijn eigen zus? Daarom ben ik naar Groenlo
doe het zo dat de Spaanse soldaten je niet
gegaan en heb ik me aangesloten bij de
kunnen zien als je door de loopgraaf naar de
Spaanse troepen.
stad loopt. Dus nooit recht-toe recht-aan!
22
Fietsroute Deze keer geen spelopdracht. Volg de routebordjes en stop bij Marveld Recreatie. Daar vind je het laatste opdrachtbordje. Zoek een rustige plek bij de receptie en lees verder.
8. Marveld HARMEN Door de loopgraven zijn we
Waar is Bregje toch gebleven? Moet je nu
dicht bij de stad Groenlo
eens kijken! Het lijkt wel of ze met prins
gekomen. We staan bij Marveld.
Frederik Hendrik van Oranje-Nassau en graaf
Dat is de naam van een havezate; een
Ernst staat te praten. Daar komt ze aan.
verstevigde boerenhoeve. Ik hoor nog steeds trompetgeschal. De Spanjaarden hebben zich
BREGJE
overgegeven! De poorten van de stad gaan
Ik stond met Harmen te kijken
open. Alle Spaanse soldaten komen naar
naar al die mannen die uit
buiten. De prins komt zelf om de verslagen
Groenlo tevoorschijn kwamen.
vijand op te wachten.
Ik zag een man met een verband om zijn schouder. Dat moest Van Dulcken zijn, de
Overal worden tenten neergezet. De mooiste
commandant van de Spanjaarden. Hij sprak
tent is natuurlijk van de prins van Oranje.
met de prins en met de graaf. Omdat ik zo
Daar staan vlaggen en vaandels voor. Ik
dichtbij stond, kon ik alles verstaan wat ze
denk dat daar straks de vrede zal worden
zeiden. Van Dulcken zei: ‘Je hebt gewonnen,
getekend. Ik ben benieuwd naar het gezicht
prins van Oranje-Nassau.’ En met zijn ogen
van de Spaanse commandant Van Dulcken.
op de grond gericht, liep hij door.
Hij zal wel erg teleurgesteld zijn dat hij heeft verloren. Bregje wil graag weten wat er nu
De prins draaide zich om en keek mij toen
met die 1200 Spaanse soldaten uit Groenlo
recht in het gezicht. ‘Kijk daar eens, ben
gaat gebeuren. De meesten worden gewoon
jij niet dat meisje dat op zoek is naar haar
vrijgelaten. Ze moeten wel beloven dat ze de
vader? En, heb je hem gevonden?’ Ik knikte.
komende maanden niet meer aan de oorlog
‘Ik heb hem gesproken in het kwartier van
zullen meedoen. Maar dat geldt niet voor
graaf Ernst. Kunt u hem alstublieft vrijlaten?
de spionnen, overlopers en verraders. Die
Het was geen verraad. Een soldaat kan
worden streng gestraft.
toch niet vechten tegen zijn eigen familie?’ 23
Smekend keek ik de prins aan. Toen pakte
probeerde hij ongezien de stad uit te komen.
graaf Ernst zijn neef bij de arm en trok hem
Met een paar sprongen stond ik weer naast
mee. ‘Kom,’ zei hij, ‘we gaan Groenlo in om
de prins. Ik vroeg: ‘Prins, wilt u het leven van
de overwinning te vieren.’
mijn vader sparen als ik ervoor zorg dat u
Mijn kans was verkeken. Ik zou mijn vader
een verrader kunt grijpen?’ De prins keek mij
niet vrij krijgen. Ik keek naar de stoet
verbaasd aan. Ik wees met mijn hand en zei:
soldaten die uit de stad kwam. Plotseling zag
‘De marskramer die daar gaat, is eigenlijk een
ik een bekend gezicht. Het was Lodevicus.
priester. Al die tijd glipt hij de stad in en uit.
Hij was weer gekleed als marskramer. Zo
Hij is een spion van de Spanjaarden.’
24
De prins maakte een gebaar naar zijn soldaten. Lodevicus werd vastgegrepen. ‘Ik ben maar een arme koopman,’ kermde de marskramer. ‘U moet die kleine heks niet geloven. Ze is de dochter van een landverrader.’ Met een glimlach op zijn gezicht begon graaf Ernst aan de deurtjes en laatjes van de mars te trekken. Een priestermantel, een pistool en geheime plattegronden vielen op de grond.’ Toen pakte de prins mijn hand en zei: ‘Je hebt je beloning verdiend. Ik schenk je vader zijn vrijheid.’
HARMEN Bregje, je bent een held! En, wat heb je toen gezegd?
BREGJE
Ik heb een diepe buiging
Bij het grote gebouw tegenover de
gemaakt en ik heb gezegd:
receptie van Marveld Recreatie vind je het
‘Dank u wel, prins.
informatiescherm (als je voor het gebouw
Ik geloof u op uw woord.’
staat helemaal links). Dat laat je zien en horen hoe het leven tijdens de 80-jarige
Hier houdt het verhaal van Bregje op. Wat
oorlog was. Zoals je weet is in de bestrating
denk je, zou het zo zijn gebeurd? Dat Bregje
de circumvallatielinie (de omsingeling van
echt heeft bestaan, is zeker. Ze was een
Groenlo) uitgebeeld.
heldin. Ze ging tussen de vechtende troepen door om haar vader te zoeken en redde zijn
Ben je bij de VVV gestart? Dan moet je
leven.
de film en de circumvallatielinie nog echt even bekijken. Druk op de startknop bij het beeldscherm en de film begint.
25
Fietsroute Heb je alle opdrachten vervuld? Laat de historische plattegrond controleren door de receptie van Marveld Recreatie. Als je alles goed hebt gedaan, ontvang je het speciale zegel van prins Frederik Hendrik. Je mag trots zijn op jezelf. Je bent een held, net als Bregje! Ben je opgestapt bij de VVV? Volg dan vanaf Marveld Recreatie de routebordjes tot je terug bent in de stad. Bij de VVV eindigt de route. Vergeet niet de plattegrond te laten controleren op het VVV-kantoor.
STICKEROPDRACHT 8. SCHANSSTIKKERTJE
f
D
e circumvallatielinie kun je ook gebruiken voor schanstikkertje.
Dit is een variatie op het spel ‘boompje verwisselen’. In plaats van bomen kies je een aantal schansen (één schans minder dan het aantal spelers). De grote stenen vlakken in de circumvallatielinie zijn de schansen. Alle spelers gaan op een schans staan. De speler zonder schans is de vrije speler. Als twee spelers van schans wisselen, rent ook de vrije speler naar één van die schansen. Wie het laatst op een schans komt wordt nu de vrije speler. De vrije speler probeert weer op een schans terecht te komen als andere spelers van schans wisselen.
26
Wil je nòg meer weten over de belegering van Groenlo en de circumvallatielinie, neem dan eens een kijkje op www.circumvallatielinie.nl.
Colofon
Gelders Overijssels Bureau voor Toerisme Marien Metz, Openluchtmuseum Erve Kots Godfried Nijs (Amateur-historicus)
Uitgave en copyright
Joep van der Pluijm (Amateur-historicus)
Gelders Overijssels Bureau voor Toerisme
Ronald Verspiek en Ellis Koenders,
p/a Postbus 4106 7200 BC ZUTPHEN
Gemeente Oost Gelre
Telefoon (0575) 51 93 30
Ben Weenink, Herberg Erve Kots
Internet www.vvvachterhoek.nl
Illustraties Aan kinderroute Onder Vuur werkten mee:
ivan & ilia, Maastricht
Edwin Bomers, Marveld Recreatie
Achtergrondkaart
Kinderboekenschrijver Arend van Dam (tekst)
Kaart voor Vakantie en Vrije Tijd Achterhoek,
Judica Lookman en Wilma Eras,
© VVV Achterhoek, ANWB en Wegener
EDU-ART Gelderland
Falkplan
Jan ten Have, Recreatieschap AchterhoekLiemers
Vormgeving en productie
Rianne Heinen en Mirjam Horn, VVV Groenlo
Drukkerij & Ontwerpstudio Hilarius,
Edwin Kok en Peter Kruk,
Brummen
Met dank aan Onder Vuur is mede mogelijk gemaakt door financiële bijdragen van: Gemeente Groenlo (thans Gemeente Oost Gelre), Rabobank Midden-Achterhoek, Recreatieschap Achterhoek-Liemers, Provincie Gelderland (Subsidieregeling Sociaal-Economisch Beleid), Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (Subsidieregeling Gebiedsgericht Beleid) en de Europese Unie (Europees Fonds Regionale Ontwikkeling)
Copyright Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever is niet aansprakelijk voor schade, die het mogelijk gevolg zou kunnen zijn van verkeerde gegevens. Deelname is op eigen risico!
Kinderfietsroute Onder Vuur
6 2 1 8
7
5
3
4
11 Stadswal 22 Bolwerk
33 Franse Schans 44 Engelse Schans
55 Kwartier van de Prins (Erve Kots) 77 Kwartier van graaf Ernst 66 Ravellijn
88 Marveld (start- en eindpunt)
Kijk voor meer kinderroutes op www.vvvachterhoek.nl
