Onbekend wrak in de Oosterschelde van onderzoek tot identificatie!

Onbekend wrak in de Oosterschelde van onderzoek tot identificatie!

Auteur: Stichting: Datum: Versie:

Barend de Lange WDSR Wrakduikstichting de Roompot 18 januari 2010 1.2 Pagina 1 van 40

Inhoudsopgave Inleiding: ..................................................................................................................................................................................... 3 1.

Aanleiding onderzoek: ...................................................................................................................................................... 3 1.1. 2.

3.

4.

5.

Onderzoeksdoelstelling:.......................................................................................................................................... 3 Literatuurstudie ........................................................................................................................................................... 4

2.1.

Duikgids Sportduikersgids Zeeland ......................................................................................................................... 4

2.2.

RWS informatie ....................................................................................................................................................... 4

2.3.

Registratie RCE ........................................................................................................................................................ 6

Onderzoeksresultaten WDSR............................................................................................................................................ 7 3.1.

Coördinaten geplot op recente kaarten .................................................................................................................. 7

3.2.

Wrak geplot op historische kaarten ........................................................................................................................ 8

3.3.

Sidescan opnames wrak .......................................................................................................................................... 9

3.4.

Coördinaten uit literatuurstudie geplot op kaart .................................................................................................. 13

Van schip tot wrak .......................................................................................................................................................... 14 4.1.

1937 bouw door gebroeders Sander N.V. ............................................................................................................. 14

4.2.

Geschiedenis werf gebroeders Sander N.V. .......................................................................................................... 14

4.3.

Specificaties en foto’s v/d Globe........................................................................................................................... 16

4.4.

Bouwtekeningen Globe bouwnummer 151 .......................................................................................................... 18

4.5.

Geschiedenis van kustvaarders in de 2 wereldoorlog ........................................................................................ 22

4.6.

1941 Globe wordt in beslag genomen en omgebouwd ........................................................................................ 23

4.7.

Afbeeldingen SAT schepen .................................................................................................................................... 24

4.8.

4 augustus 1944 de fatale dag .............................................................................................................................. 26

4.9.

Logboeken vergelijking en koppeling .................................................................................................................... 28

de

Duikexpedities 2009 een klein verslag ............................................................................................................................ 29 5.1.

Duikomstandigheden ............................................................................................................................................ 29

5.2.

duikprofiel ............................................................................................................................................................. 29

5.3.

Overzicht expedities.............................................................................................................................................. 30

5.4.

Beeldmateriaal expedities: ................................................................................................................................... 30

6.

Beeldmateriaal wrak anno 2009/2010 ........................................................................................................................... 32

7.

Staat van wrak en nieuwe onderzoeksvragen ................................................................................................................ 36

8.

Dankwoord ..................................................................................................................................................................... 37

Appendix I Index figuren .......................................................................................................................................................... 38 Appendix II bronvermelding: .................................................................................................................................................... 40 A2.1. Boeken: ..................................................................................................................................................................... 40 A3.2. Websites:.................................................................................................................................................................... 40 A3.3. Stichtingen / musea / bronnen................................................................................................................................... 40

Pagina 2 van 40

Inleiding: Dit rapport beschrijft de identificatie van het wrak gekend onder RWS nummer “21.06.16” in de Oosterschelde gelegen voor de Roompot Marina haven. De opbouw van dit rapport; eerst de aanleiding van dit onderzoek gevolgd door enkele onderzoeksfeiten. Vervolgens wordt de geschiedenis van het schip chronologisch beschreven van bouw tot zinken. We willen in deze inleiding direct stilstaan bij het feit dat we dit hele onderzoek nooit tot een goed eind hadden kunnen brengen zonder de hulp van werkgroep Kriegsmarine, stichting Wings for Victory, enkele zeer actieve duikers, de donateurs van de WDSR en andere betrokkene zoals vrienden/familie van de WDSR.

1. Aanleiding onderzoek: December 2008; de WDSR heeft zojuist een nieuwe sidescan sonar geïnstalleerd van het type Humminbird 1197C. Tijdens een proefvaart vanuit de thuishaven Roompot Marina haven wordt een proefscan gemaakt van een wrak buiten de haven. Tijdens het analyseren van de scan is het enthousiasme voor dit wrak gegroeid en is besloten om in 2009 een substantiële hoeveelheid energie in het identificeren van dit wrak te steken. Dit rapport beschrijft de weg van onderzoek, duiken, samenwerken met andere (stichtingen/werkgroepen) naar uiteindelijk de identificatie van dit wrak. Tevens beschrijven we het historische kader waarin dit schip opereerde.

1.1.

Onderzoeksdoelstelling:

De WDSR heeft bij dit project de volgende (onderzoeks)doelstelling gesteld: 1. Identificatie van wrak 2. In beeld brengen van wrak op video en foto 3. Staat van wrak bepalen na 60 jaar blootstelling aan de elementen Hieronder de sidescan opname van december 2008 wat ons enthousiasme heeft doen groeien.

Figuur 1 Sidescan opname december 2008

Pagina 3 van 40

2. Literatuurstudie In dit hoofdstuk worden enkele meldingen uit de literatuur beschreven en met elkaar vergeleken.

2.1.

Duikgids Sportduikersgids Zeeland

In de duikgids “Sportduikersgids Zeeland” door John Neuschwander wordt melding gemaakt van een wrak: Wrak 2: Onbekende voorpostenboot Geschiedenis: In deze positie is een voorpostenboot vergaan. Het wrak ligt pal tegen de boeienlijn aan die het verboden vaar- en ankergebied van de stormvloedkering aangeeft. De stroming is hier altijd enorm! De lengte van het wrak is ongeveer 40-45 meter, de breedte 7,5-8 meter. Het wrak ligt recht op haar kiel, de opbouw is verdwenen. Op het achterschip staat een FLAK-snelvuurkanon, evenals op het voorschip. Ook op het middenschip staat een kanon. Positie: De bodemdiepte ter plaatse is ongeveer 37m. De geografische positie is 51 36’16.22” Noord en 03 49’67” Oost.

2.2.

RWS informatie

RWS heeft op 03-07-1989 een sidescan opname gemaakt van de site en zijn er duiken gemaakt om van dit schip een schets te maken. Hieronder zijn zowel de sidescanopname van RWS als de schets toegevoegd.

Figuur 2 Schets gemaakt door/voor RWS

Pagina 4 van 40

Figuur 3 RWS Sidescan opname

Pagina 5 van 40

2.3.

Registratie RCE

Het wrak is in de database (Archis) van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) opgenomen met de volgende informatie:

Pagina 6 van 40

3. Onderzoeksresultaten WDSR 3.1.

Coördinaten geplot op recente kaarten

Grid coördinaten:

51.36.16 N en 03.42.49 E

Diepte:

33-37m LW

Bodemgesteldheid:

harde bodem

Stroming:

redelijk tot hard; tijdens duikvenster verdwijnt deze voor 30-45 minuten

Figuur 5 Positie wrak door WDSR I

Figuur 4 Positie wrak door WDSR II

Figuur 6 Positie wrak door WDSR III

Pagina 7 van 40

3.2.

Wrak geplot op historische kaarten

Figuur 7 Wrak op historische kaart geplot I kaart 1943

Figuur 8 Wrak op historische kaart geplot II 1943

Pagina 8 van 40

3.3.

Sidescan opnames wrak

De volgende pagina’s tonen sidescan opnames van het wrak. Deze sidescan opnames zijn niet gedetailleerd; door de diepe ligging van het wrak en het ontbreken van een afdaalbare “vis” blijft de transducer ruim 35m boven het wrak. Toch geven deze scans ons enig inzicht in de ligging en vorm van het wrak.

Figuur 9 WSDR Sidescan opnames I

Figuur 10 WSDR Sidescan opnames II

Pagina 9 van 40

Figuur 11 WSDR Sidescan opnames III

Figuur 12 WSDR Sidescan opnames IV

Pagina 10 van 40

Figuur 13 WSDR Sidescan opnames V

Figuur 14 WSDR Sidescan opnames VI

Pagina 11 van 40

Figuur 15 WSDR Sidescan opnames VII

Figuur 16 WSDR Sidescan opnames VIII

Pagina 12 van 40

3.4.

Coördinaten uit literatuurstudie geplot op kaart

We hebben de coördinaten uit de diverse bronnen naast elkaar gelegd en op 1 kaart geplot, hierbij zie je direct de inconsistentie tussen deze coördinaten. 1. Coördinaten Neuschwander 51° 36’16.22” Noord en 03° 49’67” Oost, in rood aangegeven (ED50) (zou hoger gepositioneerd moeten worden maar door onnauwkeurigheid Google Earth niet goed geplot). 2. Coördinaten RWS 51°36.16 N en 03° 42.49 E, in blauw aangegeven. (WGS84) 3. Coördinaten WDSR 51° 36 223 N 3° 42 749 E, in groen aangegeven (WGS84) 4. Coördinaten Gröner Positie 51 °43' NB en 03° 37' OL, in geel aangegeven. (ED50) 5. Coördinaten Kriegs tagebuch 51° 36,6’ noord / 03° 42,2’ oost. In grijs aangegeven. (ED50) in WGS84 = 51 36.3 , 03 41.57' 6. Coördinaten Kriegs tagebuch WGS84 = 51 36.3 , 03 41.57' in wit aangegeven

Figuur 17 Diverse coordinaten in een kaart geplot

Het is verbluffend om te zien dat enkele bronnen compleet verschillende locaties aangegeven. Met redelijke zekerheid kunnen we stellen dat zowel Neuschwander als ook Gröner andere wrakken beschrijven en daarvan de coördinaten beschreven hebben. De WDSR gaat deze coördinaten waarschijnlijk in 2010 onderzoeken. De reden waarom het KTB coördinaat westelijk ligt van het door ons gevonden wrak kan te verklaren zijn door de stroming dan wel enige onnauwkeurigheid in de registratie/meting. Registratie uit 1944 met 200m nauwkeurigheid, is goed te noemen.

Pagina 13 van 40

4. Van schip tot wrak 4.1. 1937 bouw door gebroeders Sander N.V. In 1937 werd de coaster de Globe gebouwd door gebroeders Sander N.V, te Delfszijl en had bouwnummer (bnr) 151.

4.2. Geschiedenis werf gebroeders Sander N.V. [Bron jubileumboek: Koninklijke Niestern Sander 100 jaar scheepsbouw aan Delf en zijl door Hans Beukema]

De geschiedenis van Koninklijke Niestern Sander is niet het verhaal van één bedrijf, maar van drie bedrijven. Het is een verhaal van talrijke verhuizingen, van fusies, maar ook een verhaal van mensen en schepen. Het begon in het voorjaar van 1901, toen de 46-jarige Berend Niestern, zijn vrouw Johanna en hun acht kinderen van Hoogezand verhuisden naar Delfzijl. Berend Niestern, die met wisselend succes al eerder in de scheepsbouw actief was geweest, huurde in Farmsum een al jaren stilliggend werfje en startte zijn bedrijf onder de naam Scheepswerf Niestern & Zoon "De Concurrent". Het eerste nieuwbouwschip was de bijna 30 meter lange tweemastschoener Vriendschap. Er volgden meer opdrachten, waaronder enkele verlengingen, zodat de werf al snel te klein bleek. Aan de Binnenhaven in Delfzijl werd een nieuwe locatie gevonden, die in 1904 werd betrokken. In het volgende jaar werd Berend Niestern door een beroerte getroffen en moest hij de leiding van de werf overdragen aan zijn zoons. Zij zetten het bedrijf voort als Scheepswerf Gebr. Niestern. Ook toen al werden zij geconfronteerd met schaalvergroting en met het probleem van doorvaartbeperkingen. In hun geval was de brug die gepasseerd moest worden om het Damsterdiep te bereiken, de bottleneck. Soms werden schepen zelfs op hun kant door de brug gevoerd. Dat ging een keer mis, waardoor het schip dagenlang in de brugopening vastzat en de straatweg van Groningen naar Delfzijl blokkeerde. Opnieuw was een verhuizing noodzakelijk. Arend Apol runde een houthandel, waarvoor hij pramen gebruikte, die hij in de tijd van de bieten- en aardappeloogsten verhuurde, een lucratieve business. Het aantal pramen breidde zich gestaag uit en voor het onderhoud daarvan richtte Apol een eigen werfje in te Wirdum. Dit werfje ging een eigen leven leiden: er werden, naast schepen voor eigen rekening, verscheidene motorschepen en sleepboten voor de binnenvaart gebouwd. Het vakmanschap hiervoor werd in hoge mate geleverd door Gradus Sander en Arie Oosten. Beide vertrokken in 1926. Gradus Sander en zijn broer Jacob, tot dan als scheepstimmerman werkzaam bij Niestern, begonnen in dat jaar een werf aan het Damsterdiep. Er werden vooral kustvaarders op de werf gebouwd, waarvan de naam in 1928 werd gewijzigd in N.V. Scheepswerf "Delfzijl" v/h Gebr. Sander. Ook bij deze werf werden de schepen groter en deed zich een probleem met bruggen voor. In 1937 verhuisde het bedrijf naar het Afwateringskanaal in Farmsum, niet ver van de plek waar de eerste werf van Niestern had gelegen. Pagina 14 van 40

Scheepswerf Apol begon pas na de Tweede Wereldoorlog een rol van betekenis te spelen. Arend Apol was in 1942 terug getreden en had de leiding aan zijn zoon Johannes overgedragen. Die had echter meer belangstelling voor handelsactiviteiten en deed zijn aandelen in 1948 over aan Arie Oosten. Deze was destijds met Gradus Sander meegegaan naar de nieuwe werf Sander, maar keerde kort na de oorlog terug naar Apol. Ook zijn zoons Geert en Jan kwamen bij het bedrijf. Het eerste werk van het drietal bestond uit het lichten en repareren van binnenschepen die door de Duitsers in de kanalen tot zinken waren gebracht. Daarna werd de eerste kustvaarder gebouwd, de Unie-E, opgeleverd in 1948 en gevolgd door vele andere. De gebroeders Sander hadden na de oorlog hun activiteiten uitgebreid en openden in 1951 een geheel nieuw opgezette werf aan de zuidzijde van het Eemskanaal: Scheepsbouw- en reparatiebedrijf Sander. De werf was modern en ruim van opzet: vijftig jaar later is hij als 'de binnendijkse werf van Koninklijke Niestern Sander nog steeds in gebruik! De nieuwbouw bleef aanvankelijk op de werf aan het Afwateringskanaal plaats vinden, maar verhuisde enkele jaren later naar de nieuwe locatie. De kustvaarder Stortemelk werd in 1956 het eerste schip dat daar is gebouwd. 1956 is ook het jaar dat oprichter en directeur Jacob Sander bij een noodlottig bedrijfsongeval om het leven kwam. Gradus bleef algemeen directeur, zijn zoon Ton en zijn neef Ton, zoon van Jacob, stonden hem terzijde. Eind zeventiger jaren werd door Sander voor verschillende projecten samengewerkt met Scheepswerf Appingedam Niestern Delfzijl. In november 1980 fuseerden de beide bedrijven tot Niestern Sander. Anno 2001 is Niestern Sander een modern bedrijf, dat mede door recente investeringen in de outillage en voorzien van het predikaat Koninklijk met vertrouwen aan de volgende 100 jaar is begonnen. De orderportefeuille omvat momenteel drie zusterschepen van de Nora, met een optie voor nog vier schepen, en een volgende tanker voor de Franse rederij Petromarine, de Adoure, die alweer groter wordt: het draagvermogen zal ongeveer 14.800 ton bedragen.

Pagina 15 van 40

4.3.

Specificaties en foto’s v/d Globe

Enkele technische specificaties van de Globe: 314 Brt, bouwnummer 151, 38,62x7,23x2,43 (lxbxh) meter, 240 pk Brons. Het schip is verkocht aan J. Beck te Groningen. [Bron: Kleine Handelsvaart 1895-1995]

Figuur 18 Foto Globe I

Figuur 19 foto Globe II

Pagina 16 van 40

Figuur 20 Foto Globe III

Coasters werden voor de 2de wereldoorlog veelvuldig gebruikt voor hout transport tussen Scandinavische landen en Nederland.

Pagina 17 van 40

4.4.

Bouwtekeningen Globe bouwnummer 151

Op de volgende pagina’s zijn de bouwtekeningen van de Globe te vinden. Enkele tekeningen zijn universeel voor de serie 149 150 en 151. De Globe had bouwnummer (bnr) 151. De tekeningen zijn gerepliceerd door het Noordelijk Scheepvaartmuseum te Groningen. In het archief van de WDSR zijn deze tekeningen op te vragen en eventueel als digitale scan te verkrijgen voor verder onderzoek. De afgebeelde tekeningen zijn verkleind van A0/A1/A2 tot A4

Figuur 21 Globe bnr 151 indeling verblijven

Pagina 18 van 40

Figuur 22 Bouwtekening Globe bnr 152

Pagina 19 van 40

Figuur 23 Uitrusting Globe bnr 151 en 152

Pagina 20 van 40

Figuur 24 Globe 149 150 en 151 roer en achtersteven

Pagina 21 van 40

4.5. Geschiedenis van kustvaarders in de 2de wereldoorlog [bron “De Nederlandse koopvaardijvloot in de tweede Wereldoorlog deel 2” door L.L. von Munching]

Op 1 september 1939 (2 dagen voor uitbreken WOII) telde de Nederlandse kustvaardersvloot 536 motor kustvaartuigen. De coasters die voornamelijk in Groningen ingeschreven waren, waren meestal in handen van kapitein-eigenaar. Gedurende de eerste periode in de 2de wereld oorlog bleven veel coasters liggen of zochten een neutrale haven op. Dit deed de prijzen stijgen waardoor enkele coasters het er toch op waagde en weer gingen varen. Tot aan mei 1940 verloor Nederland in totaal 14 coasters, door torpedo’s, bombardementen en mijnen. Ruim de helft strandde door het doven van kustverlichting tijdens de oorlog. Tot aan december 1939 zijn er nog 30 schepen afgebouwd waardoor het totaal aantal schepen hoger lag dan aan het begin van de oorlog. In mei 1940 vertrokken een groot aantal kustvaarders naar Engeland, in totaal zouden er eind mei 196 kustvaarders de overkant gehaald hebben. Deze kustvaarders werden direct onder centraal gezag geplaatst. Op 15 mei werd in London een vergadering belegd waarop een groot aantal kapitein eigenaren verschenen. Op deze bijeenkomst werd besloten een vereniging op te richten genaamd “Vereeniging Oranje (London)” die de gezamenlijke belangen van de Nederlandse coasterkapiteins zou behartigen. Deze Nederlandse kustvaarders werden al snel ingezet bij operatie Dynamo; een operatie met als doel de (Engelse) troepen uit Noord Frankrijk te evacueren tegen een oprukkend Duits leger. Hierbij werden 40 Nederlandse coasters ingezet naast een groot aantal andere Engelse vaartuigen (kanaalboten, veerboten, sleepboten e.d.). Tot aan het eind van de 2de wereldoorlog zijn de coasters ingezet voor zowel offensieve als civiele doeleinden. Tijdens de bezetting zijn er tevens enkele coasters zogenaamd “voor de Duitsers gaan varen”, eenmaal in de Oostzee aangekomen hebben deze coasters in Zweedse haven asiel aangevraagd Van de 536 coasters waren er rond de 196 richting Engeland vertrokken, dit betekent dat er 340 in Nederland achterbleven. De Duitse bezetters besefte ook al heel vroeg dat deze schepen in marine verband potentie hadden en heeft vrij snel de grotere eenheden (400 en 500 brt) verbouwd tot Sperrbrecher”. In totaal 12 eenheden. Deze schepen werden ingezet om mijnen te ruimen en werden voorzien van enkele zgn. Flak (Fliegerabwehrkanone / Flugabwehrkanone / Flugzeug Abwehr Kanone) kanonnen (luchtafweergeschut). Hieronder een afbeelding van een Sperbrecher.

Figuur 25 Sperrbrecher (Pathmaker) 27 "Saar" 115 meter lang, 750 brt

Van deze 12 schepen zijn er 10 verloren gegaan en alleen de “Strijpe” en “Import” overleefde de oorlog. Pagina 22 van 40

18 kleinere coasters zijn verbouwd tot “Artillerietrager”. Deze voeren met konvooien mee of lagen in rivieren/havenmondingen bewapend met luchtafweergeschut. Er zijn 2 type schepen hierin te onderscheiden de lichte en zware artillerieschepen. 4 coasters zijn omgebouwd tot “Leichte Artillerietrager”, 2 ervan zijn verloren gegaan en 2 hebben de oorlog overleefd. Van de 18 coasters zijn er 14 omgebouwd tot “Schwere Artillerietragers” de zgn. SAT: Naam Berkelstroom Cascade Globe Hast 1 Joost Kemphaan Nijenburgh Oostzee Paraat Polaris Soemba Trompenburgh Unitas West Vlaanderen

Duitse naam SAT 14 SAT 11 SAT 12 SAT 2 SAT 13 SAT 10 SAT 7 SAT 18 SAT 8 SAT 15 SAT 6 SAT 19 SAT 9 SAT 16

Brt 399 338 314 398 397 343 400 336 305 322 314 385 359 346

Van deze 14 eenheden zijn er 3 verloren gegaan, de Globe op 4 augustus 1944, de Polaris op 5 februari 1945 en de West Vlaanderen op 1 mei 1945. Daarnaast zijn er nog 13 Nederlandse coasters ingezet als nettenleggers (Netztender); hiervan zijn er 4 verloren gegaan. Na de oorlog was de Nederlandse coastervloot behoorlijk gehavend, op 1 september 1945 telde de vloot nog 387 coasters. Binnen 4 jaar was dit aantal echter weer boven het peil van voor WOII.

4.6.

1941 Globe wordt in beslag genomen en omgebouwd

15 september 1941 is de Globe door de Duitse bezetter in beslag genomen en is het schip omgebouwd tot Schwere Artillerieträger nummer 12 (SAT12), deze ombouw vond plaats op de werf Sietas te Hamburg. Volgens (Die Deutschen Kriegsschiffe ) Gröner zou de bewapening van de SAT 12 hebben bestaan uit 2x 10,5 cm kanonnen, 1x 3,7 cm, 6x 2cm en 2x 1,5 cm luchtafweergeschut. De SAT12 was ingedeeld in groep 1 van het 11de Landungsflottille.

Pagina 23 van 40

4.7.

Afbeeldingen SAT schepen

We bezitten op dit moment hellaas geen afbeeldingen van SAT12 in oorlogstijd, daarom staan hieronder enkele afbeeldingen van soortgelijke Schwere Artillerieträgers. De foto’s zijn verkregen via de werkgroep Kriegsmarine.

Figuur 26 Foto SAT I

Figuur 27 Foto SAT II

Pagina 24 van 40

Figuur 28 Foto SAT III

Figuur 29 Foto SAT IV

Figuur 30 Illustraties SAT schepen

Pagina 25 van 40

4.8. 4 augustus 1944 de fatale dag Uit diverse bronnen (zie volgende pagina’s) valt het volgende verhaal te herleiden wat er op 4 augustus 1944 is gebeurd. [bron Stichting Wings to Victory]

Omstreeks 12:00 zijn er 4 Typhoons de Oosterschelde ingevlogen Piloot Wr.Off. W.A.Flett heeft tussen 12:00 en 13:00 de SAT12 succesvol onder vuur genomen, hierbij is het schip in brand gevlogen en is de munitiekamer ontploft. Rond 16:05 zijn er wederom 4 Typhoons (2 met raketten, 2 fighters) de Oosterschelde in gevlogen om de gevolgen van een eerdere aanval op de 2000 tonner die voor de kust van Noord Beveland lag te aanschouwen. De piloten Ashworth, Gates, Nicholls, en Holder (MN627 - Plt.Off. E.Ashworth, MN995 - Plt.Off. J.Gates, JP663 - Flg.Off. H.T.Nicholls ,MN126 - Plt.Off. J.C.Holder) vlogen tijdens deze aanval over twee coasters van 400/500 tons en een kleine M/V stationary. Ze hebben deze wederom met succes aangevallen. Hierna is de SAT12 gezonken. Tijdens deze gevechtshandeling is Plt.Off Holder neergestort en verongelukt. De Typhoon Mk.1B (JP663) werd nabij Colijnsplaat door Flak beschadigd maar Flg.Off. H.T. Nicholls slaagde erin om de basis weer te bereiken.

Figuur 31 Hawker Typhoon Mk.1B

Figuur 32 Rocket Projecttile op Hawker Typhoon

Tevens zijn 6 opvarenden van de SAT12 om het leven gekomen. De identiteit van deze opvarenden is niet bekend. Aangezien het KTB van het 11 Landungsflottille verloren is gegaan (uitgezonderd de informatie vanaf maart 1945 tot april/mei 1945) zullen we hier niets meer in terugvinden. Onderzoek in het archief van Freiburg zou mogelijk nog informatie kunnen opleveren over de identiteit van de opvarenden.

Pagina 26 van 40

[bron werkgroep Kriegsmarine]

Er wordt melding gemaakt van de ondergang van de SAT12/Globe in het Kriegsmarine Tagebuch: Kriegstagebuch (KTB) Admiral in den Niederlanden: In de middag van 4-8-1944 tot zinken gebracht door Britse jachtbommenwerpers ten noorden van Walcheren. Positie: 51º 36,6’ noord / 03º 42,2’ oost. Dit klopt vrijwel exact met de positie waarop de WDSR het wrak heeft aangetroffen. In Die deutschen Kriegsschiffe (Gröner) deel 7 blz 65 wordt positie 51º 43’5 noord / 03º36’45 oost vermeld. Dit is een coördinaat die ook aan een andere bron gekoppeld is, namelijk deze website http://www.xs4all.nl/~beejee/globe1938.htm . Deze website toont dezelfde gegevens als het boek “de kleine handelsvaart 1895 1995”. Deze locaties komen niet overeen en onderzoek zal moeten uitwijzen hoe dit coördinaat in de literatuur is verschenen. Beide bronnen hebben een verkeerd wrak aangeduid, de bron van deze verwarring is Gröner zijn coördinaat. In de bijlage 4 uit de kleine handelsgids is de koppeling Globe/SAT12 terug te vinden. Deze bijlage is vervolgens weer een afleiding van het boek “De Nederlandse koopvaardijvloot in de tweede Wereldoorlog” deel 2.

Figuur 33 Bijlage SAT overzicht uit "op tegengestelde koersen door Dick Brongers"

Pagina 27 van 40

4.9.

Logboeken vergelijking en koppeling

[bron Stichting Wings to Victory]

[bron Stichting Kriegmarine]

GB War Diary No. 137 squadron

D Flakkommandeur Vlissingen.

Time up/ down 08.25 and 09.35/09.40 hours

•

Four Typhoon’s (RP) and two fighters (MN191 - Flt.Lt.D.G.Brandreth (leader), JR327 - Flg.Off. N. J.M.Manfred, MN660 - Plt.Off.L.P.Boucher, JP663 - Flt.Sgt.J.Colton, MN627 - Wr.Off. J.A.Horne and MN455 - Flt.Sgt. A.Sibbald) airborne on shipping strike to attack shipping in Oosterschelde but Flt.Lt. Brandreth and Flt.Sgt. Colton returned after five minutes due to technical trouble. Wr.Off. Horne became separated due to cloud and was vectored off Haamstede and returned to base and at 09.10 hours he sighted a 4.000-5.000 ton M/V in the Oosterschelde. His aircraft climbed to 5.000 feet and he attacked with cannon with hits on bridge and superstructure (and) after which he returned to base. The remaining three Typhoon’s – led by Plt.Off. Boucher – flew to the Oosterschelde and sighted a 2.000 ton coaster beached off Noord-Beveland and which they attacked with RP and cannon (near-misses with RP and cannon strikes) and returned to base at 09.40 hours.

• • • • • • •

Time up/ down 10.50 and 12.25 hours

Six Typhoon’s (RP) (EK270 - Flg.Off. L.C.Hutcheson, JR511 – Wr.Off. W.A.Flett, MN660 – Wr.Off. J.A.Horne, JR327 – Flg.Off. N.J.M.Manfred, MN627 – Plt.Off. L.P.Boucher and MN126 – Flg.Off. K.G.Brain) airborne on shipping strike to Westhoofd where they sighted one tug and a barge. Green Section attacked with RP scoring near-misses whereas Pink and Yellow Sections had cannon strikes. The beached 2.000 ton coaster – attacked by the previous section – was also seen and attacked by cannon and RP and all had cannon strikes. Wr.Off. W.A.Flett had direct hit with salvo with a large explosion and ship left well burning as a result.

• • •

Time up/ down 11.45 and 12.15 hours Two Typhoon’s (MN995 - Plt.Off. J.T.N.Frost and JR511 - Flt.Sgt. M.J.Whitby – on armed recce but uneventful. Time up/ down 16.05 and 17.15 hours Four Typhoon’s (two fighters and two RP’s) (MN627 - Plt.Off. E.Ashworth, MN995 - Plt.Off. J.Gates, JP663 - Flg.Off. H.T.Nicholls and MN126 - Plt.Off. J.C.Holder) airborne on armed shipping recco to Colijnsplaat and to investigate the 2.000 tonner attacked earlier in day. Two coasters of approx. 400/500 tons and one small M/V stationery just off shore west of Colijnsplaat were attacked. Plt.Off. Nicholls undershot with RP salvo and Flg.Off.Holder scored near-miss with RP whereas Plt.Off. Ashworth and Plt.Off. Gates observed cannon strikes on both coasters. Flg.Off. Holder turned and went in for a second attack but crashed in the sea between the ships and the coast apparently having been hit by Flak. The aircraft returned to base after searching for Flg.Off. Holder, whilst Plt.Off. Nicholls had difficulty having been hit by debris and Flak.

• • • • • • • •

• [xxxx. Bron: /forum-marinearchiv.de

• •

• •

0700 (bis 1100) Bildflug einer Fw 189.Erhöhte Aufmerksamkeit auf Doppelrumpf-Maschine! Feuererlaubnis nur auf einwandfrei erkannte Feindmaschinen. 0750 (bis 0752) 2./202 (Truppenluftschutz) beschießt 2 tieffliegende Typhoon von Richtung 4 nach 9, Zielhöhe 200-300 m. 0854 Flakalarm! Tiger meldet mehrere Ziele aus Richtung 10-11 Entfernung 30 km. 0855 Es handelt sich um 3 Ziele Höhe 3000 m. 0857 Die gemeldeten Ziele stehen in Richtung 12 Entfernung 25 km. 0900 Erhöhte Aufmerksamkeit auf Tiefflieger! 0908 Flakalarm für Domburg! 0908 (bis 0915) In Richtung 12 – Entfernung 30 km – greifen Typhoon einen Artillerieträger in der Oosterschelde mit Bomben und Bordwaffen an.3./- und 5./202 bekämpfen die Maschinen mit 130 Schuß 2 cm, 61 Schuß 4 cmund 18 Schuß 7,5 cm! (lagebericht an Seekommandant) 0915 Kriegswache Ruhe für Domburg. 1135 Flakalarm! Breda meldet 4 Typhoon in Richtung 12 Entfernung 20 km. 1135 (bis 1146) 4 Typhoon greifen erneut den Artillerieträger in der Oosterschelde mit Bomben und Bordwaffen an! Das Boot erhielt Treffer in die hintere Munitionskammer und brennt. 3./202 hat geschossen! Munitionsverbrauch: 14 Schuß 9,4 cm – 180 Schuß 4 cm und 150 Schuß 2 cm (Lagebericht an Seekommandant) 1146 Kriegswache Ruhe! Die Ziele sind nach Richtung 10 abgeflogen. 1452 Flakalarm! Mehrere Ziele in Richtung 4 über der Schelde Entfernung 10 km. 1453 Ziele stehen in Richtung 7 im Abflug. 1639 Alarm Domburg! Westkapelle meldet 2 Tiefflieger in die Oosterschelde einfliegend. 1640 202 meldet in Richtung 12 werden Bomben geworfen. 1642 Flakalarm! 5-8 Ziele kreisen über Nord-Beveland. 1644 Westkapelle meldet 3 Maschinen nach Richtung 12 ausfliegend. 1645 Fliegeralarm! 202 (Domburg) meldet Maschinen kurven in Richtung 10-11 Entfernung 15 km. Es handelt sich ausschließlich um Tiefflieger! 1648 Maschinen sind in Richtung 9-10 abgeflogen.4./202 meldet in Richtung 2 bis 3 – Entfernung 8 km – Abstürz einer Typhoon, wahrscheinlich durch Boote abgeschossen. 1658 Entwarnung und Kriegswache Ruhe! 1710 Meldung an Seekommandant: Bombenangriff durch 4 Typhoon auf Boote in der Oosterschelde! Ein Typhoon durch Bordflak abgeschossen! 1743 Alarm Domburg! Ein Ziel aus Richtung 9. 1750 Das Ziel ist nach Richtung 2 ausgeflogen.

D KTB Marine 2.-21.8.44 4.8.1944 Nordsee Vor Walcheren wird am 4.8. der dt. Artillerieträger SAT 12 / Globe durch Bomben versenkt.

Pagina 28 van 40

5. Duikexpedities 2009 een klein verslag 5.1. Duikomstandigheden Het wrak ligt voor sportduikers op de grens van het beduikbare gebied, namelijk 33-37m diepte. Daarbij in acht genomen dat het wrak in de Oosterschelde ligt, in stromend water met veelal zicht variërend tussen de 0 en 8 meter en gemiddeld rond de 3-5 meter maakt dat dit wrak, een complexe wrakduik is. Verder is door de diepte iedere vorm van daglicht verdwenen en zijn de duikers volledig aangewezen op eigen verlichting. Het wrak is in het verleden niet veel bedoken waardoor de staat van het wrak (lijnen, netten, penetratie, munitie, instortgevaar) nog niet geheel bekend is. Dit in ogenschouw nemende heeft de WDSR in eerste instantie doen besluiten enkele “eisen” te stellen aan de duikers op dit wrak. Deze eisen waren o.a. duiken met dubbelsets, versnelde decompressie middels EAN50 of EAN100, gebruik van droogpak, een technische duikopleiding en ruime ervaring in Noordzee wrakduiken. Daarnaast kozen bijna alle duikers Trimix als ademgas (21/35) om stikstofnarcose te minimaliseren en doken ze met EAN50 als decompressiegas. Hiermee kon een optimale bodem/onderzoekstijd van tussen de 30-45 minuten worden gerealiseerd.

5.2. duikprofiel Een typisch profiel van deze duik is deze:

Figuur 34 Duikprofiel Voorpostenboot 2009 Barend de Lange

Pagina 29 van 40

5.3. Overzicht expedities Als WDSR hebben we in 2009 een 5 tal duik expedities opgezet met verschillende doelen: nr. 1 2

datum 3 Juni 2009 3 Juli 2009

3

17 augustus 2009

duikers WDSR team Onderzoeksteam diverse tech duikers DIR-NL team

4

28 augustus 2009

WDSR team

5

31 augustus 2009

DIR-NL team

6

1 september 2009

WDSR team

doel Quick scan wrak Zoektocht naar identificatie video beelden maken Onderzoek stuurmechanisme Videobeelden maken schoonmaken kanon(nen) Videobeelden globale inspectie wrak Videobeelden schoonmaken identificatie kanon; penetratie opbouw wrak Berging anker WDSR

Op/aanmerkingen 5m zicht prima duik Goede verslaglegging van duikers redelijke beelden Strak georganiseerd maar teveel duikers niet bij ankerlijn naar boven. Goede beelden en goede verslaglegging 5m zicht, mooie duik, te hoge golven en teveel wind. Geen identificatie kanon en geen positieve identificatie kunnen doen. Anker verloren bij duik 5; succesvol geborgen

Alle expedities hebben nuttige informatie over het wrak opgeleverd. Variërend van de staat van het wrak, de beschadiging aan het wrak alsmede het in beeld brengen van het kanon en andere kenmerkende items op dit wrak.

5.4. Beeldmateriaal expedities:

Figuur 35 Foto briefing WDSR (door Fred Groen) aan duikteam

Pagina 30 van 40

Figuur 36 Diverse foto's duikers

Pagina 31 van 40

6. Beeldmateriaal wrak anno 2009/2010 Het meeste beeldmateriaal bestaat uit videomateriaal. Een compilatie van dit materiaal is te vinden op de website van de WDSR onder het kopje onderzoek, voorpostenboot. Een volledig overzicht van videomateriaal welke is gemaakt van/op het wrak is met de onderstaande links te bekijken.

Links op alfabetische volgorde van de plaatser gesorteerd: http://www.youtube.com/watch?v=yZrDeOg-HkA

Barend de Lange RAW footage 1/9/2009

http://www.vimeo.com/4989299

Barend de Lange eerste indruk wrak 3/6/2009

http://www.youtube.com/watch?v=XMvzhGBgZ6c

Barend de Lange compilatie diverse bronnen

http://www.vimeo.com/6472618

Edmund Fennema 31/8/2009

http://www.youtube.com/watch?v=XmkMcYuea-4

Chris Dupont 31/8/2009

http://www.vimeo.com/7001581

Ferry Ouwerkerk 3/7/2009

Enkele shots uit het filmmateriaal door diverse video-duikers gemaakt:

Figuur 37 Foto kanon door Chris Dupont

Figuur 38 Vierkant door Chris Dupont

Pagina 32 van 40

Figuur 39 Jonas Pateet penetreert wrak I door Edmund Fennema

Figuur 40 Jonas Pateet penetreert wrak II door Edmund Fennema

Figuur 41 Kanon door Edmund Fennema

Figuur 42 Kanon II door Edmund Fennema

Pagina 33 van 40

Figuur 43 Trapje door Edmund Fennema

Figuur 44 Bolder door Barend de Lange

Figuur 45 Wiel kanon door Edmund Fennema

Figuur 46 Vat of drum door Edmund Fennema

Pagina 34 van 40

Figuur 47 Gat door Barend de Lange

Figuur 48 Oog aan buitenrand schip door Edmund Fennema

Pagina 35 van 40

7. Staat van wrak en nieuwe onderzoeksvragen Het wrak ligt op zijn kiel op de bodem van de Oosterschelde. Het wrak is gezien het normale effect van Nederlandse wateren in zeer goede conditie. Het is goed te herkennen als schip en het bezoeken van dit wrak is voor goed gekwalificeerd duikend Nederland en België een genot. In tegenstelling tot andere wrakken in de Oosterschelde is dit wrak in uitzonderlijke goede conditie, weinig tot geen mossel of oesteraangroei. Als wrakduikstichting zijn we bezorgd dat dit wrak ten prooi valt aan slopers, zowel wrakduikende slopers als commerciële bergingsbedrijven die hierin brood zien. Een van de nevendoelen om dit rapport te schrijven is begrip kweken voor dit prachtige wrak en stuk geschiedenis in de Zeeuwse wateren. We hopen nog jaren dit mooie wrak te mogen beduiken en verder onderzoek erop te kunnen verrichten.

De WDSR heeft nog enkele onderzoeksvragen/onderzoeksdoelstellingen: Onderzoeksvraag 1: Wat is er met de opvarenden gebeurd tijdens het bombardement/zinken; is dit terug te vinden in de archieven van Freiburg of elders? Onderzoeksvraag 2: Is de historie van het schip de SAT12 verder te achterhalen (oorlogshandelingen/logboek) Onderzoeksdoelstelling 3: Het goed in beeld brengen van het wrak in beeld en video Onderzoeksvraag 4: Waar zijn Gröner en Neuschwander de mist in gegaan bij hun coördinaten; of zijn dit andere wrakken? Doelstelling 5: Meer duikers dit wrak laten zien teneinde begrip en kennisverspreiding van dit stuk Zeeuwse maritieme geschiedenis te vergroten. Doelstelling 6: Dit onderzoek onder algemene aandacht brengen om begrip en kennisverspreiding van dit stuk Zeeuwse maritieme geschiedenis te vergroten.

Pagina 36 van 40

8. Dankwoord Zoals in de inleiding al werd benadrukt, had dit onderzoek nooit succesvol afgerond kunnen worden zonder de hulp van enkele stichtingen, personen en organisaties. We willen de werkgroep Kriegmarine danken voor de hulp en met name de heren Jac Baart en Hans Jehee voor de hulp met het koppelen van onze coördinaten aan die van het KTB. Daarnaast de stichting Wings to Victory en in bijzonder Martien van Dijk, zonder hun openstelling van de collectie Britse logboeken hadden we het verhaal niet compleet kunnen krijgen. Onze dank gaat verder uit naar de duikers die hebben meegewerkt, zowel de duikers van het WDSR team: Marcel Kuiper, Edwin Pot en Barend de Lange alsmede de 2 groepen duikers die in juli en augustus 2009 ons geholpen hebben. Deze duiken werden intern georganiseerd door Peter Kompier en Robert Leenen (DIR-NL), Peter, Robert, bedankt voor de organisatie om de groep samen te stellen en op tijd aan boord te krijgen! De duiken waren absoluut niet mogelijk geweest zonder de hulp van de oppervlakte teams, Fred Groen, Frank de Jonge, Peter Meijers, Barend de Lange en Wouter Kleijpoel. Jurjen R. Leinenga, bestuurslid van de Vereniging van Zeegeschiedenis, wordt bedankt voor de goede adviezen betreffende literatuur over dit onderwerp. Daarnaast willen we Hans de Lange bedanken voor het contact met het kustvaartmuseum en de correspondentie met de Duitse Werf Sietas. Het kustvaartmuseum wordt hier genoemd en ook Koos de Jong van het kustvaartmuseum danken we voor de hulp met het beschikbaar stellen en repliceren van enkele bouwtekeningen van de Globe. RWS is een grote hulp geweest met de schetsen en sidescan opnames, hierdoor konden we gerichter onderzoek uitvoeren en was het niet direct noodzakelijk om het wrak opnieuw in te meten. Vanuit Duitsland hebben we hulp gehad van Karsten Klein en Rene Stenzel van “das forum für Historiker, Schiffsfreunde und Modellbauer” in de kopieën van de originele bronnen van Gröner, KTB en Kugler. Speciale dank gaat uit naar Fred Groen, die dankzij zijn jarenlange ervaring en kennis de juiste bronnen wist aan te spreken en over een dermate goede bibliotheek bezit dat aanvullend onderzoek snel mogelijk was. Ook zijn ingangen bij de diverse stichtingen zijn onmisbaar bij een onderzoek als deze. Dit onderzoek bewijst dat er nog voldoende mysteries en onopgeloste raadsels op de bodem van de zee liggen; de samenwerking met andere stichtingen en kennisbanken heeft ervoor gezorgd dat we dit onderzoek konden afronden en zodoende tot een positieve identificatie kon leiden. Ik ben dankbaar dat ik de mogelijkheid heb om zowel duiken te maken als dit soort onderzoek te verrichten. Zonder Fred Groen, Frank de Jonge, Michelle Cooper en Harold Schilperoort als bestuursleden van de WDSR en eigenaren van de Karin Rose was dit onderzoek er in deze vorm nooit tot stand gekomen. Allen dank hiervoor! Barend de Lange Archivaris en bestuurslid WDSR Pagina 37 van 40

Appendix I Index figuren Figuur 1 Sidescan opname december 2008 ............................................................................................ 3 Figuur 2 Schets gemaakt door/voor RWS ............................................................................................... 4 Figuur 3 RWS Sidescan opname .............................................................................................................. 5 Figuur 5 Positie wrak door WDSR I .......................................................................................................... 7 Figuur 4 Positie wrak door WDSR II ......................................................................................................... 7 Figuur 6 Positie wrak door WDSR III ........................................................................................................ 7 Figuur 7 Wrak op historische kaart geplot I kaart 1943 .......................................................................... 8 Figuur 8 Wrak op historische kaart geplot II 1943 ................................................................................. 8 Figuur 9 WSDR Sidescan opnames I ........................................................................................................ 9 Figuur 10 WSDR Sidescan opnames II ..................................................................................................... 9 Figuur 11 WSDR Sidescan opnames III .................................................................................................. 10 Figuur 12 WSDR Sidescan opnames IV .................................................................................................. 10 Figuur 13 WSDR Sidescan opnames V ................................................................................................... 11 Figuur 14 WSDR Sidescan opnames VI .................................................................................................. 11 Figuur 15 WSDR Sidescan opnames VII ................................................................................................. 12 Figuur 16 WSDR Sidescan opnames VIII ................................................................................................ 12 Figuur 17 Diverse coordinaten in een kaart geplot ............................................................................... 13 Figuur 18 Foto Globe I ........................................................................................................................... 16 Figuur 19 foto Globe II........................................................................................................................... 16 Figuur 20 Foto Globe III ......................................................................................................................... 17 Figuur 21 Globe bnr 151 indeling verblijven ......................................................................................... 18 Figuur 22 Bouwtekening Globe bnr 152................................................................................................ 19 Figuur 23 Uitrusting Globe bnr 151 en 152 ........................................................................................... 20 Figuur 24 Globe 149 150 en 151 roer en achtersteven......................................................................... 21 Figuur 25 Sperrbrecher (Pathmaker) 27 "Saar" 115 meter lang, 750 brt ............................................. 22 Figuur 26 Foto SAT I............................................................................................................................... 24 Figuur 27 Foto SAT II.............................................................................................................................. 24 Figuur 28 Foto SAT III............................................................................................................................. 25 Figuur 29 Foto SAT IV ............................................................................................................................ 25 Figuur 30 Illustraties SAT schepen......................................................................................................... 25 Figuur 31 Hawker Typhoon Mk.1B ........................................................................................................ 26 Figuur 32 Rocket Projecttile op Hawker Typhoon................................................................................. 26 Figuur 33 Bijlage SAT overzicht uit "op tegengestelde koersen door Dick Brongers" .......................... 27 Figuur 34 Duikprofiel Voorpostenboot 2009 Barend de Lange ............................................................ 29 Figuur 35 Foto briefing WDSR (door Fred Groen) aan duikteam ......................................................... 30 Figuur 36 Diverse foto's duikers ............................................................................................................ 31 Figuur 38 Vierkant door Chris Dupont .................................................................................................. 32 Figuur 37 Foto kanon door Chris Dupont .............................................................................................. 32 Figuur 39 Jonas Pateet penetreert wrak I door Edmund Fennema ...................................................... 33 Figuur 40 Jonas Pateet penetreert wrak II door Edmund Fennema .................................................... 33 Figuur 41 Kanon door Edmund Fennema ............................................................................................. 33 Figuur 42 Kanon II door Edmund Fennema ........................................................................................... 33 Figuur 43 Trapje door Edmund Fennema.............................................................................................. 34 Pagina 38 van 40

Figuur 44 Bolder door Barend de Lange................................................................................................ 34 Figuur 45 Wiel kanon door Edmund Fennema...................................................................................... 34 Figuur 46 Vat of drum door Edmund Fennema .................................................................................... 34 Figuur 47 Gat door Barend de Lange..................................................................................................... 35 Figuur 48 Oog aan buitenrand schip door Edmund Fennema .............................................................. 35

Pagina 39 van 40

Appendix II bronvermelding: A2.1. Boeken: Titel: De Nederlandse koopvaardijvloot in de tweede Wereldoorlog deel 2 Auteur: L.L. von Münching ISBN: 90 70027 91 7 Titel: Op tegengestelde koersen Auteur: Dick Brongers IBSN: 90 5577 002 7 Titel: Sportduikersgids Zeeland Auteur: John Neuschwander ISBN: 90 257 3868 0 Titel: Kleine handelsvaart 1895-1995 deel 1930-1945 Auteur: Jean M Otten, Joop Koekkoek en andere ISBN: 90 802620 2 1

A3.2. Websites: www.werkgroep-kriegsmarine.nl http://www.wingstovictory.nl/ http://www.groningerkustvaart.nl http://www.kustvaartforum.com http://www.wlb-stuttgart.de/seekrieg/chronik.htm#Z www.wdsr.nl www.frogkick.nl en www.dir.nl www.duikforum.nl http://forum-marinearchiv.de

A3.3. Stichtingen / musea / bronnen Werkgroep Kriegsmarine Stichting Wings to victory Noordelijk scheepvaartmuseum Wrakduik stichting de Roompot (WDSR) Rijkswaterstaat RCE rapportage Archis

Pagina 40 van 40