Herscheppen Essay over veranderend Nederland Marin de Boer
Omscheppen Een natuurlijke ervaring kan alleen ervaren worden door er midden in te staan. Het is de romantische gedachte waarin de mens zich overgeeft aan deze overweldigende en ons overstijgende explosie van grootsheid die de natuur biedt. Dit is in Nederland ver te zoeken, want wij hebben geen echte natuur, wij hebben maakbare natuur, cultuurland dat in razend tempo verandert en regelmatig met nieuwe bestemmingsplannen wordt overspoeld. ! Deze cultivering bestaat al vanaf het moment dat het landschap werd ingezet als agrarisch grondgebied. Robert Kromhof schrijft in het vakblad Filosofie: "De mens heeft de natuur vereenvoudigd tot agrarische landschappen, gecultiveerde bossen en plekken voor zichzelf (dorpen en steden) waar natuur min of meer verbannen is."1 Onaangetaste natuur hebben we dan ook al vanaf de eerste agrarische ingrepen niet meer, de orde en simplificeren van het landschap geeft dan ook meer grip op de omgeving, met daarbij het effect dat de mens zich beter kan oriënteren. ! Nederland als pretpark en het conflict met "het echte leven". ! Nederland verandert vanaf zijn gecultiveerde bestaan constant en razendsnel, misschien wel net zo snel als dat de natuur dat doet. Het landschap heeft geen vaste vorm, als zou de mens dat zo graag willen, net zo min heeft de geest van mensen die hun handen in het landschap willen steken. Door het veranderende gebruik van het land heeft ook het uiterlijk van het landschap een transformatie doorgemaakt. Hierbij kan de vraag gesteld worden of het Nederlandse landschap nog wel natuur genoemd mag worden. Tracy Metz schrijft in het boek PRET: "Voor wie dat nog mocht denken: Groen Nederland en ondanks de snelle verstedelijking bestaat dat nog altijd is helemaal geen oase van rust, ver verwijderd van of soeverein verheven boven de stadse reuring. Het landelijk gebied is juist in toenemende mate een groen decor voor hedendaags vermaak, het wordt verpakt en vermarkt en ter consumptie aangeboden, hoe "authentieker" hoe beter."2 1
Kromhof, R. Van (jrg. 7) De ontaarde mens. In: Vakblad Filosofie nr. 3, p. 12-13
2
Metz, T. PRET-Leisure en Landschap. Rotterdam: Nai Uitgevers/Publishers, 2002, p. 179
Er zijn al veel agrarische gebieden omgetoverd tot bijvoorbeeld industriegebieden en dus ook recreatieruimtes, die vervolgens met "rust gelaten" werden om een natuurgebied te vormen. Dit met rust laten betekent niet dat de grenzen voor mensen verboden zijn om de natuur zijn gang te laten gaan, maar juist het landschap inrichten, zodat het rustig zijn eigen gang kan gaan, wat uiteraard een vreemd conflict is. De mens wil graag "echte natuur", maar dan wel op zijn manier. ! De Groene ruimte die Metz noemt "verandert economisch en functioneel van productielandschap in consumptiedomein. Het beeld van de boer en de agrarische beleving is een attractie. De idyllische impressie is voor "stedelingen" die geworden van leven met de natuur en opstaan met de dieren. Maar het tegendeel bewijst de moeilijkheden die boeren heden ten dagen moeten doorstaan. De boer houdt van zijn bedrijf en zijn dieren. Maar wanneer het pachten van grond duurder wordt, regelgeving strenger, of alle producten van buiten Nederlandse grenzen wordt geïmporteerd, zal op den duur de boerderij uit het Nederlandse landschap verdwijnen. Nederland is cultuur- of natuurland? Simon Schama schrijft in Landschap & Herinnering: dat natuur cultuur is: "Zelfs de landschappen die naar ons idee volkomen onaangetast zijn door onze cultuur, blijken bij nadere inspectie daar vaak een product van te zijn"3. Onze natuur ontstaat hierdoor vanuit onze cultuur, door onze behoeftes en oplossingen. De Nederlandse natuur is dus een product van onze gedachten. ! Simon Schama verwijst in bovenstaande tekst naar Ansel Adams die in 1952 aan de directeur van het Yosemite's National Park Service verklaarde: "Om Yosemites 'geestelijke kracht' te behoeden, moest volgens hem de wildernis zuiver blijven; 'helaas, om haar zuiver te houden moeten we haar bezetten'.4 Yosemite wordt nog steeds onderhouden door de Yosemiti's National Park Service, waarbij er inmiddels een totale oppervlakte van 3080,73 km2 gemiddeld elk jaar wordt bezocht door circa 3.280.911 mensen. ! Maar in deze situatie wordt er niet gedoeld op het gebruik van bulldozers en graafmachines, die met grof geweld geschiedenis loswoelt en open graaft in deze situatie wordt er onderhouden. Ook gaat het hierbij niet om een landschap met agrarische wortelen. De Nederlandse tendens is dat er meer en meer landbouwproducten van buiten Europese grenzen wordt geïmporteerd. Tevens speelt de genetische manipulatie, efficiënte bioindustrie en een versnelde productie een grote rol. De agrariër kan hier niet tegenop werken en dus krijgt het land een nieuwe functie, die niet onderhouden hoeft te worden, maar die kan worden heringericht. ! In het gedachtegoed van de natuurliefhebbers zijn dit pogingen tot ruimtelijke ordening, die ons een collectieve 3
Schama, Simon. Landschap & Herinnering. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Contact, 1998, p. 19.
4
Schama, Simon. Landschap & Herinnering. Amsterdam/Antwerpen: Uitgevrij Contact, 1998, p. 19
natuurervaring verschaft of industriële gebieden omtovert tot waterwerken zoals in de Onlanden onder Groningen gebeurt. Maar wat heeft een mens liever? Deze collectieve natuurervaring waarin de paden zijn uitgetekend, de archeologische informatie die zich in de aarde verscholen houdt of de veiligheid van onze leefomgeving? De ongedefinieerde plek Door de constant opkomende en afgebroken industrie en projecten ontstaan er nog niet nader te definiëren kavels. Deze locaties hebben zeker een bestemmingsplan, maar zijn verlaten en gaan ondanks de bevuiling van mislukte plannen alsnog hun eigen weg en weten hun eigen natuur te vinden. Hierin kun je al zien wie van de twee wint. Naast het dorp Hoogkerk nabij Groningen kun je zo'n ongedefinieerde plek vinden. Een gebied in handen van de suikerunie ligt er verlaten bij, een grote hoop wit zand is daar een paar jaar geleden opgespoten. Door de lange verlatenheid hebben er zich hazen en oeverzwaluwen gevestigd tussen de wilde begroeiing. Tevens reeën gebruiken dit gebied als rustplek tijdens hun doortocht. Foto: Marin de Boer
Op het bord dat aan de Roderwolderdijk nabij de A7 bij Hoogkerk is geplaatst staat te lezen:' Bij het betreden van dit terrein aanvaardt u dat noch Suiker BV "Suikerfabriek" "vierverlaten" noch het personeel aansprakelijk is voor schade, die op welke wijze dan ook zou kunnen ontstaan. U dient de aanwijzingen op te volgen." Na een aantal telefoontjes te hebben gepleegd met betrokkenen (Suikerunie BV) ben ik nog niet wijzer geworden, niemand weet wat er met het stuk grond te gebeuren staat. Dit stuk land is van de Suikerunie, maar wat is het doel van het braakliggend terrein? Is de grond vervuild? ! Het verlaten gebied van de Suikerunie blijkt inmiddels in handen zijn van het grootschalige industrieproject Westpoort. Grote delen van het gebied zijn bouw en industrie klaargemaakt. Gebied 10, 11 en 12 liggen er tot nu toe nog "ongeschonden" bij, doordat er strengere bebouwingseisen zijn omdat de kavels langs een zichtroute liggen. ! Westpoort, de verlaten kavels zullen in 2012 te koop worden aangeboden als bedrijven terrein. Het stuk dat ik daar ontdekt heb is in de loop der tijd veranderd in een natuurlijke omgeving. Wie heeft er voorrang wie moet er wijken? De verkooppublicaties van Westpoort zijn in de verste verte niet reëel
ten aanzien van de ontstane omgeving. Aan de andere van de A7 worden de Onlanden hersteld. Van omwoelen tot functionele recreatie Nederland is grotendeels veranderd in een constante bouwplaats en daarin worden de specifieke eigenschappen die het ooit had genegeerd. Als hier wel naar wordt gekeken wordt er dikwijls besloten na een gesneuveld project het landschap in oude staat te herstellen, maar dan beter. Deze plannen krijgen een recreatief karakter. Er worden looppaden door het landschap en bruggetjes over de herstelde watertjes gecreëerd. Dit geschiedenis en productieland wordt getransformeerd naar recreatie of ook wel consumptieland, die een specifieke functie krijgt toegediend, niet die van ongerepte natuur of agrarisch grondgebied, maar waar wij ons
kunnen vermaken en waar wij onszelf zogenaamd kunnen vinden in alle rust. ! Maar deze recreatie hoeft niet perse een aanslag op het landschap te zijn, maar zou zelfs kunnen bijdragen aan het behoud ervan is uiteindelijk de conclusie van het artikel Naar buiten - van aardappelen naar rurale belevenissen van Tracy Metz.5 ! Uiteraard wordt het landschap niet alleen veranderd in het teken van de consumptie-industrie, maar tevens voor het beveiligen van Nederland. Waar waren wij geweest zonder dijken? In het zuiden van Groningen tevens langs de A7 liggen de onlanden. Een gebied dat precies tussen Groningen en Drenthe ligt van ruim 2500 hectare. Vanaf de middeleeuwen werden er pogingen gedaan om dit laagveen gebied te ontwateren. Enkel zomers kon het gebied gebruikt worden, in de winter bleef het onland, omdat het onderliep met water. De afgelopen eeuw is het gebied veranderd in weidegebied waar verschillende vogels en zoogdieren hun intrek hebben genomen. ! Nu anno 2010 wordt het gebied weer officieel "teruggegeven" aan de natuur. Wat inhoud dat de beken worden hersteld en er weer een natuurlijk moeras kan ontstaan waar de waterstanden weer kunnen wisselen. De waterberging wordt nauw in de gaten gehouden door de stichting natuurbelang de onlanden, die in 2000 is opgericht. Na door het gebied gereden te hebben zie je
5
Metz, T. PRET - Leisure en landschap.Rotterdam: Nai Uitgevers/Publishers, 2002, p. 194
pas hoe radicaal er wordt gewerkt, van een natuurlijke waterberging/ natuurgebied is absoluut nog geen sprake. Het is het heen en weer slepen van zand en het graven van greppels. We zullen pas over een aantal jaren het daadwerkelijke uiterlijk kunnen aanschouwen. ! Het is opmerkelijk hoe de verschillende belangen elkaar hier altijd bijten. Het projectbureau dat deze opgave op zich heeft genomen denkt aan de grote verandering en de massale opdracht die is gegeven, natuurmonumenten denkt aan het verdwijnen van specifieke soorten. Het gebied is in trek bij Rode Lijstsoorten als Groene Glazenmaker, Zeggekorfslak, Waterspitsmuis en Tweehuizige Zegge, maar bied ook plek voor meer algemenere soorten zoals: Ooievaar, Bruine Kiekendief, Ree, Vos en vele vlindersoorten. De kwaliteit van het gebied moet dus bewaakt worden om deze soorten niet te verjagen. ! Iedere betrokkene heeft zijn eigen motieven, verlangens en dromen omtrent het gebied en hoe kan dit ook anders als je de mogelijkheid hebt om op zo'n grote schaal het land te vormen naar eigen wil. In de drieluik documentaire Tiengemeten, die Digna Sinke maakte in opdracht van de NTR wordt het eiland Tiengemeten in Haringvliet onder de loep genomen tijdens de grote verandering van landbouw gebied naar natuurgebied. Tiengemeten heeft een nieuw bestemmingsplan gekregen, de boeren moeten verdwijnen en het
Foto: Wim de JongTiengemeten. 2007, Tiengemeten.
eiland zal worden omgewoeld tot natuurgebied waarbij de dijken doorgebroken zullen worden. "Het land wordt aan de natuur terug gegeven". Alles staat in het teken van de natuur, het erfgoed en de medegebruikers van het eiland: de toeristen. Om Sinke te citeren: "kun je de natuur bedenken en uitvoeren?". Zeker met de gedachte dat er subsidies zijn uitgetrokken om dit plan te realiseren, moeten er doelen behaald worden. Een van de belangrijkste subsidie voorwaarden was het monitoren, waarin de vegetatie constant wordt gecontroleerd op nieuwe ontwikkelingen. Niet het met rust laten van het landschap, maar het begeleiden naar natuur.
Het is absurd dat door de wil van de mens zijn land te ontwerpen en vorm te geven een weg die is aangelegd na de waternood ramp en voor de bewoners van het eiland als wederopbouw diende wordt afgebroken en alle bomen daaromheen worden omgezaagd. Vervolgens wordt er op een andere plek in een later stadium van het ontwerp-proces een nieuwe asfaltweg aangelegd, met aangeplante bomen met paaltjes en daaromheen een fietsband om hem staande te houden. Is het dan de nostalgie, die dit zo absurd maakt, of de eigenwijsheid van de mens die staat boven duurzaamheid? Had die doorbraak van de dijken niet 100 meter verderop gekund? ! Wat blijkt uit de tekst van Sinke over het plan Tiengemeten blijkt dat het doorbreken van de dijk er sowieso voor zal zorgen dat de oude platanen laan zal verdwijnen door het moeras wat ontstaat door de verhoging van het waterpeil. In de film wordt op sentimentele wijze het omzagen en het afbreken van de weg in beeld gebracht. In Slow Motion vallen de bomen een voor een in lange rijen achterelkaar. De reden waarom de bomen langs de weg worden verwijderd, heeft in dit beeld enkel een nostalgische lading. Er wordt een stukje geschiedenis van mensen verwijdert die zich op deze plek geworteld hebben en een emotionele verbondenheid hebben met dit weidse landschap. De kunst als communicator Als er een nagedachtenis gewenst is aan een specifieke gebeurtenis, komt dikwijls de kunst om de hoek kijken. Want welke vorm is beter dan een kunstwerk die de geschiedenis in een beeld kan vertellen en als monument en herkenningspunt kan dienen? Deze monumenten zijn er om mensen bewust te maken van wat er op die plek ooit was. Het zijn de nieuwe communicatoren van iets dat is vergeten. ! Maar zijn dit kunstwerken om het landschap nog ietwat op te leuken of is het een daadwerkelijke betrokkenheid ten opzichte van het debat over de omgang met ons veranderende landschap en een nostalgie naar wat geweest is? Het overgrote deel van de monumenten ter nagedachtenis aan specifieke gebeurtenissen zijn gesitueerd in de steden en dorpen, plekken waar de mensen zijn, want wie ziet het monument als het precies op de plek van een gebeurtenis is gesitueerd, maar het pad is verlegd? Kan iets dan bestaan zonder dat het waargenomen wordt? ! Metropolis M publiceerde recent een artikel met betrekking tot het onderwerp ecologie in de kunst heden ten dage. De vraag is hoe deze tentoonstellingen een legitieme bijdrage leveren aan de discussie over de veranderingen in onze kennis omtrent relatie mens en natuur. Hoewel het artikel kritisch is over de kwaliteit van de tentoonstellingen met daarin de voorkeur voor een esthetische benadering maakt het wel duidelijk dat kunst keer op keer wordt betrokken in deze discussie, niet enkel in Nederland. Wat wel blijkt is dat deze discussies niet enkel binnen de institutionele muren van de musea's moeten blijven, maar om grensoverschrijdend te zijn binnen dit thema de kunstenaar met zijn voeten in de aarde moet kunnen staan. De resultaten hiervan mogen niet verdoezeld worden door de
esthetische voorkeur van de curatoren. Hierdoor verliest het de originele intentie en de noodzaak tot debat. 6 ! Het zijn vaak vrije opdrachtgevers of de staat die projecten in de openbare ruimte en op onconventionele plekken initieert. SKOR (Stichting kunst in de openbare ruimte) is zo'n initiatiefnemer, die verscheidene projecten initieert en veelal in beeld brengt en zoekt naar de juiste manier deze discussie aan te gaan. ! In een artikel van de stichting Public Display of Architecture wordt er gezegd dat de kunstenaar die in een ecologische omgeving zijn werk maakt, dit niet gezien moet worden als instrument voor verandering, maar dat de kunstenaar zelf uitstekende communicatoren en katalysatoren zijn voor het debat over de verandering van onze omgang met de openbare ruimte. Deze omgang met kunst in de openbare ruimte en dan specifiek in een natuurlijke omgeving als een landschap. De relatief moderne landschapskunst kan dus in eerste instantie niet als monument van een herinnering worden gezien, maar relateert aan haar omgeving en het moment waarin het gemaakt is. De omgeving als basis In Nederland is er relatief veel kunst in de openbare ruimte te vinden. De werken die daadwerkelijk in het landschap zijn ontstaan zijn onder te verdelen in sculpturen die zijn toegevoegd aan het landsschap en sculpturen die gemaakt zijn van dit landschap. De laatste worden voornamelijk onder het kopje Environmental art genoemd. De kunstenaar speelt in op de omgeving en gebruikt deze als basis (met betrekking tot locatiegebonden informatie), hierin mogen deze werken niet verward worden met het begrip monument. Deze werken hebben een sterke verbinding met de landschapsarchitectuur, doordat ze het landschap inrichten en ordenen op eigenwijze manier. Kunstenaars als Robert morris met Observatory, robert Smithson met Broken Cirkle en Lucien den Arend zijn daarin kunstenaars die door deze herinrichting de beleving van de plek anders laten ervaren dan het bekende beeld van het Nederlandse landschap. ! Stichting kunst en cultuur Overijsel gaf Herman de vries (veldbioloog, kunstenaar en filosoof) de opdracht samen met Kees Kloosterman te kijken naar wat kunst kon betekenen bij beheerste natuurontwikkelingen. Hierover schreef hij het volgende: "in natuur, in een natuurlandschap mogen we niet meer ingrijpen, tenzij om het te behouden tegen invloeden van buiten (dat is dan weer cultuur). (…) kunst in natuur is volkomen overbodig! Natuur is zichzelf genoeg en moet ons ook genoeg zijn. Met kunst kunnen we natuur niet rijker maken of verbeteren. (…) in een cultuurlandschap kan met ingrijpen… (…) hoe meer het landschap verstoord is, hoe meer het kunst gebruiken kan… (…) oude (…) cultuurlandschappen moeten beschermd worden (…) kunst die hier ingrijpt mag geen vreemd obstakel voor het oog zijn, maar moet de samenhang zoeken. (…) in 6
Gevers, I. van (2010/2011) Voeten in de modder. Metropolis M N'6. December-Januari
een cultuurlandschap weer natuurlijke bestanddelen te ontwikkelen is voor mij kunstzinnige handeling(…).7 Nederland is een veranderend land en dat zal het altijd blijven. Op kleine en grote schaal zijn wij mensen precies hetzelfde. Nu is het belangrijk dat er waterwerken worden gecreëerd en over 50 jaar kan er besloten worden dat er een kunstwerk wordt geplaatst. Het enige wat van belang is voor kunst in het landschap is dat het een dialoog met elkaar aangaat. ! Deze dialoog moet in de vorm en in de inhoud ontstaan en mag het land niet negeren. De natuur moet de ruimte krijgen het werk te omarmen om het onderdeel te laten zijn van haar entiteit. De vraag of de kunsten de discussies en debatten kunnen katalyseren en kanaliseren realistisch is wordt vaak gesteld en vooral de zichtbaarheid van deze debatten zijn belangrijk, kunst kan daarin in visuele vorm van belang zijn. ! Ik vind dat een tijdelijk monument voor het verdwenen landschap op zijn plek is. De landschapsinrichting maakt de leefbaarheid van het landschap duidelijk en overzichtelijk terwijl kunst daarin de mens kan uitdagen verder te kijken dan de orde en hiërarchie. Misschien is juist daarin de creatie van nieuwe natuur met bemoeienis van de kunstenaar een logische stap. Het hedendaagse landschap wordt door veel mensen en schrijvers gezien als ruraal pretpark, waarin het bewustzijn van een rijke geschiedenis op een gereproduceerde toegankelijke wijze kan worden ervaren. Hierbij kijkt de toeschouwer van het landschap niet naar wat het was, maar wat het is geworden. Kunst zou kunnen bijdragen in het bewustzijn van de geschiedenis, niet door het te noemen op informatieborden, maar in de uiterlijke verschijning van het landschap. Als we toch al aan het graven zijn, waarom zou dat dan nu niet kunnen?
de Vries, Herman. Watergoed kop van Overijsel. Geparafraseerd door: Grosfeld, G. 'Herman de Vries en het ontwerp voor een nieuw natuurgebied' Stichting kunst in de openbare ruimte. 23-02-2011. http://www.skor.nl/artefact-521-nl.html 7
Literatuur Artikel: Zomer, J en Elerie, H. 'Cultuurhistorie uitgehold in Drents-Groningse Onlanden.' Noorderbreedte, jaargang 33, nummer 4 2009. Kromhof, R. 'De ontaarde mens.' Filosofie, jaargang 7, nummer 3: 12-13 Gevers, I. 'Voeten in de modder.' Metropolis M, nummer 6 2010. Grosfled, G. ' Herman de Vries en het ontwerp voor een nieuw natuurgebied.' Open 4 kunst in het veranderende landschap http://www.skor.nl/ artefact-521-nl.html. Ervaring: Platteland als podium door Veenfabriek Boeken: Melis, L. Gemend bedrijf. Rotterdam: Nai UItgevers/SKOR, 2004. Metz, T. PRET-Leisure en Landschap. Rotterdam: Nai Uitgevers, 2002. Schama, Simon. Landschap & Herinnering. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Contact, 1998. de Vries, Herman. Watergoed kop van Overijsel. Zwolle/Amsterdam: Esselink en Mondriaan Stichting, 1999. Film: Tien gemeten, Reg. Digna Sinke. NPS, 2001. Tien gemeten 2001-2006. Reg. Digna Sinke. NPS, 2006. Nieuw Tiengemeten 2006-2010. Reg. Digna Sinke. NPS, 2010. Website: Stichting kunst in de openbare ruimte. 'Open 4 kunst in het veranderende landschap' SKOR. http://www.skor.nl/set-679-nl.html 21-02-2011 Public Display of Arts. 'Artificial Landscape' PDA. http://www.beeldend.be/artlandscape.pdf 21-02-2011 Stichting de Onlanden. http://www.natuurindeonlanden.nl/onlanden.html 21-02-2011
