nummer 2 oktober 2012
groen van binnenuit
groen van binnenuit
groen van binnenuit
groen van binnenuit
De school
Spoorzoeken Dit najaarsnummer van #HVO bevat vele sporen van een eigentijdse, praktische invulling van een humanistische levensfilosofie. Een levensfilosofie die de grondslag vormt voor de inhoud van het vormingsvak HVO op de openbare school. Op deze plaats wens ik alle lezers alvast heel veel herkenning en plezier bij het zoeken naar de sporen van die ‘natuurlijke’ energiebron, genaamd humanisme. De bron die abstracte waarden als vrijheid, verantwoordelijkheid, verbondenheid en verdraagzaamheid inhoud geeft, die kan worden omgezet in praktisch handelen. Vakdocenten HVO kunnen dat als geen ander in hun lessen.
De leerling Jonge mensen worden vanaf het begin van hun leven geholpen bij het spoorzoeken naar een voor hen zinvol leven. Door hun ouders, hun leraren en een groot aan-
Ook scholen blijven spoorzoekers in steeds veranderende tijden. De openbare school is vanouds een basisvoorziening voor alle godsdiensten en levensbeschouwingen. Toegankelijk voor alle kinderen en jongeren. Zo is dat ook nog steeds wettelijk vastgelegd. Openbare scholen kunnen ervoor kiezen geen aandacht te schenken aan de godsdienstige of levensbeschouwelijke achtergronden van hun leerlingen. Daarmee doen zij hun leerlingen wel tekort. Van wie leren zij dan wel de thuiswereld constructief te verbinden met de publieke wereld? Van wie leren zij dan wel als democratisch burger om te gaan met medeburgers, die mogelijk andere visies op het leven hebben dan zijzelf? Vele openbare scholen zoeken daarom naar een eigentijdse invulling van hun wettelijk vastgelegde identiteit. De kernvraag is: hoe invulling te geven aan de levensbeschouwelijke dimensie van het onderwijs dat zij verzorgen, op grond van de kerndoelen die daar richting aan geven? Belangenorganisaties in het openbaar onderwijs vinden deze positieve ontwikkeling uiterst belangrijk, getuige het motto: “Levensbeschouwing: juist in de openbare school!”
"Samen met de ouders en de school spoorzoeken naar meerwaarde, is mijn persoonlijk motto voor het schooljaar 2012-2013."
groen van binnenuit groen van binnenuit
groen van binnenuit
groen van binnenuit
groen van binnenuit
groen van binnenuit
groen van binnenuit
groen van binnenuit
groen van binnenuit
groen van binnenuit groen van binnenuit groen van binnenuit groengroenvan binnenuit van binnenuit groen van binnenuit groen groen van van binnenuit binnenuit groen van binnenuit groen van binnenuit groen van binnenuit groen van binnenuit groen van binnenuit van binnenuit groen van groen binnenuit
tal anderen. Op verzoek van ouders met kinderen en jongeren op de openbare school kan de vakdocent HVO hierin een speciale opdracht vervullen. Samen met de leerlingen onderzoekt zij of hij het leven en samenleven en laat daarbij zien wat humanisme voor elk individu en de (wereld)samenleving als geheel betekenen kan. Als de leerlingen door de lessen naar eigen zeggen weerbaarder in het leven staan, met een zelfgekozen of samengestelde levensfilosofie als kompas, dan kan de missie van de vakdocent HVO als voltooid worden beschouwd. Dan kunnen de leerlingen op eigen kracht verder spoorzoeken en zichzelf daarmee vormen. Dit spoort bij uitstek met humanisme.
1
Twee sporen
1. Spoorzoeken Nico Stuij
5. Duurzame zelfzorg voor moderne zinzoekers Over Joep Dohmen en humanistische levenskunst 14. Diepgaande natuurervaringen met Sharing Nature Leermethode voor natuur- en milieu-educatie 32. Promotieonderzoek Humanistisch Vormingsonderwijs op de openbare basisschool Verzoek van Eveline Oostdijk
10.
Voorbeeldfiguren 10. Op een mooie lentedag! Verslag van zichtbare HVO-lessen over natuur 16. De 100 van HVO Interview met Marjan Minnesma 28. Wie wil er een boom adopteren? Interview met Myscha Wigboldus
2
#HVO november 2012
16.
28.
4. Websites 18. Groen op Twitter 26. Groene lessen groeien uit tot project
Inspiratie
26.
30.
"Als de leerlingen door de lessen naar eigen zeggen weerbaarder in het leven staan, met een zelfgekozen of samengestelde levensfilosofie als kompas, dan kan de missie van de vakdocent HVO als voltooid worden beschouwd."
6.
Verdieping
Oogsten
Nico Stuij, directeur Stichting HVO
nummer 2, oktober 2012
22. 9. Kan een mens altijd gelukkig zijn? 19. Tekenen voor Vrede 22. Gewoon het leven vieren...
Zowel de openbare school als HVO heeft een onafhankelijke opdracht, respectievelijk verwoord in de kerndoelen van de school en de streefdoelen voor het vormingsvak HVO. Zij volgen ieder hun eigen spoor. Wat hen echter bindt is hun beider streven hun leerlingen zo veel mogelijk mee te geven. Die intentie heeft geleid tot een samenwerkingsovereenkomst tussen de belangenorganisaties in het openbaar onderwijs en de sector GVO en HVO. Het gezamenlijke streefdoel is alle ouders met leerlingen in het openbaar onderwijs (po en vo) in staat te stellen te kunnen kiezen voor GVO en HVO. Van de vakdocenten GVO en HVO als specialisten in vorming wordt verwacht samen met de school naar meerwaarde te streven, om de leer- en vormingsopbrengsten voor de leerlingen zo groot mogelijk te maken. Vanzelfsprekend binnen de mogelijkheden, die in elke situatie anders kunnen zijn. Samen met de ouders en de school spoorzoeken naar meerwaarde, is mijn persoonlijke motto voor het schooljaar 2012-2013.
Inhoud
Artikelen
12.
12. Schone kunst 20. Joke Zonneveldprijs uitgereikt aan ‘groene duizendpoot’ 23. Duurzame kennisbasis 24. Mens en natuur 30. Sociaalecologisch burgerschap: 30. de uitdaging voor modern humanisme
#duurzaam #groen #filosofie #levenskunst #vorming #natuur #samenleven #verwondering #betrokkenheid #humor #zorg #verbinding #waarderen #creativiteit #aandacht #verantwoordelijkheid #welbevinden #kiezen #openheid #ervaren #dialoog #innovatief #buiten #idealen #verandering #spelen #ontvankelijkheid #beleving #milieu #kwetsbaarheid #onderzoeken #ontwikkeling #voelen #integriteit #plezier #ethiek #ecologisch #aarde #gezondheid 3
Groener, eerlijker en leuker leven
NIEUW: Website HVO
Stichting HVO heeft een nieuwe website. Kleurrijk en in één oogopslag helder wat haar corebusiness is: Opleidingen en Trainingen vanuit humanistisch perspectief. Met hoofd, hart en handen richt men zich op onderwijs en het werkveld opvoeding.
oer.natuurmonumenten.nl
4 #HVO november 2012
hetkanWel blogt over allerlei verschillende onderwerpen die te maken hebben met groener, eerlijker en leuker leven, zoals groene energie of een duurzame lifestyle. Veel ‘groene tips’, want – zo citeert hetkanWel Kermit de Kikker – “het is niet makkelijk om groen te zijn.”
Met OERRR biedt Natuurmonumenten kinderen ruimte om buiten te spelen, angsten te overwinnen, leren vertrouwen op zichzelf en kennis te maken met dieren en planten.
Stichting Duurzaam Verder
Maak je eigen groene gids
Op de website van Good & Green Guides vind je reisgidsen waarin getoond wordt hoe je van een stad kunt genieten en tegelijkertijd voor andere mensen en het milieu kunt zorgen. Lesidee: Maak met leerlingen een Good & Green Guide van hun dorp, stad of provincie!
www.hetkanwel.net www.goodandgreenguides.com
www.hvo.nl
Beleef OERRR!
In verbondenheid met de natuur
Een verzameling van artikelen over alle mogelijke onderwerpen rondom groen bezig zijn: briljante groene ideeën, groen ondernemen, groen stemmen bij verkiezingen enzovoort. Deze site is een initiatief van Stichting Duurzaam Verder. Een voor HVO welbekende site. Klik eens door naar ‘De Natuur’. Je vindt er mooie voorbeelden, zoals het cameraspel, mandala van mooie bloemen en sneeuwstappen. “De natuur is een geweldige opvoeder. Het intens beleven van de kracht, pracht, rust, creativiteit, ritmes, de kringloop van leven en dood wortelt kinderen in zichzelf.”
www.groenverder.nl www.opgroeieninverbondenheid.nl
"De hedendaagse mens bevindt zich in een crisis vanwege een continu gevoel van onvermogen."
Schrijfster Franka Treur schreef in 2006 het essay Maak iets van je leven! Maar wat?. Ze vergelijkt daarin de moderne samenleving met een panopticumgevangenis: een koepelgevangenis waarin de cellen gebouwd zijn rondom een centrale toren op een binnenplaats. Vanuit de toren kunnen alle cellen bekeken worden. De bewaker is alleen onzichtbaar, waardoor de gevangenen niet weten wanneer ze bekeken worden. Dit kan dus te allen tijde zo zijn, waardoor de gevangene zich altijd bekeken voelt. Hierdoor wordt hij verantwoordelijk voor zijn eigen gedrag en wordt hij zijn eigen bewaker. “Het panoptisch systeem creëert individuen die voor zichzelf verantwoordelijk zijn. Ook voor hun eigen succes”, schrijft Treur. “Er is sprake van een positieve macht die niet verbiedt, maar die het individu aanzet tot zelfreflectie. Kan ik mezelf nog verbeteren?”
door Kim Dusch
1
De documentaire is te bekijken op www.hollanddoc.nl.
De filosoof Charles Taylor bestempelt dit fenomeen als ‘de malaise van de moderniteit’. De hedendaagse mens bevindt zich in een crisis vanwege een continu gevoel van onvermogen. Er is veel aandacht voor het zelf (‘wees jezelf’, ‘word jezelf’) vanwege de individualisering van de samenleving, maar het is onduidelijk hoe je dit zelf goed kunt vormgeven. Treur zet de midlifecrisis, waarin de vijftiger wil losbreken uit vaststaande kaders,
In 2010 verscheen de documentaire Alles wat we wilden van Sarah Domogala 1. De documentaire geeft een inkijk in het leven van vijf jonge ambitieuze mensen die worstelen met de ongelimiteerde mogelijkheden van hun generatie: ‘the sky is the limit’. De eisen die ze aan zichzelf stellen zijn torenhoog en de angst om te falen is groot. Ze hebben continu het gevoel niet te voldoen.
Zo is het tegenwoordig ook: niemand legt je iets op, maar ook niemand zegt wanneer het goed genoeg is. Dit zorgt voor veel keuzestress en een ‘bodemloze-put gevoel’ dat het altijd beter moet. De generatie jongeren tussen 20 en 35 heeft ‘alles wat ze wilden’: ze zijn aangekomen bij de bovenste trede van de piramide van Maslow: zelfverwezenlijking. Er zijn echter geen kaders (meer) die aangeven wat goed is en de druk om de beste te willen zijn is groot.
Duurzame zelfzorg voor moderne zinzoekers
Tips: Websites
5
6 #HVO november 2012
"Levenskunst uitoefenen betekent ‘een leven lang leren’, duurzaam voor jezelf zorgen."
Dohmen benadrukt het belang van onderwijs in deze kwestie. Het is belangrijk jongeren te begeleiden in hun zoektocht naar zin- en vormgeving van hun eigen leven, om hen te leren een kader te scheppen en een realistisch beeld van hun eigen leven en mogelijkheden te laten vormen. Om handen en voeten te geven aan het begeleiden van dit proces heeft Dohmen voor Stichting HVO het ‘Atelier van de Humanistische Levenskunst’ ont-
worden beïnvloed en ons daar bewust van te zijn, zoals de ‘positieve macht’ die Treur beschrijft. Zo schets je een richting (prioriteiten) en een kader (omgeving) voor jezelf, waarbinnen je gaat kijken: Hoe ga ik dan zorgen voor mezelf? Wat heb ik nodig? Door gesprekken met anderen, meditatie, sport et cetera. En als laatste de vraag: Wat wil je met je leven? Of zoals Foucault het zegt: “Wat voor kunstwerk wil je van je leven maken?”
Sinds 2010 is Joep Dohmen in dienst bij Stichting HVO. Dohmen is hoogleraar Wijsgerige en praktijkgerichte ethiek aan de Universiteit voor Humanistiek en houdt zich bezig met deze vraag naar de vormgeving van het moderne leven. Volgens Dohmen biedt de filosofie van de levenskunst uitkomst. In zijn boek Brief aan een
tegenover de quarterlife crisis, waarin de twintiger naarstig op zoek is naar een kader. Taylor bemerkt dat hedendaagse individuen zich niet meer verhouden tot een groter geheel, maar vooral op zichzelf gefocust zijn. En dat terwijl zingeving eigenlijk alleen tot stand kan komen in relatie tot anderen. Het is belangrijk ons te oriënteren op een idee van ‘het goede’, omdat we ons onontkoombaar bevinden in een omvattend moreel geheel. Er bestaat namelijk zoiets als morele objectiviteit, zegt Taylor, iets wat in onze tijd sterk wordt ontkend. Bijvoorbeeld respect voor het leven, integriteit, welzijn en ontplooiing van anderen zijn krachtige universele morele idealen.
"Wat voor kunstwerk wil je van je leven maken?"
wikkeld, waarin filosofische concepten concreet worden gemaakt. Ook gaf hij in het voorjaar van 2012 een training aan directeuren van scholen in het voortgezet onderwijs, over het belang van levenskunst in het onderwijs. Dohmen draagt hiermee bij aan de missie van Stichting HVO om mensen te inspireren tot zelfvorming als betekenisgevend doel op zichzelf en ter bevordering van goed samenleven. Om de moderne zinzoekers zinvinders te laten worden. #
Dohmen pleit, in navolging van filosoof Michel Foucault, voor souci de soi (zelfzorg). Levenskunst uitoefenen betekent ‘een leven lang leren’, duurzaam voor jezelf zorgen. Hoe geef je dat vorm? Voor de moderne mens is prioriteiten stellen belangrijk: waar willen we onze aandacht naar uit laten gaan? We kunnen tenslotte niet álles! Ook is het volgens Foucault belangrijk te kijken door welke regels en maatschappelijke ideeën we
Wie is mijn expert? Er zijn veel gebieden waarop mensen zich willen en kunnen ontwikkelen. Dit vraagt om een continue reflectie. Het is handig hierin ‘raadgevers’ te hebben. Mensen tot wie wij ons kunnen verhouden. Welke mensen vinden wij inspirerend? Wie vinden wij op een bepaald gebied de beste? Wat is mijn levensstijl? “We hebben maar één keus”, citeert Dohmen socioloog Giddens, “en dat is kiezen.” Het is belangrijk bepaalde ijkpunten te hebben: een eigen stijl met gewoontes, vaardigheden en oriëntaties. Volgens Taylor is het bijvoorbeeld belangrijk een morele oriëntatie te maken: welke waarden zijn nu echt belangrijk voor mij? Om deze vervolgens als voedingsbodem voor je doen en laten in te zetten. Met wie verbind ik mij? Evenals Taylor schetst Dohmen het belang van anderen. Door je te verhouden tot en te verbinden met anderen wordt je leven zinvol. Dohmen wijst op ‘sociale zelfontplooiing’: een vorm van leven waarin mensen hun leven zin geven op een eigen manier maar samen met anderen.
middelmatige man schrijft hij: “De hamvraag is deze: waaraan ontlenen laatmoderne individuen hun nieuwe zelfvertrouwen?” Er zijn drie vragen waarop mensen een antwoord moeten zoeken om een eigen kader te scheppen, waar we zo naar op zoek zijn.
"Het is belangrijk bepaalde ijkpunten te hebben: een eigen stijl met gewoontes, vaardigheden en orientaties."
7
Tijdens de interviews loop ik langs de tafels en hoor ik vragen als: “Kun je altijd gelukkig zijn?”, “Was het vroeger gemakkelijker om gelukkig te zijn dan nu?”, “Kan een mens oud en ziek zijn en toch gelukkig?” De meningen zijn verdeeld, maar over één ding zijn we het allemaal eens: geluk hoeft niets te kosten en het zit in de kleine eenvoudige dingen van het leven. De geur van een bloem, de smaak van een appel, een foto van een dierbare, en zelfs het gebruik
Een beetje zenuwachtig pak ik de microfoon en vraag of er mensen zijn die iets hebben meegenomen wat hen gelukkig maakt. Vele vingers gaan de lucht in en jong en oud delen hun verhaal: een trouwfoto uit lang vervlogen tijden, plakboeken vol dierbare herinneringen, een klein kristallen uiltje, veilig weggeborgen onder een dot watten. De ene dierbare herinnering volgt op de andere.
Vandaag is het zover! Met zijn allen gaan we naar het zorgcentrum om met de bewoners in gesprek te gaan over ‘geluk’. Hoeveel ouderen er zullen komen is niet bekend. Om half tien druppelen de eerste gasten binnen, maar niet veel later is elke stoel bezet. Trots als een pauw zie ik hoe de leerlingen zich netjes voorstellen en een plekje veroveren tussen de oudere generatie met leeftijdsverschillen van meer dan zestig jaar.
Wat een fantastische ochtend! Met een blij hart verlaat ik zorgcentrum Skilhiem te Stiens. De afgelopen zeven HVO-lessen hebben in het teken gestaan van geluk. Samen met 29 leerlingen uit groep 8 van obs De Twilling hebben we de maakbaarheid van geluk onderzocht.
Kan een mens altijd gelukkig zijn?
Karin van Eis (vakdocent HVO (Harten Volledig Open!))
Help de wereld
Wat doen we toch met ons land, met wie heb je nou een echte band?
We maken fouten en dan gaan we weer door, maar de drempels blijven op het spoor.
Soms proberen we de fouten weer beter te maken, daarom gaan we nu ons geld kwijtraken.
Zonnepanelen, spaarlampen, dat gaat van ons loon, is dat wel gewoon?
We willen een groene natuur met bomen, gaat dat ooit nog goed komen?
Wij doen ons best, maar wat doet de rest?
Kwaliteit van de wereld is van belang, net als vogelengezang.
Wat is er nou mooier dan de natuur? dat is pas echt puur.
Twee brugklasleerlingen bij de lessen Levens beschouwing, Melanchthon Schiebroek
#HVO maart 2012
Dus doe je best, ga van Noord naar West,
Maak alles beter, maar niet alleen, help de wereld dan weer op de been.
Katja Vasic, 12 jaar
8
Rond half twaalf bedank ik jong en oud voor het delen van hun hart en vertel ik dat we afsluiten met een ‘Free Hug’. Een wereldwijd fenomeen waarbij we de ander uitnodigen voor een warme omhelzing of knuffel. Dat is niet tegen dovemansoren gericht. Overal zie ik mensen knuffelen, bij mij biggelt een traan over mijn wangen en ik ben niet de enige vandaag, ons aller hart is geraakt en zelden heb ik zoveel gelukkige gezichten gezien: missie geslaagd! Wat mij vandaag duidelijk is geworden: als we elkaar benaderen vanuit ons hart is er geen verschil meer tussen jou en mij, dan zijn we ten diepste met elkaar verbonden!
van een rollator en rolstoelen worden benoemd als geluk! Een oudere meneer vertelt dat het mogelijk is om je gelukkig en verdrietig tegelijkertijd te voelen. Een dame in rolstoel deelt haar hart met prachtige woorden; sinds lange tijd voelt ze zich niet meer gelukkig maar deze ochtend heeft haar weer een sprankje hoop en geluk gegeven.
Femke Oosterhuis, 12 jaar
Als we het maar gebruiken, dan redt de aarde het wel!
Zonnepanelen, spaarlampen, windmolens, heel snel!
Is dit door oorzaak, is er een oplossing?
Uitlaatgassen
Is er last van luchtvervuiling.
CO2
Hoe je het één van het ander scheidt.
Recyclen
Is het goed of heeft het geen kwaliteit?
Duurzaamheid
"Wat mij vandaag duidelijk is geworden: als we elkaar benaderen vanuit ons hart is er geen verschil meer tussen u en mij, dan zijn we ten diepste met elkaar verbonden."
9
"Ik besloot de leerlingen op zoek te laten gaan naar een herinnering, een ervaring, een ‘magic moment’ in de natuur."
Op een mooie lentedag! door Isabel van Duijne
Op een mooie lentedag kwam ik met een geheel nieuw en fris onderwerp mijn stagegroep (groep 6 van de Anne Frankschool in Bleiswijk) binnen. Om maar meteen met de H in huis te vallen vroeg ik: “Waar denken we aan bij het begrip ‘natuur’?” Dikke gekleurde stiften en een groot papier lagen in het midden van de kring. De blije gezichtjes betrokken al gauw. Om de beurt schreven de leerlingen iets op: vervuiling, ontbossing, afval, zure regen, bedreigde dieren, uitsterven. Op aanvullingen als bergbeekjes, bloesembomen en een opsomming van een reeks viervoetige medebewoners van onze planeet hoefde ik in deze les niet meer te rekenen.
10
#HVO maart 2012
Wat is er aan de hand? Volgens deze jonge kinderen is de wereld al als verloren beschouwd. Kinderen maken zich zorgen als ze met doemscenario’s geconfronteerd worden vanuit de media en voelen zich machteloos. Maar machteloosheid leidt ertoe dat mensen geen verantwoordelijkheid meer nemen. Hoe krijg ik deze prille spruiten weer een beetje blij als ze aan de natuur denken? Ik besloot de leerlingen op zoek te laten gaan naar een herinnering, een ervaring, een ‘magic moment’ in de natuur. Iedereen had wel iets meegemaakt en wilde er graag over vertellen: paddenstoelen zoeken in Hongarije, verdwalen in de bergen, oog in oog met een leeuw in Afrika of gewoon in bomen klimmen in de achtertuin of op de golven drijven in de zee. Vanuit deze ervaringen hadden we een nieuw uitgangspunt om te ontdekken wat de natuur voor ons betekent. Hoe afhankelijk zijn we van de natuur en welke verantwoordelijkheid hebben we voor de natuur? Ik heb ze allemaal een potje aarde gegeven met een paar zonnebloempitten. Elke week werden aan het begin van de les ‘groenevingertips’ uitgewisseld. Interessante ontdekkingen werden gedaan. Eén pit had besloten om met de worteltjes naar boven te groeien. Een andere leerling wist zijn kwetsbare sprietje nog te redden toen zijn moeder het met potje en al in de vuilnisbak had gegooid. Aan het einde van de lessenreeks hebben de leerlingen in groepjes een filmpje gemaakt. Om het helemaal echt te maken hebben ze gewerkt met een regisseursplankje. “Take one!” Terwijl ik de groepjes om de beurt filmde, maakten de andere groepjes een poster met de titel van hun filmpje: ‘Allemaal los voor een groot pandabos’, ‘Kleine dingen hebben grote gevolgen’ en ‘Ruim de rommel op en red de dieren’.
Hun inzet en positieve energie heeft mij vleugels gegeven. Het enthousiasme heeft doorgewerkt op de leerkracht van de groep. Hij heeft de drie filmpjes op de website van de school gezet en zo de ‘oogst’ van vijf HVO-lessen over het thema ‘natuur’ zichtbaar gemaakt voor de ouders en andere belangstellenden. In het boekje van Bas van Lier (Hoeveel papier gaat er in een boom?) staan 50 vragen van kinderen over duurzaamheid. Op de laatste pagina geeft hij antwoord op de vraag: Komt het ooit nog goed? Deze pagina heb ik voor de leerlingen gekopieerd en meegegeven. Voor als ze weer eens somber zijn, op een mooie lentedag … #
"Het enthousiasme heeft doorgewerkt op de leerkracht van de groep. Hij heeft de drie filmpjes op de website van de school gezet en zo de ‘oogst’ van vijf HVO-lessen over het thema ‘natuur’ zichtbaar gemaakt voor de ouders en andere belangstellenden."
11
Graffiti als hedendaagse kunstvorm is lang underground geweest (de werken op treinen, openbare gebouwen of onder bruggen), maar komt nu steeds meer uit het illegale circuit. Niet alleen gebruiken bijvoorbeeld scholen of restaurants graffiti als decoratie, ook worden mooie schilderingen buiten meer gewaardeerd. Hoewel graffiti steeds meer geaccepteerd wordt, zitten er enkele grote nadelen aan deze kunstuiting. Vaak wordt een tekening (piece) zonder toestemming ergens op gezet. En wat dacht je van al die schijnbaar onbeduidende krabbels (tags) op muren? Bovendien bevatten de spuitbussen veel schadelijke stoffen die niet goed zijn voor het milieu.
Schone kunst door Kim Dusch
Een bekende – maar daarom niet per se beminde – kunstvorm is graffiti. Begin jaren 80 waaide deze vorm van street art over naar Nederland en inmiddels tref je het hier vrijwel overal aan. Het woord ‘graffiti’ betekent ‘ingekraste tekening’. Terugkijkend in de geschiedenis zou je kunnen zeggen dat graffiti iets is van alle tijden: de neanderthalers tekenden op rotsen, de Egyptenaren tekenden hiërogliefen in hun piramides en de Romeinen kondigden hun gladiatorenspelen op deze manier aan.
De maatschappelijke trend om meer aandacht te besteden aan duurzaamheid en een ecologische levensstijl is ook doorgedrongen in de wereld van de graffitikunstenaars. Zo is de zogenaamde reverse graffiti ontstaan. ‘Reverse’ betekent ‘omdraaien’: normaal wordt graffiti ergens op gespoten, nu wordt iets schoongemaakt om een tekening te maken. Er wordt een sjabloon op een vies stuk straat of muur gelegd, waar vervolgens met de hogedrukreiniger overheen gegaan wordt. Denk maar aan een smerige auto waar iemand ‘vies’ op heeft geschreven door dat stukje schoon te maken. Zo wordt van de nood een deugd gemaakt! Ook is deze vorm van graffiti niet illegaal en wekt het veel minder irritatie op bij mensen. Een andere vorm van groene graffiti is mos graffiti. Hierbij wordt pas echt van de nood een deugd gemaakt. Mos is bij velen geen geliefd groen: het groeit tussen de tegels en is moeilijk onder controle te houden. Bij mos graffiti wordt in plaats van verf mos gebruikt om een afbeelding te maken. Dat betekent geen schadelijke stoffen voor het milieu, maar ook een vorm om van mos te genieten! Deze vorm van graffiti is bovendien ook erg gemakkelijk zelf thuis uit te voeren, of op school met de leerlingen.
Wat heb je nodig? • Een aantal stukken mos • Een halve liter yoghurt óf een blikje bier óf 300 - 400 ml karnemelk • Een halve theelepel suiker • Een plastic bakje met deksel • Een verfkwast • Een plantenspuit
Wat moet je doen? Mix de ingrediënten in een blender door elkaar totdat je een gladde, romige substantie hebt. Neem deze mee in je bakje en maak met de verfkwast je kunstwerk, bij voorkeur op een enigszins vochtige plek. Houd je kunstwerk de weken erna in de gaten en maak het af en toe vochtig met de plantenspuit. #
n gemaakt Deze afbeeldingen zij na Garforth: door kunstenares An .uk
www.crosshatchling.co
Meer groene graffiti van mos artists:
- www.green-graffiti.nl - www.environmentalgraffiti.com
13
14 #HVO november 2012
Ga, voordat je met kinderen de natuur in gaat, zelf het gebied in. Bedenk waar je welke activiteiten kunt doen en vooral welke ervaringen je kinderen daarmee kunt geven. Staat er bijvoorbeeld een mooie grote
Geblinddoekt op pad
In dit spel is het ene kind de ‘camera’ en sluit de ogen. De ‘fotograaf’ begeleidt de camera voorzichtig naar iets moois. Als de fotograaf tweemaal op de schouder van de camera tikt, doet deze zijn ogen open en kijkt een paar seconden, tot de fotograaf opnieuw tikt en de ‘lens’ weer sluit. Maak zo een aantal foto’s. Wissel daarna om.
Cameraspel
Begin in een kring en geef iedereen een briefje. Op het startsein begint iedereen de geluiden, gedragingen en bewegingen te maken van zijn dier. Elk dier probeert zijn partner te vinden. Hebben de dieren elkaar gevonden, dan gaan ze samen naar ‘de ark’ (een plek bij de spelleider). Het spel stopt wanneer iedereen ‘aan boord’ is!
Neem evenveel briefjes als er spelers zijn. Schrijf steeds op twee briefjes een dier dat gemakkelijk te herkennen is aan zijn uiterlijk, gedrag of geluid (kikker, vlinder, slang, eend, olifant et cetera). Bij een oneven aantal deelnemers bestaat de laatste set uit drie gelijke kaarten. Vouw de briefjes dicht en schud ze goed.
De Ark van Noach
ervaringen. Zo verdiept het leren en groeit de groepsbinding. Hieronder een voorbeeld van een serie Sharing Nature-spelvormen, gestructureerd volgens de didactiek van Flow Learning, die je direct met een groep kinderen in de natuur kunt doen.
Anne Mijke van Harten van Earth Games is vertegenwoordiger van Sharing Nature in Nederland. Ze ontwikkelde een kaartenset met 20 Sharing Nature-spelvormen en geeft workshops Sharing Nature voor leerkrachten en NME-begeleiders. Het Nederlandse boek Sharing Nature verschijnt in maart 2013 en kost in de voorintekenactie € 25,- i.p.v. € 32,50. Meer informatie: www.a3boeken.nl, www.sharingnature.nl en www.earthgames.nl
Wanneer kinderen zich verbonden voelen met de natuur, heeft dat niet alleen invloed op hun welzijn, gezondheid, ontwikkeling en weerbaarheid, maar zorgt dit er ook voor dat zij zich als volwassenen natuur- en milieuvriendelijk gedragen. Sharing Nature® is een leermethode voor natuur- en milieueducatie, ontwikkeld door Joseph Cornell in de VS. Sharing Nature wordt wereldwijd ingezet om kinderen diepgaande ervaringen op te laten doen in de natuur. Elke Sharing Nature-spelvorm creëert een beleving waarin kinderen zich verbonden kunnen voelen met de natuur en waarin ze diepgaand leren. Dit artikel geeft praktische voorbeelden van Sharing Nature-spelvormen die direct met kinderen in de natuur gedaan kunnen worden.
door Anne Mijke van Harten
Zoek een mooie plek waar de hele groep kan zitten. Maak drietallen. A schrijft een zin en geeft het papier aan B. B schrijft er een zin onder, vouwt het papier om en schrijft een derde zin onder de vouw. C beantwoordt de zin die nu zichtbaar is weer met een volgende zin en vouwt het papier nogmaals om. C schrijft nog een zin onder de vouw die weer door A wordt beantwoord. Vouw het papier open. De groepjes dragen nu als afsluiting de natuurgedichten aan elkaar voor. #
Natuurgedichten
boom, laat de kinderen dan via een lang touwparcours geblinddoekt bij die boom uitkomen. Vraag ze stil op hun rug te gaan liggen en laat ze dan hun blinddoek afdoen. Het beeld van de boom dat je zo meegeeft, zal in hun geheugen gegrift staan. De ervaring die het kind op deze manier opdoet, is heel anders dan alleen vertellen over wat voor boom het is. Dit is de kern van het werken met Sharing Nature en Flow Learning: de spelvormen/activiteiten zo programmeren dat kinderen zélf diepgaande en directe natuurervaringen op kunnen doen.
Reflecteer samen met de kinderen op wat zij hebben meegemaakt en hebben geleerd. Deel inspiratie en
Fase 4: deel inspiratie en ervaringen
Zorg ervoor dat kinderen een eigen, diepgaande ervaring in de natuur hebben en op kunnen gaan in de ervaring (flow).
Fase 3: zorg voor directe natuurervaringen
Breng door gerichte aandacht via de zintuigen (zien, luisteren, ruiken, voelen) het denken tot rust. Er komt concentratie en focus.
Fase 2: concentreer de aandacht
Begin met actieve, speelse activiteiten waar kinderen hun energie in kwijt kunnen. Dit zorgt voor een goede start en enthousiaste sfeer.
Fase 1: stimuleer enthousiasme
Flow Learning™ is het didactische concept achter Sharing Nature. Hiermee bied je de natuurspelvormen in een specifieke volgorde aan. Elke fase heeft een specifieke werking. Per fase kies je één of meer spelvormen. Zo neem je kinderen in vier fasen mee naar een steeds intensere beleving van de natuur en sluit je aan bij de volgende kerndoelen: 9, 34, 37, 39, 40, 41, 43, 46, 54 en 58.
Flow Learning
Diepgaande natuurervaringen met Sharing Nature Tip: Kijk voor meer spelvormen op www.sharingnature.nl
15
"Eigenlijk vind ik volhoudbaarheid, die term gebruiken ze in Belgie, een mooiere kreet."
‘De 100 van HVO‘ door Saskia Heusèrr Tijdens het voorjaarssymposium Groen van binnenuit op 24 maart 2012 bracht de begenadigde spreker Henk Manschot ons op het idee voor De 100 van HVO. Manschot: “Zou de Duurzame 100 van Trouw ons niet kunnen inspireren om een lijst van 100 enthousiaste en creatieve mensen samen te stellen, die bij de uitwerking van het programma van sociale en ecologische vorming betrokken kunnen worden en die graag een keer in het onderwijs willen optreden?”
Stichting Urgenda wil Nederland van onderop en vanuit het bedrijfsleven verduurzamen zonder overheidssteun. Het afgelopen jaar heeft Minnesma 50.000 zonnepanelen verkocht aan particulieren, scholen, bedrijven en kerken, zonder een cent subsidie. Momenteel is Minnesma in gesprek met een bedrijf dat multifunctionele daken ontwerpt. Als de zon schijnt komen de zonnepanelen boven. Als er veel stikstof in de lucht zit, draait het plantendek boven dat stikstof opneemt. 16
#HVO maart 2012
De Duurzame100 van Trouw Het uitgangspunt van de Duurzame 100 van Trouw luidt: Wie is in het afgelopen jaar in staat gebleken een duurzame boodschap over te brengen aan een groot publiek, op een authentieke, geloofwaardige en overtuigende manier? En is deze persoon in staat geweest burgers aan te zetten tot gedragsverandering? Zo ontstaat een lijst van de 100 meest invloedrijke Nederlanders op het gebied van duurzaamheid.
Doen we! Met De 100 van HVO kunnen we de creatieve, ecologische energie die in de samenleving aan het ontstaan is, in de scholen en de lessen HVO brengen én betrekken we de scholen bij de samenleving. De hoogste tijd dus om op zoek te gaan naar die 100 enthousiaste en creatieve mensen die graag een keer in het onderwijs willen optreden en leerlingen (en hun docenten) willen inspireren om groener te denken en doen. Als je zulke mensen kent, stuur dan je nominatie naar:
[email protected] en vermeld kort waarom je die persoon aandraagt voor De 100 van HVO. Volg de voortgang via de website www.hvo.nl.
De onbetwiste nummer 1 In het kader van de lancering van onze 100, stelden we Marjan Minnesma, directeur van Urgenda, een aantal vragen. Sinds vorig jaar voert zij de lijst de Duurzame 100 van Trouw aan als de ‘onbetwiste nummer 1’.
Wanneer sloeg de ‘groene vonk’ bij jou over? Marjan: “Toen ik jong was, heette het nog geen duurzaamheid. Klimaat en broeikas was in de jaren zeventig nog niet aan de orde. De groene vonk zat eerder in de omgeving waarin ik opgroeide. Mijn opa was boer en ik ben opgegroeid met weidevogels, het liefst lag ik op het konijnenhok naar de vogels te kijken.” Marjan noemt zichzelf dan ook een echt natuurkind dat genoot van al
het groen om zich heen. Ze besefte ook al snel hoe kwetsbaar de natuur is, dat we natuur moeten beschermen en de aarde voor de volgende generaties dienen te bewaren. Marjan: “Ik ben altijd bezig geweest met de vraag Hoe kan het anders, wat zijn wegen? en ging steeds beter de samenhang zien, en ik ontdekte: het is een breder verhaal. Hoe meer je weet, hoe ongeruster je wordt. In no time wordt de aarde verwoest.”
Welke ervaring is jou het meeste bijgebleven als nummer 1 van de lijst de Duurzame 100 van Trouw? “Sindsdien ben ik nog veel vaker gevraagd als spreker, maar het leukst vond ik nog wel de reactie van een groep jonge vrouwen met wie ik samenwerk. Ze zitten vaak vooraan, het zijn echte fans. Zij waren nog veel blijer dan ikzelf: een VROUW op één! Dat het zo’n voorbeeldfunctie kan hebben, is inspirerend. Het heeft op die jonge meiden zo’n effect, ze vertellen me enthousiast dat ze een paar jaar geleden nog luisterden naar mijn college en nu worden ze, als studenten van Future Planet studies en VNjongeren, zelf als spreker gevraagd.”
Wat zou je docenten willen meegeven, als zij binnen hun lessen sociaal-ecologische vorming willen bijdragen aan het verduurzamen van het onderwijs? “De scholen op Texel zie ik als een prachtig voorbeeld. Er is daar door bevlogen mensen van Ecomare en docenten van de scholen een duurzame leerlijn ontwikkeld. Het wordt breed gedragen en is in de normale leerlijn vervlochten. Texelse Tim, een pop in de klas, maakt deel uit van de duurzame leerlijn. De leerlingen gaan naar buiten, ook samen met de boswachter. Ze vangen kroos, zitten met hun neus in de sloot. Dat is voor mij de manier waarop nieuwe generaties bewust gemaakt kunnen worden van de waarde van natuur en waarom duurzaamheid zo belangrijk is. Eigenlijk vind ik volhoudbaarheid, die term gebruiken ze in België, een mooiere kreet.” # 17
Zoek je duurzame inspiratie? @VDWVM tweet vandaag elk uur een duurzaam weetje ihkv #1010nl #dvdd12
Urgenda:@urgenda Kind uit groep 8 vraagt tijdens @Voorleesactie #dvdd12 @1010nl om meer lessen over #duurzaamheid! Geweldig! pic.twitter.com/kWGp0JtU
Marieke Zwinkels:@MariekeZwinkels Dat wat aandacht krijgt groeit. Hoe dan met pesten omgaan? #verbinding http://lnkd.in/EQAHFt
Line De Vlamynck:@LVlamynck Meer van dat. #betrokkenheid #initiatief “@dsoverkiezingen: Leraar ontwikkelt verkiezingsbundel voor leerlingen http://goo.gl/fb/qLoaZ ”
In HVO wordt gewerkt vanuit het humanisme als inspiratiebron. Humanisme is een seculiere levensbeschouwing, die de menselijke waardigheid centraal stelt. Vrijheid en verantwoordelijkheid, betrokkenheid en gelijkwaardigheid zijn hierbij kernwaarden. Via onze lerarenopleidingen (hbo-bachelor HL en hbomaster HL) of trainersopleiding kun je aan de slag gaan als HVO-vakdocent in het basis- of voortgezet onderwijs of als HVO-trainer in het werkveld opvoeding. Groepsleerkrachten in het openbaar basisonderwijs kunnen een certificaat hiervoor behalen door het volgen van de eenjarige basisopleiding HL in deeltijd.
Meer informatie: www.hvo.nl/opleidingen Stichting HVO humanistisch centrum voor onderwijs en opvoeding
18
#HVO november maart 2012 2012
Het spel over behoeften en rechten van kinderen Nodig of Overbodig van Gabriele Berendt vormt een belangrijk
Marietta Smid:@MariettaSmid
Wil jij graag kinderen begeleiden bij het ontwikkelen van een persoonlijke levensbeschouwing en een open houding? Dit kan in de HVO-les door hen gezamenlijk eigen levensvragen, ervaringen en ideeën te laten onderzoeken op een kritische en creatieve manier. Specifiek in HVO is de dialoog tussen kinderen. Zo leren ze zichzelf en de ander beter kennen en verschillen te respecteren. Daarmee leren zij ook bewust keuzes te maken en daar verantwoordelijkheid voor te nemen. Ook van belangrijke figuren uit de humanistische traditie, zoals de filosofen Erasmus en Spinoza kunnen kinderen veel leren over het leven en het omgaan met elkaar in een democratische samenleving.
Tekenen voor Vrede
Lancering @Greenchoice @WarmeTruiendag op #dvdd12 Bewuster, minder en schoner #energieverbruik: http://flpbd.it/WRG8a #groen #duurzaam
Gabriele Berendt, Hanna ten Zijthoff en Anke Polak
Jeanette Dierick:@feelgood_design
Ook HVO-docent Heleen Blaazer schreef een prachtig verhaal voor het project ‘Tekenen voor Vrede’: Ik teken voor Vrede. Zij werkte verschillende gezichtspunten en aspecten die met vrede en vredeseducatie te maken hebben, op een heel mooie en interessante manier uit.
Werken aan #sociaalecologische #vorming in #humanistisch perspectief. Bouw je mee aan de lijst van ‘de 100 van HVO’? http://bit.ly/Rwqm70
Voor leerkrachten die geïnteresseerd zijn: je kunt je inschrijven door € 15,- te storten op rekeningnummer 79911 (ING) t.n.v. het Humanistisch Vredesberaad, Alphen aan den Rijn, o.v.v. TVV. Je ontvangt dan het lespakket, inclusief de poster, en een inlogcode waarmee je op het beveiligde deel van de site kunt komen.
Stichting HVO:@hvo_nl
In het lespakket staan bijzondere vredesverhalen van onder anderen de kinderboekenschrijver Dolf Verroen en de joodse onderduikster Ali Denneboom. Beiden zijn zij inmiddels in de tachtig, maar ze hebben op bijzondere wijze de aftrap van het project ‘Tekenen voor Vrede’ gegeven op een aantal basisscholen in Drenthe. Dit gebeurde onder meer met het lossen van een groep duiven op OBS Triangel in Nieuw Annerveen (kijk voor een foto-/filmverslag hierover op www.humanistischvredesberaad.nl/TVV).
onderdeel van het lespakket. Dit spel is daarnaast ook verwerkt in een kinderrechtenkwartet dat in kleur aan het lespakket is toegevoegd. Daarnaast zit er een losbladige kleurenposter op A3-formaat met het speelveld van het spel in deze lespakketten.
Fernando Savater
In 2014 is het Kinderrechtenverdrag 25 jaar een feit. Ter gelegenheid hiervan is er een tekenwedstrijd uitgeschreven voor leerlingen op basisscholen over de hele wereld. HVO-docenten Gabriele Berendt en Hanna ten Zijthoff hebben een lespakket samengesteld voor de tekenwedstrijd ‘Tekenen voor Vrede’ van het Humanistisch Vredesberaad. De winnende tekeningen worden op de site van het Humanistisch Vredesberaad (‘Tekenen voor Vrede’: TVV) in een virtuele galerie online gezet. In november 2014 is er een grote overzichtstentoonstelling van tekeningen en andere werkstukken die door kinderen uit alle landen die hebben meegedaan, zijn gemaakt.
Tips: Groen op Twitter
”Het belangrijkste vak dat mensen elkaar onderwijzen, is wat het inhoudt om mens te zijn.”
Tijdens het voorjaarssymposium Groen van binnenuit zijn er al vooraanmeldingen geweest van HVO-docenten. Zij krijgen de lespakketten eind oktober toegestuurd, zodat ze er in de kinderrechtenmaand november mee aan de slag kunnen.
(advertentie)
19
tekst juryrapport, geschreven door Joke Zonneveld in samenspraak met juryleden Nico Stuij en Marijke van Meenen
De laatste keer dat de Joke Zonneveldprijs Op vleugels naar huis is uitgereikt, was op het symposium Virtuele Vorming in 2008. De prijs ging naar Louise Langelaan voor haar veelzijdige verdiensten. Zij kreeg de prijs niet alleen vanwege het ontwerpen en uitvoeren van lessen, maar mede om haar promotieactiviteiten voor HVO en de humanistische visie op identiteitsontwikkeling in de breedste zin van het woord. Nu, in 2012, is in het thema van het symposium Groen van binnenuit gekozen voor een ‘groene klemtoon’. ‘Bevordering van een humane samenleving met duurzame zorg voor Moeder Aarde’, dat is de missie.
"…, want al haar activiteiten hebben een belangrijk doel: het versterken van een humanistische identiteit bij jong en oud, in relatie tot zichzelf en hun omgeving."
20
#HVO november 2012
Een feestje
De jury keek terug en vooruit en ontdekte iets bijzonders. Pratend over bijzondere mensen en HVO kwam er iemand naar voren die ook al in 2008 op de voorgrond trad en in het juryrapport genoemd werd. De volgende tekst stond toen in het rapport. “De jury wil de blik richten op een levensbeschouwelijke duizendpoot. Prachtige verhalen in HVO Nieuws, waaruit helder inzicht en betrokkenheid op leerlingen en thema’s blijkt. Bijdragen aan symposia, waarbij de creativiteit van het doek spat. Lessen op de HVO-website naar aanleiding van een indringende actualiteit. Op scholen naar buiten treden en HVO voor het voetlicht brengen. Initiatief nemen en inspiratie overbrengen op feedbackbijeenkomsten en nascholingsdagen.”
humanisme en vormingsonderwijs ook daar onder de aandacht te brengen. De huidige groene klemtoon heeft voor haar wel een heel bijzondere betekenis. Sinds enige jaren drijft ze met haar partner een groene winkel en is haar leven doordrenkt van duurzaamheid en verantwoord omgaan met alles wat groeit en bloeit. Ze draagt het uit als een aardse ambassadrice, die zelfs in het ziekenhuis de artsen en verpleegkundigen met haar groene T-shirt ecologisch om de oren sloeg. Ze nam ook deze gelegenheid te baat om uit te dragen waar haar humanistisch georiënteerde, groene hart ligt.
Ik mag naar school en ik kan spelen
Het ging hier om een veelkleurige duizendpoot, die ook nu weer in en uit het Groen tevoorschijnkwam. Deze duizendpoot heeft niet stilgezeten de afgelopen jaren. Naast alle genoemde zaken geeft ze ook projectlessen Humanisme op scholen en doet ze zelfs Duurzaam HVO met 75-plussers. Ze klimt in de pen (zie het vorige nummer) wanneer ze maar kans ziet en werkte mee aan het boek Tot bloei komen van Marjolein Beuling. Momenteel is het werk in uitvoering: het vernieuwen van het katern de H van HVO. Het is haar op het lijf geschreven, want al haar activiteiten hebben één belangrijk doel: het versterken van een humanistische identiteit bij jong en oud, in relatie tot zichzelf en hun omgeving.
De jury heeft unaniem besloten dat deze groene duizendpoot de prijs verdient. Op vleugels naar huis, het mooie beeld van José Delfosse, krijgt hier de betekenis van duurzame en sociale vergezichten, voor hen die dit kunnen en willen zien.
Dat dat niet overal zo is, daar sta ik nooit bij stil
Een groot applaus voor de H van HVO: Heleen Blaazer! #
Ik krijg geen slaag, hoef nooit te zwijgen
Niet alleen sociale levenskunst heeft zij in haar vaandel, maar ook sociaal-ecologisch wereldburgerschap. Bovendien schenkt ze aandacht aan oorsprong en ontwikkeling van humanistische visies. Ik zie nog de prachtige ouderavond met leerlingen, die Socrates ten tonele voerden en ouders uitdaagden het gesprek aan te gaan! Op vergaderingen en bijeenkomsten is zij veelvuldig te vinden om
Want door mijn straat rijdt nooit een tank Ook voor mijn brood hoef ik niet te stelen En ik mag zeggen wat ik denk Ik heb een huis, ik krijg te eten Als ik verdriet heb komt het weer goed Het lijkt gewoon en ik zou niet weten hoe ik anders leven moet Mijn leven lijkt een feestje, ik heb alles wat ik wil Mijn moeder zegt: lach maar Jouw leven is fijn Ieder kind heeft het recht om gelukkig te zijn
Ik geef mijn mening als ik iets vind En wat ik vraag zal ik heel vaak krijgen Maar dat geldt niet voor ieder kind Als ik dat wil mag ik studeren, ik heb een keuze op elk moment En ben ik vrij, kan ik gaan kamperen Een ander woont soms in zo’n tent
Meer info: www.hvo.nl
Elisa van den Bosch, 11 jaar Groep 7a obs Wynwizer in Leeuwarden
Joke Zonneveldprijs uitgereikt aan ’groene duizendpoot’
21
Jet Wezendonk-Niels
Gewoon het leven vieren ...
#HVO november 2012
met de nieuwe mensen die op mijn pad, als meer dan een bijzonder cadeau, verschenen: de docenten Marijke, Alexandra en Hetty, en niet in het minst bijzonder, de groep medecursisten Saskia, Syl, Marc, Cees, Mariëlle, Krista en Petra. “Vertel iets over de meest waardevolle sleutel aan je sleutelbos, het meegebrachte waardevolle voorwerp, geef kleur aan je silhouet, los de rebus op, stel elkaar de brandende vragen, het knijperkastje, …” Dit alles vormde voor mij prachtig en uitdagend cadeaupapier. De wijze waarop een ieder zich aan elkaar meedeelde, is voor mij als een vieren van ‘ons menselijke zijn’! Ik ervaar ... een veelbelovende start van het HVO-opleidingsjaar.
Wat een FEEST!!!
22
Klaar om te gaan Herkennen, Onderzoeken, Keuzes te gaan maken, te leren Evalueren. Reflecteren! Kijken in de spiegels van het leven. Hoe dan ook, klaar om heel veel (nieuws) te gaan leren. Te gaan leren de juiste vragen, levens- en/of zingevingsvragen, te stellen. Een open dialoog aangaan, met mezelf en met anderen die hiervoor openstaan of, mede door mijn toedoen, open kunnen gaan staan. Humanistiek en levensbeschouwing, dingen die me dagelijks bezighouden in ervaringsgerichte zin.
Gewoon een zo goed mogelijk mens zijn, je leven leiden op een dusdanige manier dat iedere nieuwe dag aanvoelt als een geschenk dat je wordt aangereikt. Een geschenk dat voor mij nog meer echt genieten inhoudt, als ik de waarde ervan met anderen kan delen. Pas als je als mens het gekregene gaat uitpakken en het echt van jou is, blijkt de waarde van dit cadeau! Dan opeens, vanaf dat sublieme moment, raak jij verantwoordelijk voor wat je uit het cadeaupapier tevoorschijn haalt. Aan mij als ontvanger de schone taak het ‘juiste’ met het ‘gegevene’ te gaan ondernemen.
Het kan zijn dat ik het ga beschouwen, misschien zet ik het neer en geniet ik van het zicht, de geur, de klank. Misschien ook wil ik er dingen mee gaan doen, voel ik mezelf uitgedaagd tot wat dan ook! Het kan van alles zijn. In ieder geval wil ik van het cadeau ‘genieten’; het met mijn hart, hoofd en handen omvatten. Ik heb het ontvangen met de intentie er een zo menselijk mogelijk iets mee of door te gaan doen of te gaan ervaren.
Zo voelde ook woensdag: de bron van de ontmoeting
"De wijze waarop een ieder zich aan elkaar mee-deelde, is voor mij als een vieren van ‘ons menselijke zijn’! Ik ervaar ... een veelbelovende start van het HVO-opleidingsjaar."
Duurzame kennisbasis door Kim Dusch
Het humanisme is een levensbeschouwing waarin de mens en de menselijke mogelijkheden centraal staan. Ieder mens is principieel gelijkwaardig en tevens uniek. Dit betekent dat iedereen op een eigen manier een bijdrage levert aan het samenleven. Humanisme hecht veel belang aan opvoeding en onderwijs, waarin gestreefd wordt naar het vormen van ‘allround’ persoonlijkheden: mensen die zich breed ontwikkelen en elkaar daarin voeden en ondersteunen (Vanheste, Humanisme en het Avondland, 2008). In de ontwikkeling en het succes van de internetencyclopedie Wikipedia zien we dit humanistisch ideaal duidelijk naar voren komen.
atie:
Meer inform
i/ edia.org/wik http://nl.wikip ijs ormingsonderw Humanistisch_v
Over het principe om menselijke kennis te documenteren en toegankelijk te maken wordt al jaren nagedacht. Paul Otlet, bibliograaf (1868 -1944), wijdde zijn hele leven aan het ontwikkelen van een systeem om dit te bewerkstelligen. Herbert Wells, schrijver (1866 -1946), probeerde een world brain te ontwikkelen. Door de komst van internet kan een gezamenlijke kennisbasis eindelijk gerealiseerd worden.
Wikipedia werd in januari 2001 opgericht door de Amerikaanse ondernemer Jimmy Wales en zijn medewerker Larry Sanger. Het is een onderdeel van de Wikimedia Foundation Inc., een internationale organisatie zonder winstoogmerk die zich inzet voor de verspreiding van vrije kennis. Het bleek een daverend succes: in februari werd de eerste mijlpaal van 1000 artikelen al bereikt! Vandaag de dag worden er ongeveer 40.000 nieuwe artikelen per maand geplaatst. Wikipedia is de eerste encyclopedie waarin iedereen informatie kan toevoegen of bestaande artikelen kan aanvullen en veranderen. Er zijn slechts een aantal basisregels: er moet een zo groot mogelijke objectiviteit nagestreefd worden en er mogen geen auteursrechten geschonden worden. Op overlegpagina’s kan over onduidelijkheden of twijfels gediscussieerd worden. Nadelen van deze vorm van kennis verzamelen zijn, dat mensen soms onwaarheden of beledigingen erop zetten en dat ‘waarheid’ niet gegarandeerd kan worden. Aan de kwaliteit van de kennis wordt vaak getwijfeld, maar uit een onderzoek in 2004 kwam naar voren dat bijvoorbeeld de Duitse Wikipedia beter bleek te zijn dan twee Duitse encyclopedieën. Maar dit geldt dan weer niet voor alle wiki’s. HVO begeeft zich sinds kort ook op Wikipedia en heeft een omschrijving gegeven van het vak en haar inhouden. De kennis hierover hebben we natuurlijk samen, dus voel je vrij om lid te worden van Wikipedia en aanvullingen of veranderingen te maken in deze tekst. Zo bundelen we onze kennis in een duurzame kennisbasis en maken we onszelf zichtbaar! # 23
Mens en Natuur door Lenie Hordijk-van Hove
Sinds zes jaar ben ik als docent levensbeschouwing op humanistische basis verbonden aan het Einstein Lyceum in Hoogvliet. Tijdens het voorjaarssymposium Groen van binnenuit op 24 maart 2012 met als thema ‘sociale en ecologische levenskunst in humanistisch perspectief’ kwam ik in gesprek met de organisatoren van deze bijeenkomst. Het thema ‘Mens en Natuur’ maakt op het Einstein Lyceum voor alle tweedejaars leerlingen onderdeel uit van de lessen levensbeschouwing. Na mijn enthousiaste verhaal over hoe leerlingen zichzelf vragen stellen en bezighouden met het onderwerp mens en natuur werd mij gevraagd om in een verslag de lezers van #HVO kennis te laten nemen van de lessen, zoals ik die samen met leerlingen vorm en inhoud geef.
Klassikaal wordt er eerst een woordweb gemaakt met wat het woord natuur bij de kinderen oproept. Mensen, dieren, planten, bomen, natuurgodsdiensten, milieu, vervuiling, voortplanting, seksuele geaardheid, zon, maan, aarde, licht, vuur, water, energie, WNF en Greenpeace zijn zoal de woorden die meteen in gedachten opkomen. Het werkstuk dat aan de hand van deze woorden gemaakt dient te worden, wordt onderverdeeld in drie hoofdstukken: mens en milieu, mens en natuurgodsdiensten, en menselijke natuur en de behoefte tot voortplanten. Aan de hand van vijf onderzoeksvragen per hoofdstuk, die de leerlingen in groepjes zelf bedenken, gaan zij op onderzoek uit. Aan de hand van de uitkomsten formuleren zij antwoorden op hun eigen levensvragen. Hierbij dienen bronnen te worden vermeld. De meeste leerlingen beginnen aarzelend aan hun onderzoek en vragen zichzelf af wat het nut is van deze opdracht. In gesprek met elkaar en met de nodige aanmoediging en doorvragen van mijn kant raken ze steeds enthousiaster. In een eindconclusie schrijven leerlingen wat het onderzoek hen heeft opgeleverd. Er worden werkelijk juweeltjes van werkstukken ingeleverd. Enkele conclusies van leerlingen op de vraag wat natuur en levensbeschouwing met elkaar te maken hebben, zijn op de volgende pagina te lezen. Elk jaar opnieuw is het een uitdaging om leerlingen te begeleiden en aan het werk te zien. Doordat zij zichzelf vragen stellen ontdekken zij zelf het nut van deze opdracht. Het vinden van antwoorden op hun eigen levensvragen betekent dat het proces van bewustwording in gang wordt gezet. #
24
#HVO november maart 2012 2012
Nadadja
Aron, Randrick en Robby
Levensbeschouwing gaat echt om het leven en de dingen die wij doen. Dit is een deel van de natuur. Er worden ook dingen gevraagd, zoals: waarom doen wij wat wij doen? Dit is dankzij de natuur. Ook gaat het om de omgeving waarin wij leven, dat is het milieu. Dus eigenlijk: levensbeschouwing is je leven en je leven is de natuur.
Wat hebben de mens en de natuur met elkaar te maken? De mens leeft van de natuur. Zonder de natuur is de mens nergens. We leven van de natuur, we eten planten en dieren om in leven te blijven. We gebruiken grondstoffen uit de natuur om huizen te bouwen en onze auto’s te laten rijden. Leefruimte, zoals open velden (waar we huizen, dorpen en steden bouwen). Maar ook bezienswaardigheden zoals watervallen, bergen met de hoogste toppen en eindeloze dichte oerwouden. Heeft de mens een positieve invloed op de natuur? Er zijn organisaties, die tegen het jagen op bedreigde diersoorten zijn. Organisaties, die tegen het kappen van de bomen zijn. Mensen zijn nu ook veel bezig met groene energie, die opgewekt wordt door wind en water en waar geen chemische processen aan te pas komen.
Anina en Nina Eigenlijk is deze vraag na het doen van onderzoek simpel te beantwoorden. Natuur en levensbeschouwing hebben alles met elkaar te maken! Levensbeschouwing gaat over het leven en het bestaan en daar hoort de natuur natuurlijk ook bij. Mens en dier zijn afhankelijk van de natuur en de natuur is afhankelijk van mens en dier: we kunnen gewoon niet zonder elkaar! Niet alleen geeft de natuur ons zuurstof, materialen en voedsel, ook kunnen we elke dag genieten van het prachtige uiterlijk van de natuur op weg naar school of tijdens een wandelingetje. Mens en natuur horen zo bij elkaar, omdat de mens eigenlijk een stukje natuur is. Samen zijn we een en daarom moeten we een beetje op de natuur letten: op de manier waarop we nu leven helpen we ons eigen bestaan naar de knoppen. De natuur is veel te mooi om dat te verwoesten.
Marjon De mens houdt zich bezig met de natuur. Wij zorgen voor elkaar om te blijven leven. Wij geven de bomen en planten water en zij geven ons zuurstof. Het is een soort cyclus die we hebben. Wij zorgen er ook voor dat de natuur schoon en netjes blijft door aan het milieu te denken. Zo zorgen we eigenlijk voor elkaar.
Danique Levensbeschouwing gaat over je kijk op het leven. Leven is natuur. Zonder natuur is er geen leven. Zonder leven kun je ook je leven niet beschouwen.
Voor vragen of meer
[email protected]
informatie:
25
Groene lessen groeien uit tot project door Hetty Brouwer
“Kinderen hebben nog maar weinig gevoel voor de natuur bij gebrek aan natuurbeleving”, iets van die strekking merkte Henk Manschot op in zijn inspirerende betoog tijdens het voorjaarssymposium over duurzaamheid en HVO. Hij zei erbij dat dit vooral geldt voor kinderen uit de stedelijke omgeving. Nu heb ik het geluk te werken op dorpsscholen in de regio Vechtstreek, waar de kinderen veelal in nauw contact met hun natuurlijke omgeving leven en wonen. Toch vind ik het belangrijk om ook met hen te werken aan het thema duurzaamheid; er zitten zoveel kanten aan die het voor alle kinderen een urgent thema maken.
Verzoek:
e lessen Als jij ook mooie groen die dan ontwikkeld hebt, wil je ter van aan ons doorgeven? Pe er een mooi Mossel en ik proberen ken met groen project van te ma es. Mail lessen in alle HOKE- fas eler.nl naar: ham.brouwer@fre
26
#HVO november 2012
Zo ook in groep 7/8 van de Tweemaster in Nigtevecht (een dorp bij Weesp, aan de Vecht): landelijke omgeving, rijk milieu, kinderen opgroeiend in grote welvaart. De lessenserie over duurzaamheid die ik al werkend en experimenterend ontwikkel, bevat tot nu toe lessen over je mooiste en naarste beleving in de natuur, je voetafdruk en hoe groen die is, een onderzoek naar duurzaamheidaspecten op de school met de Green Detectives, een les over energie(bronnen), een paar lessen met het kleine Voeten Spel en fragmenten uit de dvd Earth. Tijdens alle lessen in het project brandt in de klas een moederaardekaars, een bolkaars met de aarde erop die zo heel mooi illustreert dat we te veel energie gebruiken, waardoor de aarde langzaam opbrandt. Timo, een leerling uit die groep, had al vaker verteld dat hij op een ecologische boerderij opgroeit en toen ik hem vroeg of we daar eens zouden kunnen gaan kijken, knikte
hij enthousiast. “We hebben zelfs vrije-uitloopkoeien juf”, vertelde hij naar aanleiding van een berichtje dat ik voorlas daarover uit de krant. Toen we Timo’s vader belden, hoorden we dat we welkom waren. De boerderij is 3 km van school, dus we moesten fietsen. (“Waarom kunnen we niet met de auto?”, vroegen andere leerlingen. “Tja, wat denk je zelf, waar hebben we het nou over?” “Oh ja … “) De meester fietste gelukkig mee en zo reden we met een sliert kinderen langs het kanaal naar de eco-boerderij van de familie Soede. De jonge boer heeft daar 50 koeien en een zeer doordachte ecologische bedrijfsvoering. Hij kon daar heel goed en begrijpelijk en enthousiast over vertellen. Veel kinderen waren er al eens geweest. Timo’s vrienden speelden er graag, maar ze gingen nu toch met andere ogen kijken, bijvoorbeeld naar het dak van de stal vol zonnepanelen, de melkrobot, het voer van de dieren en de melkpakken van Campina biologisch, waarop soms een afbeelding van de familie
te zien is. Een superleerzame en leuke ervaring, ook voor mijzelf. De lessen die mijn collega Peter en ik ontwikkelen, worden hopelijk een mooi en bruikbaar project. #
Tips: • Denk buiten de kaders. • Een excursie of een gast in de klas maakt meer indruk dan je mooiste lessen. • De aardbolkaarsen zijn van kaarsenatelier www.vlammeke.nl. • Maak bij het Kleine Voeten Spel (uitgeverij Atalanta) je eigen spelregels; die van het spel zelf zijn ingewikkeld. • Zaai met de leerlingen een footprint in met tuinkers.
27
live.nl
baretuin@ Mail naar: open
door Saskia Heusèrr
Pakweg een jaar geleden vertelde Myscha Wigboldus, vierdejaars student bij de bachelor HVO en Levens beschouwing én vakdocente HVO (geeft les aan zestien HVO-groepen), mij over haar wilde idee om een socratische theetuin te creëren en exploiteren op het Groningse platteland. Haar enthousiasme sprong onmiddellijk op mij over. Myscha stond net op het punt te gaan onderhandelen met de gemeente over haar plannen om het landje te ontginnen en het daarop gelegen pand te betrekken. Sindsdien heeft haar idee me niet meer losgelaten. Hoe zou het er nu voorstaan?
Myscha, woon je er al? “Ja hoor! We wonen nu in Ten Boer (zo’n 15 km boven Groningen) in een jaren 50-huis en naast ons huis ligt een grote, mooie monumentale boerderij.” Het stuk grond dat Myscha onder haar hoede heeft gekregen, is nu nog begroeid met zuring en brandnetels. “Het eerste stapje is het omploegen van het landje en dan kan ik gaan zaaien. Ik wil een bloemenmengsel zoals je die ziet bij natuurlijke akkers: bloemen voor de bijen en struikjes voor de weidevogels …” Het is de bedoeling dat de tuin zal uitgroeien tot een bijén mensvriendelijke tuin, een ‘natuurlijke’ tuin. Myscha blijkt een ondernemer te zijn die veel contacten heeft. Ze kent allerlei mensen die willen helpen en ook nog eens verstand hebben van permacultuur 1 of van bijen. “Hoe creëer je een plek waar dieren willen komen en blijven? Daar wil ik zelf ook nog veel over leren, denk bijvoorbeeld aan de indeling van de tuin, waar plaats je welke bomen?”
Op welke manier wil je jouw landje gaan omtoveren tot een mensvriendelijke place-to-be? Een socratische theetuin roept prieeltjes bij me op of een rond plein te midden van die weidebloemen. “Mensvriendelijk, ja. Het is de bedoeling dat het een pluktuin wordt, een plek waar mensen kunnen plukken en tot rust komen. Ook denk ik aan een kruidentuin en aan een bed-and-breakfast. Maar ik wil het allemaal stapje voor stapje hoor!”, zegt Myscha lachend. “En een houten stellage, waar de kinderen bovenop kunnen gaan zitten en kunnen uitkijken over de tuin en ver daarbuiten. Hopelijk wordt het ook een plek voor hagedissen en amfibieën.” Stapje voor stapje dus. “Als de tuin straks toegankelijk
1
wordt voor mensen, is het in de eerste plaats een rustpunt, een mooie plek waar je kunt gaan zitten met een kopje koffie of thee en een stuk honingkoek.” En uiteindelijk zal er ook een blotevoetenpad worden aangelegd en er komen ruimtes voor workshops, zodat het een tuin wordt waar niet alleen wordt gerust en genoten van de prachtige plek, maar waar ook kan worden gefilosofeerd en waar educatieve projecten zullen worden vormgegeven.
Veel plannen dus! Kunnen HVO-docenten uit het land je nog ergens mee helpen? “Bij dezen doe ik de oproep: wie wil er een boom adopteren? Een pruimenboom, een notenboom of misschien wel een tamme kastanje. Want ik zou heel graag een tamme kastanje aanplanten!”
… in de socratische theetuin ...? “Nou, ik denk dat het toch een andere naam wordt. Zou je nog een oproep willen plaatsen?” Hierbij dan oproep twee: wie o wie verzint een mooie NAAM voor dit geweldige project? Een project waar HVO-klassen en alle andere mensen uit de wijde omtrek natuur kunnen beleven, zich verwonderen en zich op blote voeten aan horzelvragen mogen wagen. En wie weet besluit je met je HVO-klas een notenboom te adopteren, om daarna samen op excursie te gaan naar … Mail je voorstel naar
[email protected] en ga net als ik snel eens een kijkje nemen in Ten Boer. #
"... waar ook kan worden gefilosofeerd en waar educatieve projecten zullen worden vormgegeven." Het doel van permacultuur is duurzame opbrengst van ecosysteemproducten en
"... waar HVO-klassen en alle andere mensen uit de wijde omtrek natuur kunnen beleven, zich verwonderen en zich op blote voeten aan horzelvragen mogen wagen."
Wie wil er een boom adopteren?
-diensten voor mensen-gemeenschappen door bewust ontwerp van de omgeving.
28
#HVO maart 2012
29
"Hoe kunnen wij jongeren (nog) meer bij deze belangrijke thema’s betrekken op een voor hen aansprekende en leerzame manier?"
Sociaal-ecologisch burgerschap: de uitdaging voor modern humanisme
Manschot opent zijn lezing met de introductie van de term scharrelkind en zijn associaties daarbij. Wij gunnen scharrelkippen een leven dichter bij de natuur dan de ‘gewone’ kip en willen daar ook wel iets meer voor betalen. Maar vinden we het belangrijk om ook kinderen de mogelijkheid te geven dichter bij de natuur te leven en zijn we bereid daarvoor iets meer te betalen? Uit het onderzoek De straatwaarde van duurzaamheid (www.waarde.nl), waarin onderzocht wordt hoe jongeren van 13 tot 24 jaar uit grote steden in Nederland de natuur beleven, haalt Manschot twee belangrijke aspecten naar voren. Ten eerste blijkt dat jongeren niet gewend zijn met elkaar over de natuur en het milieu te praten en weinig toereikend vocabulaire hiervoor hebben. Dat de jongeren er niet spontaan met elkaar over praten, wil echter niet zeggen dat ze niet met die onderwerpen bezig zijn. Alle jongeren konden wel een ‘topervaring’ benoemen die zij in de natuur hadden gehad, en verbonden die altijd met positieve gevoelens van vrijheid of verwondering. Daarnaast bleken ze zich terdege bewust te zijn van problemen op het gebied van natuur en milieu (regenwouden krimpen, zeeën worden leeggevist). De grote verbanden en hun eigen rol hierin bleken ze niet te zien. Toch gaat het over de wereld waarin zij groot worden. Hoe kunnen wij jongeren (nog) meer bij deze belangrijke thema’s betrekken op een voor hen aansprekende en leerzame manier? Manschot noemt deze vraag een echte uitdaging en doet drie suggesties rondom de drie kernwoorden van HVO: hoofd (kennis), hart (passie) en handen (actie) 2.
samenvatting van de lezing van Henk Manschot op het voorjaarssymposium Groen van binnenuit, geschreven door Kim Dusch
Op het symposium Groen van binnenuit op 24 maart van dit jaar stelde Henk Manschot, voormalig bestuurslid van Stichting HVO en directeur van Kosmopolis (humanistisch instituut voor globale ethiek en wereldburgerschap) in zijn lezing 1 als kernvraag: Welke rol zou HVO kunnen spelen in de vormgeving van het thema ‘sociale en ecologische levenskunst vanuit humanistisch perspectief’?
"We can’t solve problems by using the same kind of thinking we used when we created them." Albert Einstein
1
2
30
#HVO november maart 2012 2012
De integrale lezing is na te lezen via: www.hvo.nl/overons/symposia/groenvanbinnenuit Zie koersplan Met hoofd, hart en handen 2011-2015 van Stichting HVO.
Kennis Steeds duidelijker wordt aangetoond dat al het leven op aarde met elkaar verbonden is en alle ontwikkelingen op elkaar inwerken. De manier waarop de mens met de natuur omgaat heeft dus directe gevolgen voor al het andere leven op aarde en omgekeerd. Dit besef roept vanzelfsprekend verantwoordelijkheid op om ecologisch verantwoord(er) te gaan leven. Het kennisaspect is in de eerste plaats een taak voor de docenten, zodat zij de hoofdlijnen en belangrijke ontwikkelingen voor leerlingen uiteen kunnen zetten. De documentaire Journey of The Universe (zie ook www.journeyoftheuniverse.org) is volgens Manschot hierbij een goede inspiratiebron.
verstrekt wordt, kan voor jongeren deprimerend zijn en leiden tot gevoelens van machteloosheid of onverschilligheid. We kunnen de jongeren meenemen in de nieuwe ontwikkelingen om een natuurvriendelijker manier van leven te vinden met schone auto’s, groene energie et cetera. Creativiteit en innovatie spelen hierin een essentiële rol, en kunnen belangrijke inspiratiebronnen voor jongeren zijn. Zo kan de ecologische creativiteit de school in komen, om vervolgens weer een nieuwe weg naar de samenleving te vinden! #
Passie Voor HVO is het belangrijk dat ‘groen leven’ onderdeel wordt van bewuste zelfzorg. Dit kan ontstaan door natuurervaringen van jongeren te verbinden met een groter geheel. Door vragen te stellen kunnen hun ervaringen verbreed en verdiept worden. Door inzichten in de verbondenheid van mens, dier en natuur te krijgen kan enthousiasme of inspiratie ontstaan. Manschot stelt dat deze ‘vonken’ enorme impulsen kunnen geven voor ecologische levenskunst. De moraal is iets dat pas erna komt, in plaats van ervóór!
Actie Vanuit de beleving van jongeren vertrekken vergt actief onderwijs, waar de jongeren bij betrokken zijn, een kernwaarde en kwaliteit van Humanistisch Vormingsonderwijs! Inzichten rondom milieu en natuur kunnen het beste worden verworven als kinderen er zelf actief mee bezig kunnen zijn. Er is in onze samenleving groeiende aandacht voor het fenomeen ecologisch leven. De informatie die hierover 31
32 #HVO november 2012
"Het doel van het onderzoek is zo goed mogelijk in kaart brengen wat er in de lessen HVO gebeurt en welke doelen jullie als docent daarbij voor ogen hebben." Het doel van het onderzoek is zo goed mogelijk in kaart brengen wat er in de lessen HVO gebeurt en welke doelen jullie als docent daarbij voor ogen hebben. Ook wil ik graag te weten komen welke inhouden er zoal worden aangeboden en uit welke inspiratiebronnen er wordt geput. Ook de context van HVO komt daarbij aan bod. Om een zo goed mogelijk beeld te krijgen van de praktijk is het belangrijk jullie verhalen over HVO te horen.
Mijn naam is Eveline Oostdijk. Sinds 2010 werk ik als onderwijskundig medewerker voor Stichting HVO. Daarvoor studeerde ik aan de Universiteit voor Humanistiek en heb ik HVO op de basisschool en in het voortgezet onderwijs gegeven. Op verzoek van Stichting HVO ben ik sinds januari 2012 aan diezelfde universiteit gestart met een promotieonderzoek op het gebied van het Humanistisch Vormingsonderwijs op de openbare basisschool. Voor Stichting HVO, maar ook voor docenten, leerlingen en bestuurders in het openbaar onderwijs en andere betrokkenen is het van groot belang om meer inzicht te verwerven in de praktijken, doelen, ervaringen en effecten van HVO. Ik ben blij dat ik deze belangrijke taak op me heb mogen nemen!
Beste docent HVO,
Hartelijke groet, Eveline Oostdijk
Verzoek
Ons geliefde vormingsvak HVO in de openbare ba sisschool verd ie nt alle aandacht die he t kan krijgen . Op de eerste plaats van d e vakdocent en , maar vanz sprekend oo elfk van de kind er en, de ouder en de schoo s l. Speciale a andacht kan krijgen door he t wetenschapp elijk onderzoek. Met d e uitkomsten hier van kan vormingsvak het HVO verder inhoudelijk ontwikkeld w orden en da armee ook d opleidingen. e Alle huidige en toekomstige betrokk enen bij HVO zijn hiermee gediend. Hie rom verzoek ik alle vakdocenten Evelin e Oostdijk d es g ev raagd bij haar onderzo ek te willen o nd ersteunen. Nico Stuij
Daarom is het mogelijk dat ik je de komende tijd benader met de vraag of ik eens in je les mag komen kijken en of je mee wilt werken aan een vragenlijst of met mij in gesprek wilt gaan over jouw praktijk. Het onderzoek vindt plaats onder leiding van prof.dr. Wiel Veugelers en dr. Yvonne Leeman en zal uitmonden in een dissertatie. Voor vragen, ideeën of opmerkingen ben ik bereikbaar via
[email protected]. Hopelijk tot ziens!
Promotieonderzoek Humanistisch Vormingsonderwijs op de openbare basisschool
Colofon
jaargang 1, nummer 2, oktober 2012
#HVO is een voortzetting van HVO Nieuws, wordt twee keer per jaar uitgegeven door Stichting HVO en wordt toegezonden aan vakdocenten en studenten HVO en Levensbeschouwing (in po en vo), lidorganisaties van de Humanistische Alliantie en overige geïnteresseerden. #HVO kan op aanvraag gratis toegezonden worden (zolang de voorraad strekt) of kan gedownload worden via www.hvo.nl.
Redactie Jeannine Corneille (eindredactie), Kim Dusch, Saskia Heusèrr, Jenny van Rooij (tekstcorrectie en -redactie)
Redactieadres Postbus 85475, 3508 AL Utrecht, 030 2856 663
[email protected]
Twitter @hvo_nl
Aan dit nummer werkten mee Gabriele Berendt, Elisa van den Bosch, Hetty Brouwer, Isabel van Duijne, Karin van Eis, Anna Garforth (foto’s pag. 12, 13), Anne Mijke van Harten, Lenie Hordijk-van Hove, Marjan Minnesma, Eveline Oostdijk, Femke Oosterhuis, Anke Polak, U-See Zoetermeer (foto’s omslag, pag. 2, 18), Katja Vasic, Jet Wezendonk-Niels, Myscha Wigboldus, Hanna ten Zijthoff. Met dank aan allen die bij hun artikelen eigen foto’s leverden.
Grafisch ontwerp studio marie, Wijk bij Duurstede
Druk Drukkerij Van Midden, Benschop
Verschijningsdatum volgend nummer 21 maart 2013. Sluitingsdatum kopij: 21 januari 2013.
© 2012 Stichting HVO, Utrecht
“Nieuwe boeken kopen hoeft niet altijd. Kranten en tijdschriften kun je ook samen lezen met vrienden en buren.” Uit: het Kleine Voeten Spel
en # HVO g elez e z e d b e h Ik door aan: e n g e e f h em
www.hvo.nl