NUMMER 2 BUILDING THE FUTURE. Inzoomen op duurzaamheid

NUMMER 2

[RE] BUILDING THE FUTURE Inzoomen op duurzaamheid

I

Inhoud

Voorwoord

Voorwoord�� 3 Doelgroepen........................................................ De gebruiker�� 4 Credits................................................................... Energie�� 8 Doelgroepen........................................................ De ontwikkelaar��12 BREEAM-NL��16 Pilotproject 1..................................................... Hogeschool Utrecht��22 Credits................................................................... Gezondheid��26 BREEAM in Use��28 Doelgroepen........................................................ De belegger��30 Credits................................................................... Materialen��34 Doelgroepen........................................................ De architect��36 Credits................................................................... Management��40 Schema BREEAM��42 Credits................................................................... Afval��44 Pilotproject 2..................................................... FloraHolland��46 Doelgroepen........................................................ De bouwondernemer��50 Credits................................................................... Water en Vervuiling��54 Doelgroepen........................................................ Het ingenieurs- en adviesbureau��56 Credits................................................................... Transport, Landgebruik & Ecologie��60 Pilotproject 3..................................................... ING Real Estate Development��64 Doelgroepen........................................................ De toeleverancier��68 Advisory Group DGBC��72 Overzicht participanten DGBC��74 Colofon��76

Nederland staat aan de vooravond van een grote transitie naar een duurzame bebouwde omgeving. De snelheid van de verandering wordt in Nederland, ook door ons, nog enorm onderschat. Na een stemming in het Europees Parlement zullen de Europese Ministers in het tweede helft van dit jaar stemmen over voorgestelde wijzigingen in de Energy Performance of Buildings Directive (EPBD). Volgens de huidige voorstellen zullen alle nieuwe gebouwen per 2018 Energieneutraal moeten zijn. Dit betekent dat er evenveel duurzame energie door het gebouw geproduceerd zal moeten worden als het op jaarbasis verbruikt. Deze eisen zijn strenger dan het Lenteakkoord, dat een gelijke doelstelling heeft geformuleerd voor 2020. Realiseert u zich wat dit betekent voor uw organisatie?

Wij kunnen niet langer doorgaan op de manier waarop wij nu wonen en werken. De klimaatcrisis drukt ons steeds duidelijker met de neus op onze verantwoordelijkheid. Al bijna 200 organisaties zijn zich bewust van deze verantwoordelijkheid, willen een actieve bijdrage leveren en maken de Dutch Green Building Council (DGBC) mogelijk. Een enorm krachtig signaal van de markt en een mooie vorm van deregulering. Wij hopen dat de DGBC zich ontwikkelt tot een krachtige privaat publieke samenwerking. Graag willen wij u als participant bedanken voor de steun die u ons geeft. U als potentiële participant willen wij uitnodigen en uitdagen om mee te gaan in de richting die wij als markt zijn ingeslagen en uw steentje daaraan bij te dragen. De DGBC is zich bewust van haar verantwoordelijkheid in het maatschappelijke en commerciële speelveld. Voor u ligt de tweede editie van [Re]Building the Future, het relatiemagazine van de DGBC. Sinds vorig jaar de eerste editie verscheen, is er ontzettend veel gebeurd. Op 1 juni 2008 zijn wij officieel opgericht nadat zo’n zestig Founding Partners hun steun hadden toegezegd. Eind Maart 2009 werd de bètaversie van BREEAM-NL, de onafhankelijke meetlat voor de ontwikkeling en bouw van duurzaam vastgoed, gepresenteerd. Het eerste tastbare resultaat dat tot stand gekomen is door de gemeenschappelijke inspanningen van vele participanten die wij hiervoor zeer erkentelijk zijn. De bètaversie wordt momenteel getest in een groot aantal pilotprojecten van onze participanten en is ook te downloaden van de website (www.BREEAM.nl). De ervaringen die tot nu toe bij de pilotprojecten zijn opgedaan, kunt u verderop in dit magazine lezen. De lessen die de DGBC dankzij deze pilots leert, worden verwerkt in de volgende versie van BREEAM-NL. De DGBC streeft naar een continu verbeterproces van BREEAM-NL en zal de eisen periodiek evalueren en zonodig aanscherpen of aanpassen. Hoewel we vastbesloten zijn om al in het najaar van 2009 nieuwe gebouwen met BREEAM-NL te beoordelen, gaat de kwaliteit van het label voor op een te snelle introductie. Ondertussen gaat de ontwikkeling van een BREEAM-NL systeem voor de beoordeling van gebiedsontwikkeling (BREEAM-NL Gebied) en voor die van bestaande gebouwen en het gebruik hiervan (BREEAM-NL Bestaande Bouw) gestaag door. Het operationeel worden van BREEAM-NL Nieuwbouw is voor de DGBC duidelijk geen reden om op onze lauweren te gaan rusten. In de eerste helft van 2010 willen we ook bètaversies van deze twee systemen kunnen presenteren. Bestuursvoorzitter Dutch Green Building Council

Jaap C. Gillis MBA FRICS COO Redevco B.V.

3

doelgroepen De gebruiker

Voorbeeldrol voor duurzaamheid Rijksgebouwendienst Tekst Hajo Schilperoort | Foto’s Photoworkx

De Rijksgebouwendienst zorgt voor de huisvesting van de departementen en een groot aantal daaraan verbonden organisaties en diensten. De portefeuille bestaat uit bijna 2000 gebouwen, met in totaal 7 miljoen m² vloeroppervlak, waarvan 70 procent in eigendom. De RGD adviseert en ondersteunt bij huur, bouw en ontwerp, ze verzorgt de opdrachtverlening en projectbegeleiding. Ze verzorgt desgewenst ook het onderhoud van de panden. De dienst vervult verder een voorbeeldrol. Peter Jägers is directeur-generaal van de RGD.

Jullie hebben een naam hoog te houden op het vlak van duurzaamheid. Ja, we vervullen sinds jaar en dag een voorbeeldfunctie en voortrekkersrol, die ook is verankerd in het kabinetsbeleid. Ook toen het commercieel nog niet in trek was, hebben wij al stappen gezet naar een duurzame gebouwenvoorraad. Wij zijn monopolist en dat wordt wel eens bekritiseerd, maar tegelijkertijd biedt dat de ruimte om eigen doelen te stellen. Onze nieuwbouwprojecten lopen voorop. Het kantoor van Rijkswaterstaat in Terneuzen is op dit moment het meest duurzame kantoorgebouw in Nederland. Daarnaast bevat de GreenCalc Top10 van meest duurzame projecten nog twee panden die ook door ons ontwikkeld zijn: RWS in IJmuiden en Alterra in Wageningen. Kantoorcomplex Westraven, in 2007 opgeleverd, is wederom een toonbeeld van duurzaamheid in combinatie met gebruikscomfort. En de bouw van de nieuwe kantoren voor de Belastingdienst en de IB Groep in Groningen is aanstaande. Beide panden wonnen begin 2009 de Nederlandse Bouwprijs, onder meer voor de duurzame principes die eraan ten grondslag lagen. We zijn trots op onze iconen en streven naar toonaangevende nieuwbouw. Niettemin ligt onze prioriteit op een ander vlak. Wij willen de volle omvang van onze gebouwenvoorraad aanpakken. In de jaren negentig hebben we een energiebesparing van 15 tot 20 procent doorgevoerd in onze gebouwen, en ook nu liggen er kabinetsdoelstellingen die we vooral in de bestaande gebouwenvoorraad moeten realiseren. Wat zijn de doelstellingen van het kabinet voor de rijkshuisvesting? In het kabinetsprogramma Schoon en zuinig staat dat Nederland een van de schoonste en zuinigste energielanden in Europa moet worden. De doelstellingen voor de rijkshuisvesting hebben we vertaald naar het programma Energieambitie 2020. We gaan per jaar gemiddeld 2 procent energie besparen, opgeteld 25 procent in 2020. En in 2012 moeten het verbruik CO2-neutraal zijn. Het zijn ambitieuze, maar haalbare doelstellingen. De CO2-doelstelling pakken we aan door groene stroom in te kopen en het gasverbruik gaan we compenseren door bijvoorbeeld de aanplant van bossen. De aanpak van de energiedoelstelling vereist dat we onze voorraad wederom moeten verbeteren en vernieuwen. We moeten energiezuinige panden toevoegen en slecht presterende panden moeten verbeterd of afgestoten worden. Het programma is in 2008 nog eens tegen het licht gehouden met als resultaat een uitvoeringsprogramma dat in 2009 versneld van start gaat. We willen nog deze kabinetsperiode resultaten laten zien. Hoe pakken jullie dat aan? We hebben 330 publieke gebouwen met een bvo > 1000 m² van een Energielabel en maatwerkadvies laten voorzien. Het label en het advies geven ons informatie over de staat van onze voorraad, maar het label verhoogt ook het bewustzijn onder onze klanten. Het prikkelt hen om het energieverbruik aan te pakken. Eenvoudige maatregelen komen niet meer in aanmerking, want die hebben we al veel eerder genomen, dus we bieden hen twee vervolgpakketten aan. Het Basispakket omvat maatregelen die we kunnen nemen zonder de bedrijfsprocessen te verstoren. Denk aan het scherper inregelen van klimaatinstallaties en energiezuinige verlichting. Ze leveren naar verwachting een energiebesparing op van 10 tot 15 procent en verdienen zich in twee à drie jaar terug. We willen het gestandaardiseerd in meerdere panden doorvoeren via een aanbesteding. Het

5

›

doelgroepen De gebruiker Maatwerkpakket bestaat uit maatregelen die grotere inspanning vragen en die meestal ook ingrijpen in het bedrijfsproces. Het gaat dan bijvoorbeeld om het aanbrengen van extra isolatie, de vervanging van klimaatinstallaties, warmte-koude-opslag in de bodem, installaties voor warmteterugwinning, warmtekrachtkoppeling en biomassaverbrandingsinstallaties. We voeren deze maatregelen uit op de zogeheten natuurlijke momenten in het beheer, bijvoorbeeld bij een renovatie of grootschalig onderhoud. Het effect van deze maatregelen op het energieverbruik is zo groot dat ze ook zullen leiden tot een beter Energielabel. Alhoewel het maatwerkpakket meer pandgericht is, delen we de opgedane kennis en ervaringen. Tot slot kopen of huren we conform de richtlijn Duurzaam Inkopen in principe alleen gebouwen met een C-label of beter. Gebouwen met een lager label moeten worden verbeterd.

Een van jullie speciale technische aandachtspunten is warmte-koude-opslag (WKO): We verwachten veel van warmte-koude-opslag in de bodem. Een techniek die vijftien jaar geleden nog slechts werd toegepast bij grote complexen, zoals bij de nieuwbouw van het ministerie van VROM. Nu passen we die ook op kleinere schaal toe. WKO kan een besparing opleveren van 40 tot 80 procent voor koeling en verwarming. We kunnen daarmee ten opzichte van het totale energieverbruik van de rijkshuisvesting zo’n 7 procent besparen, meer dan een kwart van de beoogde 25 procent in 2020. Het biedt ook een aantal extra kansen: zo kunnen we de installatie combineren met de versnelling van het biologische reinigingsproces in het geval van bodemverontreiniging. We hebben diverse proefprojecten lopen. Tot slot is het wel zaak dat de techniek gestandaardiseerd wordt. Er zijn in de afgelopen vijftien jaar

in het contract. Toch hanteren wij deze contracten vooral om ons als overheidsorganisatie te concentreren op onze core-business, en de creativiteit van de marktpartijen te benutten: in plaats van gedetailleerde ontwerpeisen, formuleren we enkel de prestatie-eisen waaraan een gebouw moet voldoen. De standaard aanbesteding laat genoeg ruimte om de meest economische aanbieding te selecteren. Je kunt daarin net zo goed de levensduur en Life Cycle Costs ofwel als harde eis stellen, ofwel er punten aan toekennen, die meetellen in het selecteren van de aanbieding met de beste prijs-kwaliteitverhouding. Alhoewel in de praktijk nog te vaak de laagste prijs zegeviert, kan dat de aanbestedingswet niet verweten worden.

ongeveer twintig WKO-installaties gebouwd en ze verschillen allemaal van elkaar. We willen geen projecten meer die allemaal verschillen in ontwerp en onderhoud, energiebeheer en handhaving van vergunningen. In ons project Model- en Systematiekontwikkeling WKO werken we dan ook aan een systeem van modulaire opbouw waarin alle facetten van de techniek zijn gestandaardiseerd en voorgeschreven. Wat valt er te winnen met efficiënt gebruik van een gebouw? We nemen het gebruikersgedrag expliciet mee in de adviezen richting onze klanten, want we kunnen namelijk fantastische technieken en concepten inzetten, maar het gaat er ook om hoe mensen met een gebouw omgaan. Energie besparen is al mogelijk als gebruikers zich bewust worden van bijvoorbeeld het uitzetten van computers, lampen en andere apparatuur. Daar is nog een wereld te winnen. In het pand van VROM start zelfs een proef met intelligente installaties die aan individuele medewerkers vertellen wat de installatie aankan, en ze vertellen bijvoorbeeld ook dat je energie verspilt als je het raam opent terwijl de verwarming en de mechanische ventilatie volop draaien. Op een collectief niveau streven we naar een efficiënter gebruik van ruimte. Bij de vestiging in Haarlem hebben we de gebruiksdichtheid bijvoorbeeld aanzienlijk op kunnen voeren met flexplekken en een goede afstemming en optimalisatie. Er is daardoor veel minder gebouw nodig voor dezelfde hoeveelheid mensen. Zijn Design Build Finance Maintain Operate, ofwel DBFMO-contracten bevorderlijk voor duurzaamheid? We vervullen ook een voorbeeldrol als het gaat om geïntegreerde contracten zoals DBFMO. Onlangs is als eerste het nieuwe Ministerie van Financiën volgens die formule opgeleverd. Bij een investering groter dan 25 miljoen euro besteden we in principe aan volgens PPS en full-dress: met een langdurige uitbesteding van ontwerp, bouw, financiering, beheer en onderhoud. Maar we kijken wel of het praktisch is om deze weg te bewandelen. Een Design Build Maintain-contract is soms ook al mooi. Bij een DBFMO-contract wordt inderdaad uitgegaan van integrale samenwerking, en de Life Cycle-benadering ligt besloten

6

Zijn jullie betrokken bij de wetgeving rondom EPC en Energielabel? Omdat rijksgebouwen over het algemeen zuiniger en duurzamer zijn dan de regelgeving verlangt en de markt realiseert, is door beleidsmakers van VROM wel naar onze ervaringen in de rijkshuisvesting gekeken bij aanscherpingen van de norm voor utiliteitsgebouwen. Verder hebben we voor utiliteitsgebouwen het Energielabel getest. We hebben toen de aanbeveling gedaan om meer recht te doen aan eerder genomen maatregelen bij de renovatie van bestaande gebouwen. En het bleek ook dat een aantal innovatieve maatregelen niet door de systematiek werd gehonoreerd. Die aanbevelingen worden verder verwerkt. Gaan jullie BREEAM gebruiken? We stonden in de jaren negentig aan de wieg van GreenCalc. Dat is tot op heden de meest gebruikte methode voor het bepalen van de duurzaamheid van kantoren in Nederland. GreenCalc is een Life Cycle Analysis. Je voert schematisch een 3D-gebouwmodel in en specificeert de keuzes voor producten en installaties, waarmee vervolgens alle de milieuwaarden berekend worden. Hierbij worden alle fases in rekening gebracht: van de winning van grondstoffen en productie van materialen, tot transport, het bouwen, het gebruik en beheer, eventuele renovatie of herbestemming, onderhoud en vervanging, en uiteindelijk de sloop of het hergebruik. GreenCalc wordt gevoed door data die voor elk materiaal en elke keuze de milieueffecten weergeven en het berekent hiermee de verborgen milieukosten van een gebouw. Met GreenCalc kun je de milieubelasting van het ingevoerde gebouw vergelijken met die van een referentie van hetzelfde type en dezelfde afmetingen, maar met materialen, installaties en gebruikers die in 1990 gangbaar waren. Daaruit volgt de Milieu-Index. Het is dus een zeer professionele tool, maar we zoeken ook naar internationale aansluiting. We hebben ons daartoe aangesloten bij de Dutch Green Building Council. We geloven in de versie van BREEAM die zij ontwikkelen, omdat het een zeer compleet label is, dat in verschillende landen, voor verschillende soorten gebouwen, en in verschillende fases de duurzaamheid meet. Bovendien is het eenvoudig van opzet en heeft het een brede scope: behalve harde milieufactoren, komen ook andere zaken aan bod, zoals gezondheid, welzijn en mensvriendelijkheid. Er zijn besprekingen om de verschillende methodes en labels te harmoniseren. Als het lukt om GreenCalc in BREEAM-NL in te voegen, gaan we laatstgenoemde in de toekomst zeker voor onze gebouwen gebruiken.

7

Energie credits

De criteria voor Energie Scoren met BREEAM-NL

In maart 2009 presenteerde de DGBC de bètaversie van zijn BREEAM-NL systeem voor de beoordeling van nieuwe gebouwen op duurzaamheid. De DGBC daagde daarbij de participanten en andere belangstellenden uit om deze te downloaden van de website en hem zelf uit te proberen. Om te laten zien hoe dat in zijn werk kan zijn gegaan, lopen we in dit magazine aan de hand van de DGBC-Wiki (te vinden op www.wiki.dgbc.nl) alle aspecten van het beoordelingssysteem punt voor punt na.

energie uit de DGBC Wiki

BREEAM-NL is onderverdeeld in negen categorieën. Iedere categorie bestaat uit verschillende criteria. In elke categorie kan het beoordeelde gebouw scoren door voor verschillende criteria één of meer punten te halen. BREEAMNL duidt deze criteria aan als ‘credits’. De categorie die we op deze pagina’s nader bekijken, is die van ‘Energie’. BREEAM-NL stelt de duurzaamheidscore voor Energie vast aan de hand van acht credits, weergegeven als Ene (van ‘Energy’) 1-9 (de Engelse Ene 3 is in Nederland samengevoegd met Ene 2). In dit artikel ligt de focus op de eerste credit – CO2-emissiereductie –, niet alleen omdat dit item actueel is en blijft, maar ook omdat hiermee de meeste punten te behalen zijn.

Credits

Punten

Ene 1

CO2-emissiereductie

15

Ene 2

Submetering energieverbruiken

3

Ene 4

Energiezuinige buitenverlichting

1

Ene 5

Toepassing duurzame energie

3

Ene 6

Minimalisatie luchtinfiltratie laad-/losplatforms 1

Ene 7

Energiezuinige koelen vriesopslag

3

Ene 8

Energiezuinige liften

2

Ene 9

Energiezuinige roltrappen en rolpaden

1

Ecofys is actief in acht Europese landen en heeft in 25 jaar een grote internationale expertise opgebouwd in passief bouwen en in auditing en certificering. Met Breeam International assessments zijn wij in Turkije en Spanje betrokken bij de certificering van grote winkelcentra voor respectievelijk Redevco en ING Real Estate. Frank Zegers, unit manager sustainable buildings, Ecofys

uitgevoerd voor het gebouw waaruit een EPverbetering resulteert van meer dan 6 procent, maar minder dan of gelijk aan 9 procent. Deze score kan uiteindelijk oplopen tot 13 punten waar een EPC-berekening is uitgevoerd voor het gebouw waaruit een EPverbetering resulteert van meer dan 85 procent. Los daarvan zijn twee extra punten te verdienen waar in de opleveringsfase van het gebouw warmteverliesmetingen zijn uitgevoerd in de vorm van een thermografisch onderzoek en waar in de opleveringsfase van het gebouw warmteverliesmetingen zijn uitgevoerd in de vorm van een luchtdoorlatendheidsmeting.

Bij renovatieprojecten kunnen voor het te renoveren gebouw niet dezelfde eisen worden opgelegd voor de EPC-berekening als bij nieuwbouw. Daarom geldt voor renovatieprojecten een aangepaste puntenverdeling, die realistischer is voor de bestaande bouw. Drie punten zijn nu te verdienen waar een EPC-berekening is uitgevoerd voor het gebouw waaruit een EPverbetering resulteert van meer dan -28 procent, maar minder dan of gelijk aan -15 procent. 13 punten krijgt men hier bij 80 procent in plaats van 85 procent. De volledige staffel van puntentoekenning is te vinden in de teksten van BREEAMNL en zal in de toekomst ook opgenomen worden in de software.

Een heldere communicatie over de meerwaarde van gebouwen is cruciaal: een duurzaam gebouw heeft een hogere bouwkwaliteit, is toekomstbestendig, comfortabel voor de gebruikers, kent minder leegstand, heeft lagere exploitatiekosten en een hogere restwaarde. Frank Zegers, unit manager sustainable buildings, Ecofys

Maximumscore De maximumscore in de categorie hangt af van het te beoordelen gebouwtype. De realistische kans dat een gebouw volgens alle acht credits het maximum scoort, is niet groot. Voor de 15 punten van Energie 1 moet bijvoorbeeld een energieneutraal gebouw worden neergezet. Dit is gelijk aan de doelstelling voor het lenteakkoord in 2020, maar momenteel nog niet veel toegepast. Daarnaast is de score ook afhankelijk van de voorzieningen die een gebouw heeft. Om bijvoorbeeld te kunnen scoren op credit Ene 8 Energiezuinige liften, moet een gebouw uiteraard wel beschikken over een lift. Vanzelfsprekend gaat dit ook op voor de categorieën roltrappen en rolpaden, koelen vriesopslag en minimalisatie luchtinfiltratie laad- en losplatforms. Bij het toepassen van deze voorzieningen, worden de credits weggefilterd of automatisch toegekend. Dit heeft gevolgen voor de percentuele score die je binnen deze categorie kunt halen. De scores voor alle categorieën samen bepalen via een wegingprocedure (nog in ontwikkeling) de eindscore. En dit betekent niet: wel of geen certificaat, maar een certificaat in een bepaalde orde van grootte. EPverbetering nieuwbouw De reductie van CO2-emissie wordt vastgesteld door een berekening conform de in het Bouwbesluit aangewezen energieprestatienorm bij het vaststellen van de energieprestatie-eis van een gebruiksfunctie in het gebouw. In het Bouwbesluit is per gebruiksfunctie een eis aan de energieprestatie gesteld. Daarnaast stelt het Bouwbesluit bij gebouwen met meer dan één gebruiksfunctie waarvoor een eis aan de EPC geldt, een eis aan de verhouding tussen het karakteristieke energiegebruik en de toelaatbare karakteristieke energieprestatie. In het kader van BREEAM-NL benoemen we hiervoor de variabele ‘EPverbetering’. Het verbeteringpercentage van de energieprestatie (EPverbetering) is direct gerelateerd aan het aantal toegekende credits in BREEAM-NL. Er zijn bijvoorbeeld 3 punten te verdienen waar een EPC-berekening is

8

9

›

Energie credits

Etrium DGBC-participant Ecofys heeft voor haar vestiging in Keulen een kantoor gebouwd volgens het bekende passiefhuisprincipe. Binnen de categorie Energie van de Credits in Bouwfasen van BREEAM-NL zou het Duitse gebouw wel eens een goede score kunnen behalen. Het gebouw heeft namelijk naast de passiefhuiscertificering ook het Duitse gouden duurzaamheidcertificaat toegekend (vergelijkbaar met BREEAM-NL) toegekend gekregen door de Duitse Green Building Council. De feiten: het gebouw gebruikt 80 procent minder energie voor verwarming en koeling en 70 procent minder primaire energie dan een vergelijkbaar gebouw dat volgens de bouwregelgeving gebouwd is. Het kantoorgebouw – dat is ontworpen door Benthem Crouwel architecten – bestaat uit 3 lagen en een groot atrium, dat onderdeel is van het energieconcept. Het heeft een gebruiksoppervlak van 3750 m² en biedt plaats aan maximaal 150 personen.

10

Ecofys is vanaf de start verantwoordelijk geweest voor de ontwikkeling van het energieconcept en heeft als lid van het bouwteam de energetische kwaliteit tot aan de oplevering geborgd. Het passieve energieconcept volgt de Trias Energetica: 1. Maximale reductie van de energievraag door een zeer hoge isolatiegraad en extreme kierdichting, in combinatie met warmteterugwinning met een hoog rendement. 2. Opwekking van duurzame energie door gebruik van bodemwarmte, zonnestroompanelen en zonneboilers. 3. Zo efficiënt mogelijk gebruik van fossiele energie voor de beperkte resterende energievraag. De gebruiker staat echter centraal in het ontwerp. Het concept waarborgt een gezond en aangenaam binnenklimaat. Alle verlichting en zonwering zijn op een gebouwbeheerssysteem (GBS) aangesloten. Maar de gebruiker kan deze systemen op de werkplek ook zelf bedienen en regelen. Bij afwezigheid van de gebruiker neemt het GBS de bediening automatisch over. Natuurlijk zijn ook de ramen te openen door de gebruikers.

Het energieconcept bestaat uit: 1. Gebouwschil en isolatie Het Etrium is compact gebouwd rondom een atrium. De wanden zijn hoogwaardig geïsoleerd met een isolatiedikte van 28 cm. 2. Ventilatie Verse lucht stroomt via de kantoorruimtes naar het atrium die als centrale afvoer fungeert. Via een hoogrendement WTWsysteem wordt interne warmteproductie van medewerkers en computers in de winter teruggewonnen. 3. Zonwering Het 3-voudige glas (U-waarde 0,76 W/m²K) bevat zonwering. Het atriumdak is uitgevoerd met zonwerend 3-voudig glas met een ZTA-waarde van 0,24. 4. Actieve zonne-energie Op het dak staan een zonnestroomsysteem van 32 kW dat jaarlijks 30.000 kWh stroom produceert en 2 Solior zonneboilers (een Ecofys-innovatie) voor warm tapwater. 5. Klimaatinstallaties Het atrium is het centrale bestanddeel van het energieconcept. Het vervult een belangrijke rol als centrale luchtafvoerzone. De minimale resterende warmtevraag wordt geproduceerd door een warmtepomp. In de zomer wordt de koude van grondwater direct – dus zonder warmtepomp – gebruikt voor koeling van de ventilatielucht. 6. Daglichtbenutting De binnenruimtes bestaan overwegend uit glas, waardoor het gebruik van kunstlicht zeer beperkt is. Het glasaandeel is door dynamische daglichtsimulaties geoptimaliseerd. Aanwezigheidsen daglichtsensoren passen het licht precies aan op de behoefte. 7. Overige duurzame maatregelen Het gebouw is uitgevoerd met een vegetatiedak en regenwater wordt opgevangen en hergebruikt voor de toiletspoeling. Alle apparatuur is zeer energiezuinig uitgevoerd. Het resulterende energieverbruik voldoet aan de strenge passiefhuiscriteria: een totale jaarlijkse energievraag voor verwarmen en koelen van minder dan 15 kWh/m² en een totaal primaire energieverbruik voor verwarming, koeling, warmwater en gebruiksgebonden elektraverbruik van minder dan 120 kWh/m².

In onze visie zal de energietransitie leiden naar een decentrale energievoorziening, waarin de behoefte van de eindgebruiker bepalend is voor de energieoplossing. Een eindgebruiker heeft geen behoefte aan energie op zich, maar aan functionaliteit, zoals een comfortabel binnenklimaat of licht. Frank Zegers, unit manager sustainable buildings, Ecofys

Duurzame energie In het verlengde van de CO2-emissiereductie ligt het toepassen van duurzame energie. Niet verwonderlijk dat met deze credit drie punten te behalen zijn. Het eerste punt wordt toegekend als een haalbaarheidsonderzoek is verricht naar de mogelijkheden van het toepassen van eigen duurzame energiebronnen. Als een of meerdere adviezen uit het onderzoek wordt toegepast en een CO2-emissiereductie wordt bereikt van tenminste 10 procent van de totale CO2-emissie van het gebouw, dan wordt ook het tweede punt toegekend. Is dat getal minimaal 15 procent, dan is ook het derde punt binnen en is de maximale score voor deze credit behaald. Kijk voor een volledige beschrijving van de categorie Energie in de laatste versie van BREEAM-NL, die is te vinden op www.breeam.nl

Ecofys wil als energie- en duurzaamheidadviseur vroeg in het proces betrokken worden. Aan het begin van het ontwerpproces moeten de belangrijke keuzes die de duurzaamheid beïnvloeden nog worden gemaakt. Frank Zegers, unit manager sustainable buildings, Ecofys

11

doelgroepen De ontwikkelaar

Industrieel Bouwen en een integrale benadering Schröder Vastgoed Tekst Hajo Schilperoort | Foto’s Photoworkx

Schröder Vastgoed ontwikkelt en exploiteert innovatieve projecten, en ontwerpt ze bovendien geheel zelf, in eigen huis. Gerard Schröder is oprichter en directeur van dit bedrijf, dat zich volledig aan de kansen en uitdagingen van deze tijd wijdt. Zijn projecten lopen voorop in duurzaamheid. En hij krijgt dit mede voor elkaar dankzij een verregaande industrialisering van de bouw.

U onderschrijft de 3 P’s: People, Planet, Prosperity. Hoe geeft u invulling aan de menselijke waarden? We bouwen onze projecten geheel rondom de wensen van onze huurders. Ze krijgen volledige inspraak bij de realisatie van hun nieuwe huisvesting, terwijl wij verantwoordelijk blijven voor risico’s, financiering, uitvoering en beheer. We streven verder altijd naar een omgeving waarin mensen zich lekker voelen, en waarin het beste in hen naar boven komt. Dat betekent: schone, verse lucht, een individueel regelbare temperatuur, voldoende daglicht, voldoende uitzicht, geen geluidshinder, ga zo maar door. Een optimaal comfort is niet alleen aangenaam, het levert ook een belangrijke bijdrage aan de arbeidsproductiviteit. Studies laten zien dat hier een winst van 15 tot 20 procent te behalen valt. Omdat iedereen zijn eigen voorkeuren heeft, geven we mensen zelf de volledige zeggenschap over hun kantoor. Verder streven we bij elk project naar betaalbare ruimte, vrije indeelbaarheid, bereikbaarheid en aanwezigheid van faciliteiten en voorzieningen in het pand en in de omgeving. En de factor Planet? U loopt voorop in energiezuinigheid. We vullen de energievraag in volgens het principe van de Trias Energetica: we beperken de energievraag en het energieverlies, we maken aansluitend gebruik van duurzame energiebronnen en als er dan nog een restvraag is, dan zorgen we voor efficiënt gebruik van eindige energiebronnen. Voor het verwarmen en koelen van onze kantoren maken wij gebruik van warmtepompen, betonkernactivering en horizontale (tussen noord- en zuidzijde) en verticale (tussen verdiepingen) warmteuitwisseling. We laten de gasaansluiting achterwege en stoken zogezegd op water. De elektriciteit wordt deels zelf opgewekt en daar waar restvraag ontstaat, groen ingekocht. Deze maatregelen leveren nu al een besparing op van 60 procent op de energienota, en dit bedrag zal nog verder toenemen naarmate de gasprijs stijgt. Maar het scheelt ook aanzienlijk in de uitstoot van broeikasgassen: voor Magna Porta (zie kadertekst) hebben we bijvoorbeeld 8,5 hectare minder bos nodig om de CO2-uitstoot te compenseren. Gaat het snel genoeg in Nederland? De ontdekking van de gasbel in Slochteren heeft duurzaam bouwen in Nederland geen goed gedaan. In Duitsland waren ze al veel eerder gedwongen om naar alternatieve energiebronnen voor het verwarmen of koelen van gebouwen te zoeken. Daar kwam de kennis van de warmtepomptechniek veel eerder tot uitvoering. In Nederland kon je tot een paar jaar terug nog bij geen enkele installateur terecht voor een warmtepomp. Tegelijkertijd is de noodzaak om om te schakelen evident. Bijna 80 procent van de CO2-uitstoot is afkomstig uit de verbranding van aardolie, aardgas, steenkool en bruinkool. En bovendien vinden we sinds 2000 nauwelijks nog nieuwe olie- en aardgasvelden. We lopen dus snel in op onze reserves. Maar het gaat de goede kant op: ik denk dat over tien jaar geen gasgestookt gebouw meer wordt gemaakt. Is het rendabel om te investeren in groene projecten? We zijn projectontwikkelaar, maar we verkopen onze gebouwen niet. We houden ze in eigen portefeuille, waardoor we direct profijt hebben van lage operationele kosten, lage energiekosten en

13

›

doelgroepen De ontwikkelaar waardecreatie op de lange termijn. We bieden comfort en integrale projectkwaliteit voor de marktconforme prijs van 125 euro/m²/jaar, inclusief inbouw, bekabeling, afwerking en beheer. De energiekosten zijn 60 procent lager dan normaal. Het project is daarmee zeer gewild, Magna Porta was binnen anderhalf jaar volledig verhuurd. Het huurtarief en de bezettingsgraad zijn voor ons ruim voldoende om winst te maken. Maar dat komt ook doordat we zeer efficiënt werken en feitelijk zelfs geen extra investeringen hebben hoeven doen om dit niveau voor elkaar te krijgen. Door industrieel te bouwen hebben we zo’n 20 procent op de bouwkosten kunnen besparen. Dat geld hebben we in energiezuinigheid, comfort en duurzaamheid gestoken. En doordat we geen extra geld hebben hoeven investeren, hebben we ook geen terugverdientijd.

"Onze leden tonen veel interesse in duurzaamheid en velen zijn ook aangesloten bij de DGBC. Ze zien de commerciële waarde van BREEAM en willen er liever vandaag dan morgen nog mee aan de slag." Claudia Bouwens, programmabegeleider Energie & Duurzaamheid NEPROM

Innovatieve kantorenbouw Magna Porta in Almelo is wellicht een van de weinige kantoorgebouwen waar zoveel ambitie aan de dag is gelegd op het vlak van zowel duurzaamheid als industrialisering van de bouw. Het is een van de energiezuinigste kantoorgebouwen van Nederland. Magna

Waarom bent u lid van DGBC? We zijn lid van DGBC omdat we voorin willen lopen. DGBC is ook een verband waarin samenwerkingen tot stand komen. We werken al jaren intensief samen met vaste partijen, maar we kijken uit naar meer samenwerkingsverbanden. Verder hechten we waarde aan de ontwikkeling van BREEAM-NL. We maken tot nu toe gebruik van GreenCalc+ en gebruiken verder de normen van de Rijksgebouwendienst voor het ontwerp van een goed binnenklimaat. In de toekomst zal BREEAM een centrale rol gaan vervullen om duurzaamheid zichtbaar te maken en het bewustzijn over duurzaamheid te vergroten. Beide zijn essentieel om tot een groene vastgoedmarkt te komen. Magna Porta fungeert als pilotproject om de systematiek te testen. Ons volgende gebouw, het Kantoor van de Toekomst gedoopt, gaat meelopen in de pre-assessment om daar een nadere terugkoppeling te verkrijgen.

"Het zou wenselijk zijn als BREEAM, net als bijvoorbeeld GPR Gebouw, ook tijdens de schetsfase te gebruiken is." Claudia Bouwens, programmabegeleider Energie & Duurzaamheid NEPROM

Porta telt 12 verdiepingen en ± 6000 m² vloeroppervlak. Het gebouw is verregaand geprefabriceerd en op de bouw geassembleerd. 5 mensen hebben in 18 weken casco en gevels opgetrokken tot een hoogte van 54 meter. Magna Porta maakt gebruik van warmte-koude-opslag en een slim systeem van warmtepompen. In de bodem ligt een collectorveld van 160kW, met een gesloten circuit van 10 km leidingen door 36.000 m³ zand. Al naar gelang de vraag zijn de warmtepompen in staat warmte aan het water te ontrekken of toe te voegen. Een noviteit is dat de bodem met nachtstroom in de weekenden kan worden opgeladen. Elke verdieping is uitgerust met een warmtepomp en op dit systeem aangesloten. Alvorens de bodem aan te spreken of koeling of verwarming, vindt echter eerst interne warmte-uitwisseling plaats, zowel verticaal (tussen verdiepingen) als horizontaal

Hoe behaalt u dat voordeel precies met Industriële Bouw? Industrieel Bouwen is circa 20 procent goedkoper dan traditionele bouw, omdat je zowel bij de voorbereiding en het ontwerp als op de bouwplaats veel minder mensen nodig hebt en doordat bovendien de faalkosten drastisch dalen. We ontwerpen onze projecten geheel met BIM-software (Building Information Model, red.). Dat maakt het mogelijk het gehele plan in 3D te tekenen en te controleren en vervolgens de tekeningen, de specificaties en het draaiboek te genereren waarmee de fabrikanten en de bouwers aan de slag kunnen. We hebben Magna Porta met twee man geheel uitgetekend, inclusief alle elementen, wapeningen, mallen en voorzieningen. Bij een traditioneel bouwteam zitten al gauw acht tot twaalf mensen aan tafel, die allemaal verantwoordelijk zijn voor een deel van het product en het proces. Dat leidt tot communicatiestoornissen en onduidelijkheid over verantwoordelijkheden, en daarmee tot faalkosten van circa 10 procent. Die kostenpost ontbreekt als je het proces en het gebouw stroomlijnt, integraal uitwerkt en industrialiseert. Bovendien heeft prefabricage als voordeel dat alle elementen in optimale omstandigheden met machines kunnen worden gemaakt, waardoor het nauwkeurigere en hoogwaardigere producten zijn. Door deze werkwijze hebben wij met vijf man in achttien weken tijd het casco en de gevels van een twaalf verdiepingen tellende toren in elkaar kunnen zetten. De besparingen op faalkosten, arbeidskosten en bouwtijd mogen er zijn.

(tussen noord- en zuidzijde). De warmtepompen zijn, anders dan gebruikelijk, niet gekoppeld aan betonkernactivering. Ze koelen en

Waarom wordt het nog niet op grote schaal doorgevoerd? Industrialisering is in de meeste bedrijfstakken niks nieuws, maar heeft pas in de jaren zestig van de vorige eeuw op beperkte schaal in de bouw zijn intrede gedaan, toen met ambachtelijke bouw niet meer aan de enorme vraag naar woningen kon worden voldaan. Kanaalplaatvloeren en snelle bekistingsystemen werden als eerste toegepast. Inmiddels zijn meer elementen prefab verkrijgbaar voor assemblage op de bouw. Toch heeft de industrialisering zich niet snel genoeg doorgezet, door een gebrek aan regie. Er dient zich nu echter opnieuw een dwingende noodzaak aan om dit project te vervolmaken. Door de vergrijzing van de beroepsbevolking, de uitstroom van bouwvakkers en de daling van het aantal schoolverlaters met een bouwtechnische opleiding, neemt het arbeidspotentieel in de bouw snel af. We hebben dadelijk vooral nog een overmaat aan ongeschoolde werkers. En dit terwijl er nog altijd grote bouwopgaven liggen. Als je de bouw industrialiseert, los je dat probleem op: de productiviteit neemt toe en het aantal benodigde arbeiders neemt af. Overigens is het ook een duurzame manier van werken, waarbij efficiënt en zuinig met materiaal en energie om wordt gegaan, en gebouwen en elementen demontabel, herbruikbaar en recyclebaar zijn.

"Onze leden geven aan dat ze behoefte hebben aan één methode die duidelijkheid schept. BREEAM is nu nog ingewikkelder dan GPR Gebouw of GreenCalc+. We begrijpen dat dat gestroomlijnd gaat worden, en dat juichen we toe." Claudia Bouwens, programmabegeleider Energie & Duurzaamheid NEPROM

verwarmen daarentegen direct de ventilatielucht, zodat per kantoor de temperatuur kan worden ingesteld. De massa van het beton wordt wel gebruikt om de pieken en dalen door het etmaal heen te stabiliseren. Een gebouwbeheersysteem (GBS) zorgt voor optimale aansturing en uitwisseling. Op dit moment is Schröder Vastgoed bezig met de ontwikkeling van de opvolger van het project, dat de werktitel Kantoor van de Toekomst draagt. In dit project wordt het Industriële Bouwen verder geoptimaliseerd, door een sterke reductie van het aantal elementen en een verdubbeling van de bouwsnelheid tot twee verdiepingen, casco plus gevel, per week. Verder zullen kilometers aan kanalen achterwege blijven. De gebruikelijke centrale luchtbehandelinginstallatie wordt vervangen door een ‘ademende gevel’ met per kantoor een decentrale ventilatie-unit met warmteterugwinning, aanwezigheidsdetectie en individuele regelbaarheid. Ook de E-infrastructuur wordt vereenvoudigd: de leidingen worden ondergebracht in een open kantoorvloer en inbouwwanden. De uitwisseling van warmte en koude tussen lucht en casco wordt verbeterd door toepassing van zwevende vloeren en spanplafonds die de lucht vrijelijk, onderlangs en bovenlangs, laten circuleren. Hiermee wordt tevens de verdiepingshoogte beperkt en worden per saldo twee verdiepingen gewonnen. Aanvullend op deze energiebesparende maatregelen zal de benodigde elektriciteit

"We hebben het thema ook in deze crisistijd hoog op de agenda staan. We organiseren discussies, geven voorlichting, ontwikkelen toolkits en geven trainingen en cursussen." Claudia Bouwens, programmabegeleider Energie & Duurzaamheid NEPROM

14

Wat opvalt, is een verregaand integrale benadering van ontwerp, bouw, proces, exploitatie en kwaliteit. Er wordt wel gezegd dat onze benadering wellicht té uniek is om navolging te vinden, maar ik denk dat steeds duidelijker wordt dat de versnippering in de bouw alles behalve positief uitwerkt op faalkosten, efficiëntie, kwaliteit en duurzaamheid. Wij bewijzen dat de integrale benadering succesvol is.

door het kantoorgebouw zelf worden opgewekt. Schröder en partners experimenteren met diverse toepassingen van wind energie, waterstof, aardwarmte en PV-panelen.

15

Zichtbaar maken van duurzaamheid BREEAM-NL

Tekst TOSCA VISSERS | Foto’s Photoworkx

“Er moet een gemeenschappelijke taal voor duurzaamheid komen en duurzaamheid moet verhandelbaar worden”, zegt Stefan van Uffelen, manager DGBC, die momenteel een visie op papier zet over hoe de DGBC zich richt op de duurzaamheid van de bebouwde omgeving. Deze visie verwoordt in een aantal algemene stellingen waarom DGBC duurzaamheid meetbaar wil maken en geeft aan hoe dat in zijn werk gaat. Hij vertelt hoe deze visie een leidraad kan zijn om cruciale stakeholders in de bouw wegwijs te maken in het thema verduurzaming van de bebouwde omgeving.

“Op korte termijn zullen in de bebouwde omgeving in Nederland een aantal ingrijpende veranderingen worden doorgevoerd. We staan voor een keerpunt waarbij we snel moeten beslissen hoe we de verduurzaming van de bebouwde omgeving vorm moeten geven”, stelt van Uffelen vast. Ontwikkelingen die inmiddels al zijn ingezet, gaan nu razendsnel. Volgens Van Uffelen wordt dat rappe tempo van veranderingen in Nederland nog zwaar onderschat. “Op Europees niveau hebben we ja gezegd tegen de energierichtlijn EPBD, waarmee we dus positief instemmen dat in Europa na 2018 alle nieuwe gebouwen energieneutraal moeten zijn. Dat zal ongetwijfeld een enorme weerslag hebben op de hele samenleving.” Perfect Storm Van Uffelen meent dat de financiële crisis een uitgelezen kans is om veranderingen doorgevoerd te krijgen. Met respect voor al het leed dat de crisis veroorzaakt, ziet hij de recessie als the perfect storm om duurzaamheid interessant te maken voor een groter publiek dan alleen de koplopers en daarmee een mentaliteitsverandering doorgevoerd te krijgen. “Eens in de twintig jaar ontstaat er een economische crisis, waarin een bepaalde transitie in de samenleving plaatsvindt.”, stelt hij vast. De vorige crisis was nodig om de arbeidsproductiviteit te verhogen en op grote schaal te gaan automatiseren. De personal computer en de ICT-systemen stonden klaar. Een crisis gaf de automatiseringsgolf de eerste zet. “Om veranderingen in de maatschappij door te voeren, is een andere mindset bij mensen nodig”, zegt Van Uffelen. “Mensen moeten duurzaamheid belangrijk vinden en er ook in willen investeren. Vijf jaar geleden vond men duurzaamheid ook belangrijk, maar kennelijk was toen de noodzaak onvoldoende om daadwerkelijke veranderingen door te voeren.” Technisch haalbaar “Om te kunnen verduurzamen, moet de techniek erop voorbereid zijn om daadwerkelijk duurzaam te bouwen. We kunnen nu al nul-energie woningen bouwen en gebouwen realiseren die in eigen energiebehoefte voorzien. Ook voor renovatie van gebouwen geldt dat duurzaamheidstechnieken ver ontwikkeld en toepasbaar zijn”, geeft Van Uffelen aan. Verduurzamen is volgens hem dus niet met name een technisch probleem, maar een maatschappelijke en economische uitdaging. Van Uffelen vindt het prachtig dat de markt in Nederland zo’n voortrekkersrol heeft genomen. “Afgelopen twee jaar zijn prachtige marktinitiatieven gestart. Ik vind dit een enorm bemoedigend signaal en onze participanten geven ons een enorme kans en verantwoordelijkheid. De markt is aan het veranderen. Sterk fluctuerende energieprijzen, fascinerende nieuwe technieken, dalende terugverdientijden, hoe lang nog roept men dat duurzaam duur is? De zonneboiler op mijn dak verdien ik binnen vijf jaar terug, een super investering, zeker in deze tijd!” Van Uffelen vervolgt zijn betoog: “Een recessie geeft een kwaliteitsimpuls en maakt dat men de rekenmodellen en vooroordelen heroverweegt. Spannend aan deze tijd is het zoeken naar die ommezwaai die de veranderingen in gang zullen zetten. De vraag is niet of de markt de ommezwaai gaat maken, maar of wij dat op tijd doen. Als de economie zich snel herstelt, is het logisch dat oude waarden en successen opnieuw gaan gelden. Er is haast geboden om te zorgen dat projecten op grote schaal een hoge duurzame ambitie hebben. Werk aan de winkel dus.”

›

16

17

Experttraining Met de BREEAM-NL Experttraining leidt de DGBC mensen op tot erkend Expert. Als Expert kunt u organisaties adviseren over het laten certificeren van gebouwen volgens de normen van BREEAM-NL en ze helpen bij de voorbereiding van een assessment. Dit kan als onafhankelijke derde, bijvoorbeeld werkzaam bij een adviesbureau, maar ook als medewerker van een organisatie die zelf op weg is naar een BREEAM-NL certificatie. Een Expert is niet gemachtigd om zelf een assessment uit te voeren. Dit wordt gedaan door Assessoren. Om als Expert erkend te worden, is het van belang dat om na de trainingsdag deel te nemen aan tenminste één van de terugkomdagen die de DGBC door het jaar heen organiseert.

miljard. Dit staat gelijk aan 30.000 arbeidsjaren en bijna 600.000 ton minder CO2-emisssies tussen 2012 en 2020. Volgens de Verenigde Naties zou een heffing van 10 dollar op ieder vat olie de consument 1 à 2 cent aan de pomp kosten en 150 miljard dollar per jaar opleveren, voldoende om wereldwijd de armoede uit te bannen en het energie- en klimaatprobleem succesvol aan te pakken. Als straks de economie in India en China weer op gang komt, staat de volgende crisis in het teken van grondstoffentekort. Er is nu al een zichtbaar tekort aan metalen en andere grondstoffen voor bouwmaterialen.” Stimulering De DGBC ziet VROM en EZ als belangrijke actoren nu de markt even stil valt. “De stimulering voor de automarkt is al voor de crisis concreet ingezet”, stelt Van Uffelen. “Nu nog concrete stimulering voor de bouwen vastgoedsector. Wat betreft het stimuleren van de verduurzaming loopt Nederland achter op omringende landen. In België wordt bijvoorbeeld een tarief van 6 procent BTW gehanteerd, in plaats van 21 procent voor de eerste 50.000 euro investeringen in energiezuinige nieuwbouw of in slopen en vernieuwbouw. Dat betekent een belastingvermindering van 830 euro per jaar voor een periode van 10 jaar. Ook is er in België een belastingvermindering opgetuigd van 40 procent voor de toepassing van dakisolatie. Laten wij de koppositie als Nederland weer innemen!” Meetbaar maken Van Uffelen vindt niet dat de Nederlandse overheid de enige aangesproken partij moet zijn om duurzaamheid op de rit te zetten. “De overheid is in crisistijd wel de belangrijkste speler, maar ook andere partijen spelen een belangrijke rol in dit veranderingsproces”, zegt hij. De belegger moet de huurberekening opnieuw tegen het licht houden en overwegen of hij alleen nog adverteert met kaalhuurprijzen of dat

huurprijzen aanbiedt inclusief servicekosten, waarin de energierekening is opgenomen. Bij het ene gebouw wordt de kale huur hoger en de servicekosten lager, of andersom. “Een duurzaam pand presteert dus anders”, constateert hij. Duurzaamheid moet zichtbaar gemaakt worden met behulp van een meetmethode. “Hiervoor hebben we het BREEAM-labelsysteem ontworpen om de duurzame prestaties die een gebouw levert, inzichtelijk te maken. Waar we naar toe willen is dat beleggers met hun gebouwen laten zien hoe duurzaam hun portefeuille is. Op dit speelveld speelt een belegger een belangrijke rol. Vervolgens moeten gebruikers of huurders van gebouwen op een verantwoorde manier met gebouwen omgaan.” Van Uffelen geeft als voorbeeld een winkelketen die in hun MVO-plannen verplicht stelt dat zij voortaan winkelpanden zullen huren met minimaal een C-label. Of die een bepaalde mate van duurzaamheid aantonen, zoals in termen van de Dutch Green Building Council: BREEAM good of excellent. “Deze belangrijke bijdrage kunnen huurders leveren. Dat impliceert dat de aanbieders van deze gebouwen verplicht zijn om duurzame gebouwen te ontwikkelen.” Om de cirkel rond te maken hebben volgens de manager van de DGBC ook individuele gebruikers net zo goed een rol van betekenis. “U hebt een verantwoordelijkheid en u hebt nu de mogelijkheid om een grote bijdrage te leveren aan het verduurzamen van uw omgeving en samen hebben wij een enorme kans.” Kwaliteitsterm Bij het begrip duurzaam valt de nadruk snel op energie. Volgens Van Uffelen is het kortzichtig om alleen te concentreren op energieverbruik van een gebouw. “Hiermee creëer je een scheefgroei”, stelt hij. “Duurzame gebouwen zijn gebouwen die ontwikkeld zijn met een goede visie op de levensloop van het gebouw en met oog op de gebruiker.”

Klankbordgroep Tijdens de klankbordgroep-bijeenkomsten praten experts van participanten mee over de ontwikkeling en inhoud van de BREEAM-labels.

Gemiste kans Nu de olieprijs weer is gaan dalen, zou dat het onderzoek naar alternatieve methoden energieopwekking kunnen belemmeren. Volgens Van Uffelen is die daling echter van korte duur. “Iedereen weet dat in een crisis de grondstofprijzen dalen. Als de economie straks weer aantrekt, zijn daarmee problemen niet opgelost. Zoals Arnold Heertje in het NRC in maart dit jaar stelde, leidt het herstel van deze economie tot een ramp. Door de crisis wordt minder gekocht en daarmee de wereld gespaard en is de tijd rijp voor investeren in duurzame technieken.” In plaats van bezuinigen vindt Van Uffelen dat Nederland juist meer geld beschikbaar moet stellen voor een duurzame economie. “Kijk maar om ons heen. Duitsland heeft een soort New Green Deal aangekondigd. Zuid Korea zal 39 miljard (ongeveer 50 procent van alle investeringen) besteden aan een duurzame economie, goed voor 960.000 nieuwe banen. De laatste cijfers van de Amerikaanse New Green Deal laten zien wat men aan kansen laat liggen, als men niet kiest voor duurzame technieken. Initiatieven voor duurzame energie besparen de Amerikaanse economie 450 miljoen dollar voor iedere geïnvesteerde

18

Beursdeelname De DGBC is regelmatig te vinden op diverse beurzen en evenementen op het gebied van duurzaamheid en vastgoed. Zo heeft de DGBC acte de présence gegeven op onder andere de PROVADA en de eerste editie van de Nationale Renovatiedag 2009.

19

›

Duurzaamheid is een kwaliteitsterm, geeft Van Uffelen aan. “Uiteindelijk zal er een samenleving ontstaan waarin het begrip duurzaamheid als een kwaliteitsaanduiding volledig is opgenomen. Nu wordt duurzaam nog steeds geassocieerd met duur.” Renovatie Het is inderdaad nog steeds lastig om een bestaand gebouw te renoveren tot een duurzaam gebouw op nieuwbouwniveau. De uitdaging die DGBC hierin ziet is om een goede aansluiting te vinden tussen nieuwbouw en bestaande bouw. Als iedereen vanaf nu nieuwe gebouwen neerzet die heel duurzaam zijn, zullen we spoedig het bestaande vastgoed afwaarderen. Dat willen we niet. Daarom kunnen we aan bestaande gebouwen niet dezelfde duurzaamheideisen stellen als aan nieuwbouw.”

Huiswerk Van Uffelen geeft iedereen die wil meewerken aan een duurzame omgeving, een flinke portie huiswerk mee. De DGBC stimuleert haar participanten om zelf actief aan de slag te gaan met duurzaamheid. Alle 170 participanten bundelen hun expertise door deel te nemen aan de DGBC. “De DGBC is een platform en aanjager voor duurzaamheid, om veranderingen door te kunnen voeren die nodig zijn om duurzame omgeving te realiseren. Samen met de participanten maken wij de verduurzaming concreet, behapbaar en haalbaar. Iedereen kan en moet een concrete bijdrage leveren aan een duurzame omgeving. Mijn persoonlijke visie is dat des te meer ik verdien, des te meer verantwoordelijkheid ik heb om wat te doen aan het milieu en de maatschappelijke problemen. Het probleem en de oplossing zit dus niet bij de houtkapper in Brazilië, maar bij mijzelf.”

Assessortraining Met de BREEAM-NL Assessortraining leidt de DGBC BREEAM-NL Experts op tot erkend BREEAM-NL Assessor. Dit betekent dat men als onafhankelijke derde gebouwen kan beoordelen op hun duurzaamheid volgens de normen van BREEAM-NL. Het advies vormt de basis voor certificatie door de DGBC. Om deel te kunnen nemen aan een Assessortraining moet eerst de Experttraining met goed gevolg worden afgelegd. Om definitief als Assessor g eaccrediteerd te worden, moet vervolgens een eerste BREEAM-NL assessment naar tevredenheid en goedkeuring van de DGBC worden uitgevoerd. BREEAM-NL wordt elk jaar geüpdatet. Assessoren moeten om erkend te blijven daarom elk jaar deelnemen aan een terugkomdag.

Participantenbijeenkomst DGBC organiseert regelmatig bijeenkomsten voor haar participanten. Hier komen verschillende sprekers aan het woord die bijvoorbeeld de stand van zaken van de DGBC of de internationale ontwikkelingen van BREEAM toelichten. Er is volop gelegenheid om met elkaar van gedachten te wisselen.

Gemeenschappelijke taal Om de verduurzaming te versnellen en ook het peloton mee te krijgen moet volgens Van Uffelen, “naast uiteraard de grote bijdrage aan de verduurzaming”, de economische waarde van het label zo hoog mogelijk worden. “Daarom zoeken wij de koppeling met belangrijke spelers die een bijdrage kunnen leveren aan deze waardestijging. Wij zoeken de samenwerking met gemeentes: is een milieuvergunning nog wel nodig als het plan onafhankelijk getoetst is en een hoge duurzaamheidscore heeft? Kunnen de duurzame panden een korting krijgen op de OZB? Met VROM werken wij aan de gezamenlijke taal. Geen complexe (separaat opgestelde) inkoopcriteria, maar gewoon een score op een aantal credits binnen BREEAM! Kan de rijksoverheid een korting geven op de kosten van een certificaat? Met SenterNovem zoeken wij naar de koppeling met de verschillende subsidies. Het zou prachtig zijn als de bewijzen voor het BREEAM-label dezelfde zijn als voor verschillende subsidies en bijvoorbeeld groene financieringsmogelijkheden door banken.” Van Uffelen eindigt zijn betoog met een bespiegeling: “Onze droom is dat ambities op het gebied van duurzaamheid, criteria voor duurzaam inkopen, criteria voor subsidies en groenfinanciering, de verschillende meetinstrumenten, de milieuvergunning en tenslotte grote delen van het bouwbesluit gebaseerd zijn op de gemeenschappelijke taal voor duurzaamheid. En die gemeenschappelijke taal bereiken we met behulp van BREEAM-NL.”

20

Het bestuur van de Dutch Green Building Council VOORZITTER: de heer J.C. Gillis MBA FRICS, Chief Operating Officer Redevco KENNISOVERDRACHT: de heer ir. R. Blom, faculteitsvoorzitter Faculteit Techniek Hogeschool van Utrecht/KTB COMMUNICATIE: mevrouw drs. A. van Doorn, vice president ‘Special projects’ ABN AMRO FINANCIËN: de heer drs. J. Dura, raad van bestuur Dura Vermeer Groep N.V. CERTIFICERING: Ing.C.A. Hersbach MRE – Managing Director Projects, ING Real Estate / Development Nederland SECRETARIS: de heer ir. T.E.J. Joosten, (BNA) Voormalig directeur Inbo Architecten CERTIFICERING: de heer ir. J. de Leeuw, algemeen directeur SBR OVERHEID: de heer R. Prins, directeur Dienst Milieu en Bouwtoezicht van de gemeente Amsterdam Er is ook een participantenraad die twee keer per jaar bij elkaar komt om het beleid te beoordelen en te sturen.

21

pilotprojecten

Werkt BREEAM-NL?

Inleiding pilotprojecten Tekst roel brandsma

In maart 2009 presenteerde de Dutch Green Building Council (DGBC) een bètaversie van BREEAM-NL Nieuwbouw, het Nederlandse certificeringsysteem voor het aantonen van de duurzaamheid van nieuwbouwprojecten. Van maart tot juni 2009 is deze bètaversie uitgebreid getest in een aantal zeer uiteenlopende pilots (zie kader verderop). Daarnaast deden andere organisaties tests met kleinere sets beoordelingscriteria (credits). De resultaten van de pilots worden nu bij de DGBC verwerkt, zodat de stichting nog in het najaar van 2009 de eerste definitieve versie van BREEAM-NL Nieuwbouw kan lanceren (het systeem zal regelmatig geüpdate worden). De hoop is dat dan nog eind dit jaar de eerste certificaten kunnen worden uitgereikt. Ondertussen werkt de DGBC ook verder aan de ontwikkeling van BREEAM-NL Bestaande Bouw en BREEAM-NL Gebied, respectievelijk bedoeld voor de beoordeling van al bestaande gebouwen en van gebiedsontwikkelingsprojecten op duurzaamheid.

Daarbij zijn zowel gebouwen in de ontwerpfase als gebouwen in de opleverfase beoordeeld. Enkele van die gebouwen waren al in gebruik genomen, maar die zijn behandeld alsof ze nog in de opleverfase verkeerden. Interviews In dit magazine kunt u van enkele van deze mensen de ervaringen lezen die zij hebben opgedaan met de door hen uitgevoerde pilot. De interviews zijn uitgevoerd in mei, toen de projecten nog in volle gang waren. Inmiddels zijn de pilots vrijwel of helemaal afgerond. De gevonden informatie is weer bij de DGBC neergelegd. Afgesproken was dat men in ieder geval zou kijken naar de volgende verbeterpunten.

n n

Praktijkvoorbeelden Tijdens de pilotfase toetsten enthousiaste participanten van de DGBC eigen praktijkvoorbeelden met behulp van de bètaversie van BREEAM-NL Nieuwbouw.

n n n

Aanscherping van teksten: eenduidigheid van de tekst en definities en dergelijke. Aanscherping van (de beschrijving van) het bewijsmateriaal. Tijdsbesteding en kosten van het leveren van bewijsmateriaal. Tijdsbesteding en kosten van het beoordelen van bewijsmateriaal. Haalbaarheid van een credit: gevraagd niveau.

Schiphol Real Estate realiseert het kantoorgebouw TransPort (ca. 12.500 m² BVO) op Schiphol Oost en zal medio 2010 worden opgeleverd. Het gebouw zal LEED (Platinum) worden gecertificeerd, daarnaast vormt dit gebouw een pilot voor de voor BREEAM-methodiek van de DGBC.

Testversie Aangezien er tijdens de pilots beoordeeld is met een nog niet helemaal uitontwikkelde testversie van BREEAM-NL, zijn de uitkomsten van de audits niet valide. De pilot kan bijvoorbeeld hebben uitgewezen dat een gebouw voldoende scoort voor een Very Good, maar toch mag de eigenaar, ontwikkelaar of andere belanghebbende dat dan niet aangrijpen om te communiceren dat zijn gebouw Very Good is op BREEAM-NL. Hoe goed de score in de pilot ook is, u verdient er geen BREEAM-NL Certificaat mee. Dit houdt tevens in dat alle scores en inschattingen van ‘waar op de schaal een gebouw is uitgekomen’ in dit magazine voorlopig zijn. Voorrang Het is echter wel zo dat de DGBC de deelnemers aan de pilots met een versneld traject voorrang wil geven bij het verkrijgen van een echt certificaat, zo snel mogelijk na de lancering van de officiële eerste versie. Maar luisterend naar de deelnemers en kijkend naar hun resultaten mogen we toch al concluderen dat de vrijwilligers die voor de DGBC de proefprojecten uitvoerden dit doorgaans met overgave en plezier deden. Lees verderop in dit magazine enkele van hun eigen verhalen.

deelnemende participanten in pilotprojecten 2009 Scholen

Hogeschool van Utrecht

de heer ir. R. Blom

Industrie

Thema Project & Advies

de heer M. van Werkhoven

TNT Real Estate; Volker Wessels DEC

de heer N. van Hermon

Kingspan

de heer L. van Maurik

Woningen

Inbo Architecten

de heer R. van Katwijk

Dura Vermeer Groep N.V.; Adviesbureau Nieman

de heer D. Broekhuizen

Appartementen

VBI Ontwikkeling B.V.

de heer J.M. Elias

Kantoren

G&S vastgoed

de heer ir. A. Lindeman

ING Real Estate

de heer ing. R. Hersbach

OVG

mevrouw M. Huysmans

Schiphol Real Estate

de heer J. Eerkens

Winkels

de heer K. Voet

Foto schiphol real estate

Cório N.V.

22

23

pilotproject 1 Hogeschool Utrecht

Basis voor de toekomst

Hogeschool Utrecht in Amersfoort In Amersfoort biedt de HU diverse opleidingen en profielen aan, gericht op zorg, welzijn, economie en management. De hogeschool gebruikt nu twee leslocaties in de stad. Als het nieuwe gebouw in 2010 in gebruik wordt genomen, verhuizen de opleidingen en profielen van deze leslocaties naar de nieuwbouw. De HU verwacht in de loop van de tijd ook andere studies in Amersfoort te positioneren.

Hogeschool Utrecht

Voor meer informatie: www.hu.nl

Tekst roel brandsma | Foto Hogeschool utrecht

Hogeschool Utrecht (HU) is een enthousiaste en actief meedenkende participant van de DGBC. De voorzitter van de Faculteit Natuur en Techniek, Robert Blom, is tevens lid van het DGBC-bestuur. Niet echt verrassend dus, dat de HU graag één van de BREEAM-NL Nieuwbouw-pilots voor zijn rekening wilde nemen. Als proefproject koos de hogeschool voor zijn nieuwbouwproject in Amersfoort. Dat wordt naar verwachting in 2010 afgerond. Voor de beoordeling volgens BREEAMNL is Remco de Vries gevraagd. Een dag per week studeert hij Milieukunde aan de HU. De rest van de tijd is hij Adviseur Duurzame Ontwikkeling bij Search Ingenieursbureau in Amsterdam, een andere belangrijke participant van de DGBC.

“Ik doe deze pilot in het kader van mijn opleiding”, begint De Vries, die overigens al eerder is afgestudeerd op Duurzame Ontwikkeling. “Dat betekent: vrijwel elke avond en in het weekend, want overdag ben ik gewoon keihard bezig voor Search. Ik probeer met de informatie die ik vergaar bij de HU alle punten van het BREEAM-NL Systeem voor Nieuwbouw in te vullen. Dat is natuurlijk nogal een klus. Ik doe het vooral om te leren hoe het werkt. En dat is voor de HU zelf ook een belangrijke reden om mee te werken aan deze pilot.” De Vries heeft nog geen Experttraining gevolgd, maar hij merkt dat de ervaring die hij nu in de praktijk opdoet zeer waardevol is. “Met wat ik nu aan het doen ben, word ik langzamerhand vanzelf Expert”, laat hij zich ontvallen. “En dat gaat me enorm helpen, als ik ooit officieel voor het predikaat Expert wil gaan.” Verder komen De Vries is nog niet klaar met het doorlopen van de hele methode, maar kan al verschillende conclusies trekken over de nieuwbouw van HU in Amersfoort. “Ik denk dat de HU de resultaten van deze pilot vooral wil gebruiken om verder te komen op het gebied van duurzaamheid. De hogeschool legt een basis waarop men in de toekomst verder gaat borduren. De nieuwbouw in Amersfoort is zelf niet uitzonderlijk duurzaam. De eerste palen zijn natuurlijk al lang de grond in en met BREEAM-NL Nieuwbouw moet je eigenlijk beginnen als het project nog op de tekentafel ligt. Als ze nu een echte audit uit zouden laten voeren, dan zouden ze het maar net halen. Maar gelukkig zijn we bezig met een pilot. En het doel daarvan is leren, zowel voor de DGBC, als voor de auditor, als voor de opdrachtgever zelf.”

Foto Hogeschool Utrecht

Lesstof ontwikkelen Een misschien wel belangrijker doel dat de HU met het pilotproject in Amersfoort wil bereiken, is dit systeem en zijn conclusies gebruiken voor de verrijking van het eigen onderwijs op het gebied van duurzaamheid. De Vries: “Door aan deze pilot mee te doen, wil de hogeschool bijdragen aan de ontwikkeling van de eigen lesstof en uitvinden hoe BREEAM-NL werkt, zodat ze dat aan hun nieuwe generatie leerlingen kunnen overbrengen.” Wat de audit zelf betreft, adviseert De Vries: “Trek er de lessen uit die je eruit kunt trekken. En richt je vervolgens op het volgende gebouw dat je wilt gaan neerzetten. Veel credits hoef je maar één keer te zien, om ze de volgende keer niet meer te vergeten. De managementpunten bijvoorbeeld. Als je die één keer voor ogen krijgt, zet je ze de volgende keer vanzelf in het bestek.”

24

Uitgekiend systeem De Vries deelt ook graag zijn bevindingen over BREEAM-NL Nieuwbouw zelf. “BREEAM-NL is een grondig en breed opgezet beoordelingssysteem. Het beslaat alle aspecten die impact hebben op de duurzaamheidsgedachte en stelt aan al die aspecten zeer hoge eisen. Als je een systeem wilt met relevantie en geloofwaardigheid, moet dat ook. Aan een label dat je bij wijze van spreken bij een pakje boter kunt krijgen, heb je niets. Maar ik vind zelf dat de drempel wat te hoog ligt. Het systeem beslaat vijfhonderd pagina’s en een certificering kost aardig wat geld. De drempel verlagen door het systeem korter en goedkoper te maken, lijkt me verstandig. Iedereen begrijpt dat een certificering een bepaald aantal arbeidsuren kost, maar je moet wel iets aanbieden dat de bedrijven zelf ook willen. Natuurlijk is BREEAM-NL wel een heel uitgekiend systeem. Dat betekent dat iedereen erover moet nadenken.”

25

Gezondheid credits

De criteria voor Gezondheid Scoren met BREEAM-NL


BREEAM-NL is onderverdeeld in negen categorieën. Iedere categorie bestaat uit verschillende criteria. In elke categorie kan het beoordeelde gebouw scoren door voor verschillende criteria één of meer punten te halen. BREEAMNL duidt deze criteria aan als ‘credits’. De categorie die we op deze pagina’s nader bekijken, is die van ‘Gezondheid’. BREEAM-NL stelt de duurzaamheidscore voor Gezondheid vast aan de hand van vier subcategorieën: Verlichting; Luchtkwaliteit; Warmtehuishouding en Geluid, en een ‘Verzamelcredit’. In totaal zijn er veertien credits, weergegeven als Hea (van ‘Health’) 1-14.

Maximumscore De maximumscore in de categorie hangt af van het te beoordelen gebouwtype. De realistische kans dat een gebouw in alle categorieën iedere keer het maximum scoort, is niet groot, maar ook niet onmogelijk. Meestal zullen er categorieën zijn waarin een bepaald gebouw het beter doet dan in de andere. De scores voor alle categorieën samen bepalen via een wegingprocedure (nog in ontwikkeling) de eindscore. En dit betekent niet: wel of geen certificaat, maar een certificaat in een bepaalde orde van grootte. Het laagste niveau, weergegeven als Pass, komt overeen met de eisen van het Nederlands Bouwbesluit. Theoretisch betekent dit dat als uw gebouw dit niveau niet weet te halen, het eigenlijk überhaupt niet gebouwd mag worden. Alles daarboven is bovenwettelijk, extra, en daarom een reden om trots te zijn op uw verworven certificaat, of het nu Good; Very Good; Excellent of Outstanding vermeldt. Prettige werkomgeving Duurzaamheid zit hem niet alleen in energiebesparing, maar ook in het welbevinden van de medewerkers. Daarom zijn allerlei zaken die hieraan bijdragen, meegenomen in BREEAM-NL. Onderzoek heeft uitgewezen dat medewerkers die zich prettig voelen nauwkeuriger, sneller en efficiënter werken. Een duurzaam gebouw resulteert doorgaans in een prettige werkomgeving en draagt daar dus aan bij. BREEAM-NL brengt veel eisen met een rechtstreeks gevolg voor het welbevinden van de medewerkers onder in de categorie ‘Gezondheid’. Verlichting Het BREEAM-NL systeem eist dat er bij tenminste tachtig procent van de verblijfsruimten in het gebouw voldoende daglicht (door ramen, vides, puien, enzovoorts) binnentreedt, 66 procent boven de grenswaarden van het Bouwbesluit. De daglichtberekening wordt uitgevoerd conform NEN 2057 Daglichtopeningen van gebouwen. Alle werkplekken moeten zich binnen vijf meter bevinden van een gevel met ramen of permanente gevelopeningen en op een maximale zit- en ooghoogte van 0,9 meter gerekend vanaf de vloer, waarmee een ‘vrij uitzicht naar buiten’ is verzekerd. Als het raam uitziet op een atrium, binnenplaats of op andere gebouwen moet de afstand tussen dit raam en de andere gebouwen minstens tien meter bedragen. Er moet ook een door de gebruiker geschakeerd te bedienen lichtweringsysteem (zonnescherm of modern equivalent) aanwezig zijn om lichthinder bij bijvoorbeeld computergebruik te voorkomen. Je kunt verder scoren met toepassing van hoogfrequente fluorescente verlichting (PL- of TL-licht) in de verblijfsruimten. Ook deze moeten door de gebruikers zelf te bedienen zijn. De bij kunstverlichting (zowel binnen als buiten) toegepaste verlichtingsniveaus, beperking van ‘verblindinghinder’, kleurwaarden en luminantieverhoudingen moeten voldoen aan de eisen voor minimaal visueel comfort. Omdat is aangetoond dat het voor het psychologisch welbevinden van een werknemer goed is, is regelbaarheid een belangrijke eis voor verlichtingshulpmiddelen.

brengen, of door een spuiventilatiesysteem dat door de gebruikers te bedienen is. In gebruiksruimten mag het CO2-gehalte nooit boven de 800 ppm uitkomen en de toevoer van verse buitenlucht moet binnen kantoorruimten minstens 45 kubieke meter per persoon per uur bedragen. Voor vergader- en andere openbare ruimten moet deze minstens 35 kubieke meter per persoon per uur bedragen (daarbij uitgaande van een bezettingsgraad van twee vierkante meter per persoon of hoger). Verder moeten de gebruikte bouwen afwerkingsmaterialen een lage emissie van schadelijke vluchtige organische verbindingen vertonen.

GEZONDHEID uit de DGBC Wiki Credits

Punten

Ver(licht)ing Hea 1

Daglichttoetreding

Hea 2

Uitzicht

Hea 3

Tegengaan lichthinder

Hea 4

Hoogfrequente verlichting

1

Warmtehuishouding Het thermisch comfort moet binnen de gewenste respectievelijk aanvaardbare niveaus vallen. Om dit vast te stellen moet worden aangetoond dat het thermisch comfort in alle verblijfsruimten met hulp van ‘dynamische thermische simulatie’ (een computermodel) beoordeeld is. Zo stel je vast of de installaties over een aanvaardbaar prestatieniveau beschikken. En net als de verlichting moet ook de temperatuur (zowel koelte in de zomer, als warmte in de winter) in de verblijfsruimten door de gebruikers zelf trapsgewijs te regelen zijn.

Hea 5

Kunstverlichting binnen en buiten

1

Hea 6

Lichtregeling

1

Hea 10

Thermisch comfort

2

Aanvaardbare geluidsniveaus Goede geluidswering en geluidsisolatie moeten problemen als geluidshinder en geluidsoverlast tot een minimum beperken en zorgen voor binnen alle ‘gebruiksruimten’ van het gebouw aanvaardbare geluids niveaus op het gebied van luchtgeluid, contactgeluid en nagalm. Ook moet tussen ‘geluidsgevoelige gebruiksruimten’ en de overige ‘gebruiksruimten’ voldoende geluidwering zijn aangebracht, zodat voldoende privacy is gewaarborgd.

Hea 11

Temperatuurregeling

1

Akoestiek

1

Kantoorwerkplekken Ten slotte moeten kantoorwerkplekken met een gezamenlijke vloeroppervlakte van minder dan 500 vierkante meter en kantoren binnen een gebouw met een andere hoofdfunctie dan kantoorgebouw, beantwoorden aan de ‘best practice’ op het gebied van gezondheid, welbevinden en comfort ten behoeve van de gebruikers. De verkorte credit Hea 14 is eigenlijk een samenvatting van alle eerdere credits. Dat betekent bijvoorbeeld dat de vereisten op het gebied van

1

1

1

Luchtkwaliteit Hea 7

Natuurlijke ventilatie

1

Hea 8

Interne luchtkwaliteit

2

Hea 9

Vluchtige organische verbindingen

1

Warmtehuishouding

Geluid Hea 13

Verzamelcredit Hea 14

Kantoorwerkplekken

2

daglichttoetreding voldoen aan BREAAM-credit Hea 1. De vereisten op het gebied van individuele temperatuurregeling door de individuele gebruikers per gebruikszone voldoen aan BREEAM-credit Hea 11. En de vereisten betreffende het voorkomen van geluidsoverlast voldoen aan BREEAM-credit Hea 13. Zo wordt aangetoond dat ook de relatief kleine kantoorruimtes in grote industriële gebouwen of winkelgebouwen aan de eisen van Gezondheid voldoen, zonder dat er te veel nadruk op wordt gelegd. Mensen Een prettige werkomgeving zorgt voor gelukkiger medewerkers die daardoor efficiënter en creatiever werken. ‘Softe’ zaken, als managementstijl, beloningsstrategie en uitdaging, spelen hierbij een enorm belangrijke rol, maar die kunnen we met BREEAM-NL niet meten. Daar is het systeem namelijk niet voor ontwikkeld. Wat we wel kunnen meten, zijn zaken als verlichting en ventilatie. Dus dat doen we met bovenstaande credits uitgebreid. Duurzaamheid hangt net zoveel (of misschien wel meer) af van de mensen in het gebouw, als van de technische duurzaamheidsgadgets waarover het gebouw beschikt.

Ventilatie Luchtkwaliteit is een andere belangrijke eis. BREEAM-NL stelt dat de verblijfsruimten op natuurlijke wijze voldoende geventileerd moeten kunnen worden. Simpelweg door voldoende te openen ramen aan te

26

27

Duurzaamheidlabel voor bestaande gebouwen

werken. “Dit soort samenwerkingsverbanden bij gebiedsontwikkeling kunnen ook vanuit de provincie of gemeente ontstaan”, zegt Gillis. “Dan is het raadzaam om bij het faciliteren van het BREEAM-label advies in te winnen bij belanghebbende partijen om niet te verzanden in eindeloze discussies. Op grond van de BREEAM-beoordelingsmethode moet een gebouw of omgeving ook daadwerkelijk een verduurzamingtraject ingaan.” Volgens Gillis is Nederland erg traag als het op daadkracht aankomt. “We kunnen ons geen besluiteloosheid permitteren”, benadrukt hij. “Als we de Europese afspraken willen nakomen, moeten we over 10 jaar een vermindering van 20 procent van het energieverbruik hebben doorgevoerd en een toename van 20 procent groene energieverbruik hebben gerealiseerd.” Binnen Europa staat Nederland onderaan op het lijstje. Zweden, Finland en Oostenrijk zijn veel verder met de verduurzaming van de omgeving. Gillis vindt dat Nederland zo snel mogelijk flinke actie moet ondernemen. “De meeste winst is te halen uit het vastgoed, omdat bestaande gebouwen de grootste vervuilers zijn. Als Nederland over 10 jaar nog steeds zo slecht scoort, zullen we geconfronteerd worden met torenhoge energierekeningen en CO2-belastingen vanuit Europa. Daarnaast zullen we steeds afhankelijker worden van buitenlandse energieleveranciers met een wispelturige reputatie”, waarschuwt hij.

BREEAM in Use

Tekst TOSCA VISSERS | Foto’s Photoworkx

Jaap Gillis Als COO houdt Gillis zich onder andere in Nederland bezig met de aansturing van RedevConcepts, die bestaat uit architecten, marktonderzoekers en marketing en PR-managers. In overleg met de landendirecties worden de brandingconcepten van nieuwe winkelcentra en multifunctionele gebouwen ontwikkeld. Operationeel is Gillis binnen de Board verantwoordelijk voor projectontwikkeling en nieuwe landen in Centraal Europa, inclusief Turkije.

“We moeten anders gaan denken over vastgoed”, zegt Jaap Gillis, COO bij het vastgoedbedrijf Redevco B.V. en bestuursvoorzitter van de DGBC . Hij legt uit dat BREEAM in Use bestaande gebouwen meet op hun prestaties in duurzaamheid

Redevco is een van de initiatiefnemers van de DGBC. Tot april dit jaar was Gillis voorzitter van ICSC, the International Council of Shopping Centers, waar hij in 2006 al sustainability op de agenda zette. “Duurzaamheid in de breedste zin van het woord.” Gillis werkte vanuit de ICSC aan een standaard en internationaal geldend vastgoedlabel voor duurzame winkelcentra en gebouwen. “Hiermee wilde ik vooral voorkomen dat elk land zijn eigen duurzaam vastgoedlabel voor de winkelindustrie zou gaan optuigen, elk met een eigen gebruiksaanwijzing en een eigen interpretatie.” Gillis bestudeerde alle vastgoedlabels en kwam tot de conclusie dat voor Europa het BREEAM-label, het meest geschikte en het snelst in te voeren label is, omdat deze de locale wetgeving, zoals in Nederland het Bouwbesluit, als basis neemt. “BREEAM neemt de voorschriften van de locale wetgeving op het gebied van duurzame maatregelen als basis en stelt vervolgens een niveau hoger ten opzichte van de basis als voorwaarde. De eisen volgens BREEAM gaan per definitie verder dan die zoals gesteld in het Bouwbesluit .” In Nederland worden drie soorten BREEAM-certificaten van toepassing, voor nieuwbouw, gebiedsontwikkeling en voor bestaande bouw. Voor deze laatste categorie wordt BREEAM in Use NL ontwikkeld. Het hele BREEAM-systeem is een organisch model. Elk jaar kan het certificaat worden verbeterd ten opzichte van het vorige jaar. “De bedoeling is dat het BREEAM-niveau door de locale wetgeving als algemene duurzaamheidstandaard wordt overgenomen. Vervolgens scherpt BREEAM-NL haar eigen criteria weer aan.” Traag Het BREEAM-systeem is te vergelijken met een PPS-constructie waarbij alle bouwpartijen binnen de keten, opdrachtgevers en -nemers gezamenlijk aan een verduurzaming van de ruimtelijke omgeving kunnen

28

Beoordelingsmethode BREEAM is een beoordelingsmethode om de duurzaamheid van gebouwen te bepalen en het geeft het prestatieniveau aan van een gebouw. Binnen deze beoordelingsmethode wordt de BREEAM in Use-methode gehanteerd om de duurzaamheid van bestaande gebouwen te beoordelen. Het BREEAM-label geeft aan hoe groen een gebouw is. Het certificaat dat erbij hoort, geeft de prestaties van het bestaande gebouw weer. In plaats van de waardering als Pass, Good, Very good, Excellent of Outstanding, wordt in BREEAM in Use de kwaliteit van een gebouw met sterretjes aangeduid. “De voorbereidingen voor het nieuwste certificaat BREEAM in Use voor Nederland is in volle gang”, legt Gillis uit. Dit certificaat voor bestaande gebouwen wordt samen met een groep Nederlandse beleggers ontwikkeld. Op dit moment loopt er een pilot op de Zuidas in Amsterdam. Labelen met BREEAM in Use is

“We kunnen ons geen besluiteloosheid permitteren”, stelt Jaap Gillis, bestuursvoorzitter van de DGBC.

volgens Gillis snel op te starten. Het systeem meet hoe duurzaam bestaande gebouwen presteren. Hiervoor moet de gebouweigenaar bepaalde data invoeren om aan een rating te komen, waarvoor het gebouw vervolgens een bepaald aantal sterren krijgt. Naast het meten van de duurzaamheid, wordt ook het ondernemingsgedrag van de gebruiker van het gebouw in kaart gebracht. “Duurzame bedrijfsvoering in schone bedrijfsauto’s met minder CO2-uitstoot, wordt bijvoorbeeld ook meegenomen in BREEAM in Use”, verduidelijkt Gillis. Grote, bekende organisaties voeren inmiddels al een actief energiebeleid. Gillis vertelt dat een aantal winkelketens in Nederland, zoals C&A, hierin niet achterblijven. “We zijn er nog lang niet, maar we onderkennen inmiddels wel de noodzaak om minder energie te gebruiken in de winkels. Groene gebouwen genereren een betere prijs in de markt, hiervoor is elk vastgoedbedrijf gevoelig”, stelt hij.

Redevco

BREEAM in Use

Redevco is het vastgoedbedrijf van de familie Brenningmeijer. Het vastgoedbedrijf heeft wereldwijd retail vastgoed en projectontwikkeling onder haar beheer (21 landen), met een beleggingsportefeuille van circa € 7,2 miljard, waarvan 85 procent betrekking heeft op winkels en 15 procent op kantoren en logistiek. Redevco zit voornamelijk in Europa, maar het bedrijf is vorig jaar met kantoren gestart in Azië, Hong Kong en New Delhi. Redevco zet zich in voor de noodzakelijke veranderingen. “We willen de retailwereld laten kennismaken met nieuwe denkpatronen”, zegt Gillis. “Onze wake-up call heeft betrekking op een aantal veranderingen met grote gevolgen voor ontwikkelaars, vastgoedbezitters én retailers. We willen ze uitleggen dat we moeten het streven naar ‘groene gebouwen’ om een bijdrage te leveren aan een verduurzaming van de bebouwde omgeving. Retailers zijn zich in het algemeen zeer bewust van het belang van vastgoed. Denk aan onderwerpen als locatiekeuze, trekkersfuncties, en – niet te vergeten – de positie in de exploitatiestructuur.”

BREEAM in Use is een webbased tool waarmee eigenaren, beheerders en gebruikers van gebouwen hun milieuprestatie kunnen meten en verbeteren volgens internationaal geldende normen en standaarden. De meting van bestaande gebouwen bestaat uit drie onderdelen: 1. Asset Rating van het fysieke gebouw, gebaseerd op de negen categorieën van BREEAM. 2. Management Rating heeft betrekking op het duurzaam beheer en onderhoud van een gebouw. 3. Gebruikersrating, waarmee de prestatie van de gebruiker wordt gemeten, ofwel hoe gaan gebruikers om met het meten van hun energieverbruik.

29

doelgroepen De belegger

Positief effect op de omgeving BPF Bouwinvest

Tekst Hajo Schilperoort | Foto’s Photoworkx

BPF Bouwinvest is verantwoordelijk voor de vastgoedbeleggingen van het pensioenfonds BPF Bouw. Allard van Spaandonk (AvS) is directeur Asset Management: hij beheert een portfolio van 4,5 miljard euro aan beleggingen in woningen, winkels en kantoren. Hij heeft binnen de directie tevens het onderwerp Duurzaamheid onder zijn hoede. Merel Zorge (MZ) is marketeer bij BPF Bouwinvest en zit de interne werkgroep Duurzaamheid voor, die het beleid op dit gebied onderzoekt en voorbereidt.

Eerst wat facts & figures. Wie is BPF Bouwinvest? AvS: BPF Bouwinvest belegt de pensioenen van BPF Bouw (Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor de Bouwnijverheid, red.). Circa 25 procent van het totale pensioenvermogen zit in vastgoed, de rest wordt in andere categorieën belegd. De vastgoedportefeuille bedraagt daarmee circa 5,7 miljard euro, waarvan 4,5 miljard in direct Nederlands vastgoed en circa 1,2 miljard in buitenlandse vastgoedfondsen. Hij bestaat uit eigen projecten in Nederland en participaties bij zusterbedrijven in het buitenland. Het rendement van onroerend goed ligt historisch tussen dat van aandelen en obligaties, en dat geldt ook voor het risico dat je loopt. Vastgoed is voor een pensioenfonds een relatief stabiele beleggingsvorm. In 2008 ging de AEX bijvoorbeeld met 52 procent omlaag, terwijl wij met ons directe vastgoed een paar procent in de plus zaten. Beleggen jullie voor de korte of de lange termijn? AvS: We ontwikkelen en kopen vastgoed met als primaire doel langdurige exploitatie. We hebben grondposities in de woningmarkt en ontwikkelen in dat segment vrijwel alles zelf. Bij commercieel onroerend goed hanteren we een mix van kopen en ontwikkelen. Maar of we nu zelf ontwikkelen of kopen, we beleggen primair voor de lange termijn. In dat opzicht verschillen we van de ‘pure’ projectontwikkelaars, want die ontwikkelen om zo snel mogelijk weer te verkopen. Hoe lang wij het vastgoed aanhouden, verschilt van project tot project. Zo zijn er bijvoorbeeld ‘natuurlijke momenten’ in de levenscyclus, zoals groot onderhoud, waarbij we de overweging maken of we het project in onze portefeuille houden of verkopen. Vastgoed is bij ons niet bedoeld om snelle winst te maken. Wij beleggen voor de stabiliteit. De huuropbrengsten zijn de solide basis voor het pensioenfonds, en extra interessant omdat ze met de inflatie meestijgen. Wat is jullie visie op duurzaamheid? AvS: Doordat we voor de lange termijn beleggen, en de inbedding in de omgeving standaard in al onze projecten betrekken, mogen ze zeggen dat bepaalde onderdelen van het begrip duurzaamheid nu al diep in ons bedrijf verankerd zijn. MZ: We hebben verder met een werkgroep onderzoek gedaan om nader beleid voor te bereiden. De resultaten zijn net bekend en recent door de directie aangenomen. De kern is dat duurzaamheid voor ons betekent dat we ons inspannen om met ons handelen een positief effect op de omgeving te bewerkstelligen, waarbij we drie aspecten onderscheiden: milieu, welvaart en maatschappij. Sommige effecten van ons handelen zijn negatief: ze veroorzaken bijvoorbeeld CO2-emissies of kosten energie (milieu). Maar we onderscheiden ook positieve effecten: we voorzien mensen bijvoorbeeld van goede huisvesting en we zorgen voor goede pensioenen (welvaart en maatschappij). We verstaan onder duurzaam ondernemen en duurzaam vastgoed dan ook de voortdurende inspanning om de invloed verder te verbeteren die bedrijfsactiviteiten en gebouwen hebben op milieu, welvaart en maatschappij. Het continu verminderen van negatieve effecten en stimuleren van positieve staat centraal.

›

31

doelgroepen De belegger Hoe gaat dat concreet in zijn werk? MZ: Het begint ermee dat we de diverse effecten die wij op onze omgeving hebben in kaart brengen, meten en monitoren. We moeten accurate gegevens hebben om te zien wat goed is, wat verder moet verbeteren en waar de grootste vooruitgang te behalen is. Als we onze uitgangspositie helder in beeld hebben, kunnen we vervolgens de lat ook steeds hoger leggen. Het gaat er dan om de negatieve effecten te verminderen en de positieve effecten te stimuleren. We willen er naar toe dat duurzaamheid standaard en vooral heel bewust bij onze beslissingen mee wordt genomen, en dat geldt voor alle activiteiten, alle fases, alle processen en alle geledingen van onze organisatie. We gaan de verplichting aan om te zoeken naar duurzame alternatieven, en zullen investeren in technieken, kennis en ervaring. Dat is de aanbeveling van ons studierapport. “De discussie over duurzaamheid gaat wat ons betreft veel te veel over nieuwbouw. Wij willen de focus verleggen naar het verduurzamen van de bestaande gebouwvoorraad en het hergebruik van locaties.” Frank van Blokland, directeur IVBN Waarom is duurzaamheid eigenlijk belangrijk voor BPF Bouwinvest? AvS: Als wij ons niet op toegevoegde waarde voor milieu, welvaart en maatschappij zouden richten, zou dat eenvoudigweg resulteren in leegstand en lage huur- en verkoopprijzen en uiteindelijk in lage rendementen op onze beleggingen en daarmee lagere pensioenen. Wij hebben dus altijd al baat gehad bij een integrale kwaliteit. We zien nu de laatste jaren wel dat de factor milieu steeds belangrijker wordt. De vraag, de verwachtingen en de eisen omtrent duurzaamheid en energiezuinigheid nemen steeds verder toe. Het meest concreet en meest dwingend merken we dat aan aangescherpte regels en aan de energieprijzen die steeds verder en sneller zullen stijgen. Die trend zal in de komende decennia alleen maar verder doorzetten en steeds belangrijker worden. “Het zou zonder meer goed zijn als er één maatlat komt voor duurzaamheid. We willen ons inzetten om van BREEAM In Use de maatlat voor bestaande kantoren en winkels te maken.” Frank van Blokland, directeur IVBN Welke positie neemt u in, kopgroep of peloton? AvS: We zitten tussen Early Adopter en Early Majority. Met een pensioenfonds als opdrachtgever is het voor ons belangrijk om de balans te vinden tussen aan de ene kant het meebewegen met trends en anticiperen op de toekomst, en aan de andere kant het vermijden van een te riskante en financieel te dure pionierspositie, waarbij je ook het nadeel van de remmende voorsprong ondervindt. We lopen zeker niet achteraan en zijn zeker geen onderneming die mikt op de minimaal noodzakelijke en wettelijk verplichte kwaliteit. Maar we zijn ook geen pioniers. Laten we zeggen dat we ons ergens achteraan in de kopgroep bevinden, in de subtop. We maken gebruik van innovatieve, maar wel bewezen technieken, visies en concepten.

32

Gaan jullie BREEAM gebruiken? AvS: We zijn lid geworden van DGBC omdat we willen meedenken over duurzaamheid en vastgoed. BREEAM lijkt een zeer geschikt meetinstrument. Het heeft er alle schijn van dat het de nieuwe meetmethode wordt, en het is voor zover wij dat nu kunnen overzien een breed en integraal meetinstrument. Wij willen de methode daarom gebruiken om concrete doelen te stellen en ons beleid meetbaar maken. We gaan bijvoorbeeld onze benchmarks op het vlak van duurzaamheid definiëren aan de hand van BREEAM-scores voor zowel onze bestaande als onze nieuwe projecten. Die informatie kunnen wij aan onze huurders overleggen, maar belangrijker dan de sticker op het raam, is dat we zelf inzicht krijgen in bijvoorbeeld het verband tussen de scores en de tevredenheid van onze huurders. Overigens is de factor milieu voor ons maar één van de drie relevante aspecten, dus naast BREEAM zullen we ook andere meetmethodes hanteren om de factoren welvaart en maatschappij van getallen te voorzien. “We willen dat de lokale, regionale en landelijke overheden de afweging maken wat per saldo duurzamer is: projectontwikkeling in de wei, of verduurzaming van bestaande stedelijke gebieden.” Frank van Blokland, directeur IVBN Hoe vertalen de Life Cycle Costs zich naar Return on Investment? MZ: We hebben een marktonderzoek gehouden onder onze woninghuurders. Daaruit blijkt dat er, uitzonderingen daargelaten, op dit moment vanuit de woonconsument nog nauwelijks vraag is naar duurzaamheid. Er is enkel vraag naar als het zich vrij direct in financiële voordelen vertaalt. Dus als de energierekening omlaag gaat en als er maatregelen worden toegepast met een bewezen en duidelijk te specificeren terugverdientijd, liefst korter dan tien jaar. Bij kantoorgebruikers leeft de vraag naar duurzame kantoren wel. Daar maken we vaak al bij de ontwikkeling afspraken met de toekomstige huurder(s) over de mate van duurzaamheid. AvS: In onze visie wordt duurzaamheid een onmisbaar onderdeel van een kwaliteitsproduct, zoals onze huurwoningen. Dus duurzaamheid als dissatisfier: het is niet zozeer dé reden om een woning te huren, maar het kan wel een reden zijn om het níet te doen als de woning niet duurzaam is. We zitten erin voor de lange termijn, dus als onze huurders nu geen waarde hechten aan energiebesparing en duurzaamheid, maar naar verwachting in 2015 wel, dan overwegen we wel om deze toch alvast uit te voeren. We berekenen of het interessant is om deze investering, die zich met een bepaalde waarschijnlijkheid na enkele jaren uitbetaalt, alvast te doen. Dezelfde afweging maken we als het gaat om de aankomende regelgeving: bestaande bouw volgt de regels voor bestaande bouw, maar bij groot onderhoud of herontwikkeling kunnen nieuwe eisen worden gesteld. Het is vaak duurder om bestaande gebouwen later aan te passen, dan maatregelen en voorzieningen meteen mee te nemen tijdens de ontwikkeling, dus we plannen altijd een aantal jaren vooruit. Kosten voor onderhoud, beheer, renovatie en herontwikkeling komen direct voor onze rekening, maar we kijken ook naar kosten die niet direct voor onze rekening komen. We willen onze huurders bijvoorbeeld kunnen informeren over het energieverbruik van een woning of kantoor.

Als een woning bijvoorbeeld aantoonbaar minder energie verbruikt, dan zal hij gewilder zijn. “De overheid moet faciliteren dat wij samen met onze huurders onze gebouwen verduurzamen, door regelgeving en fiscale en financiële voordelen, maar vooral ook door een keuze voor bestaande projecten.” Frank van Blokland, directeur IVBN Is rendement eigenlijk heilig? AvS: We doen op het vlak van duurzaamheid alles wat we kunnen, maar wel binnen de grenzen van rendementsbehoud. Aan de andere kant zie ik het er nog wel van komen dat onze opdrachtgever, BPF Bouw, op een gegeven moment zegt: “Het mag best wat kosten om onze kinderen een duurzame wereld na te laten.” Die discussie speelt nu nog niet, maar die gaat zeker nog een keer volgen. In dat opzicht is rendement niet per definitie boven alles verheven. Vergelijk het met de discussie over het beleggen van pensioengeld in de wapenindustrie. Ook hier wijkt rendement voor principes. Hebben jullie een goede uitgangspositie om duurzaam te ontwikkelen en beleggen? AvS: Absoluut. Eén van de onderscheidende elementen van BPF Bouwinvest is dat we ook zelf projecten ontwikkelen, en dat we dus vanaf het begin van de cyclus zelf beslissingen nemen. Dat geeft ons beter dan veel andere beleggers de kans om duurzaam te zijn, want als je alleen maar koopt, dan ben je afhankelijk van het aanbod en heb je minder inspraak. Verder hebben wij als groot voordeel dat wij vertegenwoordigd zijn in alle vastgoedsegmenten. Dat betekent dat wij bij een gebiedsontwikkeling met verschillende functies, zoals winkels, kantoren, woningen en leisure, meerdere posities in kunnen nemen. We hebben daardoor veel meer grip op de inrichting, de programmering en het beheer van het gebied, en kunnen dus zorgen voor omgevingen die verbonden zijn met de stad, met een rijke programmering, goede voorzieningen en een goed verblijfsklimaat.

33

Materialen credits

De criteria voor Materialen Scoren met BREEAM-NL


Gebouwen, maar de bedoeling is dat in de nabije toekomst ook een geharmoniseerde productendatabase beschikbaar komt. Omdat de rekenmethodieken die gebruik maken van de Handleiding Milieuprestatie Gebouwen nog in ontwikkeling zijn, en de exacte staffel van het aantal toe te kennen punten nog niet bekend is, moeten volgens de Advisory Group tijdens de pilotprojecten op twee manieren worden getoetst: met de methode Mat 1 van BREEAM International, zoals die staat omschreven met behulp van de GREENGUIDE en de methode volgens BREEAM-NL. Let wel op dat de Nederlandse versie van Mat 1 een combinatie is van de Engelse Mat 1, Mat 2 en Mat 6. Na de pilotprojecten kan dan definitief bepaald worden volgens welke stafffel de 6 punten in deze categorie toegekend gaan worden.

Bij het gebruik van materialen moeten we niet bang zijn om een echt lange levensduur als vergelijkingsbasis te nemen: de meeste woningen gaan langer mee dan een eeuw. Materialen die zo'n lange tijd mee kunnen, worden dan eerlijker beoordeeld dan nu het geval is. Andy van den Dobbelsteen, hoogleraar Climate Design & Sustainability, TU Delft

materialen uit de DGBC Wiki Credits

Met alle aandacht voor klimaat en energie lijkt het gebruik van materialen even minder belangrijk, maar voor een gezonde ecologie en economie is een duurzaam gebruik van grondstoffen essentieel. Producten uit ecologisch kwetsbare gebieden zouden alleen nog maar mogen worden ingevoerd met keurmerk van verantwoord beheer. Andy van den Dobbelsteen, hoogleraar Climate Design & Sustainability, TU Delft

Hergebruik De volgende twee credits hebben te maken met hergebruik, van de gevel en van de structuur van het gebouw. Voorwaarde is wel dat van beide bouwonderdelen ten minste de helft van het totaal bestaat uit materiaal dat ter plaatse is hergebruikt. Bij Mat 3 Hergebruik van gebouwgevel luidt een bijkomende voorwaarde dat minimaal 80 procent van de massa van de gevel uit hergebruikt gevelmateriaal bestaat. Bij Mat 4 Hergebruik gebouwstructuur betreft de voorwaarde dat ten minste 80 procent van het volume van de draagconstructie van een bestaand gebouw is hergebruikt.

BREEAM-NL is onderverdeeld in negen categorieën. Iedere categorie bestaat uit verschillende criteria. In elke categorie kan het beoordeelde gebouw scoren door voor verschillende criteria één of meer punten te halen. BREEAMNL duidt deze criteria aan als ‘credits’. De categorie die we op deze pagina’s nader bekijken, is die van ‘Materialen’. BREEAM-NL stelt de duurzaamheidscore voor Materialen vast aan de hand van zes credits, weergegeven als Mat (van ‘Material’) 1-8. Mat 2 Terreinverharding en hekwerk is vervallen en toegevoegd aan Mat 1, Mat 6 Isolatiemateriaal is vervallen en toegevoegd aan Mat 1 en Mat 5. Deze laatste credit is echter nog niet goedgekeurd, omdat de Advisory Group zich meer wil verdiepen in de exacte uitvoering van deze credit in Nederland. Wellicht kan deze credit in de toekomst worden opgenomen in Mat 1.

Mat 1

Bouwmaterialen

Mat 3

Bouwmaterialen

Mat 4

Hergebruik van gebouwstructuur

Mat 5

Onderbouwde herkomst van materialen

4

Mat 7

Robuust ontwerpen

1

Mat 8

(Innovatie credit, nog niet goedgekeurd)

3

6

1

1

We kunnen pas naar een echte duurzame samenleving als niet arbeid maar het gebruik van grondstoffen wordt belast, en dan met zwaardere heffingen op producten die milieubelastender zijn en die de maatschappij meer kosten dan hun prijs nu doet vermoeden. Andy van den Dobbelsteen, hoogleraar Climate Design & Sustainability, TU Delft

Bij het materiaalgebruik in de gebouwde omgeving zijn we al gewend om van wieg tot graf te kijken, maar dankzij Cradle to Cradle is het nu ook geaccepteerd om het einde van de vorige en de start van de volgende levenscyclus mee te wegen. Ooit was dat wetenschappelijk een doodzonde (vanwege dubbeltellingen), maar het leidt tot veel duurzamere keuzes. Andy van den Dobbelsteen, hoogleraar Climate Design & Sustainability, TU Delft

Toetsing Met de eerste credit van deze categorie – Mat 1 Bouwmaterialen – wil DGBC het gebruik benoemen en stimuleren van materialen die weinig impact op het milieu hebben tijdens de totale levenscyclus van een gebouw. De maximale score van Mat 1 is zes punten, Voor de beoordeling van de milieubelasting van de materialen wordt gebruik gemaakt van de meest recente versie van de Handleiding Milieuprestatie

34

Punten

IFD De laatste credit in deze categorie is een nieuwe credit die nog met de BRE in de UK besproken moet worden. De DGBC wil met deze credit de functionele en economische levensduur van een gebouw maximaliseren door het toepassen van Industrieel Flexibel en Demontabel bouwen (IFD). Een lange levensduur van een gebouw betekent namelijk een lagere milieubelasting, door minder materiaalgebruik. De punten zijn te behalen als kan worden aangetoond dat het gebouw zowel technisch, ruimtelijk als functioneel flexibel is. De criteria-eisen voor deze credit worden nog nader uitgewerkt.

35

doelgroepen De architect

Gebouwen als duurzame energieproducenten Paul de Ruiter

Tekst Hajo Schilperoort

Foto Fotostudio Voorhuis

Paul de Ruiter is directeur van het gelijknamige architectenbureau en een bekende pionier van het duurzame bouwen. In 1992, toen duurzaamheid nog nauwelijks speelde, formuleerde hij in zijn promotieonderzoek The Chameleon Skin al de stelling dat gebouwen in de nabije toekomst duurzame energieproducenten in plaats van milieuonvriendelijke energieconsumenten kunnen zijn. Dat heeft hij inmiddels bewezen, met een aantal spraakmakende projecten, zoals het C2C PartnerShip en – in aanbouw – een Green Building voor TNT. Paul de Ruiter heeft de nummers 1, 2 en 4 op zijn naam staan in de GreenCalc+ Top10, de ranglijst van meest duurzame gebouwen in Nederland.

Lopen ontwikkelaars warm voor duurzaamheid? In de laatste decennia moest vastgoed snel verhandelbaar zijn, en alle investeringen moesten zich vrijwel direct terugverdienen. Dat is natuurlijk niet bevorderlijk voor duurzaamheid. We zien nu dat er meer naar de Life Cycle Costs wordt gekeken, en dat de Return on Investment op langere termijn mee wordt genomen. Dan ziet het plaatje er heel anders uit: duurzame gebouwen zijn gebouwen van goede kwaliteit, die gezond en aangenaam zijn om in te wonen of werken, lang blijven staan en bovendien geen of weinig energie verbruiken, mogelijk zelfs energie leveren. Het zijn daarmee zeer lucratieve investeringsobjecten, en de investeringen verdienen zich dubbel en dwars terug. Sinds 2007 is duurzaam bouwen dan ook grootschalig geadopteerd door projectontwikkelaars en beleggers. Er is nu eigenlijk uitsluitend nog vraag naar duurzame gebouwen. De kredietcrisis zou eventueel wel tijdelijk voor een dip kunnen zorgen. De crisis noopt tot bezuinigingen en het gevaar bestaat dat opdrachtgevers nu toch maar even niet in duurzaamheid investeren. Is het Life Cycle denken ook richtinggevend voor het ontwerp? Ja, de algehele betekenis van het begrip duurzaamheid ligt in de levensloopbestendigheid. Het toepassen van energiezuinige technieken die ons helpen duurzamer om te gaan met de aarde valt daaronder. Maar ook het flexibel ontwerpen van gebouwen, waardoor zij langer meegaan omdat hun bestemming mee kan groeien met demografische ontwikkelingen. Of sociale duurzaamheid, waarbij door bijvoorbeeld het creëren van verscheidenheid in typen woningen - voor jong-oud, koop-huur, rijk-minder rijk - degradatie van woongebieden wordt tegengegaan. Op het niveau van producten geeft een Life Cycle Analysis weer wat de maatschappelijke en milieukosten van het product zijn, gerekend over de gehele levensloop, vanaf de winning van de basismaterialen, via productie, transport, gebruik en onderhoud tot aan de sloop. Al die aspecten kunnen we wegen, en dan kunnen we appels en peren met elkaar vergelijken. Isolatieglas is bijvoorbeeld tijdens het gebruik energetisch gunstig, maar het bevat ook zware metalen. De analyse brengt dat in beeld, en leert ons op een ander manier kijken. Met een programma als GreenCalc+ of een assessmentmethode als BREEAM krijgen we vervolgens inzicht in de totale Life Cycle waarde van een gebouw. Je hebt het Cradle-to-Cradle PartnerShip ontworpen. Is C2C een bruikbare filosofie? Het C2C PartnerShip is een reizend expositiepaviljoen en floating front office, dat als praktijkvoorbeeld van het C2C-concept door heel Nederland te zien zal zijn. Het gebouw voorziet volledig in zijn eigen behoefte aan energie en water. En we hebben méér gedaan dan het strikt noodzakelijke: er is een teveel aan opgewekte elektriciteit dat we gebruiken voor LED-verlichting als communicatiemiddel aan de gevel. En de overgedimensioneerde waterzuivering zorgt ervoor dat overal waar het PartnerShip ligt het oppervlaktewater steeds schoner wordt. Dit paviljoen voldoet dus aan het C2Ccriterium dat we gebouwen niet alleen maar ‘minder slecht’, maar juist met een positieve footprint kunnen realiseren. De visie van McDonough en Braungart heeft in Nederland veel politici en beleidsmakers geïnspireerd om duurzaam bouwen te zien als een positieve uitdaging die niet alleen afgedwongen hoeft ›

37

doelgroepen De architect

Welke invloed heeft duurzaamheid op de architectuur? Op het architectuurcongres 2.0 in het NAi van november 2007 over de toekomst van de architect was duurzaamheid nauwelijks een discussiepunt. Ik vermoed dat duurzaam bouwen toch nog vaak gezien wordt als een bedreiging voor de kwaliteit van de architectuur. Dat is onterecht. Het kan juist de kwaliteit versterken, mits we definiëren wat wordt verstaan onder duurzaam bouwen. In de huidige concepten worden weliswaar de nieuwste technieken en inzichten verwerkt, maar in de vertaling van technische concepten naar gebouwen bevindt de Nederlandse architectuur zich nog in het industriële tijdperk. Niet de vorm, noch de techniek moet de focus zijn, maar de gebruiker. Door goed na te denken over de vraag hoe mens en gebouwde omgeving op elkaar inwerken en hoe ze functioneren, zal het bouwen en de architectuur opnieuw uitgevonden worden en een nieuwe fase ingaan.

“Ruim 75 procent van de BNA-leden vindt duurzaamheid, inclusief de verduurzaming van de bestaande gebouwenvoorraad, belangrijk tot zeer belangrijk.” Marie Hélène Cornips, directeur BNA

Zie je een conflict tussen energiezuinigheid en bruikbaarheid? De overheid ziet duurzaam bouwen primair en eenzijdig als energiezuinig bouwen. Ze scherpt de Energie Prestatie Norm aan, zonder na te denken over de architectonische kwaliteit, laat staan de kwaliteit van het binnenmilieu. Het gevolg is: potdichte gebouwen met kleine raampjes, die zeer ongezond zijn voor bewoners of gebruikers. Weinig daglicht, weinig uitzicht en lelijke gebouwen. Dat kan nooit de bedoeling zijn. Niets is zo onduurzaam als een gebouw dat na een paar jaar weer moet worden afgebroken, omdat er niet in te leven en te werken is. De belangrijkste waarden, zoals fijn wonen, gezond leven, een aangename werken leeromgeving, schoonheid of het geluk van de mensen die gebruik maken van een gebouw, zijn vaak moeilijker meetbaar en verdwijnen daardoor nogal eens uit het zicht. Dat is onterecht. Duurzaamheid moet worden begrepen vanuit het gezichtspunt van de gebruiker.

Foto pieter kers

Een van je bijzondere aandachtspunten is het binnen klimaat op scholen. Waarom is dat zo slecht? Het binnenklimaat op scholen is zo slecht dat je je bijna kunt afvragen of het verantwoord is je kinderen naar school te sturen. Scholen krijgen steeds krappere budgetten om hun gebouwen te realiseren, terwijl tegelijkertijd de eisen op het vlak van energie steeds verder worden aangescherpt. Dat resulteert in kleinere ramen en potdichte gebouwen. Ramen mogen meestal niet open, omdat de herrie op straat de leerlin-

38

“De ideale meetmethodiek is een tool waarmee je niet alleen kunt meten, maar die ook bruikbare informatie oplevert voor het ontwerp.” Marie Hélène Cornips, directeur BNA

gen afleidt, en geld voor een behoorlijke luchtbehandelingsinstallatie is er niet. Daarbij zijn scholen ook zeer krap. Om budgettaire redenen zijn klaslokalen vaak niet groter dan de wettelijke minimum eis van 49 m2, terwijl er wel zo’n 30 leerlingen zitten. Er is dus nog geen 2 m2 per kind beschikbaar. Ter vergelijk: de arbo-eis voor een kantoor is minimaal 8 m2 voor een werkplek. Deze mensdichtheid draagt er toe bij dat scholen extra veel last van warmte hebben, helemaal doordat computers, die net als leerlingen veel warmte produceren, steeds belangrijker worden. Omdat er ook geen geld is voor een koelinstallatie, kiest men doorgaans opnieuw voor kleinere ramen en minder inval van warm daglicht. Dat is nog weer extra goedkoop omdat een raam ook in uitvoering duurder is dan metselwerk. Je hebt dan je energieprestatie wel gehaald en bent binnen het budget gebleven, maar tegelijk heb je een bedompt, donker en ongezond binnenklimaat gecreëerd dat een aanzienlijke negatieve invloed op de leerprestaties en gezondheid van kinderen heeft. Waarom houden we in onze kantoren wel rekening met de minimale arbo-eisen, terwijl we deze investering niet voor onze kinderen doen? Overigens is het niet alleen een kwestie van budget. De intelligentie van het ontwerp speelt ook een rol. Daklichten en schuine daken kunnen bijvoorbeeld zo geplaatst worden dat licht tot achterin het lokaal door kan dringen, zonder dat dit ten koste gaat van het klimaat. Zijn er nieuwe werkvormen nodig om nieuwe oplossingen te kunnen bedenken? Ja, kennisuitwisseling is van groot belang. De Nederlandse woningmarkt is bijvoorbeeld sterk aan vernieuwing toe. De overheid is zich daar steeds meer van bewust en er zijn voldoende mogelijkheden om dat te realiseren, maar een radicale omslag is nog niet tot stand gekomen. De belangrijkste redenen daarvoor zijn het onaantrekkelijke

Foto frans schellekens

te worden door beperkende regelgeving. Ze verbinden ecologie met economie, en dat is opgepikt door opdrachtgevers. Tegelijk is de stelling dat we van overvloed uit kunnen gaan misleidend. De zon levert inderdaad 8000 keer meer energie aan de aarde dan we als mensheid gebruiken, maar het is niet zo dat die energie dan ook direct op korte termijn voor gebruik beschikbaar is.

investeringsklimaat en het gebrek aan samenwerking, waardoor het nog niet is gelukt om echt te vernieuwen. Want werkelijke verbetering ligt in de kennisuitwisseling tussen alle partijen, om een integraal ontwerpproces te creëren waarbij alle belangen worden gewogen. Alleen dan kunnen woningen en wijken ontstaan die voldoen aan de behoeften van de opdrachtgever, de bewoners en hun omgeving. Investeerders, maar ook ontwerpers en adviseurs en uitvoerders kijken te weinig over de grenzen van hun vakgebied heen. De oplossing ligt in procesdoorbreking. Er moet meer worden geïnvesteerd, in duurzaamheid, maar vooral ook in kennisuitwisseling. Om werkelijk duurzaam te gaan bouwen, wijken te herstructureren en bijvoorbeeld levensloopbestendige en flexibel indeelbare woningen te bouwen, zijn nieuwe oplossingen nodig. En voor het bedenken van nieuwe oplossingen is een nieuwe benadering met integraal samenwerken en denken onontbeerlijk. We moeten niet blijven hangen in eigen belangen en ideeën, maar verder durven kijken.

“Duurzaamheid gaat over méér dan ‘een gebouw’, ook over de stad, de leefomgeving, sociale duurzaamheid. Verstedelijking bijvoorbeeld, waar de BNA voor pleit, levert meer duurzaamheid op.” Marie Hélène Cornips, directeur BNA

Waarom bent u lid geworden van de DGBC? Ik ben een van de weinige architecten in Nederland die ervaring heeft met projecten waarin wordt geëist dat met GreenCalc+ of LEED – BREEAM nog niet – wordt gewerkt en waarin contractueel eisen aan de score worden gesteld. Ik vind het mijn verantwoordelijkheid om die kennis te delen. Als je met deze meetmethodes gaat werken, dan stap je in een iteratief proces, dat op enkele punten anders is. Zo moet je af en toe dingen uitproberen, en zul je soms terug moeten keren naar een vorige stap, om met hernieuwd inzicht iets anders te proberen. Dat is tot op zekere hoogte altijd zo bij een creatief proces, maar als je echte innovaties wilt doorvoeren in een project, dan kun je daar zeker niet onderuit, en dat zou je ook niet moeten willen. In de organisatie van het ontwerpproces en in de contractafspraken moet daar ruimte voor zijn; het is niet productief om streng een lineair stappenplan te bewaken als je dingen uit moet vinden. Ook in het proces moet de focus zijn dat we samen tot een ontwerp komen dat energie oplevert, zowel in technische als in menselijke zin.

“De BNA houdt zich op vele fronten bezig met duurzaamheid, onder meer door via de BNA Academie met meerdere cursussen en workshops de kennis van zijn leden op peil te brengen.” Marie Hélène Cornips, directeur BNA

39

Management credits

De criteria voor Management

Management uit de DGBC Wiki

Scoren met BREEAM-NL

Credits


De categorie die we op deze p agina’s nader bekijken is de categorie Management, de eerste categorie in de BREEAM-NL lijst. Ons systeem stelt de duurzaamheidscore voor Management vast aan de hand van twaalf credits. Deze worden aangeduid als Man (van Management) 1-12. Veel van deze credits hebben betrekking op maatregelen die al tijdens de ontwerpfase genomen worden.

Maximumscore De maximumscore in de categorie bedraagt in ieder geval 11 punten. Als de cursief gedrukte credits ook worden meegenomen, kan dit oplopen tot negentien punten. De cursieve credits zijn in de pilotfase nog facultatief. Ze zijn nieuw toegevoegd, en tijdens de pilots is getoetst of ze inderdaad voor alle gebouwtypen even relevant zijn. Sommige zijn in BREEAM International bijvoorbeeld alleen van toepassing op schoolgebouwen. De realistische kans dat een gebouw in alle categorieën iedere keer het maximum scoort, is niet groot, maar ook niet onmogelijk. Meestal zullen er categorieën zijn waarin een bepaald gebouw het beter doet dan in de andere. De scores voor alle categorieën samen bepalen via een wegingprocedure (nog in ontwikkeling) de eindscore. En dit betekent niet: wel of geen certificaat, maar een certificaat in een bepaalde orde van grootte. Het laagste niveau, weergegeven als Pass, komt overeen met de eisen van het Nederlands Bouwbesluit. Theoretisch betekent dit dat als uw gebouw dit niveau niet weet te halen, het eigenlijk überhaupt niet gebouwd mag worden. Alles daarboven is bovenwettelijk, extra, en daarom een reden om trots te zijn op uw verworven certificaat, of het nu Good; Very Good; Excellent of Outstanding vermeldt.

n

n

n

Duurzaam management Duurzaamheid begint met goed management en een goed ontwerp. Echt duurzame gebouwen zijn ook als zodanig ontworpen. Al op de tekentafel begint het streven naar een zo laag mogelijke impact op het milieu en het energieverbruik. In dat streven speelt prestatieborging (Man 1) van de in het gebouw gebruikte installaties een grote rol. Er moet worden aangetoond dat in de bouwplanning voldoende tijd, mensen en middelen beschikbaar worden gesteld voor het in bedrijf stellen voorafgaand aan de oplevering, zodat een efficiënte werking van alle installaties is geborgd en dat het in bedrijf stellen wordt uitgevoerd in overeenstemming met actuele praktijkrichtlijnen. Bouwplaats Het beheer van de bouwplaats moet verantwoord en rekening houdend met de impact op de omgeving gebeuren. Daarvoor moet zijn voldaan aan actuele praktijkrichtlijnen voor bouwplaatsbeheer zoals vastgelegd in Checklist A2, een bijlage van het BREEAM-systeem opgesteld voor ‘Considerate Constructors’. Bouwplaatsbeheer (Man 2) is één van de credits die tijdens de pilotfase nog in ontwikkeling was, omdat de bedoelde checklist nog niet echt een simpel en bruikbaar instrument is. Hierover wordt in de Wiki van de DGBC nog verder gediscussieerd. BREEAM-NL Nieuwbouw hecht uitzonderlijk veel waarde aan de milieu-impact. In totaal zijn met de volgende credit vier punten te verdienen (of drie voor inbouwpakketten). Om het eerste punt bij te kunnen schrijven, moet ten minste 80 procent van het hout voor de bouwplaats op een (duurzaam) verantwoorde manier geproduceerd zijn en voor 100 procent legaal. Extra punten zijn te verdienen met onderstaande maatregelen. n

n

40

n

Bewaak, rapporteer en bepaal doelstellingen voor CO2-uitstoot of energieverbruik veroorzaakt door a ctiviteiten op de bouwplaats. Bewaak, rapporteer en bepaal doelstellingen voor CO2-uitstoot of energieverbruik veroorzaakt door transportactiviteiten van en naar de bouwplaats.

n

Punten

Man 1

Prestatieborging

2

Man 2

Bouwplaats en Omgeving

2

Man 3

Milieu-impact bouwplaats

4

(en 3 voor inbouwpakketten)

Man 4

Gebruikershandleiding

Man 6

Consultatie

2

Man 7

Gedeelde facailiteiten

2

1

Man 8

Veiligheid

1

Man 9

Publiceren van gebouwinformatie

1

Man 10

Het gebouw en terrein als educatiemiddel

1

Man 11

Onderhoudsgemak

1

Man 12

Levenscycluskostenanalyse

2

Bewaak, rapporteer en bepaal doelstellingen voor het waterverbruik op de bouwplaats. Implementeer best practice-beleid met betrekking tot lucht-/(fijn) stofvervuiling afkomstig van de bouwplaats. Implementeer best practice-beleid met betrekking tot (het voorkomen van) grondwater- en oppervlaktewatervervuiling op de bouwplaats. De hoofdaannemer beschikt over een milieubeleidsplan voor het betrekken van materialen voor de bouwplaats. De aannemer handelt volgens een gecertificeerd milieumanagementsysteem.

Levenscyclus Om op credit 8, Veiligheid, te scoren, raadpleegt u tijdens de ontwerpfase een PKBW-preventieadviseur, of een verzekeringsadviseur als er geen Politiekeurmerk voor uw gebouw van toepassing is. U verwerkt zijn aanbevelingen in het gebouwontwerp en de daarbij horende parkeergelegenheid. U kunt een verder punt verdienen door de milieuprestaties van het gebouw te publiceren via internet, nieuwsbrieven, bouwplaatsrondleidingen, presentaties en dergelijke. Uw gebouw ter beschikking stellen aan bijvoorbeeld scholen om te gebruiken als educatief middel voor de bevordering van milieubewustzijn wordt ook op prijs gesteld. Tijdens het opstellen van de technische specificaties voor het gebouw, de installaties en het terrein moet aantoonbaar zijn nagedacht over een efficiënte en gemakkelijke manier van onderhoud, zoals gebruikelijk bij gangbare best practice-methoden. Ten slotte zijn de laatste twee punten in de categorie Management te verdienen met het laten uitvoeren van een Levenscycluskostenanalyse (LCA). Daarbij wordt een schatting gemaakt van de totale kosten van het nieuwe gebouw vanaf het ontwerp tot (hopelijk minstens een jaar of dertig later) de sloop ervan. Belangrijk Het is duidelijk dat de categorie Management een verzameling is van zeer diverse credits die betrekking hebben op zowel het management in de ontwerpfase als het management in de bouwfase en die bij commissioning zelfs invloed hebben op de gebruiksfase van het gebouw. Dit toont ook gelijk aan hoe belangrijk het management is. Bij de andere categorieën zal steeds opnieuw blijken dat management issues ook daar een rol spelen in de beheersing van duurzaamheid aspecten.

Alle punten zijn te bewijzen door aan te tonen dat Checklist A3 van BREEAM (Construction Site Impacts) is gevolgd. Belanghebbenden Voor de niet-technisch onderlegde gebruikers (huurders) van een gebouw moet een eenvoudige handleiding worden ontwikkeld. Die moet begrijpelijke informatie bevatten over waar wat gevonden kan worden, hoe de installaties werken en wie waar bereikt kan worden als er storingen of klachten zijn. Voor de beheerder moet de handleiding extra bedieningsinformatie over de apparatuur en de installaties bevatten. U scoort ook door bij het ontwerpen bouwproces relevante belanghebbenden, zoals bijvoorbeeld (toekomstige) gebruikers, andere bedrijven, omwonenden en de lokale overheid, te betrekken. Flexibiliteit is een ander belangrijk onderdeel van een duurzaam gebouw. Dus u kunt scoren met gedewelde faciliteiten (zeker als die tot stand kwamen naar aanleiding van Consultatie: Man 6), die toegankelijk zijn zonder nadelige invloeden op de veiligheid en de beveiliging van het gebouw en zijn gebruikers.

41

De drie typen labels

van punten naar scores Wat betekent de totale score nu eigenlijk voor een project? In onderstaand schema is de score van een fictief voorbeeldproject verwerkt. Zo kunt u zien wat een bepaalde score betekent.

Gebiedslabel

BREEAM NL (nieuwbouw)

BREEAM in Use (bestaande bouw)

Certificaat gebiedsontwikkeling

1. Tijdelijk certificaat 2. Certificaat opleverfase

Certificaat gebruiksfase, bestaande uit de volgende onderdelen: 1. Asset performance 2. Building management performance 3. Organisational effectiveness

Categorieën label

Management

BOUWFASE

ROL EXPERT

PROGRAMMA Initiatief Haalbaarheid Projectdefinitie

Informeren Kickoff Pre-Assesment

ONTWERP Structuur ontwerp Voorlopig ontwerp Definitief ontwerp

Informeren Data verz./verw. DS-rapport schrijven

ROL ASSESSOR

Organisatie aanmelden bij DGBC

42

UITWERKING Bestek Prijsvorming

REALISERING Werkvoorbereiding Uitvoering Oplevering

Informeren Data verzamelen/verwerken PC-rapport schrijven

Assessment voor tijdelijk Certificaat Ontwerpfase

Assessment Certificaat Opleverfase

Assessor contact met DGBC

Assessor contact met DGBC

punten behaald

Punten beschikbaar (=100%)

Punten behaald in % max. haalbaar

Wegingsfactor (nieuwbouw)

Score

8

19

42%

12%

5,05%

Gezondheid & Welzijn

11

14

79%

15%

11,79%

Energie

12

25

48%

19%

9,12%

Transport

6

12

50%

8%

4,00%

Water

4

8

50%

6%

3,00%

Materialen

6

16

38%

12,5%

4,69%

Afval

4

6

67%

7,5%

5,00%

Landgebruik & Ecologie

4

12

33%

10%

3,33%.

Vervuiling

6

11

55%

10%

5,45%

TOTAAL SCORE

51,43%

LABELS

Totaal score IN %

Onvoldoende (geen label)

< 30%

Pass (voldoende)

> 30%

Good

> 45%

Very good

> 55%

Excellent

> 70%

Outstanding

> 85 %

43

Afval credits

De criteria voor Afval

Afvalzorg op Nauerna De credits in de categorie Afval gaan onder andere over een goede manier van het verzamelen en verwerken van het afval op de bouwplaats. Dit afval kan op velerlei manieren dienstdoen. Je kunt er namelijk ook op bouwen. Op Nauerna is voor de NV Afvalzorg Holding, het eerste permanente gebouw op een stortlocatie, dus op het afval, gerealiseerd. Het gebouw – dat is ontworpen door Kerste-Meijer Architecten (participant van DGBC) uit Amsterdam – huisvest de centrale organisatie, heeft een educatieve- en culturele functie en wordt het beheerscentrum van het stort. Op deze manier wordt het afval – bijvoorbeeld verkregen door ruiming van de getroffen flats tijdens de Bijlmerramp in 1992 – een upgrade. Niet van toepassing binnen de BREEAM categorie Afval– maar wel leuk om te vermelden – is dat het vrijgekomen stortgas wordt gebruikt voor verwarming en koeling van het gebouw. Eigenlijk toch ook een vorm van afvalverwerking.



Afvalmanagement De meeste punten in deze categorie zijn te verdienen bij een goed afvalmanagement tijdens de bouwfase, namelijk drie. De belangrijkste fase binnen deze categorie is het bepalen waar het afval naar toe moet. Er moeten met andere woorden passende doelen worden geformuleerd voor de hoeveelheid vrijkomend gevaarlijk en niet gevaarlijk materialen. Ook moet een inspanning worden gedaan om de hoeveelheid afval tot een minimum te beperken. Of aan bovenstaande voorwaarden wordt voldaan, moet regelmatig – minimaal een keer per twee weken – worden gecontroleerd door een aannemer die VCA-gecertificeerd is en beschikt over een ISO 9001- en 14001-certificering. In geval van sloop van een gebouw komt er een voorwaarde bij; er moet namelijk onderzocht zijn of renovatie niet mogelijk was. BREEAM-NL is onderverdeeld in negen categorieën. Iedere categorie bestaat uit verschillende criteria. In elke categorie kan het beoordeelde gebouw scoren door voor verschillende criteria één of meer punten te halen. BREEAMNL duidt deze criteria aan als ‘credits’. De categorie die we op deze pagina’s nader bekijken, is die van ‘Afval’. BREEAM-NL stelt de duurzaamheidscore voor Afval vast aan de hand van vijf credits, weergegeven als Wst (van ‘Waste’) 1-6 (Wst 4 is afgevallen).

Hergebruik Zowel bij sloop als renovatie moet onderzocht worden of de materialen voor hoogwaardig hergebruik geschikt zijn. Is het eerste punt binnen, dan kan door middel van het instellen van procedures om afvalmateriaal op de bouwplaats of extern door een erkende afvalinzamelaar/-verwerker te sorteren in hoofdgroepen, het tweede punt worden behaald. Het criterium voor het derde punt luidt vervolgens dat minimaal 80 procent in gewicht van het recyclebaar afvalmateriaal hergebruikt wordt in het betreffende of een ander bouwproject, of op een andere manier hergebruikt door verantwoorde inname en recycling door de leverancier of door een gecertificeerd recyclebedrijf. Secundair Het tweede onderdeel van deze credit bevat het gebruik van secundair materiaal. Maximaal een punt kan worden behaald als de hoeveelheid herbruikbaar of gerecycled toeslagmateriaal meer is dan 25 procent van de totale hoeveelheid hoogwaardig toeslagmateriaal dat voor het gebouw wordt gebruikt. Dit materiaal kan bijvoorbeeld verkregen zijn van de bouwplaats, of van een afvalverwerker binnen een straal van dertig kilometer van de bouwplaats af. Het mag ook zijn verkregen als rest- of bijproduct van een productiemethode. Denk bijvoorbeeld aan vliegas, oven- en staalslakken en gerecycled glas.

Opslag Als de opslagruimte voor het herbruikbare afval ook nog is geregeld, kan er weer een punt worden bijgeteld. Denk er wel aan dat deze aparte ruimte of plaats duidelijk als zodanig bekend is gemaakt, zich binnen goed bereikbare afstand van het gebouw bevindt, water- en krachtstroomaansluiting heeft en toegankelijk is voor vrachtwagens om het afval in te zamelen. Bovendien moet de ruimte voldoen aan een aantal afmetingeisen, die in de Wiki van de DGBC uitgebreid benoemd worden.

Afval bestaat niet. Het is niet een restproduct, maar juist een waardevol begin van een nieuwe cyclus. In het afval van vandaag groeit de kiem voor de producten en goederen van morgen. Yoeri van Alteren, Van Gansewinkel Groep

Wij verdiepen ons altijd uitputtend in de productontwikkeling, bedrijfsvoering en het productieproces van onze klanten. Want alleen door elke schakel te kennen kan de hele productie- en consumptie cirkel schoner, zuiniger en effectiever worden gemaakt. Yoeri van Alteren, Van Gansewinkel Groep

afval uit de DGBC Wiki Credits

44

Punten

Wst 1

Afvalmanagement op de bouwplaats

3

Wst 2

Gebruik van secundair materiaal

1

Wst 3

Opslagruimte voor herbruikbaar afval

1

Wst 5

Compost

1

Wst 6

Inrichting

1

En het afval dat toch nog overblijft, gebruiken we helemaal om stroom en warmte aan vele honderdduizenden huishoudens en bedrijven te leveren. Yoeri van Alteren, Van Gansewinkel Groep

De reis van de nieuwe grondstoffen wordt door onze trans parantie altijd inzichtelijk in kaart gebracht. We willen onze duurzame bijdrage niet alleen blijvend leveren, we willen haar ook inzichtelijk maken voor iedereen waar we mee werken. Yoeri van Alteren, Van Gansewinkel Groep

Verspilling De vierde credit (wst 5, omdat de Engelse wst 4 niet relevant is voor de Nederlandse situatie) in deze categorie is alleen van toepassing voor grondgebonden woningen of appartementen met een tuin. Het gaat hier namelijk om de inzameling van compost. Het punt is behaald als een composteringsvat is geïnstalleerd voor de dagelijkse hoeveelheid organisch afval. De laatste te behalen credit gaat over het voorkomen van verspilling. Als de toekomstige gebruiker van een gebouw nog niet bekend is, moet de ruimte niet volledig worden afgewerkt en ingericht. Wel mag in een kleine showopstelling een voorbeeld worden gegeven. Als de gebruiker wel bekend is, moet de ruimte volgens de wensen van de huurder worden afgewerkt en ingericht. Dan is ook het laatste punt behaald.

45

pilotproject 2 FloraHolland Naaldwijk

Duurzaamheid centraal op ‘Mars’ FloraHolland Naaldwijk Tekst Roel Brandsma | Foto’s Flora Holland

FloraHolland in Naaldwijk wordt met bijna 160.000 m² uitgeefbare opper vlakte uitgebreid. Op deze uitbreiding van het Trade Parc Westland, genaamd ‘Mars’, vestigt zich met name een klein aantal grote exporteurs en handelsbedrijven. Deze mogen er hun eigen verwerkingsruimte bouwen. De internationale dimensie van de meeste van deze klanten maakt het voor Flora Holland aantrekkelijk om een internati onaal relevant duurzaamheidcertificaat na te streven. Vandaar dat FloraHolland meewerkte aan een BREEAM-NL Nieuwbouw pilot.

Het Floraproject neemt een bijzondere plaats in bij de voor BREEAM-NL opgestarte pilots. Het project is een schakeling van industriële hallen met daarin grote kantoorruimtes. Het is daardoor van begin af aan al goed voor unieke data, omdat een industrieel gebouw nu eenmaal hele andere karakteristieken heeft dan bijvoorbeeld een kantoorgebouw of een wooncomplex. Maarten van Werkhoven van Thema Project & Advies (een DGBC-participant) zorgde voor de begeleiding van de pilot. “Er zijn grote verschillen met andere projecten”, legt hij uit. “De productstraten zijn bijvoorbeeld lange smalle gebouwen waar de karren met gekochte bloemen en planten doorheen rijden op weg naar de kopersgebouwen (de gebouwen die de internationale klanten zelf inrichten), eigenlijk een soort overkapte gangen. Je begrijpt natuurlijk wel dat het BREEAM-NL systeem niet in de eerste plaats is geschreven met zulke hoge en smalle gebouwen in het achterhoofd. De hallen zelf zijn 70 meter diep en 22 meter hoog. Ook dat is voor het BREEAM-systeem anders dan anders.” Is er hier misschien eerder sprake van ‘gebiedsontwikkeling’ dan van een ‘nieuwbouwproject’? En ligt een pilot met BREEAM-NL Gebied (verwacht voor 2010) eigenlijk niet meer voor de hand dan een pilot met BREEAM-NL Nieuwbouw, zoals die nu is uitgevoerd? Van Werkhoven: “We wilden zo snel mogelijk aan de slag en de bètaversie van Nieuwbouw was al actief en uitvoerbaar. Dus daarom hebben we deze pilot opgepakt. Maar wellicht is het interessant om ook BREEAM-NL Gebied op dit project te toetsen, wanneer dat mogelijk wordt.” Gezamenlijk eigendom De situatie in Naaldwijk behoeft misschien enige verdere uitleg. “FloraHolland is een corporatie”, vertelt Van Werkhoven. “De veiling is het gezamenlijke eigendom van de tuinders (zeg maar de producenten) en het is in hun belang om de exporteurs en internationale handelaren (doorgaans de ‘kopers’ genoemd) een marktplaats te bieden met de best mogelijke faciliteiten. Dat geeft de kopers namelijk de motivatie om zich juist op deze marktplaats te vestigen, waardoor een economische centrumfunctie ontstaat.” Dit is de achterliggende reden voor het bijzondere idee van het Trade Parc Westland. De veiling verzorgt de infrastructuur en biedt de kopers ondersteuning bij het ontwerpen, ontwikkelen en inrichten van hun eigen gebouw. Men houdt er verder rekening mee dat bepaalde kopersorganisaties in de toekomst gaan groeien. Toeval De wens om mee te doen aan de BREEAM-NL pilot is bij FloraHolland zelf vandaan gekomen. Van Werkhoven:”Bij de beslissing speelde toeval een rol. Vanwege de wensen van de kopers is FloraHolland al langere tijd serieus bezig met het thema Duurzaamheid. Daarbij wordt de duurzaamheid(score) stapje voor stapje verder uitgewerkt en afgewogen. Hoe duurzaam scoren we nu met onze plannen en wat is er mogelijk tegen welke kosten en opbrengsten? FloraHolland bevond zich eigenlijk net op het punt om woorden om te zetten in daden, toen de DGBC BREEAMNL Nieuwbouw ging ontwikkelen. Het viel dus gewoon mooi samen.” Meedoen aan de pilot zou volgens Van Werkhoven goed kunnen helpen om meer duidelijkheid te krijgen over de duurzame aspecten van het nieuwe project. En om snel en handig een eerste antwoord krijgen op de mogelijke duurzaamheidscore van het project. “Thema Project & Advies werd gevraagd om dit te begeleiden”, vervolgt hij. “Voor ons is het een interessante uitdaging, omdat het project zoveel

46

47

›

pilotproject 2 FloraHolland Naaldwijk a fwijkende kanten heeft. Onze eigen motivatie om mee te doen was met name om kennis te vergaren en duurzaamheid in de praktijk te brengen. Ik ben al opgeleid tot Expert en we willen het systeem erg graag zo snel mogelijk in de vingers krijgen.” Bouwtypen Vanuit BREEAM-NL is het niet mogelijk om het enorme project als één geheel te beoordelen. Daarom heeft Thema Project & Advies het project in verschillende gebouwtypen opgedeeld: de productstraten, de hallen én de kantoren zijn afzonderlijk met BREEAM-NL beoordeeld. De (voorlopige) resultaten zijn vertaald in grafieken. Van Werkhoven: “Je ziet meteen dat het ene soort gebouw op bepaalde credits beter scoort dan het andere. Daarbij is het leuk te constateren dat ieder type gebouw wel bepaalde credits heeft die meer mogelijkheden hebben om de score te verhogen. Energie is een mooi voorbeeld. Van meet af aan is gezocht naar een efficiënte energievoorziening. Er is warmte- en koudevraag voor kantoren en hallen, en afzonderlijke warmte of koudevraag voor koelcellen en productstraten. Gekozen is voor een installatie met warmte/koude-opslag en warmtepomp. Hierbij worden waterhoudende lagen diep in de bodem gebruikt. In de zomer onttrekt men koude aan deze lagen (bodemwater warmt op) en in de winter onttrekt men warmte (bodemwater koelt af door gebruik voor verwarming). Zodoende scoren we in principe goed in de categorie Energie, maar per gebouwtype zijn er voor ieder gebouwtype extra maatregelen te overwegen. Andere categorieën met hoge scores zijn Management en Gezondheid.”

Witte vlekken “Omdat het door ons behandelde project, zoals gezegd, anders dan anders is en BREEAM-NL in ontwikkeling is,” concludeert Van Werkhoven, “zijn er diverse witte vlekken en andere typische zaken op te merken. Om te beginnen is het energiegebruik voor de grote bedrijfshallen zelf niet goed te waarderen, want er is geen norm beschikbaar zoals een EPC voor kantoren. Ik kan me voorstellen dat er voor dergelijke gebouwen bijvoorbeeld een aparte rekencategorie wordt ontwikkeld. En zowel de hallen als de productstraten kunnen een lagere score halen op de categorie Gezondheid (in vergelijking met kantoren), domweg omdat er minder eisen worden gesteld, bijvoorbeeld om de zoveel meter een raam en dergelijke. Ook hier zou een aanvulling gedaan kunnen worden om een goed werkklimaat te waarderen. Ander voorbeeld: ieder gebouw krijgt een extra punt als er een fietsenstalling bij is geplaatst, maar bij een productstraat is dat eigenlijk niet van toepassing, want de werknemers parkeren hun fiets elders op het complex en sturen de karren vervolgens door de productstraten. En als je een fietsenstalling hebt, dan krijg je er een punt bovenop als je voorziet in douches voor de fietsers. Nou die hebben we dan niet, maar de hallen hebben wel douches voor truckchauffeurs. Geldt dat dan ook als een punt? Dat zijn de leuke en nuttige zaken waar je tegenaan loopt als je zo’n pilotproject uitvoert. Het zijn stuk voor stuk leerpunten en ik deel ze graag en vaak met de mensen van de DGBC, bijvoorbeeld op klankbordgroepbijeenkomsten.”

Het Floraproject – een uitbreiding van het Trade Parc Westland, ook wel Mars genoemd – neemt een bijzondere plaats in bij de voor BREEAM-NL opgestarte pilots.

Suggesties Inmiddels zijn alle credits voor alle gebouwtypen gescoord, is de speelruimte vastgelegd en zijn de globale meerkosten bepaald. Duidelijke punten van twijfel zijn verder uitgezocht en Van Werkhoven heeft suggesties gedaan voor aanpassingen die een nog hogere score op zouden kunnen leveren. “Bij veel credits is gezamenlijk nagedacht over manieren om dat punt dat FloraHolland dan bijvoorbeeld net misloopt, toch nog binnen te halen. Ze kunnen bijvoorbeeld nog extra scoren met het invoeren van management op de bouwplaats (de locatie is nog in ontwikkeling, er is nog niet met de bouw gestart). In de categorie Gezondheid valt een makkelijk punt te halen door de verlichting regelbaar te maken. Voor de categorie Water geldt hetzelfde: regelbaarheid invoeren scoort een extra punt. En met extra investeringen (extra isolatie bijvoorbeeld) kan het project nog energiezuiniger gemaakt worden. Alleen de Levenscyclus Kostenanalyse uit de categorie Management zie ik bij dit project niet gebeuren. Dat zijn twee hele dure punten en een bloemenveiling is een bedrijfsomgeving waarin men nu eenmaal altijd sterk op de prijs let.” Vanuit BREEAM-NL is het niet mogelijk om het enorme project als één geheel te beoordelen. Daarom heeft Thema Project & Advies het project in verschillende gebouwtypen opgedeeld: de productstraten, de hallen én de kantoren zijn afzonderlijk met BREEAM-NL beoordeeld.

48

afwijkt van een doorsnee kantoorgebouw of bedrijfshal. Desondanks zijn de scores bij FloraHolland in Naaldwijk bijzonder netjes. Uitgaande van de huidige weging van de credits (die na de pilots wellicht nog herzien gaat worden) zou een aantal kleine aanpassingen de overall score voor het hele project op een Good brengen. En individueel bekeken, komen met name kantoor en hal al in de buurt van Very Good”, sluit Van Werkhoven af.

Positief “Sommige credits hebben mij positief verrast, andere blijken lastig uitvoerbaar bij een gebouw (of eigenlijk groep gebouwen) dat zoveel

49

doelgroepen De bouwondernemer

Er wordt op grote schaal geïnnoveerd Dura Vermeer


Dura Vermeer is een van de grotere bouwondernemingen in Nederland met 3200 medewerkers en vele werkmaatschappijen in bouw, infrastructuur, engineering en dienstverlening, die projecten in opdracht van derden en in eigen beheer ontwikkelt, realiseert en exploiteert. Het bedrijf heeft een historie van meer dan 150 jaar. Job Dura (6e generatie in de familielijn) is lid van de Raad van Bestuur en voorzitter van de interne werkgroep Duurzaamheid en MVO.

Wat is de taak van de werkgroep Duurzaamheid en MVO? Onbewust zijn we al zo’n tien jaar groen, en maatschappelijk verantwoord ondernemen doen we al sinds 1855. Sinds twee jaar hebben we echter expliciet een strategische keuze voor duurzaamheid gemaakt, om in te spelen op de regelgeving en op de markt. Dat wil zeggen dat we onderscheidend, vernieuwend en toonaangevend te werk willen gaan en integrale, duurzame oplossingen voor uiteenlopende opgaven bieden. We zetten samenwerking met opdrachtgevers en toeleveranciers, krachtenbundeling met kennisinstituten en de kracht en kennis van onze eigen medewerkers in als katalysator. Loont het om je als bouwer met duurzaamheid te onderscheiden? In de praktijk wordt de aannemer nog steeds vaak op prijs geselecteerd, en dat is niet bevorderlijk voor duurzaam bouwen. We zien echter wel veranderingen. Bij aanbestedingen waar de meest economische aanbieding wordt geselecteerd, worden nu wel steeds vaker en steeds meer punten toegekend voor de omgang met de omgeving, geluid, afval, landschap, duurzaamheid. Op die manier wordt niet enkel de prijs, maar ook de kwaliteit gehonoreerd, en dat is goed nieuws als je daar werk van wilt maken. We zien verder dat de overheid een duurzaam inkoopbeleid voert, en dat stelt ons in staat om op de markt vooruit te lopen. Ook ontwikkelaars vragen om duurzame projecten of duurzame producttoepassingen en stellen hoge eisen omdat een energiezuinig gebouw beter te verhuren of te verkopen is. Het gevaar is wel dat de kredietcrisis deze trend onder druk zet, en dat de initiële kosten nu weer bepalend worden. De marges in de bouw zijn laag (0-1 procent in infra, 2-3 procent in de bouw en >3 procent als je zelf ontwikkelt), dus er is weinig ruimte. We proberen ons kwaliteitsstreven dan ook te koppelen aan besparingen. Die bereiken we bijvoorbeeld met Industrieel Bouwen, door concepten te ontwikkelen, zoals het PCS-woningconcept (zie kader) en ons nieuwe kantorenconcept, door te werken met vaste partners en leveranciers zodat de faalkosten dalen, en in toenemende mate met BIM (Building Information Model, red.). Zijn DBFMO-contracten (Design Build Finance Mantain Operate) bevorderlijk voor duurzaamheid? Aan de ene kant wel, omdat over de hele levensduur na wordt gedacht, en het hele plaatje beoordeeld wordt bij de aanbesteding. Onze divisie Infrastructuur doet veel PPS-projecten op die manier, en dat werkt goed. Aan de andere kant: bij bouwprojecten is dit af en toe wel een erg duur model. We zijn door de omvang daarvan soms al bijna een miljoen euro kwijt aan de acquisitie en aanbieding. Als je het project dan niet krijgt, dan ben je dat geld kwijt, alhoewel de Rijksgebouwendienst onlangs terecht de ontwerpvergoedingen naar boven heeft bijgesteld. Hoe vertaalt duurzaamheid zich in beleid? We zijn voortdurend op zoek naar de meest duurzame energie, materialen en grondstoffen. We recyclen. We kopen al onze elektriciteit voor alle onze kantoren, bouwplaatsen en asfaltcentrales in op basis van windenergie. We ontwikkelen onze eigen huisvesting zo veel mogelijk groen. We voeren een effectief beleid om schone auto’s te leasen en in te kopen, en moedigen carpooling en OV-gebruik actief aan met financiële prikkels. Tot slot zijn we initiatiefnemer en/of partner in diverse ›

50

51

doelgroepen De bouwondernemer convenanten zoals het Nijmeegs energieconvenant, Rotterdam Climate Initiative, Dutch Green Building Council en het Lente-akkoord van Bouwend Nederland. Wat betekent duurzaamheid in termen van bouwtechniek? In technisch opzicht zijn zaken als warmte-koudeopslag (WKO), betonkernactivering, hoogwaardige isolatie, luchtdichtheid, hoogwaardig glas, duurzame materialen en duurzaam hout van belang. We zijn marktleider op het gebied van WKO en legden in 1995 de eerste installatie in Nederland aan. Ook op het vlak van de levensduur valt veel winst te behalen: het hoofdkantoor van Unilever in Rotterdam, beter bekend als ‘De Brug’, hebben we bijvoorbeeld geheel volgens IFD (Industrieel Flexibel Demontabel, red.) opgetrokken. Door de flexibiliteit kan het gebouw makkelijk aan worden gepast voor ander gebruik, of voor een technische update of renovatie. En als het dan toch ooit afgebroken moet worden, dan hoeft dat niet destructief, maar kan het worden gedemonteerd. Ook studeren we op de vraag of we niet lichter kunnen bouwen in plaats van zware bouw in beton, dat scheelt in grondstoffen en energie voor productie en transport. De bottle-neck zit hem echter niet in de techniek, die loopt voorop: het gaat vooral om betaalbare, economische, praktische oplossingen met een beperkte terugverdientijd.

“We volgen de ontwikkeling van BREEAM-NL met belangstelling. Onze leden hebben nu te maken met GPR Gebouw en GreenCalc+, dus BREEAM is niet onze enige focus. De aangekondigde harmonisatieslag is wenselijk.” Niels Ruyter, beleidsmedewerker milieu van Bouwend Nederland

Jullie richten je ook op de upgrade van de bestaande bouw? De grootste uitdaging ligt in de bestaande gebouwen- en woningvoorraad, omdat die een grote stempel drukt op het energieverbruik in Nederland. Slopen en herbouwen is vaak geen optie, ook niet uit kostenoogpunt. We hebben daarom het pakket Duurzaam Verbeteren ontwikkeld: een integrale aanpak met maatwerk voor renovatie en grootschalig onderhoud, van grootschalige herstructurering tot gerichte verbeteringen aan individuele woningen. Het pakket biedt oplossingen voor alle typen woningen, van grondgebonden tot gestapelde woningbouw, van de jaren ‘50 tot ‘80. We maken een scan, stellen een pakket samen en gaan aan de slag. Wat betekent BREEAM voor jullie? Eigenaars en beleggers zullen steeds vaker willen weten hoe duurzaam een gebouw feitelijk is, zowel in de ontwerpfase als na oplevering in de gebruiksfase. We vragen een certificaat aan voor ons PCS Hybride woningconcept en ons nieuwe kantorenconcept. Dankzij uniforme labels weten we dadelijk wat werkt en kunnen we dat zichtbaar maken. Dit vertaalt zich ook in financiële termen, en dat is goed, want er moet een economische stimulans zijn om duurzaam te bouwen. Het moet niet enkel door weten regelgeving worden opgelegd. Er groeit nu een sterk economisch bewustzijn en de financiële waarde van duurzame bouw stijgt.

52

“Onze individuele leden zijn op dit moment vooral druk met de kredietcrisis. Wij werken als vereniging voor die leden op de korte en de lange termijn. Duurzaamheid staat in het kader van de lange termijn hoog op de agenda.” Niels Ruyter, beleidsmedewerker milieu van Bouwend Nederland

Zijn er nog andere middelen die jullie inzetten voor zichtbaarheid en meetbaarheid? Voor ons is behalve de rating van hele gebouwen ook de rating van producten van belang. De LCA-systematiek (Life Cycle Analysis, red.) staat echter nog in de kinderschoenen. We registreren sinds kort zelf wat de productie en het transport van materialen kosten aan energie, hoeveel CO2 hiermee gemoeid is, en wat het aan afval oplevert. We willen de verbanden duidelijk hebben en we doen daar ook wat mee: we zoeken bijvoorbeeld naar leveranciers dichtbij een project, zodat er geen vloeren door heel het land hoeven te worden gesleept. En als die leveranciers er niet zijn, dan kunnen we eventueel ook beslissen om die vloeren op andere wijze uit te voeren. Verder zijn we op dit moment ook bezig met de invoering van ISO-14001, waarin de milieu- en duurzaamheidaspecten van bedrijven en organisaties worden geregeld en transparant worden gemaakt. Gelooft u in integrale samenwerking om tot betere resultaten te komen? Ja, we proberen met de bouwpartners altijd zo vroeg mogelijk in het bouwproces betrokken te zijn, en we streven ernaar dat iedereen zich met iedereen bemoeit tijdens bouw en ontwerp, vanuit de eigen verantwoordelijkheid. Dat is nodig om echt goede projecten te kunnen maken. Deze werkwijze zal in de toekomst steeds vaker ondersteund worden door BIM-software. Wij verwachten daar veel van de komende jaren. Verder proberen we ook samen met de opdrachtgever gebouwen te ontwikkelen. Hebben jullie een R&D-afdeling? We hebben een afdeling Business Development, die onderzoek doet naar nieuwe markten; dat zijn op dit moment wonen op water, duurzaamheid en energie, en herontwikkeling van bedrijventerreinen. Verder vinden er voortdurend innovaties plaats binnen de werkmaatschappijen. Wij zetten als directie de grote lijnen uit, maar de vernieuwingen komen van de werkvloer. Daar is het beste zicht op kansen en mogelijkheden, daar zit de kennis, en bovendien zijn vernieuwingen dan ook meteen verankerd in de praktijk. Tot slot hebben we een samenwerkingsverband met de TU Delft. Samen ontwikkelen we praktische innovaties en concepten. De bouw heeft ten onrechte een conservatief imago: er wordt op grote schaal geïnnoveerd. Een alternatieve oplossing wordt echter vaak niet door de opdrachtgever geaccepteerd, omdat er onvoldoende bewijs is voor de werkzaamheid. We hebben ook last van regels die innovaties in de weg zitten. Redenen temeer om met certificaten te werken. Verwacht u iets van kennisdeling en open innovatie? Willen we wat bereiken op het gebied van duurzaamheid, dan vergt dat vernieuwingen op het vlak van materialen, producten, technieken,

concepten, labels, contractvormen, financiering en ICT. Dat kunnen wij natuurlijk niet alleen. Het is ook niet efficiënt als iedereen hetzelfde wiel uit gaat vinden. Bovendien, al zou je het willen, het is in de bouw vrijwel onmogelijk om kennis te beschermen: oplossingen zijn gemakkelijk te kopiëren, dus als we iets ontwikkelen, dan hebben we een voorsprong van maximaal één of twee jaar. Om een versnelling te realiseren, moeten we samenwerken.

“We maken het thema duurzaamheid concreet met het Meer met Minderconvenant voor bestaande bouw, het ambitieuze Lente-akkoord voor nieuwbouw en de promotie van FSC gecertificeerd hout bij onze leden.” Niels Ruyter, beleidsmedewerker milieu van Bouwend Nederland

PCS Hybride

Dura Vermeer ontwikkelde al een aantal decennia geleden het PCS-woningconcept, waarin een aantal keuzes vooraf zijn gemaakt. PCS staat voor Pre Choice System. De technische detaillering en bouwwijze is in een aantal varianten vooraf uitgewerkt. En de basisindeling, met name de plaats van de natte groep en de trap, ligt vast. Verder is alles flexibel. PCS is er voor elke fase van de wooncarrière: starterswoning, eengezinswoning, twee-onder-een-kap, vrijstaande woning, gestapelde varianten, seniorenwoningen. De voordelen zijn duidelijkheid over wat je krijgt, een vaste lage prijs, een kort ontwerpen bouwproces en een hoge kwaliteit, omdat eventuele kinderziektes niet meer aan de orde zijn. De concepten zijn nu ook leverbaar in een duurzame, energiezuinige variant. De PCS Hybride variant kost met een klimaathypotheek circa 7000 euro meer, maar heeft een EPC van slechts 0,37 en zeer laag energieverbruik. Deze woningen worden behalve met verbeterde isolatie en luchtdichtheid en duurzame materialen, standaard uitgevoerd met een WKO-bodemcollector, een warmtepomp, betonkernactivering, zonneboiler en ventilatie met aanwezigheidsdetectie. De eigenaar kan kiezen of hij de warmtepomp en zonneboiler in eigendom wil hebben, of deze wil huren van een exploitatiemaatschappij. De woning is standaard ‘All Electric’, dus met circa 10.000 euro extra kan hij ook volledig zelfvoorzienend worden gemaakt door PV-panelen te installeren. In Ypenburg en Zoetermeer worden de eerste duizend woningen gebouwd.

53

Water en Vervuiling credits

De criteria voor Water en Vervuiling Scoren met BREEAM-NL

In maart 2009 presenteerde de Dutch Green Building Council de bètaversie van zijn BREEAM-NL systeem voor de beoordeling van nieuwe gebouwen op duurzaamheid. De DGBC daagde daarbij de participanten en andere belangstellenden uit om deze te downloaden van de website en hem zelf uit te proberen. Om te laten zien hoe dat in zijn werk kan zijn gegaan, lopen we in dit magazine aan de hand van de DGBC-Wiki (te vinden op www.wiki.dgbc.nl) alle aspecten van het beoordelingssysteem punt voor punt na.

Water uit de DGBC Wiki Credits

Op deze pagina’s bekijken we twee categorieën die op bepaalde punten met elkaar te maken hebben: categorie 5: Water en categorie 9: Vervuiling. BREEAM-NL stelt de duurzaamheidscore voor Water vast aan de hand van zeven credits: Wat 1-7. Voor de duurzaamheidscore van Vervuiling worden acht credits bepaald: Pol (van Pollution) 1-8.

Punten

Wat 1

Waterverbruik

3

Wat 2

Watermeter

1 1

Wat 3

Hoofdlekdetectie

Wat 4

Zelfsluitende watertoevoer sanitair

1

Wat 5

Recycling van water

2

Wat 6

Irrigatiesystemen

1

Wat 7

Voertuigwasservice

2

Water besparen In de categorie Water vallen maximaal elf punten te scoren, afhankelijk van de toepassingen die in een gebouw aanwezig zijn. Men kan meteen goed van start gaan door het gebruik van drinkwater voor sanitaire toepassingen te minimaliseren met in het gebouw toegepaste waterbesparende of waterloze voorzieningen. Zo kun je er bijvoorbeeld voor zorgen dat alle toiletten zijn uitgerust met een spoelkeuzeknop of spoelonderbreker (en een sticker met uitleg). Waterkranen worden voorzien van een doorstroomonderbreker, tijdgestuurde automatische afsluiter of drukopener, elektronische sensor, een instelbaar laag uitstroomdebiet of een sproeikop. En urinoirs zijn of uitgerust met individuele gebruiksdetectie die de spoeling activeert na elk gebruik, of ze zijn extra waterbesparend of waterloos. Het volgende punt is het aanbrengen van een watermeter met een gepulst uitgangssignaal op alle watertoevoerleidingen naar elk gebouw of blok, zodat het watergebruik gemonitord en gemanaged wordt. De installatie van een lekdetectiesysteem dat grote lekken in de waterleiding op kan merken, levert nog een punt op. Verder waterverlies kan worden beperkt door te voorzien in een lekdetectiesysteem voor kleine lekken, bijvoorbeeld in de toiletten. Detecties moeten dan een automatische afsluiting van de watertoevoer opleveren. Water hergebruiken BREEAM-NL kent twee punten toe aan gebouwen die regenwater of grijs (afval)water opvangen om opnieuw te gebruiken voor bijvoorbeeld het doorspoelen van toiletten en urinoirs. Een gebouw krijgt de punten alleen toegekend als installaties die dit mogelijk maken zijn gespecificeerd. Een tank om regenwater op te vangen, voldoet als hij minimaal 50 procent van de voorspelde totale hoeveelheid van het dak afstromende regenwater opvangt, of als hij kan voorzien in de totale spoelvraag. De opvang van het afvalwater van wastafels en douches voldoet als dit minimaal tachtig procent van de tappunten betreft en de opvang daarmee voorziet in ten minste tien procent van de totale spoelbehoefte in het gebouw. Een volgend punt is te verdienen als aantoonbaar maatregelen zijn genomen om het gebruik van drinkwater voor planten en tuin- of landschapsinrichting te

54

Vervuiling uit de DGBC Wiki Credits

Punten

Pol 1

GWP van koudemiddelen voor klimatisering

1

Pol 2

Voorkomen van lekkages van koudemiddelen 2

Pol 3

GWP van koudemiddelen voor warenkoeling

Pol 4

Ruimteverwarminggerelateerde NOx emissies 3

1

Pol 5

Minimalisering overstromingsrisico’s

Pol 6

Minimalisering van vervuiling van

3 1

afstromend regenwater

Pol 7

Minimalisering lichtvervuiling

1

Pol 8

Geluidsoverlast

1

verminderen. Hiervoor moet men een waterbesparend irrigatiesysteem of een waterbesparende irrigatiestrategie toepassen of regenwater en grijs water gebruiken. Ten slotte kent BREEAM-NL nog eens twee punten toe als men aantoont dat de voertuigwasstraten van het gebouw een systeem voor waterhergebruik hebben. Als het gebouw geen voertuigwasstraat heeft, wordt deze credit weggefilterd in de software en telt hij dus niet mee voor de berekening van de eindscore in deze categorie. Koudemiddelen In de categorie die het voorkomen van vervuiling behandelt, kunnen in totaal dertien punten worden behaald. Het gaat hierbij om vervuiling van zowel de lucht, het water als andere omgevingsaspecten. Eén daarvan krijg je als het gebouw in het geheel geen koudemiddelen gebruikt voor de klimaatbeheersing, of als de wel gebruikte koudemiddelen in koelsystemen een aardopwarmend vermogen (Global Warming Potential, GWP) hebben van minder dan 5. Natuurlijk mogen ook koudemiddelen (voor koeling gebruikte gassen) niet weglekken. Dus ook daarvoor moet men voorzien in een installatie die lekkages in koelinstallaties tijdig opmerkt. Een dubbel punt wordt gescoord als de koelinstallatie zo is ingericht dat de koelcompressor bij een lekkage automatisch wordt uitgeschakeld en afgesloten met kleppen. Ook deze verdere punten worden automatisch gescoord als er in het gebouw überhaupt geen koudemiddelen aanwezig zijn. Koudemiddelen die worden gebruikt voor warenkoeling moeten ook een GWP van minder dan 5 hebben. Luchtvervuiling De uitstoot van stikstofoxiden (NOx) is natuurlijk zeer kwalijk. Deze moet geminimaliseerd worden om zo de plaatselijke luchtvervuiling te reduceren. Een gebouw waar de maximale aan ruimteverwarming gerelateerde droge NOx-emissie (bij drie procent overtollige zuurstof) kleiner dan, of gelijk aan, 35 mg/kWh geleverde warmte-energie is, scoort de volle drie punten. Met 50 mg/kWh scoort het gebouw twee punten en met 70 mg/kWh slechts één. Waterkwesties Het staat nog niet vast of in de definitieve versie van BREEAM-NL Nieuwbouw ook Pol 5 ‘Minimalisering van Overstromingsrisico’s’ wordt

opgenomen. Mocht er positief beslist worden, dan vallen er voor gebouwen in locaties met weinig kans op overstromingen of met extra maatregelen voor het verminderen van wateroverlast maximaal drie punten te verdienen. De bedoeling van deze specifieke credit is de vestiging van gebouwen in gebieden met een laag risico op wateroverlast te stimuleren, evenals het treffen van maatregelen om mogelijke wateroverlast in gebouwen te verminderen. BREEAM-NL voorziet al wel in een credit die maatregelen met het oog op het beperken van watervervuiling beloont. Daarvoor moet men beschikken over effectieve behandeling ter plaatse, zoals bijvoorbeeld een duurzaam stedelijk afvalwatersysteem of olie-afscheiders in gebieden die een bron (kunnen) zijn van watervervuiling. Licht en geluid Ook lichtvervuiling en geluidsoverlast passen in de categorie Vervuiling. Om te scoren in BREEAM-NL moet buitenverlichting zo worden ingericht dat de juiste gebieden worden verlicht, naar boven gericht licht wordt geminimaliseerd en lichtvervuiling, energieverbruik en hinder bij aangelegen kavels wordt geminimaliseerd. Hiervoor moet rekening worden gehouden met de richtlijnen van de commissie Lichthinder van de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde. Daarnaast moet alle buitenverlichting automatisch kunnen worden uitgeschakeld tussen 23.00 uur en 7.00 uur. Veiligheidsverlichting moet in die periode gedimd kunnen worden. Voor geluidsoverlast geldt dat nieuwe bronnen van geluid van het project in de gebruiksfase geen aanleiding mogen vormen voor klachten over geluidhinder van bestaande geluidgevoelige gebouwen of natuurgebieden in de buurt van het project. Zijn er geen geluidgevoelige bestaande gebouwen of gebieden in de omgeving van het project, dan mag Pol 8 automatisch worden toegekend. Essentieel Voor een als duurzaam gepresenteerd gebouw is het voorkomen van vervuiling en waterverkwisting natuurlijk essentieel. De hier beschreven criteria beslaan de meeste vormen van ‘gewone’ gebouwgerelateerde vervuiling en verkwisting. Andere aspecten worden beoordeeld in de categorieën Afval en Landgebruik & Ecologie (7 en 8).

55

doelgroepen Het ingenieurs- en adviesbureau

Meer aandacht voor ‘sense and simplicity’ Valstar Simonis


Valstar Simonis is een ingenieursbureau op het gebied van installatietechniek, met vijf vestigingen in Nederland en een historie van meer dan zestig jaar. Het bureau is actief in de utiliteitsbouw (kantoren, onderwijs, gezondheidszorg), zowel in nieuwbouw, renovatie als onderhoud. Theo de Boer is lid van de vierkoppige directie en heeft als founding partner bijgedragen aan de oprichting van de Dutch Green Building Council.

Wat was de motivatie voor jullie vroegtijdige betrokkenheid bij de DGBC? Als adviseur installatietechniek hebben we voortdurend te maken met duurzaamheidaspecten, zoals energiezuinigheid, materiaalgebruik en comfort. We vinden het belangrijk dat hier een goed label voor komt om dit te meten en zichtbaar te maken. Om die reden zetten we ons via diverse werkgroepen in voor de vertaling van BREEAM-UK naar de Nederlandse situatie. Dat komt er vooral op neer dat we de lat hoger leggen, want in het Verenigd Koninkrijk krijg je soms punten voor dingen waar je in Nederland standaard volgens het Bouwbesluit aan moet voldoen. Verder zijn we bezig met enkele pilotprojecten om het gebruik van de methode in de praktijk te testen. Er zijn twee aspecten van BREEAM die ik in het bijzonder waardevol vind: ten eerste is het een label dat een veel breder, completer en samenhangender beeld geeft dan een one-issue label als het Energielabel of de EPC. We moeten verder kijken dan alleen naar energie, want anders verlies je andere aspecten van duurzaamheid en comfort uit het oog. En verder denk ik dat het belangrijk is dat er ook een Assessment-methode is voor de gebruiksfase, want daarin wordt zichtbaar of het ontwerp wel zorgvuldig is uitgevoerd en of er goed gebruik wordt gemaakt van de ingebouwde mogelijkheden. Dat is tot op heden het meest onderschatte aspect in de discussie: de gebruiker heeft een enorme invloed op het feitelijke energieverbruik. Ik ben er bijvoorbeeld van overtuigd dat we de gewenste CO2-reductie van 20 tot 30 procent in 2020 kunnen halen, maar dan moeten we niet uitsluitend naar de techniek kijken, maar zeker ook naar hoe deze wordt gebruikt. Vertel? Het bezit van een heel energievriendelijk systeem zegt niets als het niet goed functioneert. Wij kunnen fantastische gebouwen met intelligente installaties ontwerpen, maar het blijft een aanbod, een potentie die benut moet worden. Technieken als warmte-koud-opslag (WKO) en warmteterugwinning vergen nauwkeurige afstelling en een continue monitoring. We vragen aan onze opdrachtgevers daarom altijd of we hen mogen helpen in de gebruiksfase, zeker het eerste jaar, om de ingebouwde mogelijkheden goed te benutten. Vaste relaties zeggen daar altijd ja op, maar nieuwe opdrachtgevers bezuinigen dat deel nog wel eens weg, omdat ze niet zien dat het een noodzakelijk onderdeel is voor een goede prestatie. Zo hebben we bij een bepaald project eens een zeer zuinige installatie ontworpen, en toch belde de klant ons een jaar later kwaad op dat de prestaties niet gehaald werden en dat de installatie energie slurpte. Toen we de zaak inspecteerden bleek dat deze volledig verkeerd werd gebruikt, en zelfs half om zeep was geholpen door de technische dienst van het betreffende bedrijf. Daar kun je dan je vraagtekens bij zetten, maar wij hebben dan blijkbaar ook zelf iets verkeerd gedaan. Als de klant onze techniek niet begrijpt, dan moeten wij het beter uitleggen. We moeten dus meer aandacht aan ‘sense and simplicity’ besteden. De techniek loopt tegenwoordig zo ver voorop, dat gebruikers het nut ervan niet automatisch herkennen. Ouderen hebben bijvoorbeeld moeite met domotica-toepassingen. Ze kunnen met een goede uitleg best worden overtuigd van de voordelen ervan, en met een goede instructie zullen ze die ook benutten. Wij praten in onze ingenieurswereld graag over technieken, systemen en concepten, maar het menselijke aspect is cruciaal voor zowel de beleving en tevredenheid als ook de behaalde prestaties op het gebied van energie, comfort en duurzaamheid.

›

56

57

doelgroepen Het ingenieurs- en adviesbureau “DGBC is een goed initiatief. ONRI ondersteunt dit van harte en roept haar leden op om hier lid van te worden.” Paul Oortwijn, directeur ONRI

Jullie besteden veel aandacht aan het binnenklimaat op scholen. Speelt daar hetzelfde probleem? De situatie op scholen is een goed voorbeeld van een veel te eenzijdige focus op energiebesparing, een kortzichtige benadering van kosten en onvoldoende aandacht voor beheer en gebruik. De Bouwbesluit-normen voor het binnenklimaat op scholen zijn onvoldoende. Het binnenklimaat is een restpost bij de financiering en het ontwerp van het gebouw en de installaties, maar ook bij het dagelijkse gebruik en beheer. De installaties zijn vaak niet alleen te ‘basic’, maar leerkrachten worden ook nauwelijks geïnformeerd en gemotiveerd om serieus om te gaan met de mogelijkheden die er binnen die beperkingen wel zijn. Onderhoudsprogramma’s belanden als snel in de bureaula en het belang van frisse lucht wordt onderschat en komt op de tweede plaats. Gelukkig wordt er inmiddels wel serieus aandacht besteed aan de leeromstandigheden op school. Er is een actieprogramma Gezondheid en Milieu opgezet en er zijn verschillende beleidsmaatregelen in voorbereiding. Welke technische trends zijn zichtbaar in de installatietechniek? We zien dat gebouwen steeds intelligenter worden ontworpen, en dat producten niet meer een enkele functie hebben, maar steeds vaker een installatietechnische en bouwfysische rol vervullen. Ze leveren steeds vaker een bijdrage aan klimaatbeheersing en energiezuinigheid. We adviseren al langere tijd over watervoerende circuits in betonnen vloeren voor koeling en verwarming, bekend als betonkernactivering. Maar er worden nu bijvoorbeeld ook fotovoltaïsche cellen geïntegreerd in de zonwering of in het glas, en watervoerende lamellen kunnen voor koeling en warmtewinning worden gebruikt. In Nederland worden sinds kort ook Phase Changing Materials (PCM’s) toegepast. Dat is een heel interessante ontwikkeling, waar ik veel van verwacht. Het zijn materialen die rondom de gewenste binnentemperatuur stollen of ontdooien, en daarmee warmte kunnen afgeven of onttrekken als de temperatuur daar onder of boven komt. Deze PCM’s kunnen de 24h-cyclus afvlakken en rond de gewenste temperatuur stabiliseren. Dat kun je bijvoorbeeld combineren met een systeem van warmte-koude-opslag in combinatie met betonkernactivering voor de uitruil van warmte en kou door het jaar heen (seizoenscyclus). Ze worden in stuc- en gipsplaten aangebracht, maar kunnen ook in een recirculatieapparaat worden gebruikt, om de lucht te koelen en verwarmen. Dat is een mooie manier om passief energie te besparen. Wat vind u van de trend om van elk gebouw een zelfvoorzienende energiefabriek te maken? Het rendement en de efficiency van energieopwekking hangt sterk af van de schaal waarop je dat doet. Het heeft bijvoorbeeld nog niet zoveel zin om op kleine schaal windenergie op te wekken, dat moet grootschalig gebeuren en dan bij voorkeur op zee. Als het gaat om

58

zonneboilers en aanverwante warmwatertechnieken dan geldt op dit moment nog dat ze niet zonder subsidies kunnen, maar ze worden wel steeds beter. Idem voor warmte-koude-opslag in de bodem: dat was vroeger alleen rendabel bij zeer grote complexen, maar is nu al efficiënt bij minder dan 10.000 m², en de kleinschalige rendabele WKO-voorziening komt er in rap tempo aan. PV-cellen worden ook snel beter en goedkoper, maar we kunnen hier denk ik nog veel leren van Duitsland, waar overtollige elektriciteit aan het net teruggeleverd kan worden en waar – anders dan in Nederland – een normale prijs wordt gegarandeerd. Verder denk ik dat we over niet al te lange tijd de entree van de gasgestookte, warmte en elektriciteit leverende microwarmtekrachtkoppeling zullen beleven, die de traditionele cv definitief zal vervangen. Ik ben ervan overtuigd dat de energieprijzen in de komende decennia fors omhoog zullen blijven gaan. Die dwingende financiële realiteit geeft uitzicht op grote vernieuwingen en verschuivingen. Locale duurzame energieopwekking zal zich in de nabije toekomst al veel sneller terugverdienen en door die economische wetmatigheid zullen deze technieken hun definitieve doorbraak beleven.

En de integratie van de kennis en kunde van diverse disciplines in een enkelvoudig ontwerp? Dat is een relatief jonge, maar zeer veelbelovende trend, waar we veel van verwachten. Vroeger werkte iedereen aan zijn eigen deelgebied, en dan was het bijvoorbeeld nog wel eens zo dat wij met installaties de problemen moesten repareren die door architecten veroorzaakt werden. Nu zitten we steeds vaker in een open proces en werken we samen aan een integraal ontwerp. Iedereen bemoeit zich met het werk van ieder ander, vanuit de eigen kennis en verantwoordelijkheid. Dat is voor sommigen nog wel eens onwennig, maar het levert een veel beter eindresultaat op als we elkaar uitdagen, met elkaar meekijken, feedback geven en er ruimte voor kruisbestuiving is. Ik merk ook dat iedereen daar heel enthousiast van wordt, omdat er meer openheid en vertrouwen uit spreekt en omdat het zoveel intelligenter is.

“Internationale standaarden zoals BREEAM hebben bij ONRI altijd de voorkeur. BREEAM bevordert objectieve eisen in aanbestedingen en wakkert de concurrentie aan. Als daarnaast ook nog de mogelijkheid wordt geboden om innovatief aan te besteden, is het volgens ons een goede standaard.” Ed Nijpels, voorzitter ONRI

Is er ook winst te behalen door de verdere integratie van systemen? In de afgelopen tien jaar heeft het gebouwbeheersysteem (GBS), ook wel gebouwmanagementsysteem (GMS) genoemd, in de installatiewereld een geweldige ontwikkeling doorgemaakt. Het zorgt ervoor dat alle gebouwinstallaties tezamen onderling interactief zijn en adaptief kunnen reageren op het gedragspatroon van de gebruiker en zijn omgeving. Denk bijvoorbeeld aan een energiemanagementsysteem dat voorspelbare piekbelasting van de installaties tijdig signaleert en hierop anticipeert. Of een lichtschakelsysteem gekoppeld aan de aan- of afwezigheidsignalering van de bewoner. We gaan in snel tempo toe naar daadwerkelijke Smart Buildings met een GBS dat de diverse deelsystemen op elkaar afstemt, dat informatie en energie uitwisselt en de prestaties van het geheel optimaliseert. Deze systemen kunnen de mens perfect ondersteunen om het gebouw optimaal te gebruiken en het als een maatpak te voelen in plaats van confectie.

“ONRI heeft vijf thema’s. Een daarvan is duurzaamheid en energie. Via opinie en lobby maken wij ons sterk om echte duurzame doorbraken te bewerken, met name op het gebied van energie. De bureaus zijn vaak gevraagde sprekers, dankzij hun knowhow en ervaring en zij nemen het voortouw in de ontwikkelingen. Bureaus gaan altijd eerst voor de duurzame oplossingen in hun projecten.” Peter van Essen, communicatie- en marketingmanager ONRI

59

Transport, Landgebruik & Ecologie credits

De criteria voor Transport en voor Landgebruik & Ecologie

Voldoende ruimte In de categorie Transport zijn ter afsluiting nog twee punten te verdelen. Eén voor de aanwezigheid in het gebouw van een vervoersinformatiepunt met actuele informatie over OV-routes en –tijden. En één voor het bieden van voldoende manoeuvreerruimte voor vrachtwagens en de opslag van pallets.



transport uit de DGBC Wiki Credits Punten

Deze pagina’s behandelen de categorieën Transport (4) en Landgebruik & Ecologie (8). BREEAM-NL stelt de duurzaamheidscore voor Transport vast aan de hand van zeven credits: Tra 1-8. Zoals uit bijgevoegd kader blijkt, ontbreekt credit Tra 6. Die is in overleg met de Advisory Group van de DGBC komen te vervallen. Om verwarring binnen het systeem te voorkomen, hebben de overgebleven credits hun oorspronkelijke aanduiding behouden. Voor de categorie Landgebruik & Ecologie stelt BREEAM-NL de duurzaamheidscore ook vast aan de hand van zeven credits: LE 1-8 + LE X. Ook hier ontbreekt een credit, in dit geval LE 5. Verder komt LE 7 overeen met Man 6. Daarom wordt hij in Landgebruik & Ecologie niet meer apart gerekend. Ten slotte is er ook nog sprake van de afwijkende credit LE X. Verderop gaan we dieper in op het hoe en waarom.

60

Tra 1

Aanbod van OV

2 of 4

Tra 2

Afstand tot basisvoorzieningen

1

Tra 3

Fietsenstalling

1 of 2

Tra 4

Voetgangers- en fietsersveiligheid

2

n

Tra 5

Vervoerplan en Parkeerbeleid

3

n n

Tra 7

Vervoersinformatiepunt

1

Tra 8

Toelevering en manoeuvreren

1

Openbaar vervoer In de categorie Transport wordt onderscheid gemaakt in verschillende gebouwtypen. Zo kunt u op Tra 1 maximaal twee punten scoren als het gebouw hoort tot de typen Kantoren, Woningen, Scholen of Industriële Gebouwen. Hoort het beoordeelde gebouw echter tot het type Retail (en is het dus een winkel) dan kunt u op Tra 1 wel víer punten scoren. Tra 1 beoordeelt het aanbod aan openbaar vervoer in de nabijheid van het gebouw. Punten zijn te verdienen als “een goede toegang tot het openbaar vervoer gewaarborgd is”. De hoeveelheid punten hangt af van het type, de frequentie en de nabijheid van dit openbaar vervoer. Een kantoor scoort één punt als dit zich minder dan 500 meter van een OV-halte bevindt met een frequentie van minimaal 15 minuten in de spits naar een stadscentrum of OV-knooppunt op maximaal 15 minuten reistijd afstand. Het punt wordt ook gescoord als het gebouw zelf zich op minder dan 1000 meter van een OV-knooppunt (een Centraal Station bijvoorbeeld) bevindt. De volle twee punten scoor je als het gebouw zich op minder dan 250 meter van een OV-halte bevindt met een frequentie van minimaal tien minuten, of als er sprake is van een de hele dag durende verbinding naar een stadscentrum of OV-knooppunt met een frequentie van vijftien minuten. Een winkel kan maximaal 4 punten verdienen voor de nabijheid van een OV-halte op een afstand van 100 meter of minder, met een frequentie van minder dan 10 minuten. Bij een afstand van meer dan 500 meter tot een OV-halte en een frequentie van 20 minuten verdient een winkel 0 punten op Tra 1. Voorzieningen Als minimaal drie van de volgende voorzieningen op minder dan 500 meter van het gebouw aanwezig zijn, verdient het ook een punt. n Kantine of lunchroom. n Supermarkt met versafdeling. n Geldautomaat (pin en chip).

Sportfaciliteit(en). Kinderopvang of crèche. Overige voorzieningen, zoals boekwinkel, kiosk, apotheek, drogisterij, kapper, fietsenmaker, stomerij, wekelijkse markt, bloemenzaak.

Puur de aanwezigheid van een overdekte en/of afsluitbare fietsenstalling voor de medewerkers levert al een punt op. Bevat het gebouw daarnaast ook een douche, omkleedruimte en kluisjes, dan worden twee punten toegekend. Ook goede en veilige toegankelijkheid voor fietsers en voetgangers levert punten op (1 punt per soort verkeersdeelnemer).

Hergebruik grond In deze categorie is het belangrijk dat al vroeg in het besluitvormingstraject een ecoloog wordt ingeschakeld. Deze moet namelijk het terrein inspecteren, voordat het bouwklaar wordt gemaakt. BREEAM-NL wil graag stimuleren dat bouwprojecten gerealiseerd worden op een locatie met een lage ecologische en landschappelijke waarde. Het systeem geeft de voorkeur aan hergebruik van al ontwikkelde grond, om zo wildgroei van gebouwen in het landelijke gebied te voorkomen. Daarom zijn voor credit LE 1, Hergebruik van land, maximaal vijf punten te verdienen. Bouwen in gebieden met enige ecologische of landschappelijke waarde wordt in principe niet beloond, tenzij het bouwproject zorgvuldig wordt gerealiseerd en ecologisch ingericht (geregeld onder LE 3, LE 4 en LE 6). U kunt alleen punten verdienen als het bouwproject valt buiten de begrenzing van EHS en/of een Natura 2000-gebied en/of een nationaal park. Voor de puntentoekenning geldt de categorie (zie kader) die (het meest) van toepassing is op het bouwproject. De categorieën hebben betrekking op (1) de locatie van het project en (2) de inspanning die geleverd wordt om negatieve gevolgen voor de natuur te voorkomen.

landgebruik & ecologie uit de DGBC Wiki

Credits

Punten

LE 1

Hergebruik van land

5

LE 2

Verontreinigde bodem

2

LE 3

Aanwezige planten en dieren op de locatie

van het bouwproject

LE 4

Planten en dieren als medegebruiker van

het plangebied

LE 6

Duurzaam medegebruik van planten en dieren

op de lange termijn

n

LE 7

Zie Man 6

n

LE 8

Partnerschappen met een lokale

natuurorganisatie

1

LE X

Grondgebruik

2

Vervoerplan De volgende vereiste op het gebied van Transport is de aanwezigheid van een vervoerplan. Dit document is door de overheid verplicht gesteld voor bedrijven met meer dan vijftig werknemers. Vaak is zo’n plan al aanwezig en levert het dus twee gemakkelijk verdiende punten op. Let op dat het vervoerplan al de volgende elementen bevat. Indeling naar maatregelen per vervoerwijze en alternatieven. Planning uitvoering van maatregelen. n Kosten en baten. n Milieueffecten (te verwachten reducties). n Termijn waarbinnen maatregelen worden uitgevoerd. n Implementatietraject. n Randvoorwaarden en afspraken. Een derde punt valt te verdienen met de invoering van betaald parkeren op het terrein.

1 2 1

›

61

Transport, Landgebruik & Ecologie credits Hergebruik van land Categorie

Punt(en)

A

Het bouwproject valt binnen een nationaal landschap (b.v. groene hart) én alle punten zijn behaald bij LE 3, LE 4 en LE 6.

1

B

Het bouwproject valt buiten een nationaal landschap, buiten de bebouwde kom, heeft een beperkte natuurbestemming (b.v. veenweidegebied, kleinschalig landschap) én alle punten zijn behaald bij LE 3, LE 4 en LE 6.

2

C

Het bouwproject valt buiten nationaal landschap, buiten de bebouwde kom, heeft geen natuurbestemming (b.v. tuinbouw, glastuinbouw, bollenteelt, akkerbouw, veeteelt, laagstamboomgaard).

2

D

Het bouwproject valt buiten nationaal landschap, buiten de bebouwde kom, heeft geen natuurbestemming (b.v. tuinbouw, glastuinbouw, bollenteelt, akkerbouw, veeteelt, laagstamboomgaard) én alle punten zijn behaald bij LE 3, LE 4 en LE 6.

3

E

Het bouwproject valt binnen de bebouwde kom.

3 (**AG 2)

F

Het bouwproject valt binnen de bebouwde kom, er zijn geen aantoonbaar indirecte* negatieve effecten op gebied buiten de bebouwde kom.

4 (**AG 3)

G

Het bouwproject valt binnen de bebouwde kom én alle punten zijn behaald bij LE 3, LE 4 en LE 6.

4

H

Het bouwproject valt binnen de bebouwde kom, er zijn geen aantoonbaar indirecte* negatieve effecten op gebied buiten de bebouwde kom én alle punten zijn behaald bij LE 3, LE 4 en LE 6.

5

I

Het bouwproject valt binnen bebouwde kom, is op reeds bebouwde (verharde) grond, ***zonder enige groene (b.v. een park) of ecologische waarde (b.v. een kolonie vleermuizen in een vervallen gebouw), heeft geen aantoonbaar indirecte* negatieve effecten op gebied buiten de bebouwde kom.

5

* Wanneer een bestaand gebouw of functie in samenhang met het bouwproject verplaatst wordt naar buiten de bebouwde kom. Een nieuw te realiseren gebouw komt bijvoorbeeld op de locatie waar momenteel een garage is gevestigd. Om ruimte te maken voor het nieuwe gebouw wordt de garage verplaatst naar een andere locatie buiten de huidige bebouwde kom. Dit is niet gewenst, en heeft netto hetzelfde resultaat indien het te realiseren gebouw direct buiten de bebouwde kom gerealiseerd wordt. ** De Advisory Group adviseert hier een ander aantal punten dan DHV. *** Met 'groene waarden' wordt bedoeld: grasvelden, tuinen, bomenrijen, parken, voetbalvelden, etc. Sommige ecologische waarden worden aangetroffen in of op gebouwen en in gebieden die niet als 'groen' betiteld zouden worden.

62

Verontreinigde grond BREEAM-NL kent ook punten toe aan projecten die óp verontreinigde grond worden gerealiseerd. Vanuit de Nederlandse wet is het natuurlijk wel verplicht om deze grond te saneren. Is de verontreiniging echt spoedeisend, dan krijgt het project twee punten. Natuurlijk moet de verontreiniging middels een grondonderzoek worden aangetoond en er moet een saneringsplan voor worden opgesteld. Vervolgens moet dit plan door het bevoegd gezag (meestal de provincie) worden goedgekeurd.

soorten op de Tabellen 1, 2 en/of 3 van de Algemene Maatregel van bestuur van de Flora- en Faunawet of de zogeheten Rode Lijst duurzaam van het gebouw of van de open ruimte eromheen gebruik kunnen maken. Ten slotte kent BREEAM-NL Nieuwbouw een punt toe als de opdrachtgever of ontwikkelaar ertoe besluit om een langdurig partnerschap te vormen met een lokale organisatie of persoon (bijvoorbeeld de ecoloog die de natuurrapportage heeft gemaakt) met kennis over het plaatselijke ecosysteem en de plaatselijke planten diersoorten.

Planten en dieren Maatregelen treffen voor de bescherming en het behoud van planten en dieren aanwezig op de bouwlocatie tijdens de bouw wordt beloond met een punt in het BREEAM-NL Nieuwbouw systeem. Hiervoor laat men een erkend ecoloog voor het begin van de bouwactiviteiten een natuurrapportage maken. Vervolgens houdt deze (of een ander) toezicht op de bouwactiviteiten om te garanderen dat rekening wordt gehouden met de aanwezige planten en dieren. Er kunnen twee punten worden toegekend voor het uitvoeren van maatregelen waardoor

Afwijkende credits Oorspronkelijk bevatte de categorie Landgebruik & Ecologie een credit die de consultatie van omwonenden en toekomstige gebruikers beloonde. Deze is later ondergebracht in de categorie Management bij credit Man 6. Het punt dat deze credit op zou leveren, is overgeheveld naar LE 1. De laatste credit LE X, ‘Grondgebruik’ genoemd, is een credit die in het Verenigd Koninkrijk alleen geldt voor afzonderlijke woningen in een appartementengebouw. Over deze credit bestaat nog discussie, er zijn nog geen definitieve afspraken over gemaakt. De

Inhoud rapportage De natuurrapportage moet de volgende elementen bevatten: Beschrijving van de bouwlocatie voordat de werkzaamheden beginnen.

LE1, LE2, LE3, LE4 en LE6

De effecten van de bouwwerkzaamheden (tijdelijke effecten ) én de aanwezigheid en het gebruik van het nieuwe gebouw (permanente effecten) op de ecologische waarden (beschermde soorten en algemene natuurwaarden).

LE3

Voorstel van de ecoloog hoe de negatieve effecten te voorkomen en/of te verzachten (mitigeren) in de ontwerpfase (inrichtingsmaatregelen), de realisatiefase en/of de beheerfase.

LE3, LE4, LE6

Voorstel hoe ecologische meerwaarde te creëren (beschermd en algemeen, tijdens ontwerpfase (inrichtingsmaatregelen), realisatiefase en beheerfase).

LE3, LE4, LE6

Een ecologisch werkprotocol met (1) aanwijzingen voor de uitvoerder om tijdens de uitvoer schadelijke effecten op flora en fauna te minimaliseren en (2) aanwijzingen hoe de voorstellen uit 3 en 4 effectief kunnen worden uitgevoerd.

LE3, LE4

Een verslag van een bezoek aan de bouwlocatie, om te controleren of gewerkt is volgens de aanbevelingen van de ecoloog.

LE3, LE4

Een beheerplan met instructies voor beheer, monitoring, evaluatie en bijsturing.

LE6

Een contract met een lokale partner.

LE8

credit komt er echter op neer dat de verhouding van de bruto vloeroppervlakte (BVO) ten opzichte van de bebouwde terreinoppervlakte een bepaalde grens niet mag overschrijden. De oppervlaktes worden bepaald volgens NEN 2580.

Definitief Met name aan de op deze pagina’s behandelde categorieën kunt u duidelijk zien dat we werken met een voorlopige BREEAM-NL Nieuwbouw. Deze is ook gebruikt in de pilots van de afgelopen maanden, waarover u elders in het magazine kunt lezen. De data die zo zijn vergaard, zullen de definitieve BREEAM-NL Nieuwbouw 2009 volledig maken om een goed platform te bieden voor de beoordeling van nieuwe gebouwen op Duurzaamheid.

63

pilotproject 3 Cross Towers Amsterdam

ING Real Estate Development Al meer dan 25 jaar duurzaam Cross Towers, Zuidas Amsterdam

Tekst Roel Brandsma | Foto’s ing real estate development

Een bijzondere BREEAM-NL Nieuwbouw pilot is uitgevoerd bij het nieuwe hoofdkantoor van Ernst & Young aan de Zuidas in Amsterdam. Het kantoor, bekend als de Cross Towers, werd eind 2007 opgeleverd en is dus al volop in gebruik. Het ambitieuze gebouw is ontworpen door het bekende Engelse architectenbureau Foster and Partners en ontwikkeld door ING Real Estate Development.

De Cross Towers zijn gebouwd op een herontwikkelde locatie, die zowel via de weg als met het openbaar vervoer makkelijk te bereiken is. De nabijheid van vliegveld Schiphol, een optimaal op de zon georiënteerde gevel, groene daken en aandacht voor een aangenaam binnenklimaat verhogen de gunstige ligging en het duurzame karakter van het gebouw. Huurder Ernst & Young was vanaf het begin nauw betrokken bij het ontwerpproces. Dat leverde een goed inzicht in het eindgebruik op. Op velerlei gebied, van comfort tot flexibiliteit, zijn specifieke wensen meegenomen. Die maken het gebouw makkelijk aanpasbaar voor toekomstig gebruik. Ook een belangrijk punt in het kader van duurzaamheid. Uitproberen Projectmanagers Meeke de Grooth en Edward Verkleij voerden de BREEAM-NL pilot uit. “We wilden graag de bètaversie uitproberen en de methodiek in de vingers krijgen”, verklaart Verkleij hun motivatie. ING Real Estate Development is één van de Founding Partners van de Dutch Green Building Council. Managing Director Projects René Hersbach heeft tevens zitting in het DGBC-bestuur. De ‘lijntjes’ zijn kort en De Grooth geeft aan dat het verzoek voor een pilot in eerste instantie van de DGBC afkomstig was. “We toetsen alsof we op het moment van oplevering staan”, vertelt ze. “Maar het feit dat het gebouw al af is en wordt gebruikt, heeft wel gevolgen voor de uiteindelijke uitslag. We komen nu (uitgaande van de huidige weging) op een nette Pass uit, maar als we – zoals natuurlijk ook de bedoeling is – er vanaf de tekentafel bij zouden zijn geweest, dan had ons gebouw gegarandeerd een Very Good gehaald. We hebben bijvoorbeeld wel degelijk besprekingen met de buurt gehad voordat we met het project begonnen, maar dat is nu niet meer onomstotelijk aan te tonen. Dus het punt dat je daarvoor krijgt, kunnen we niet noteren, hoewel we het wel degelijk verdienen. En in categorieën als Management scoor je veel met credits die tijdens het proces te behalen zijn, bijvoorbeeld een regelmatig kijkje nemen op de bouwplaats, of de ecologische situatie van het terrein in beeld brengen voor de bouw begint. Als het gebouw er al staat, zijn die credits allemaal niet meer realiseerbaar of toe te kennen.” Steeds bijgesteld De Grooth en Verkleij hebben allebei de DGBC-opleiding tot BREEAM-NL Expert gevolgd. Ze voerden de pilot uit, omdat ze deel uit willen maken van het DGBC-initiatief en er zo dicht mogelijk bij betrokken willen zijn. Ze werkten samen, zodat ze allebei ervaring konden opdoen met hun eerste beoordeling. Verkleij: “De ideologie van duurzaamheid moet ons als medewerkers van ING Real Estate Development aanspreken. Want ons bedrijf is daar al lang mee bezig. We hebben al meer dan 25 jaar ervaring met duurzaamheid. Alhoewel het niet altijd ook zo genoemd is.” Beiden zijn blij dat ze met hun nu opgedane ervaring kunnen bijdragen aan de verbetering en aanscherping van BREEAM-NL. De resultaten van de pilot en hun eigen conclusies worden door de DGBC meegenomen in de definitieve versie van BREEAM-NL. Verkleij: “Het systeem is ambitieus en dat moet het ook zijn. De eisen voor het halen van de allerhoogste scores zijn een uitdaging.” “Ja,” reageert De Grooth, “de eisen worden in de toekomst steeds verder naar boven bijgesteld, zogauw als het te makkelijk haalbaar wordt!” Haar collega vervolgt: “Desondanks kent de bètaversie nog wat onduidelijkheden. Sommige zaken kun je bijvoorbeeld op meerdere manieren uitleggen. We helpen de

64

65

›

pilotproject 3 Cross Towers Amsterdam DGBC dan ook graag met het vinden van de ‘bugs’ in het systeem. Soms heb je bijvoorbeeld de neiging om te vragen: ‘Waarom is nu juist deze maatregel duurzamer dan de ander?’ Of: ‘Wat is het doel van deze credit, hoe interpreteer je hem en welke bewijsvoering verwacht je ervoor?’ Dat soort informatie geven we graag door aan de DGBC.” Focusteam De Grooth en Verkleij zijn al volop bezig met de toekomst, als het BREEAM-NL systeem volledig operationeel is. ING Real Estate Development heeft een speciaal focusteam Duurzaamheid opgericht. Verkleij, de ‘trekker’ van deze focusgroep: “Het is de bedoeling dat we als focusteam Duurzaamheid de projectteams het BREEAM-NL Nieuwbouw systeem bijbrengen. Duurzaamheid is voor ING Real Estate Development een essentieel thema en het moet in al onze projecten een rol spelen. Op dit moment leggen we zo’n drie of vier projecten langs de BREEAM-nl Nieuwbouw meetlat.” De Grooth vertelt over de verdere plannen: “Samen met Sannie Verweij, Projectmanager BREEAM-NL bij de DGBC, organiseren we bij ons intern trainingen. En de lesstof van de door de DGBC zelf gegeven Assessortrainingen gaat al gedetailleerd in op het Cross Towers-project.” Zachte kant Van de toekomst terug naar het heden. De Grooth en Verkleij gaan verder in op hun bevindingen tijdens de uitvoering van de BREEAM-NL pilot bij de Cross Towers. Verkleij: “Duurzaamheid was in het algemeen vooral bekend als een technische kwestie, bijvoorbeeld van gadgets als warmte- en koude opslagsystemen en zonnepanelen. Binnen ING Real Estate Development is dit enkele jaren geleden al onderkend. Toen hebben we het onderwerp duurzaamheid in zes criteria ondergebracht (aantrekkingskracht voor gebruikers, aanpasbaarheid en flexibiliteit, locatie en toegankelijkheid, energie- en waterverbruik, gebruiksduur van materialen en duurzame stedenbouw). Sommige criteria zijn minder hard. Deze ‘zachte kant’ kent BREEAM-NL ook, met categorieën als bijvoorbeeld Management en Gezondheid. Daar is minder makkelijk een rekenmodel op los te laten, en ik denk dat deze categorieën in de praktijk vaak nog te wensen over laten.” Kwaliteitsniveau De Grooth reageert op de opmerking van haar collega: “Maar niet bij de Cross Towers, want daar scoren we juist heel goed op Gezondheid en welbevinden! Die categorie valt juist op door het hoge kwaliteitsniveau. We scoren bijvoorbeeld uitstekend op daglichttoetreding, met name omdat het een relatief smal gebouw betreft. De andere grote plus is de categorie Transport. Dankzij de locatie scoren we daar zelfs 70 procent op. De Towers staan dicht bij snelweg en spoor, naast de RAI-gebouwen én de Zuidas biedt op zich ook al heel veel faciliteiten.” Verkleij vervolgt: “En natuurlijk zijn er ook categorieën waar de markt zich nog moet ontwikkelen. De ontwikkelaar kan hier wel op gaan sturen door het specifiek te vragen. Zo zou het mooi zijn als de leveranciers standaard kunnen aantonen waar hun producten/materialen vandaan komen. Momenteel is de herkomst van de materialen meestal niet precies te achterhalen.” De Grooth: “Zoals gezegd is ook de categorie Management lastig te scoren. In die categorie scoor je vooral met zaken die helemaal aan het begin van een projecttraject moeten

66

orden ingezet/uitgevoerd. Bij een al bestaand gebouw kun je die dus w niet meer goed vaststellen.” Verkleij concludeert: “Sommige credits zijn vrij hard meetbaar, andere minder.” Operationeel De Experts zijn enthousiast over BREEAM-NL, maar hebben ook enige kanttekeningen. Verkleij: “Het systeem heeft wat tijd nodig om te settelen. Maar ik ben ontzettend blij dat het er nu is. Ik denk dat er naar alle eer en geweten getracht is om een goed objectief systeem te ontwikkelen. Dit staat los van het feit dat sommige eindgebruikers nog niet zitten te wachten op bijvoorbeeld een volledig hergebruikte gevel.” Al met al kunnen beide projectmanagers niet wachten tot het beoordelingssysteem echt operationeel wordt. Verkleij: “In Nederland vindt je veel internationaal opererende vastgoedbeleggers. Vanwege het internationale karakter van BREEAM, ligt de keuze voor BREEAM-NL Certificatie voor de hand. De DGBC voorziet met zijn beoordelingssysteem zeker weten in een behoefte. Voor ING Real Estate Development geldt hetzelfde. We bevinden ons in een uitstekende positie om in heel Europa iedereen op het BREEAM-spoor te zetten.” Total lifecycle “Na het operationeel worden van BREEAM-NL gaat het certificaat binnen ING Real Estate Development Nederland ingevoerd worden”, vervolgt De Grooth. “We willen ieder project in de definitiefase een duurzaamheiddoelstelling op basis van BREEAM-NL meegeven. Daar moet tijdens het ontwerpen realisatieproces permanent op gestuurd worden. Zo moet je bijvoorbeeld weten wat de herkomst is van het hout dat op de bouwplaats zelf wordt gebruikt, dus niet eens om in het gebouw te verwerken. Je hebt dus de volledige medewerking van de aannemer nodig en je moet de huurder ook vanaf het begin aan boord zien te krijgen, net als bij de Cross Towers. Maar aan de andere kant zijn er ook diverse eisen die we toch al in het proces verankerd hadden. Zo voeren we bijvoorbeeld zelf al jaren een infraroodscan van de gevel uit. Al met al komen bij de brede duurzaamheidbenadering van BREEAM-NL veel verschillende dingen kijken. En de lat wordt voortdurend hoger gelegd, want het is de bedoeling dat het systeem steeds verder wordt aangescherpt, zodat het altijd een label blijft dat alleen de echte ‘state of the art’ op het gebied van Duurzaam Bouwen aanduidt. Dat is goed, want het betekent dat je het BREEAM-NL Label niet zomaar krijgt. Je moet er echt wat voor doen. Het risico van ‘greenwashing’ moet dan tot het verleden horen.” Verkleij besluit: “En wat Cross Towers betreft zijn we intern tevens aan het testen met de voorloper BREEAM-NL Bestaande Bouw. Daarmee wordt kennis verkregen/verzameld in een nog langere periode van het gebouw, the total lifecycle.”

Bij de ontwikkeling van de Cross Towers heeft ontwikkelaar ING Real Estate Development op velerlei gebied, van comfort tot flexibiliteit, specifieke wensen meegenomen. Die maken het gebouw makkelijk aanpasbaar voor toekomstig gebruik.

”Het feit dat het gebouw al af is en wordt gebruikt, heeft wel gevolgen voor de uiteindelijke uitslag van de BREEAM-NL. We komen nu (uitgaande van de huidige weging) op een nette Pass uit, maar als we – zoals natuurlijk ook de bedoeling is – er vanaf de tekentafel bij zouden zijn geweest, dan had ons gebouw gegarandeerd een Very Good gehaald”, aldus projectmanager Meeke de Grooth.

67

doelgroepen De toeleverancier

Duurzame bouwsystemen Kingspan


Frank Donkers is managing director van Kingspan in de Benelux. Kingspan is marktleider in prefab stalen sandwichpanelen en geïsoleerde dak-, gevel- en vloersystemen. Deze onderscheiden zich behalve door brandveiligheid en prefabricage ook door duurzaamheid. Het bedrijf heeft zich gecommitteerd om wereldwijd leiderschap te tonen op het gebied van duurzaamheid en een leidende rol te verwerven als aanbieder van duurzame en economisch verantwoorde best practice oplossingen voor de bouw.

Gebruiken jullie duurzame materialen? Onze sandwichpanelen bestaan uit staalplaat en PIR-isolatieschuim. Het staal heeft vooral een constructieve functie. Op zichzelf beschouwd kost het veel energie om staal en andere metalen te produceren. Er is nog geen opvolger voor, maar los daarvan mag staal toch een duurzame keuze genoemd worden. De staalplaten kunnen na langdurig gebruik namelijk gemakkelijk en rendabel worden gestript en gerecycled. Voor thermische isolatie gebruiken we PIR kunststof hardschuim. PIR valt onder onze EcoSafe categorie: het is milieuvriendelijk, niet giftig en recyclebaar. De Life Cycle Analysis vertoont over de breedte gunstige waarden. PIR heeft echter nog een aantal andere grote voordelen. Zo is het brandveilig, doordat het bij brand een beschermend laagje koolstof vormt. Andere materialen vormen geen alternatief. EPS gaat druppen bij brand. PUR is brandbaar. En glaswol en minerale wol zijn enkel in theorie brandveilig, maar in de praktijk blijken ze toch te verbranden door de aanwezigheid van bindmiddelen en waterafstotende behandelingen. In onze panelen is het PIR volledig verpakt in staal, en bovendien is het materiaal überhaupt niet gevoelig voor vocht, en daarmee immuun voor een val van de isolatiewaarde. Alhoewel PIR al goede eigenschappen vertoont, hebben we een materiaal gevonden met nog meer voordelen. Op dit moment voeren we binnen de Kingspan Group gestaag resolschuim in als opvolger. Dit materiaal isoleert zeer goed, heeft een zeer laag rookgetal en is geheel CFK-vrij. Zijn jullie producten herbruikbaar of recyclebaar? Als een gebouw ontmanteld wordt, kunnen de panelen eenvoudig gedemonteerd worden. In het Verenigd Koninkrijk zijn bij een aantal projecten de panelen geheel hergebruikt in een ander project. Dat is de meest duurzame oplossing, alhoewel de isolatiewaarde van de panelen de laatste jaren wel sterk is verbeterd, dus na een periode van enkele decennia kan het vanuit het oogpunt van energiezuinigheid per saldo wellicht toch voordeliger zijn om nieuwe panelen te monteren bij een nieuwbouwproject. We geven in Nederland een TPG-garantie tot dertig jaar en in het Verenigd Koninkrijk een garantie tot maximaal zestig jaar op onze panelen, ze gaan dus een lange tijd mee. In het geval van demontage en recycling strippen we het staal en verpulveren we het isolatiemateriaal, om beide opnieuw te verwerken. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat we het in Nederland nog niet hebben meegemaakt dat we de panelen al terugkrijgen, maar in het Verenigd Koninkrijk gebeurt dat al wel. Het blijkt financieel haalbaar of in sommige gevallen winstgevend te zijn om te recyclen. De kosten van transport en strippen zijn ongeveer gelijk aan de commerciële waarde van gebruikt staal. Het uiteindelijke kostenplaatje hangt vooral af van transportafstanden. Ook de panelen van voor aanvang 2000, die nog ozonafbrekende stoffen bevatten, kunnen gerecycled worden bij bedrijven die ook koelkasten ontmantelen. Verder hergebruiken we tegenwoordig al 91 procent van het afval dat intern bij Kingspan ontstaat. Wat is het Kingspan EnergiPanel? Het EnergiPanel is een innovatief en revolutionair paneelsysteem. Het is niet alleen een volwaardig isolatiepaneel, maar zet ook de opgevangen zonnewarmte om in gratis binnenwarmte. Het kan zowel op de gevel als op het dak worden toegepast. Voor optimale prestaties wordt het op de zuidzijde geplaatst. De donkere buitenplaat van het paneel fungeert als collector voor de zonnewarmte,

68

69

›

doelgroepen De toeleverancier “We vinden het essentieel dat er één objectief en hanteerbaar instrument komt voor een integrale beoordeling op bouwwerkniveau, met inbegrip van de gebruiksfase en eindfase.” Màrie van der Poel, beleidsmedewerker VOBN, uit naam van NVTB

waardoor de lucht in de verticale holtes van het paneel wordt opgewarmd. Die verwarmde lucht stijgt, absorbeert gaandeweg extra warmte, en komt via openingen aan de bovenzijde de binnenruimte in, waar ze door ventilatoren wordt verspreid. De snelheid waarmee de ventilatoren buitenlucht aanzuigen voor het creëren van deze luchtstroom is gekoppeld aan de buitentemperatuur. Naarmate deze lager is stroomt de lucht langzamer, zodat de lucht meer tijd krijgt om op te warmen tot de temperatuur die nodig is voor de verwarming van het gebouw. Is die extra warmte niet nodig, dan schakelt een thermostaat het systeem uit. Het systeem is zowel eenvoudig als uiterst effectief. Het kan de verwarmingskosten in de herfst, winter en lente met 20 procent reduceren, ook in een gematigd klimaat. Het EnergiPanel heeft een lage aanschafwaarde, vergt vrijwel geen onderhoud en heeft een lange levensduur. De combinatie van die kwaliteiten maakt dat het zichzelf al snel terugverdient. Het is de eerste in een nieuwe reeks innovatieve producten waarbij we het passieve en het actieve integreren, om het maximale voordeel uit de gebouwschil te behalen. Wat zijn de voordelen van prefabricage? Bij traditionele bouw wordt de schil opgebouwd uit een veelheid aan elementen. Bij een loods moet eerst de binnenplaat worden aangebracht, dan het isolatiemateriaal en tot slot de afwerking van de buitenschil. Onze sandwichpanelen zijn in een enkele gang eenvoudig te monteren, en dat scheelt niet alleen in arbeidskosten en in bouwtempo, maar ook in faalkosten. In een tijd waarin mankracht en vakmanschap schaars zijn, neemt de kans op faalkosten toe bij een arbeidsintensief en complex proces als traditionele bouw. Bovendien behalen we met prefab sandwichpanelen een veel hogere kwaliteit. Bij traditionele bouw zien we een gebrekkige luchtdichtheid, en bovendien wordt met de traditionele bouwwijzen veel vocht ingesloten. Er zit een groot verschil tussen de laboratoriumwaarden voor energiezuinigheid en de feitelijk behaalde waarden. Dat ga je dadelijk terugzien bij de invoering van het nieuwe energielabel. Ook de brandveiligheid van een traditioneel gebouwde schil is niet gegarandeerd, omdat een fout of

BluePlanet BluePlanet is een CO2-positief logistiek centrum in het Verenigd Koninkrijk. Het is ontworpen en gebouwd met de ambitie om het groenste logistieke centrum ter wereld te worden. Het heeft als eerste bedrijfspand de BREEAM Outstanding rating behaald. Het 35.000 m² grote project zal volgens berekening jaarlijks 350.000 euro aan kosten gaat besparen door toepassing van duurzame innovatieve oplossingen. Kingspan leverde 50.000 m² innovatieve sandwichpanelen aan het project. Het EnergiPanel verwarmt de binnenruimte, transparante panelen brengen daglicht diep de ruimtes in, luchtdichte aansluitingen beperken het warmteverlies door de schil, en dakpanelen zamelen regenwater in voor het grijswatercircuit.

70

slordigheid in de uitvoering kan leiden tot isolatielekken en brandoverslag. Onze panelen sluiten perfect aan en lossen zo in één klap die kwaliteitsproblemen op. In 2006 openden jullie Kingspan EnviroCare. Wat doet deze nieuwe afdeling? We hebben Envirocare Technical Services opgericht om tegemoet te komen aan de groeiende vraag naar advies op het gebied van duurzaamheid. Sinds 2007 bestaat deze service ook in de Benelux. Projectontwikkelaars, ontwerpers, bestekschrijvers en bouwtechnici willen weten hoe zij om kunnen gaan met nationale en Europese eisen voor gebouwen, hoe ze milieueffecten kunnen meten en managen, wat ze kunnen doen aan recycling van bouwmaterialen en hoe ze in het algemeen duurzaamheid in de bouwpraktijk kunnen bevorderen. Verder levert Envirocare ook Whole Building Models: voorbeelden die aan de nieuwste eisen op het gebied van energieprestaties voldoen. We hebben totaal meer dan honderd gebouwmodellen ontwikkeld, variërend van sportgebouwen, bibliotheken en restaurants tot grote fabrieksgebouwen en magazijnen. Onze medewerkers zijn vakkundig opgeleid bij BRE (Building Research Establishment, red.) en DGBC. Jullie panelen zijn BRE gecertificeerd? Alle EcoSafe panelen zijn beoordeeld volgens de BRE systematiek, en behaalden de A en inmiddels de A+ score volgens de BRE Green Guide to Specifications. Dat is de hoogst haalbare rating. Deze methodiek beoordeelt de prestaties op basis van een uitgebreide Life Cycle Analysis, waarin CO2-emissies, afval, giftige stoffen, vervuiling, watergebruik, energiegebruik betrokken worden. Dankzij hun milieuvriendelijkheid kun je met Kingspan EcoSafe panelen ook credits krijgen bij de BREEAM-rating van een totaal gebouw. Waarom zijn jullie lid van DGBC? Er wordt veel over duurzaamheid gesproken, maar de huidige onoverzichtelijkheid verlamt. Er is een wildgroei aan kennis, pilots en claims. We moeten nu weten wat werkt en wat kan, een helikopterview. We hebben harde data nodig vanuit een Life Cycle Analysis, en een inzichtelijke en betrouwbare methode om te bepalen hoe duurzaam we zijn. Dat was voor ons de reden om lid te worden van DGBC en actief mee te werken aan de implementatie van BREEAM. Labels zoals BREEAM, maar bijvoorbeeld ook het Energielabel, zijn van groot belang. Goed ontworpen en presterende gebouwen krijgen daarmee directe waarde als investeringsobject. Verder biedt BREEAM anders dan EPC of Energielabel ook assessments na oplevering van een gebouw. Dat voorkomt dat we uit blijven gaan van de puur theoretische prestaties die op de tekentafel en in rekenmodellen worden behaald. Tot slot is DGBC voor ons interessant, omdat we binnen dat netwerk kunnen sparren en tot concrete realisaties kunnen komen. We werken onder andere via DGBC actief aan onze bekendheid bij alle stakeholders die met duurzaamheid bezig zijn.

Kingspan Lighthouse Het Kingspan Lighthouse is een klimaatneutrale en zeer energiezuinige prefab conceptwoning van circa 260.000 euro. Het huis draagt EU-energielabel klasse A, de verwarmingskosten bedragen niet meer dan 30 tot 40 euro per jaar, het huis voorziet in zijn eigen elektriciteit en alle materialen zijn geselecteerd op duurzaamheid, energiereductie of herbruikbaarheid. Het Lighthouse voldoet aan het hoogste niveau van de in 2008 in Groot-Brittannië ingevoerde Code for Sustainable Homes. Behalve de meer gangbare maatregelen zoals goede isolatie, een hoge mate van luchtdichtheid, zonwering, zomernachtventilatie, balansventilatie met warmteterugwinning, zuinige verlichting, zuinige apparaten, zonneboilers en pv-panelen, zijn in het Lighthouse ook enkele technische innovaties toegepast. Zo zijn de fundering en de begane grond vloer uit hout opgebouwd en is isolerende C2C-vloerbedekking gebruikt. Een biomassaboiler met opslagtank draagt bij aan de verwarming van water. In de gipsplaten aan het plafond zijn Phase Change Materials (PCM’s) verwerkt, die overtollige warmte aan de ruimte onttrekken, danwel teruggeven, naar gelang de temperatuur. Zij maken het mogelijk om licht te bouwen, zonder zware betoncasco’s als thermische massa. Het huis is geheel uit het Structurally Insulated Panel System (SIPS) van Kingspan opgetrokken: dit bestaat uit een houten skelet met houten sandwichpanelen. Warmte-koude bodemopslag en warmtepomp, tegenwoordig bijna standaard in de duurzame bouw, ontbreken opvallend genoeg. Tot slot is een intelligent daglichtontwerp gemaakt, waardoor niet veel glas hoefde worden toegepast. De schil bestaat slechts voor 18 procent uit glas. Doordat de woonkamer op de verdieping is geplaatst, en in een lichtkoker is voorzien, is daglicht niettemin overal ruim voorhanden.

“De tijd is rijp om de verwarring over het gebruik van verschillende rekenmodellen en databases voor bouwwerken te beëindigen.” Màrie van der Poel, beleidsmedewerker VOBN, uit naam van NVTB

71

Advisory Group De Advisory Group van links naar rechts: Sannie Verweij (Dutch Green Building Council), René Hersbach (ING Real Estate Development), Ton Jans (Intron Certificatie B.V.), Suzanne Vos (TNO Bouw en Ondergrond), Hans Korbee (SenterNovem), Andy van den Dobbelsteen (Hoogleraar Climate Design TU Delft), Jeroen Troost (BAM), Marlon Huysmans (OVG Projectontwikkeling B.V.), Rogier Verbeek (Facilicom), Derk Welling (Redevco B.V.) en Jack de Leeuw (SBR) (afwezig Tjerk Reijinga (KOW), Bart Luiten (TNO Bouw en Ondergrond) en Bert Ubachs (Imtech Special Market Solutions).

In ons vorige magazine heeft u kennis kunnen maken met het bestuur van de Dutch Green Building Council. Dit keer is het de beurt aan de Advisory Group, die bestaat uit verschillende deskundigen. Samen adviseren zij het bestuur over de inhoudelijke besluiten voor de ontwikkeling van BREEAM-NL en andere onderwerpen waarbij inhoudelijke deskundigheid gewenst is. Adviesbureau’s, DGBC-projectmanagers en deelnemers aan de DGBC-klankbordgroepen rapporteren aan deze Advisory Group. Die stemt dan vervolgens de wijzigingen af met het bestuur. De Advisory Group is daarmee vergelijkbaar met een Centraal College van Deskundigen. Adviseren De rol van de Advisory Group is dus adviseren. Het Bestuur neemt de formele besluiten. René Hersbach en Jack de Leeuw zijn zelf geen lid van de groep, maar nemen deel aan de vergaderingen om te zorgen voor een goede communicatie tussen Advisory Group en Bestuur. Sannie Verweij (Projectmanager bij DGBC) ondersteunt de Advisory Group op secretarieel gebied.

Comité van aanbeveling Sub adviesgroep Gebiedsontwikkeling Overheid Sub adviesgroep BREEAM Nieuwbouw Bestuur

Subadviesgroepen De Advisory Group en het Bestuur zijn gezamenlijk bezig subadviesgroepen op te zetten. Die gaan een specifiek certificeringschema uitwerken en dit daarna voorleggen aan de Advisory Group. De subgroepen worden samengesteld volgens het principe ‘All parties concerned’; mensen uit álle relevante geledingen van de ‘bouwkolom’ zijn er dus in opgenomen. Net zo als dat bij het Bestuur en de Advisory Group zelf het geval is. Voor de invulling van de diverse groepen, schakelt de DGBC zo veel mogelijk haar eigen participanten in. Alle subgroepen krijgen een lid van de Advisory Group als voorzitter. Ze hebben allemaal een tijdelijk karakter.

Klankbord groepen

Advisory group Sub adviesgroep Bestaande Bouw

BRE Tijdelijke sub adviesgroepen voor andere onderwerpen World Green Building Council

72

73

PARTICIPANTEN DGBC per 1 juni 2009

ABN AMRO ActivTek Environmental Adamasgroep Adviesburo Nieman Ahold Vastgoed B.V. Alliander N.V. Amvest AOS Nederland N.V. Aquarius Consulting Engineers & Architects ArcelorMittal Architectenbureau Paul de Ruiter B.V. ArchitectenConsort B.V. BNA Arup B.V. ASR Vastgoed Ontwikkeling AT Osborne B.V. ATO B.A.S. Research & Technology B.V. Descol Kunststof Chemie & Sika Nederland B.V. Ballast Nedam N.V. BBN Adviseurs BD architectuur Benthem Crouwel Architekten B.V. BNA Berk Accountants en Belastingadviseurs Biesterbos Planontwikkeling B.V. Bouwen met Staal Bouwfonds MAB Ontwikkeling CVG B.V. Bouwzeker Bovis Lend Lease B.V. BPF Bouwinvest Brabant Water N.V. Breevast N.V. Brink Groep BRS B.V. Bruisten+Jansen Architectenbureau BuildDesk Benelux B.V. Bulters & Bulters C2N B.V. Cofely Colliers International Corio Nederland B.V. Corporate Facility Partners B.V. Corus Bouw Cosource B.V. CRH Clay Solutions De Alliantie De Bouwer & Partners B.V.

74

De GeusPro B.V. De Groot & Visser B.V. Deerns Delta Development Group Derbigum Nederland Desso Holding N.V. DGMR Bouw B.V. DHV B.V. DTZ Zadelhoff Dura Vermeer Groep N.V. DWA installatie- en energieadvies EcoQuest Essent B.V. Evelop International B.V. Facilicom Forbo Flooring B.V. Fortis Groenbank B.V. Fortress Projectontwikkeling B.V. Fortrus G&S Vastgoed Gemeente Amsterdam, Dienst Milieu en Bouwtoezicht Gemeente Den Haag, Dienst Stedelijke Ontwikkelingen Gemeente Heerhugowaard Gerflor Benelux Grontmij Nederland B.V. Group 4 Wellness-LHM B.V. Herman de Groot Ingenieurs Hofstede cs Milieuadviseurs Hogeschool Inholland Hogeschool Rotterdam Hogeschool Saxion Hogeschool Utrecht Hogeschool Windesheim Imtech N.V. Inbo Architecten ING Real Estate Development Ingenieursbureau Oranjewoud B.V. Innax Nederland B.V. Intercell InterfaceFLOR Intron B.V. KEMA Nederland B.V. Kerste-Meijer Architecten BNA AVB Kingspan B.V.

Kiwa N.V. KONE B.V. Koninklijke BAM Groep Koninklijke Mosa B.V. KOW Groep B.V. Maarsen Groep Maasdam Groep Maquet Vastgoedcommunicatie MN Services Multi Corporation B.V. Navos Klimaattechniek B.V. Nederlandse Dakdekkers Associatie (NDA) B.V. NIBE NS Poort NUON N.V. OP-deck Nederland B.V. OVG Projectontwikkeling B.V. Peutz B.V. Philips Nederland B.V. PRC B.V. PRIVA B.V. Provastgoed Nederland B.V RAU Redevco B.V. Redenko Rienks architecten Rijksgebouwendienst RO Groep Rotterdam.Climate.Initiative Royal Haskoning Nederland B.V. Saint-Gobain Isover Benelux B.V. Samenwerkende Adviseurs Nederland B.V. SBR Schiphol Real Estate Schröder Vastgoed Schüco Nederland B.V. Search B.V. Siemens Nederland N.V. Slavenburg B.V. Slimline Buildings B.V. Smits van Burgst Raadgevend Ingenieursbureau SNS Property Finance Stichting Slimbouwen Stichting Sureac Sto Isoned B.V. Synchroon B.V.

Syntrus Achmea Vastgoed Techniplan Adviseurs Technocentrum NH-N Termokomfort Nederland B.V. Theateradvies B.V. Thema Project & Advies TNO Bouw & Ondergrond TNT Real Estate TRAJECT Vastgoed Advies Groep Twynstra Gudde

UN Studio Unica Installatiegroep B.V. Ursem Bouwgroep B.V. Valstar Simonis B.V. Van Aken Architecten Van den Oever, Zaaijer & Partners architecten Van Gansewinkel Van Nieuwpoort Groep VastNed Management B.V. VBI Ontwikkeling B.V.

Vertura Volker Wessels Dec. B.V. W/E Adviseurs Welling Groep Wereldhave Management Holding B.V. Wienerberger B.V. Winnen & Co B.V. ZinCo Benelux

De bedrijven in vet gedrukte tekst zijn Founding Partners van de Dutch Green Building Council.

Wilt u participant worden? De Dutch Green Building Council heeft participanten die zich gezamenlijk inzetten voor duurzame ontwikkeling van de omgeving. Als participant is uw naam direct gekoppeld aan de stichting. U weet als eerste wat er speelt en u heeft toegang tot een netwerk van toonaangevende spelers en duurzaamheidexperts binnen de bouwen vastgoedsector. Uw mensen krijgen volop de gelegenheid om kennis uit te wisselen en mee te denken over duurzame ontwikkeling van de gebouwde omgeving. Wilt u ook participant worden van de Dutch Green Building Council? Mail dan naar [email protected] en u ontvangt van ons een uitnodigingsbrief.

www.dgbc.nl

De Dutch Green Building Council (DBGC) is een onafhankelijke organisatie, die een duurzaamheidslabel aan het ontwikkelen is voor Nederlandse gebouwen en gebieden. Zij gaat certificaten verstrekken aan opdrachtgevers die de mate van duurzaamheid van hun gebouw of gebied hebben laten beoordelen volgens vooraf gestelde criteria. De council wil gaan toetsen op basis van BREEAM. De oprichting van de stichting komt voort uit een toenemende vraag naar toetsing van duurzame ontwikkeling. Niet alleen binnen Nederland, maar juist ook internationaal.

Dutch Green Building Council Postbus 1819 3000 BV Rotterdam Tel: +31 (0)10 20 659 33 Fax: +31 (0)10 41 301 75 www.dgbc.nl

Colofon [RE]BUILDING THE FUTURE is gemaakt in opdracht van de Dutch Green Building Council, Postbus 1819, 3000 BV Rotterdam, Tel:+31 (0)10 20 659 33, Fax:+31 (0)10 41 301 75, www.dgbc.nl Uitgeverij Æneas, uitgeverij van vakinformatie bv Postbus 101, 5280 AC Boxtel, www.aeneas.nl Eindredactie Linda van der Vlis, Marieke Olsthoorn, Roel Brandsma, Sannie Verweij en Stefan van Uffelen (Dutch Green Building Council) Wilbert Leistra, Hajo Schilperoort (Æneas) Vormgeving Kika Lensvelt, Twin Media bv Culemborg EP Verhagen Communicatie Papiergebruik Voor de productie van dit magazine is gebruik gemaakt van FSC-gecertificeerd papier. © 2009, Æneas uitgeverij van vakinformatie bv Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming van de Dutch Green Building Council. Redactie en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden, van welke aard ook, gebaseerd op informatie uit deze uitgave.

NUMMER 2 BUILDING THE FUTURE. Inzoomen op duurzaamheid

Recommend Documents