Jaargang 18 nummer 4
4
november 2010
16 december 2010, 20.00 uur
Ja a r ve r g a d e r i n g 2 0 10 Muiderpoort, ingang in de poort (het gebouw heeft geen lift) Van te voren aanmelden bij de voorzitter:
[email protected]
2
3 4 5
Plantagewandeling
Dit jaar vindt onze jaarvergadering plaats in de Muiderpoort,
SOOP-gesprek
met de Haarlemmerpoort de enige overgebleven stadspoort
Filmfestival
van Amsterdam. De huidige Muiderpoort werd in 1771
Nieuws Nieuw jasje voor de Vereniging
gebouwd, nadat de oorspronkelijke uit 1663, die op dezelfde
Winnende gedichten Plantage Poëzieprijs
plek stond, in 1769 reddeloos was ingestort.
Terugblik Plantage Poëzieprijs Terugblik Adriaan Morriën
Sinds de poort zijn verdedigingsfunctie verloor heeft hij
Terugblik SOOP-gesprekken 25/9 & 28/10
verschillende bestemmingen gehad. Nu is de Nederlandse
Nieuw boek Hans van der Stelt
Orde van Belastingadviseurs erin gehuisvest. De huidige
Ook in de Plantage Hollandsche Schouwburg
directeur, Mr. F.H.J Sobels, wil ons graag ontvangen in de
Ook in de Plantage Monument voor dove joodse
Torenzaal. Hij zal niet alleen meer over de geschiedenis van
slachtoffers
deze bijzondere locatie vertellen, maar ook een korte rond-
Observaties uit de buurt Groenvertrutting
leiding verzorgen. Voorzitter Léon Deben geeft een toelich-
Serie Als huizen konden spreken
ting op het jaarverslag en zal de plannen voor het volgend jaar bekendmaken aan de hand van de begroting 2011. Ook ]DOKHW¿QDQFLHHOYHUVODJRYHU ZRUGHQWRHJHOLFKWGRRU onze penningmeester Fred IJsebrands en ter goedkeuring worden voorgelegd.
Redactie Ko van Geemert, Ineke Vlug, Ester Wouthuysen Uitgave Vereniging Vrienden van de Plantage, Plantage Middenlaan 18, 1018 DD Amsterdam, www.vriendenvandeplantage.nl,
[email protected] Verschijnt 4x per jaar. Bestuur Leon Deben (voorzitter), Paul Verberne (secretaris), Fred IJsebrands (penningmeester), Denise Citroen, Ko van Geemert, Michaela Hanssen, Ineke Vlug en Ester Wouthuysen. Nieuwe leden aanmelden via onze website. Contributie particulieren €16, huisgenoten €7, instellingen/bedrijven €35 per jaar. Betalingen INGbank 4431490 t.n.v. Vereniging Vrienden van de Plantage, Amsterdam.
ACTIVITEITEN
Za t e r d a g 2 0 n ove m b e r 2 0 10 Pl a n t a g e w a n d e l i n g
NIEUWS
W e g r o e i e n!
Het aantal leden van onze vereniging groeit. De huis-aan-
14.00 uur verzamelen op de Hortusbrug (de wandeling duurt
huis verspreiding van onze fraaie folder in de Plantage-
ongeveer anderhalf uur)
buurt en een aantal aangrenzende straten heeft ons ca 50
Alleen voor leden. Aanmelden bij
[email protected]
nieuwe leden gebracht. De vereniging telt nu 364 leden
Het hoofdthema van deze historische wandeling o.l.v.
(inclusief gezinsleden). Van velen beschikken wij over een
kunsthistorica Ester Wouthuysen is de architectuur in de
e-mailadres waardoor we hen kunnen herinneren aan de
Plantagebuurt, die in de tweede helft van de 19de eeuw
activiteiten die we organiseren en eventueel extra informatie
werd bebouwd. Op deze relatief kleine oppervlakte is een
kunnen geven. Stuur ons een e-mailtje (info@vriendenvan-
grote variatie van bouwstijlen die in de 19de eeuw in zwang
deplantage.nl) en u ontvangt voortaan ook onze e-mails.
waren, van classicisme via allerlei vormen van neostijlen tot
Niet alleen de folder trekt nieuwe leden, ook onze nieuwe
het rationalisme, waarvan Berlage de belangrijkste expo-
website draagt daaraan bij. De site is nog in ontwikkeling,
nent was.
wij doen ons best deze verder te verbeteren. Wij houden
D o n d e r d a g 25 n ove m b e r SO OP- g esp r e k Gelagkamer SOOP: Nieuwe Kerkstraat 124.
ons zeer aanbevolen voor uw suggesties via ons e-mail- adres. TERUGBLIK
16.30 uur;; in samenwerking met de SOOP (www.soopnet.nl)
Pl a n t a g e Po ë z i e p r i js 2 0 10 ,
7RHJDQJJUDWLVLQFOXVLHILQWURGXFpV1DDÀRRS EXXUWERUUHO
De negentiende editie is gewonnen door Marijke Arriëtta
Taeke Kuipers (1957) volgde per 1 april van dit jaar Lena
voor haar gedicht ‘wij’. Tweede werd Mireille Buldeo Rai.
Euwens op als directeur van de Hortus. Hij zal een Power-
Derde de Vlaming Rik Dereeper. Het thema was Op reis.
Pointpresentatie over de Hortus geven, die aan de allerlaat-
In de jury zaten Huub van der Lubbe, Aad Meinderts en Ko
ste actualiteit is aangepast. Hij laat zich daarbij vergezellen
van Geemert. De eerste prijs bestond uit een foto van Fred
door Berenice Kouwer, zijn steun en toeverlaat in de Hortus.
Nordheim. Bij de uitreiking op 25 september in het sfeervolle hotel Rembrandt, vertelde Ester Wouthuysen over de bijzon-
Kuipers heeft een boeiend cv. Hij werkte onder meer bij
dere plek waar we ons bevonden, las Aad Meinderts voor uit
de VVV in Leiden, bij het Kunstencentrum in Delft, bij het
Een literaire roadtrip en declameerde Huub van der Lubbe
Rijksmuseum van Oudheden in Leiden en het Geldmuseum
uit zijn meest recente dichtbundel Guichelheil. Uit de over-
in Utrecht. Recent stelde hij zijn kennis ad interim in dienst
volle zaal bleek de grote belangstelling voor deze boeiende
van het Nationale Museum van Georgië. Al met al stuurde
bijeenkomst.
Kuipers heel wat veranderingsprocessen aan en wist nieuw
Vanaf nu kunt u insturen voor de strijd om de Plantage
elan te brengen in tal van organisaties.
Poëzieprijs 2011. Het moet dan gaan om een sonnet (on-
Het lijkt hem een enorme uitdaging om de Hortus zo
derwerp vrij). Inzenden (van maximaal twee sonnetten)
mogelijk nog wat “groener” te maken: “Misschien kunnen
kan tot 1 juli naar
[email protected]
we de Palmenkas (1912!!) en de Drieklimatenkas nog wel wat milieuvriendelijker maken. Ik heb een passie voor het
Het winnende gedicht van Marijke Arriëtta
toegankelijk maken van cultureel erfgoed. De Hortus is een museum met een levende collectie, dat spreekt me aan. Er staan enkele grote projecten op het programma, waar ik graag mijn tanden in wil zetten: het opknappen van de overtuin, het uitwerken van het idee ‘kinderhortus’ en de bouwkundige aanpassingen bij de entree en de winkel. Saai zal het allerminst worden”.
16 a p r i l 2 0 11 Pl a n t a g e Fi l m f es t iva l 2QVYROJHQGH¿OPIHVWLYDO]DOJHZLMG]LMQDDQKHWZHUNYDQ de documentairemaakster en buurtgenote Eveline van Dijck. In ons volgende Bulletin zullen we uitgebreid ingaan op de FLQHDVWHHQKDDU¿OPV
wij wat hebben we hoeveel kunnen we samen hebben als we elk in een andere wereld leven waar jij de maan tussen duim en wijsvinger houdt de kaart uitvouwt en antwoordt wanneer en hoe de reis over zou kunnen zijn terwijl je winst en verlies vast toetst in de palm van je hand ben ik bezig te verdwalen in allerlei hemelen niet omdat ik onze koers niet uit elkaar kan houden niets bereken of raam ik denk niet in plaatjes of in procenten maar in geuren grind dat zich onder je voeten verkneukelt verten naast het pad gebloemde lakens ingangen naar nog ongekuste plekken misschien is het niet erg dat jij neemt en ik ontvang jij leert en oefent ik wil niet weten of ik het goed doe het is hier prachtig ook als het donker begint te worden ik gooi met twee handen de maan op boven de golven
Bulletin | Vrienden van de Plantage | 18e jaargang nummer 4
2
TERUGBLIK
Tweede prijs
Herinneringen aan Morriën
Platte stenen
Op 2 oktober werd voor de achtste keer een bijeenkomst
Platte stenen
belegd ter herinnering aan Adriaan Morriën. Deze vond,
Ze liggen daar mooi
zoals al eens eerder, plaats in de mooie zaal van Tangosa-
In je hals
lon Plantage aan de Muidergracht. Voor de pauze spraken
In je nek
Josien Lalleman, een vriendin van Adriaan, en Jan Mulder
Alsof ze nooit elders waren
over de in 2002 overleden schrijver. De laatste leidde zijn
Niet de hele wereld hebben bereisd
verhaal aldus in: ”In mei van het jaar 1978 heb ik Adriaan
Om daar te komen waar ze nu zijn
Morriën geïnterviewd voor het weekblad De Tijd. Het begint
2SGH¿MQVWHSOHN
]R µ-DJHUHIRUPHHUG(OOHQGLJH]RQGDJHQZDUHQKHW.RI¿H
Daar in jouw hals
en later een zandkoekje. Maar ik was gek op mijn moeder,
Daar in jouw nek
hè. Het was een mengeling van innigheid en verzet, van
Meegesleurd door stromingen van zeeën en rivieren
liefde en verveling, die uitersten. Als ik thuis zat, hoorde
Gebotst, geklotst, geplet, geschaafd, geschuurd
ik het geroezemoes-uit-een-grote-keel van het veld van
Gelakt, ontvet. Ontsmet?
de Stormvogels. Witte Jan, de midvoor, hoe heette hij ook alweer, ja, Witte Jan Blinkhof. Ik mocht niet naar Witte Jan
Hoog hebben ze gelegen
kijken, ik moest zondags twee keer naar de kerk.’” Mulders
In de bergen
gehele tekst is binnenkort na te lezen op onze website. Na
En laag op de bodems onder water
de pauze nam Ko van Geemert de aanwezigen mee door
En nu?
de Plantagebuurt aan de hand van passages uit het werk
Nu
van Adriaan. Wilma Bongers had voor een bijbehorende
Liggen ze
PowerPointpresentatie gezorgd. Speciaal werd nog even
- Deze mooi doorleefde stenen -
stilgestaan bij de zorgelijke situatie die in het Van Overloop-
.OHLQ¿MQJURRWVJUDFLHXVJHGUDSHHUG
plantsoen is ontstaan. Een brief die de Vereniging stuurde
Ongedeerd
naar de portefeuillehouder van stadsdeel Centrum, Boude-
Misschien zelfs vereerd
wijn Oranje, vindt u op onze website.
Rustig bij te komen van een barre tocht
Het was een zeer geslaagde middag, bezocht door veel
In jouw hals
leden en belangstellenden.
In jouw nek Eerst koel, dan warm
TERUGBLIK
Weet jij een betere plek?
SOOP-g esp r e kk e n 3 0 / 9 e n 2 8 /10
Mireille Buldeo Rai
Hetti Willemse. ‘(H)oud het heft in handen’ Hetti Willemse presenteerde op 30 september haar visie op
Derde prijs
Dochterlief
ouder worden tijdens het SOOP-uur met de boodschap ‘Hou zelf het heft in handen, ook als je oud(er) wordt.’ Met jaren-
=RDOVHHQMXI¿HGDWPHWPDQGMHVPHONHQJDDW
lange ervaring in de ouderenzorg en met de totstandkoming
zo zeul jij lekke emmertjes vol dromen mee.
van verschillende publicaties – waaronder het nieuwe boek
Je brengt me keer op keer een lege liter zee
Thuis Zijn – heeft Hetti Willemse door het hele (buiten)land
wanneer je morsend waggelt op de ruggengraat
vele verpleeg- en verzorgingshuizen en seniorenwoningen bezocht en medewerkers en bewoners uitgebreid gespro-
van deze golfbreker. In wankel evenwicht
ken.
ontwijk je dijen en seizoengelegen lijven.
Vaak hoorde ze en zag ze met
Ik lig windstil, mijn kind, maar jij wil blijven
eigen ogen dat het ‘thuisgevoel’
brengen. Pas op! Je struikelt haast uit dit gedicht
beter kan – de oudere lijkt soms meer een gast in eigen huis. Terwijl
recht in mijn armen, wiegend in mijn langste zin.
juist het je-op-je-gemak-voelen en
Je glimlach wordt een omgekeerde regenboog
behaaglijkheid op latere leeftijd zo
zodra ik ijs beloof. We gaan de dijk omhoog,
van belang zijn voor het fysieke en
de wereld in. Zon, zand en slagroom op je kin.
mentale welbevinden. Ze gaf aan de
Rik Dereeper
hand van nationale en internationale voorbeelden een idee van hoe ouderenhuisvesting ook kan: vol combinaties en verbindin-
Bulletin | Vrienden van de Plantage | 18e jaargang nummer 4
3
gen, met jong en oud, winkelstraten, cultuur, recreatie,
Niet lang daarna stond er ineens zo’n zelfde bak naast de
vrienden, familie, geloofsgemeenschappen, verenigingen in
ginkgo (op te zoeken in bomenboek, hieronder besproken,
de buurt etc. Belangrijkste punt blijft zo lang mogelijk
EW) op het pleintje met de Valkzuil aan de Hoogte Kadijk.
zelfstandig kunnen blijven wonen en meedoen.
Daar staan ook al een papiercontainer en een glascontainer, een afvalbak en een parkeerautomaat. En dat allemaal op
Kester Freriks. ‘De wildernis in Amsterdam’
zo’n klein pleintje. Moest daar nog zo’n droefsnoetige groen-
Kester Freriks sprak op 28 oktober j.l. in een bomvolle
bak bij? Je kunt er nu nauwelijks je kont nog keren. Ook de
SOOP over de ‘wilde natuur’ in onze stad, bijvoorbeeld in
brug van de Plantage Middenlaan naar het KIT mocht niet
de Dolle Begijnensteeg in hartje Amsterdam. Hij citeerde
zo blijven als hij was, namelijk begaanbaar, zonder tutbak-
daarbij uit zijn net uitgekomen boek Verborgen Wildernis.
ken die de stoep onnodig versmallen.
Het ‘wilde’ of eigenlijk het onbegrijpelijke is voor Freriks altijd
Wat mij betreft mag hier op bezuinigd worden.
de drijfveer geweest om op onderzoek uit te gaan.
Extra groen in de Plantage? Dan graag bomen of struiken
Hij vertelde onder meer over de herkomst en betekenis van
op daartoe geëigende plaatsen. Gewoon in de grond.
vogelnamen, over gierzwaluwen, die het voormalige Bur-
Joke van der Weij
gerziekenhuis als geliefde broedplaats hebben gekozen (bij de verbouwing van nu wordt met deze bewoners rekening
NIEUW BOEK
gehouden), over de jonge koekkoek die in z’n eentje zonder ouders (die hebben ‘m immers eerder, als ei, in een vreemd
Hans van der Stelt, De bomen in Artis en de Hortus, Amsterdam 2010.
nest gedeponeerd) naar gebieden in Afrika ten zuiden van
Deze herziene druk (de 1e druk verscheen in 1989) werd ver-
de Sahara vliegt.
zorgd door Sjors van der Stelt, de zoon van de auteur.
Freriks heeft beloofd nog eens terug te zullen komen en
Ik heb altijd al meer van bomen willen weten. Waar ze van-
ditmaal mét plaatjes. We mogen dan wel zorgen dat we een
daan komen bijvoorbeeld en hoe je ze kunt herkennen. Dit
grotere ruimte ter beschikking hebben!
boek geeft op vele vragen antwoord, ook op niet eerder bij mij opgekomen vragen. Door goed de tekst en de plaatjes
OBSERVATIES UIT DE BUURT
Gr o e nve r t r u t t i n g
te bestuderen en te wandelen met deze gids in de hand zijn mijn ambities intussen behoorlijk opgeschroefd: mijn
Nooit gedacht dat ik nog eens tegen meer groen-in-de-buurt
doel is nu om vier verschillende soorten iepen te kunnen
zou zijn. Maar nu ben ik het. Dat komt door de bloembakken
onderscheiden, de bergiep, pluimiep, Hollandse iep en de
die op de meest onwaarschijnlijke plaatsen opduiken.
veldiep. Ze komen alle in onze buurt voor;; ook de zaden van
Na op het Mr. Visserplein in schaterlachen te zijn uitgebar-
deze iepen zijn verschillend! Binnenkort ga ik op zoek naar
sten bij het zien van olijfbomen in bloembakken met een
de voor mij volslagen onbekende Osagedoorn, Tupeloboom
fotovenster ertussen waarop je kunt zien hoe mooi het er
en Zelkova, die nu in de plaats zijn gekomen van enkele
vroeger was, viel me op dat er door de gemeente ook was
andere soorten die sinds de 1e druk uit de buurt verdwenen
nagedacht over de groenvoorziening in de Plantagebuurt. Er
waren. Het boek staat vol met mooie verhelderende tekenin-
zijn nieuwe bloembakken. Het is een nieuw soort, niet meer
gen (door Hilde Strijbos, de moeder van de auteur), foto’s
die robuuste variant van gewapend beton met kiezelcoating
en plattegronden. Het is voorzien van een index en er is een
waar we aan gewend waren. Niet dat die mooi waren, maar
met tekeningen geïllustreerde lijst van gebruikte termen in
ze waren in elk geval niet zo tuttig als de nieuwe, die van
opgenomen.
plankjes getimmerd zijn.
EW
De eerste exemplaren waar ik tegen aan reed, stonden pal
OOK IN DE PLANTAGE
poort was al bedorven door plaatsing van metalen hekjes
Ie d e r e p e rso o n e e n n a a m e n een plek
aan de voorkant. Die zijn nog te begrijpen uit het oogpunt
Nieuwe digitale toepassingen in de Hollandsche Schouwburg
YDQYHLOLJKHLGPDDUGH¿HWVHUGLH]LFKGDDUGRRUKHHQ
Wie de Hollandsche Schouwburg aan de Plantage Midden-
gewrongen heeft, wordt vervolgens geconfronteerd met een
laan binnenloopt, kan niet om de namenwand heen, direct
ernstig versmalde doorgang naar het plein. Door volkomen
links naast de ingang. Een indrukwekkende herdenkings- en
overbodige bloembakken. Waarom? En ze fungeren ook
herinneringsplek met alle familienamen van de slachtoffers
nog eens als opvang voor blikjes en peuken van de hang-
van de Holocaust. Om de herinnering aan deze mensen
jongeren die daar vaak domicilie kiezen. Het stijlvolle plein
levend te houden zijn nieuwe initiatieven ontplooid: op het
daarachter staat vol met bomen die op dit moment prach-
Digitaal Monument op internet zijn de joodse slachtoffers
tige herfstkleuren vertonen. De bloembakken doen alleen
van de Tweede Wereldoorlog te vinden, met voor- en ach-
afbreuk aan het harmonieuze geheel.
ternaam, geboorte- en sterfdata en laatste woonadres. Van
achter de doorgang van de Oranje-Nassaukazerne. Die
Bulletin | Vrienden van de Plantage | 18e jaargang nummer 4
4
overlevenden zijn de levensverhalen en herinneringen aan hun vermoorde familie in beeld en geluid digitaal verzameld in 2000 getuigen vertellen. Deze zijn nu ook hier te zien en te doorzoeken op naam of trefwoord. Hieraan zijn onlangs nieuwe digitale toepassingen toegevoegd: met een ikPod kunnen de bezoekers bij iedere naam van de namenwand alle informatie vinden die van die persoon bekend is. En via de Community op internet kan de bezoeker zelf verhalen, foto’s en reacties toevoegen, die vervolgens via de ikPod en internet voor anderen zichtbaar worden. De verhalen van een familie, straat of buurt gaan zo steeds meer spreken. DC OOK IN DE PLANTAGE
M o n u m e n t vo o r d ove j o o dse sl ach t o f f e rs
PIZ oktober 2010 (foto DC)
Aan het woord is Helena Karsten, afkomstig uit een joodse
Op 17 oktober werd op het Hortusplantsoen een monument
familie en één van de ongeveer 75 jongeren die nu in het
onthuld voor dove joodse Amsterdammers die in de Tweede
voormalige ziekenhuis wonen. Als lid van de bewonersraad
Wereldoorlog vermoord werden. Het staat tegenover de
heeft zij het voortouw genomen om de geschiedenis van het
voormalige dovenschool (nu Academie voor Beeldende
pand waarin ze woont nader uit te zoeken. Sinds de verbou-
Vorming), de J.C. Ammanschool, waar deze dove medebur-
wing tot wooneenheden voor jongeren in de jaren 80 valt
gers door Duitsers werden verzameld voor transport naar de
het gebouw onder Woonzorg. Ook is de crèche de Kleine
kampen. Het monument is gemaakt door oud-verzetsstrijd-
Plantage er gehuisvest, de kleintjes genieten volop van de
VWHU7UXXV0HQJHU 9RRUGHRI¿FLsOHRSHQLQJZHUGGH
fraaie zonnige tuin. Maar de toekomstige bestemming is on-
tekst ‘Maar de wereld bleef doof’ met zwarte verf beklad. Ten
zeker, zo nu en dan verschijnen er mannen die binnenshuis
minste tweehonderd joodse doven zijn in de oorlog omge-
metingen verrichten. Geruchten over luxe voorzieningen
komen, onder wie 24 kinderen, twee leerkrachten en een
YRRURXGHUHQGRHQGHURQGH6LQGVHHQNZDUWHHXZ¿HWV
rabbijn van de Ammanschool.
ik langs het gebouw dat vooral opvalt door de drie enorme ramen op de derde verdieping en voor wie dichterbij komt is
ALS HUIZEN KONDEN SPREKEN, AFLEVERING 9
boven de ingang van de crèche de gevelsteen te zien met
Als huizen konden spreken is een serie verhalen over de lot-
daarop de pelikaan die haar jongen voedt, symbool van de
gevallen van de huizen in de Plantage. Vanaf eind 19e eeuw
Sefardische gemeenschap (Portugese Joden). Niet eerder
verhuisden veel Joden die hun omstandigheden wisten te
zag ik het gebouw van binnen. Helena leidt me rond door
verbeteren vanuit de overbevolkte Jodenbuurt naar dit deel
het stelsel van gangen en trappen dat de verschillende pan-
van Amsterdam. De oorlog liet hier in vrijwel elk huis zijn
den met elkaar verbindt. De trapleuningen dateren nog uit
sporen na. Samen met de huidige bewoners zoekt Denise
de begindagen en het fraaie design is oogstrelend. Er hangt
Citroen naar de verborgen geschiedenissen.
desondanks een zware sfeer die me naar de buitenlucht
Va n Zi e lsve r k w i kk i n g n a a r W o o n z o r g: h e t vo o r m a l i g e Po r t u g e es Isr a ë l i t isch Zi e k e n h u is [PIZ], H e n r i Po l a k l a a n 6 -10
doet verlangen. In haar kamer op de derde verdieping aan de voorkant laat Helena me de artikelen en foto’s zien van het PIZ die ze vergaard heeft uit de collectie van het Joods Historisch Museum. Het PIZ dateert van 1916, de adresboeken van het Stads-
Onlangs stonden er twee dames voor de deur, ieder met
archief geven prijs dat vanaf eind 19e eeuw op de Plantage
een rollator, druk pratend en wijzend naar ons gebouw. Het
Franschelaan 6, 8 en 10 ondernemers in goeden doen
bleken twee zusjes Dasberg te zijn die op deze plek werden
ZRRQGHQ PDNHODDUVLQGLDPDQWHQ HGHOVWHQHQNRI¿H WKHH
geboren, in 1928 en 1934. Hun vader was Ies Dasberg
en houtwaren. Ook woonde er de directeur van de Suiker-
(1900-1998), de huisarts die tot aan zijn pensioen in de
warenfabriek Leonard (Levie) Schwartz (1864-1920) van
Plantage woonde en werkte. Ook hun zusje Lea, professor
Polak&Schwartz Essencefabrieken, die nu nog voortleven in
in de historische pedagogie, is in 1930 in het PIZ geboren.
de USA als de multinational IFF.
Ze wilden graag even binnen kijken. Sinds de oplevering in 1916 is de hal nauwelijks veranderd, die herkenden ze
Portugees joodse Ziekenzorg
zo. Jammer dat ze niet meer tijd hadden, ik had graag hun
Vanaf 1833 verzorgden de Sefardiem hun zieken en dames
verhalen gehoord.
op leeftijd in een tehuis aan de Rapenburgerstraat 2, onder
Bulletin | Vrienden van de Plantage | 18e jaargang nummer 4
5
de naam Mesjib Nefesj oftewel Zielsverkwikking. Voor de
patiënten en verplegend personeel weggehaald. Onder hen
noodzakelijke vernieuwing van het PIZ werd net voor het
de in 1939 benoemde geneesheer-directeur Samuel Poliakoff,
uitbreken van de Eerste Wereldoorlog besloten te verhuizen
(1895-1945) en dermatoloog Emanuel H. Vas Nunes (1884-
naar de rustige Plantage Franschenlaan 6-8 waar onder ar-
1944), de zusters Hetty Teixeira de Mattos, (1915-1944) en
chitectuur van Harry Elte (1880-1944) een nieuw ziekenhuis
Chana Asser (1881-1944), alsmede enkele hoogbejaarde
met plaats voor zo’n 50 patiënten gebouwd werd. Achter
bewoonsters van het bejaardentehuis.
de grote ramen op de derde verdieping zaten de operatie-
De vader van David Papegaay koos voor sterilisatie om bij
kamers en de röntgenkamer. Het buurpand op nummer 10
vrouw en zoon te kunnen blijven. Hij kreeg na de behande-
werd gebruikt als keuken, zusterhuis voor 26 zusters, en
ling complicaties en moest langer in het PIZ blijven. Bij het
verpleeghuis voor 14 ‘oude Portugees Israëlitische vrouw-
volgende bezoek aan zijn vader bleek het ziekenhuis leeg, op
tjes’. Vanwege de oorlog werd het ziekenhuis pas in 1920
een paar bedlegerige mensen na, onder wie Davids vader.
RI¿FLHHOLQJHZLMG'HIRWRYDQGH]HJHEHXUWHQLVLVLQGH
Het bezoek heeft toen de verzorging op zich genomen. Dit ge-
centrale hal genomen.
beuren heeft diepe indruk gemaakt op de toen 13-jarige David (uit interview nr. 6154, 2000 getuigen vertellen, JHM). Er zijn verschillende artsen geweest die op een zo omslachtig mogelijke manier schijnoperaties hebben uitgevoerd om geen argwaan bij de nazi’s te wekken. Volgens een schatting van hoogleraar chirurgie dr. Roegholt die hier zelf aan meewerkte is het gelukt om 800-1000 mannen met valse sterilisaties van de gehate ster te bevrijden. Het aantal echte of nepsterilisaties blijft één van de schimmige hoofdstukken uit deze geschiede- nis. Beth Shalom Na de oorlog waren de gebouwen van de joodse instellingen veel te groot geworden voor de geminimaliseerde gemeen- schap. Het PIZ aan de in 1945 naar Henri Polak vernoemde
Centrale hal PIZ, 1920 (foto JHM)
laan was in onbruik geraakt. Na een grondige restauratie werd het gebouw in 1952 in gebruik genomen als joods bejaar-
In het ziekenhuis, dat tot stand kwam met steun van de
dentehuis Beth Shalom, met 60 bewoners die van de Joodse
gemeente Amsterdam, was ook plaats voor particuliere
Invalide aan het Weesperplein kwamen. In 1976 sloot het
patiënten van alle gezindten.
tehuis z’n deuren en verhuisden bewoners en personeel naar Beth Shalom in Osdorp.
Ster - steriel - ster-af In de Tweede Wereldoorlog hebben zich in dit ziekenhuis
Woonzorg
dramatische taferelen afgespeeld. De nazi’s legden in mei
Het gebouw werd in de jaren 80 opnieuw aangepast voor de
1943 gemengd-gehuwde joden die tot dan vrijgesteld waren
volgende groep bewoners: jongerenhuisvesting. Het complex
van deportatie, de keuze voor: steriliseren of naar Polen.
telt nu 61 wooneenheden, verdeeld over drie panden en vijf
Philip Mechanicus noemt deze maatregel in zijn Dagboek
verdiepingen. Elk appartement is anders. Aan de achterkant
uit Westerbork het toppunt van barbaarsheid die leidde tot
ligt een diepe tuin op het zuiden, die sommige bewoners inspi-
hevige discussies onder de groep van 700 die voor deze
reert bij het maken van kunst.
‘keuze’ gesteld werd. Als snel deed onder hen een sinistere
Onder de grote ramen op de derde verdieping zit de oor-
grap de ronde: wat is de overtreffende trap van ster? Zie de
spronkelijke naam van het ziekenhuis achter een grote plaat
kop boven deze paragraaf.
verstopt. Het is de hoogste tijd om dit stukje erfgoed in ere te
De sterilisaties van de mannen werd tussen mei ‘43 en zo-
herstellen.
mer ‘44 in het PIZ uitgevoerd. Verplegend personeel van de andere joodse instellingen in de stad die al ontruimd waren,
Eerder verschenen verhalen uit deze serie zijn ook te vinden
moest hierbij assisteren. Voor dit doel werd een joodse arts
op de Communitysite van het Joods Monument:
uit Westerbork gehaald, Dr. Lichtenstein, volgens de overle-
www.communityjoodsmonument.nl
vering ‘een beverige grijsaard die geestelijk volkomen steriel te noemen was en zich als redder der gemengd gehuwden beschouwde’ (uit: H.Wielek, De oorlog die Hitler won). Bij de laatste grote razzia medio 1943 werden resterende Bulletin | Vrienden van de Plantage | 18e jaargang nummer 4
6
