Noun Classes in het Supyire

RADBOUD UNIVERSITEIT NIJMEGEN

Noun Classes in het Supyire Bachelorscriptie Hugo de Vos 7/15/2015

Hugo de Vos S4193695 Eerste begeleider: Prof. Dr. Pieter Muysken Tweede begeleider: Robbert van Sluijs

Voorwoord Voor u ligt een Bachelorscriptie over nominale klassen in Afrikaanse talen. Voordat ik aan deze scriptie begon had ik nog maar twee cursussen gevolgd op het gebied van typologie en van Afrikaanse talen wist ik nog minder. Maar tijdens het schrijven van deze scriptie heb ik heel veel geleerd en ben ik steeds meer gaan genieten van de schoonheid van Afrikaanse talen. Het schrijven van mijn scriptie was een leuke maar zware klus. Twee maanden lang heb ik full time met mijn neus in de boeken en met mijn vingers op het toetsenbord gezeten. Ondanks dat het soms erg lastig was en dat ik geen idee had wat ik moest doen, is het me toch gelukt om een product te maken waarvan ik gerust kan zeggen dat ik er trots op ben. Dit heb ik echter niet helemaal alleen gedaan. Ik wil dan ook prof. Dr. Pieter Muysken van harte bedanken voor de begeleiding tijdens mijn scriptie, zelfs toen hij zelf voor veldwerk in Peru was. Ook wil ik Robbert van Sluijs bedanken voor zijn begeleiding en zijn tips. Naast officiële begeleiding heb ik vanuit allerlei hoeken hulp gehad. Hedvig Skirgård en Harald Hammerström zijn van waarde geweest voor deze scriptie. Ten eerste hebben zij mij geïntroduceerd in de Afrikaanse talen en ten tweede hebben zij mij enkele keren geholpen met inzichten en het tippen van literatuur. Tot slot wil ik mijn familie en in het bijzonder Leonie Vonk bedanken voor hun morele steun en toeverlaat tijdens het schrijven van de scriptie.

2

Inhoudsopgave Voorwoord .............................................................................................................................................. 1 Abstract ................................................................................................................................................... 5 1. Inleiding ............................................................................................................................................... 6 1.1 Onderzoeksvraag ........................................................................................................................... 6 1.2 Nominale klassen: Theoretisch kader ........................................................................................... 6 1.3 Het Supyire en zijn sprekers .......................................................................................................... 7 1.4. Methodologie ............................................................................................................................... 8 1.5.1. Algemene benadering ........................................................................................................... 8 1.5.2. De selectie van talen ............................................................................................................. 8 1.5.3. De beschrijving van klassensystemen ................................................................................. 10 1.5. Hypothese .................................................................................................................................. 10 1.6 Terminologie................................................................................................................................ 11 2. Het Nominaal Klassensysteem van het Supyire ................................................................................ 12 2.1 Achtergrondinformatie............................................................................................................... 12 2.2. Eigenschappen............................................................................................................................ 12 2.3. Morfologie .................................................................................................................................. 12 2.4. Vorm ........................................................................................................................................... 12 2.5. Semantiek ................................................................................................................................... 14 2.6. Derivatie ..................................................................................................................................... 17 2.7. Agreement .................................................................................................................................. 17 3. Nominale klassensystemen in het Gur .............................................................................................. 18 3.1. Het Nominaal Klassensysteem van het Cerma .......................................................................... 18 3.1.1. Achtergrondinformatie........................................................................................................ 18 3.1.2. Eigenschappen Nominaal Klassensysteem .......................................................................... 18 3.1.3 Morfologie ............................................................................................................................ 18 3.1.4. Vorm .................................................................................................................................... 18 3.1.5. Betekenis ............................................................................................................................. 19 3.1.6. Vergelijking met het Supyire ............................................................................................... 22 3.2. Het Nominaal Klassensysteem van het Koromfe ....................................................................... 23 3.2.1. Achtergrondinformatie........................................................................................................ 23 3.2.2. Eigenschappen Nominaal Klassensysteem .......................................................................... 23 3.2.3. Morfologie ........................................................................................................................... 23 3.2.4. Vorm .................................................................................................................................... 23 3

3.2.5. Betekenis ............................................................................................................................. 24 3.2.6. Vergelijking met het Supyire ............................................................................................... 28 3.3. Het Nominaal Klassensysteem van het Nawdm......................................................................... 29 3.3.1. Achtergrondinformatie........................................................................................................ 29 3.3.2. Eigenschappen Nominaal Klassensysteem .......................................................................... 29 3.3.3. Morfologie ........................................................................................................................... 29 3.3.4. Vorm .................................................................................................................................... 29 3.3.5. Betekenis ............................................................................................................................. 30 3.3.6. Vergelijking met het Supyire ............................................................................................... 34 4. Nominale klassensystemen in twee Bantoetalen ............................................................................. 36 4.1. Het Nominaal Klassensysteem van het Swahili ......................................................................... 36 4.1.1. Achtergrondinformatie........................................................................................................ 36 4.1.2. Eigenschappen..................................................................................................................... 36 4.1.3. Morfologie ........................................................................................................................... 36 4.1.4. Vorm .................................................................................................................................... 36 4.1.5. Betekenis ............................................................................................................................. 37 4.1.6. Vergelijking met het Supyire ............................................................................................... 41 4.2. Het Nominaal Klassensysteem van het Kol ............................................................................... 42 4.2.1. Achtergrondinformatie........................................................................................................ 42 4.2.2. Eigenschappen..................................................................................................................... 42 4.2.3. Morfologie ........................................................................................................................... 42 4.2.4. Vorm .................................................................................................................................... 42 4.2.5. Betekenis ............................................................................................................................. 43 4.2.6. Vergelijking met het Supyire ............................................................................................... 46 5. Discussie ............................................................................................................................................ 47 5.1. Gur .............................................................................................................................................. 47 5.1.1. Gur vs. Supyire..................................................................................................................... 48 5.2. Bantoe ........................................................................................................................................ 48 5.2.1. Bantoe vs. Supyire ............................................................................................................... 48 5.3. Algemeen.................................................................................................................................... 48 5.4. Variatie in klassensystemen ....................................................................................................... 49 6. Conclusie ........................................................................................................................................... 49 Referenties ............................................................................................................................................ 50

4

Abstract In deze studie heb ik gekeken naar het nominale klassensysteem van het Supyire, een taal uit het zuiden van Mali. Dit klassensysteem is vervolgens vergeleken met dat van drie Gurtalen en twee Bantoetalen. Door deze vergelijkingen ontstaat zowel een beeld van het nominale klassensysteem van het Supyire als van nominale klassensystemen in het algemeen. De overeenkomsten en verschillen worden besproken aan de hand van theoretische studies zoals Corbett (1991) en Aikhenvald (2000). Deze scriptie bevat beknopte beschrijvingen van de nominale klassensystemen van het Supyire, van drie Gurtalen (Cerma, Koromfe en Nawdm) en van twee Bantoetalen (Swahili en Kol). De uitkomst van deze studie is dat er op basis van de in deze studie onderzochte talen geen uitspraak kan worden gedaan, omdat de nominale klassensystemen te veel van elkaar verschilden om te kunnen generaliseren.

5

1. Inleiding Deze scriptie gaat over systemen van nominale klassen in Afrikaanse talen (met name die uit West Afrika) en over hoe deze nominale klassensystemen met elkaar samenhangen. Ik heb vooral gekeken naar de betekeniseigenschappen van de verschillende nominale klassensystemen en hoe die overeenkomen en verschillen tussen talen. Het startpunt van deze scriptie is het Supyire. Met deze taal uit Mali had ik al wat affiniteit gekregen door codeerwerk dat ik had gedaan voor de ‘Nijmegen Typological Survey’ (NTS), een project waarbij een databank wordt aangelegd van grammaticale features. In deze scriptie beschrijf ik dan ook eerst het klassensysteem van het Supyire, waarna ik dit vergelijk met dat van andere Afrikaanse talen.

1.1 Onderzoeksvraag Het Supyire heeft een systeem met acht nominale klassen, die van elkaar worden onderscheiden door middel van suffixen. In deze literatuurstudie wordt gekeken hoe de betekeniseigenschappen van dit klassensysteem zich verhouden ten opzichte van die van andere Afrikaanse klassensystemen. De centrale vraag is dus: “Hoe verhoudt het nominale klassensysteem van het Supyire zich semantisch tot andere nominale klassensystemen uit Afrika.”

1.2 Nominale klassen: Theoretisch kader Seifart (2005) definieert nominale classificatie als: “…the phenomenon whereby a definable set of morphemes occurs obligatory in one or more clearly identifiable constructions in surface structure, where these morphemes are involved in modifying the reference of an accompanying noun and/or agreement marking with an antecedent or head noun and where these morphemes impose a classification on most of the language or on the nominal referents that correspond to these nouns.” (Seifart 2005: 8) 1 Dat wil zeggen dat er morfemen moeten zijn die duidelijk zichtbaar zijn. Deze morfemen geven de klasse van objecten aan waar het nomen (waar het morfeem bij hoort) naar verwijst. Het draagt dus bij aan de betekenis van het nomen. Dit morfeem kan ook gebruikt worden ten behoeve van agreement met een nomen. Het is bijvoorbeeld ook mogelijk om de klasse uit te drukken met een determiner. In dat geval is de nominale klasse zichtbaar op het lidwoord. Het nominale klassensysteem moet in staat zijn om een groot deel van de (zo niet alle) nomina in een taal in onder te verdelen in de verschillende bestaande klassen.

1

“…het fenomeen waarbij een bepaalde set van morfemen verplicht voorkomt in één of meerdere duidelijk identificeerbare constructies in de oppervlaktestructuur, waar deze morfemen betroken zijn bij het verder specificeren van de referentie van het bijbehorend nomen en/of het markeren van agreement met een antecedent of hoofdnomen en waar deze morfemen een groot deel van een taal of nominale referenten die corresponderen met deze nomina classificeren.”

6

In Corbett (1991) wordt onderscheid gemaakt tussen twee soorten nominale klassensystemen: semantische systemen en formele systemen. Bij semantische systemen worden nomina ingedeeld op basis van hun betekenis. Binnen de semantische systemen kan weer onderscheid gemaakt worden tussen twee soorten: strikt semantische systemen en overwegend semantische systemen. In een strikt semantisch systeem kan van elk nomen worden bepaald in welke klassen het thuishoort door naar de betekenis te kijken. Bij een overwegend semantisch systeem kan ook op basis van de betekenis bepaald worden in welke klasse een nomen thuishoort, maar er zijn veel uitzonderingen op deze regels. Bij een formeel systeem vindt de onderverdeling in klassen plaats naar aanleiding van fonologische of morfologische context. Een voorbeeld van dit laatste is dat in het Nederlands woorden onzijdig worden zodra ze een verkleinsuffix krijgen. Het geslacht of de nominale klasse is hier dus afhankelijk van de morfologie doordat het geslacht voor een deel bepaald wordt door het dragen van een suffix.

1.3 Het Supyire en zijn sprekers Het Supyire is een taal met 350.000 sprekers (http://www.ethnologue.com/language/spp/18). Het Supyire wordt gesproken in het zuiden van Mali tegen de grens met Burkina Faso zoals te zien is in figuur (1) van ethnologue 2. Het Supyire wordt gesproken door het Supyirevolk (Supyire people). In het Supyire betekent het woord sùpyìré zowel het Supyire (de taal) als de mensen (Carlson 1994: 1). Het Supyire behoort tot de Gurfamilie. Dit is een familie met 97 talen 3 die voornamelijk worden gesproken in West-Afrika in landen als Ghana, Burkina Faso en Mali. Binnen de Gurfamilie valt het Supyire in de groep met Senufo talen. Deze groep bevat 15 talen (http://www.ethnologue.com/subgroups/senufo-0). De meeste talen uit de Senufofamilie worden gesproken in Burkina Faso en een paar – waaronder het Supyire - in het zuiden van Mali.

2

https://www.ethnologue.com/map/ML_3 http://www.ethnologue.com/subgroups/gur-0 Figuur 1 Een kaart van Mali afkomsting van ethnologue.com 3

7

1.4. Methodologie 1.5.1. Algemene benadering

Om te bepalen hoe het klassensysteem van het Supyire zich verhoudt tot dat van andere talen zal er eerst worden ‘uitgezoomd’. Het Supyire zal worden vergeleken met drie talen uit de Gurfamilie. Dit is de familie waar het Supyire ook toe behoort. Op deze manier wordt duidelijk hoe uniek of gewoon het Supyire is binnen zijn eigen taalfamilie. Nadat de Gurfamilie is bekeken zoekt de scriptie een breder perspectief. Het Supyire zal worden vergeleken met enkele Bantoetalen. Zoals te zien is in Figuur 2 is de Bantoefamilie een taalfamilie die net als de Gurtalen valt onder de Niger-Congofamilie. Door het Supyire te vergelijken met Bantoetalen wordt onderzocht welke betekeniseigenschappen uniek zijn voor het Supyire en de andere Gurtalen, en welke eigenschappen ook buiten deze talen voorkomen en dus belangrijker zijn in Niger Congo nominale klassensystemen.

Figuur 2 De taalstamboom van de Niger-Congofamilie. Deze figuur laat zien waar de Gurfamilie en de Bantoefamilie zich ten opzichte van elkaar bevinden. Tussen haakjes het aantal talen in elke familie. Deze figuur is samengesteld op basis van data van www.ethnologue.com.

1.5.2. De selectie van talen

Bij het selecteren van de talen die in deze scriptie beschreven zijn is de beschikbaarheid van voor mij leesbare literatuur de belangrijkste eigenschap geweest. Dit is uiteraard niet ideaal. 4Wat betreft het Supyire en de Gurtalen, bleek literatuur geen probleem. Voor het Supyire bestaat een zeer uitgebreide grammatica (Carlson 1994) en voor de Gur talen bestaat een overzichtwerk waarin een zeer groot aantal klassensystemen staat beschreven (Miehe & Winkelmann (eds.) 2007). Uit dit overzichtwerk zijn de drie talen (Cerma, Koromfe, Nawdm) vrij willekeurig geselecteerd, maar wel op een manier zodat deze talen niet tot dezelfde subfamilie binnen het Gur behoren. Dit is geïllustreerd in Figuur 3. 4

8

O.m. het feit dat ik geen Duits of Frans kan lezen beperkte de hoeveelheid beschikbare literatuur aanzienlijk.

Figuur 3 De taalstamboom van de Gurfamilie. Deze figuur illustreert hoe de talen Supyire, Cerma, Koromfe en Nawdm zich ten opzichte van elkaar bevinden in deze stamboom. Tussen haakjes staat het aantal talen in een taalfamilie. Deze figuur is samengesteld op basis van data van www.ethnologue.com.

Omdat voor Bantoetalen geen overzichtswerk als dat voor Gurtalen bestaat, zijn de Bantoetalen geselecteerd op beschikbaarheid van Engelstalige literatuur. Ook bij de twee Bantoetalen is gezorgd dat ze niet uit dezelfde subfamilie komen. Dit is geïllustreerd in Figuur 4.

9

5

Figuur 4 De taalstamboom van de Bantoefamilie . Deze figuur illustreert hoe de talen Swahili en Kol zich ten opzichte van elkaar bevinden in de Bantoefamilie. Tussen haakjes het aantal talen in de familie. Deze figuur is samengesteld op basis van data van www.ethnologue.com.

1.5.3. De beschrijving van klassensystemen

Elk klassensysteem zal worden beschreven op een aantal vaste criteria. Morfologie: op welke manier wordt het nominale klassensysteem uitgedrukt? Bijvoorbeeld door middel van affixen, clitics of lidwoorden. Vorm: hoe ziet de markering van het klassensysteem eruit? Betekenis: welke semantische eigenschappen hebben de woorden die in een bepaalde klasse zitten? Op deze punten zullen de verschillende talen met het Supyire worden vergeleken.

1.5. Hypothese Alle talen die in deze scriptie besproken zullen worden stammen af van dezelfde prototaal (Het proto Niger Congo). De verwachting is dat er enkele eigenschappen zijn die voor alle talen hetzelfde zijn. Mijn minimale verwachting dat in elke taal een klasse voorkomt met woorden die naar mensen en/of levende dingen verwijzen. Dit is namelijk een onderscheid dat zeer gebruikelijk is in Semantische nominale klassensystemen (Corbett 1991). Verder is de verwachting dat binnen de Gurfamilie fonologische overeenkomsten te vinden zullen zijn. De talen in deze familie zijn immers te herleiden tot het proto Gur. Het is dus waarschijnlijk dat de nominale klassensystemen uit deze talen ook dezelfde oorsprong hebben. Bij het indelen van nomina in verschillende klassen zijn worden de criteria levendheid (animacy), geslacht (man/vrouw), vorm en grootte het meeste gebruikt in talen over de wereld

5

Voor Narrow Bantu kon ik geen goede vertaling vinden. Daarom is de Engelse term gehandhaafd.

10

(DiGarbo 2014). De verwachting is dan ook dat deze eigenschappen veel voor zullen komen bij het toekennen van klasse in de verschillende Afrikaanse talen.

1.6 Terminologie De eerste persoon in de geschiedenis die een naam heeft gegeven aan het feit dat nomina in verschillende categorieën ingedeeld plegen te worden was de Griekse filosoof Protagoras (Aikhenvald 2000). Hij benoemde drie klassen in het Grieks die hij geslachten noemde: mannelijk, vrouwelijk en niet-levend (inanimate). De Griekse nomina konden worden verdeeld over deze drie klassen. Deze klassen of geslachten bleken toegepast te kunnen worden op Indo-Europese talen. Zoals in de meeste literatuur (o.a. Heine et al. 2012, Carlson 1994) wordt in deze scriptie onderscheid gemaakt tussen geslacht (gender) en nominale klasse (noun class). Een geslacht groepeert een meervoudsvorm en de enkelvoudsvorm. De meervoudsvorm en de enkelvoudsvorm worden gerekend tot aparte nominale klassen. In de meeste gevallen bestaat een enkel geslacht dus uit twee nominale klassen. Alleen als een nominale klasse bestaat uit niet-telbare woorden, zit er één nominale klasse in het geslacht. Tabel 1 is afkomstig sectie 2.4. en bevat de suffixen uit het Supyire. Hier is sprake van vijf geslachten en acht nominale klassen. In deze scriptie zal over het algemeen worden gesproken over geslachten, omdat twee nominale klassen in hetzelfde geslacht wel de semantische eigenschappen van dat geslacht delen.

Tabel 1 Voorbeeld van klassensysteem

Geslacht 1 2 3 4 5

11

Enkelvoud Niet-telbaar Meervoud -wV (1) -bili (2) -gV (3) -yV (4) -lV (5) -gili (6) -rV (7) -mV/-bV (8)

2. Het Nominaal Klassensysteem van het Supyire 2.1. Achtergrondinformatie Locatie Aantal sprekers Plaats in de taalfamilie

Mali, in en rondom Sikasso(ethnologue.com) 350,000 (ethnologue.com) Gur, Senufo, Supyire-Mamara (ethnologue.com)

2.2. Eigenschappen Aantal klassen: Aantal enkelvoud: Aantal meervoud: Aantal ‘ontelbaar’

8 3 3 2

2.3. Morfologie In het Supyire wordt de klasse uitgedrukt door middel van een suffix achter de stam van het nomen. Per klasse zijn er twee suffixen: een basissuffix (basic suffix) voor een indefiniete constructie en een definiet suffix.

2.4. Vorm De basissuffixen De basissuffixen zijn op twee na allemaal van de vorm CV. De consonant wordt ook wel de class consonant genoemd. Deze consonant is voor elke klasse anders. De klinker is in harmonie met de stam van het nomen. Dat wil zeggen dat de klinker fonologische features deelt met de voorafgaande klinker. In voorbeelden (1) en (2) is te zien dat twee keer een woord met geslacht 2 voorkomt. In beide gevallen is de consonant /g/ aanwezig, maar is de klinker anders: respectievelijk /e/ en /á/. (1)

Si-ge yáá-rá ti màha Bush-G2S Thing-G4 G4 PAST ‘The wild animals formed a society ….’ (Carlson 1994: p613)

(2)

Ká DS

si-ge Bush-G2S

yáá-re Thing-DEF.G$

puní all

ɲwɔ mouth

sì NARR

ma Cin pyέn-gá come.IMPFV leopard compound‘All the wild animals were coming to Leopard’s compound.’ (Carlson 1994: 613) 12

wwɔ unite

wá be.there

… …

Na PROG

De twee klassen die niet de vorm CV hebben zijn de meervouden van geslacht 1 en geslacht 3. De vorm van deze klassen is /cili/. De /l/ wordt in praktijk echter altijd weggelaten. Hij wordt alleen gerealiseerd als het nomen gevolgd wordt door een clitic dat begint met een klinker. Het vermoeden is dat de /li/ uit dit suffix afkomstig is van een meervoudsuffix dat door de tijd heen geërodeerd is (Carlson 1994: 76). Tabel 2 geeft een overzicht van de basissuffixen. Tabel 2 de basissuffixen van het nominaal klassensysteem in het Supyire.

Geslacht 1 2 3 4 5

Enkelvoud Niet-telbaar Meervoud -wV -bili -gV -yV -lV -gili -rV -mV/-bV

Definiete suffixen Bij de definiete suffixen vindt geen klinkerharmonie plaats. Op twee na hebben alle suffixen de vorm CV, maar zowel de C als de V zijn altijd hetzelfde, ongeacht de fonologische context. De twee vormen die niet aan de CV-vorm voldoen zijn de meervoudsvormen van geslacht 1 en geslacht 3. Wat opvalt is dat deze vormen hetzelfde zijn als de basissuffixen van de geslachten 1 en 3 (zie Tabel 2), maar in het geval van het definiete suffix is de initiële consonant stemloos in plaats van stemhebbend. Dus /p/ in plaats van /b/ en /k/ in plaats van /g/. De vormen voor definiete suffixen lijken afkomstig te zijn van de definiete determiners In Tabel 4 zijn de determiners weergegeven. 6 Wat opvalt, is dat de suffixen veelal hetzelfde zijn als de determinator, maar dat de initiële nasaal er is afgesleten. Verder hebben de suffixen de middellage toon en de determiners een hoge toon (Carlson 1994). Tabel 3 De definiete suffixen in het Supyire

Geslacht 1 2 3 4 5

6

Enkelvoud Niet -ŋi -ke -ni -te -pe

Meervoud -pili -yi -kili

Voor de cellen met een streepje (-) kon ik de vorm niet vinden. Dat wil dus niet zeggen dat ze niet bestaan.

13

Tabel 4 De determiners uit het Supyire

Geslacht Enkelvoud Niet 1 -ŋgé 2 -ŋke 3 4 -nté 5 (Carlson 1994: 77)

Meervoud -mpíí -ŋjé -gíí

2.5. Semantiek Geslacht 1 Dit geslacht bevat woorden die refereren naar mensen zoals: kinship-terms, beroepen, etnische termen. (3)

sùpyà cɔɔn ban (Carlson 1994: 98-97)

persoon jongere broer of zus Ghanees

Echter, er zijn ook woorden die op een minder directe manier naar mensen verwijzen die in dit geslacht. Bijvoorbeeld woorden voor zaken die bovennatuurlijk zijn. Dit kan komen dat veel bovennatuurlijkheden iets menselijks hebben. Het woord sige shin bijvoorbeeld kan letterlijk worden vertaald als ‘bosmensen’ en verwijst naar elven en trollen (Carlson 1994). Dat de menselijke betekenis zo letterlijk in het woord zit is echter niet altijd/meestal niet zo. Het woord Kafaa wordt bijvoorbeeld vertaald als Kafaa fetish (Carlson 1994). De relatie tussen dit woord en menselijkheid is niet direct aanwezig. Een andere groep woorden die in de menselijke klasse voorkomt is/zijn dieren. Dit is niet beperkt tot een soort dieren. Het gaat hier zowel om domestic animals, dieren uit fabels en dieren die in het Supyire worden omschreven als yafiliye (kruipende dingen). Onder deze laatste categorie vallen weekdieren, amfibieën, insecten en reptielen. (4)

pwub mpuuwo mpi (Carlson 1994: 99)

hond spin haas

Er is ook een aantal mass nouns die voorkomen in geslacht 1. Deze mass nouns hebben geen meervoud en beschrijven vooral kleine objecten die in grote hoeveelheden voorkomen. Een voorbeeld van zo’n mass noun is nticyên wat zand betekend. Dit bestaat uit vele korrels (en is daarom een mass noun). Voor deze categorie is een individualiseerder nodig om de woorden telbaar te maken (Carlson 1994: 99) 14

Geslacht 2 In dit geslacht zitten alle grote dingen. Een belangrijke subcategorie is bomen. Deze categorie bevat naast boomsoorten ook delen van bomen zoals takken, wortels en bloesem. Verder zitten in deze categorie gebouwen en constructies. Carlson (1994: 99) beschrijft dit als large immovable objects. Het gaat in deze subcategorie om woorden als huis, gebouw en weefgetouw. Een subcategorie van geslacht 2 is de categorie met tijdseenheden. De woorden voor verschillende seizoenen en voor verschillende momenten van de dag zitten in deze subcategorie. Enkele voorbeelden zijn weergegeven in 5. (5)

canŋa yàkònɔ bɛngà cibílaaga Carlson (1994: 101)

dag middag het droge seizoen week

Ook in geslacht 2 zitten veel nomina zonder meervoud. Het gaat hier om woorden die niet telbaar zijn. In deze niet-telbare categorie zitten twee subcategorieën die uniek zijn voor geslacht twee: menselijke behoeften en gewoonten. Voorbeelden van woorden uit deze eerste categorie zijn weergegeven in (6) en van woorden uit de tweede categorie in (7). Opvallend aan deze tweede categorie is dat woorden hieruit vaak afgeleid zijn uit werkwoorden. (6)

laga byaga Carlson (1994: 101)

wens (Eng. desire) dorst

(7)

lijden luiheid

kyaaga sààgà Carlson (1994: 101)

Geslacht 3 Dit is het geslacht voor de kleine dingen. Net als in geslacht 1 en 2 bevat dit geslacht een subcategorie met dieren. Alle dieren die in geslacht 3 zitten zijn kleine dieren. Ook in dit geslacht zitten niet-telbaarheden die alleen een enkelvoudsvorm hebben. Al is de groep niet-telbaarheden wel kleiner. De niet-telbaarheden in deze categorie zijn over het algemeen nominalisaties van werkwoorden.

15

Geslacht 4 Deze klasse bevat stofwoorden. Dit zijn vaak grondstoffen. Enkele voorbeelden van massawoorden uit het Supyire zijn weergegeven in (8) (8)

sɛrɛ cwɔnrɔ Carlson (1994: 103)

honing as

Woorden die ook in deze klasse voorkomen zijn abstracte woorden. Hieronder vallen emoties, status (bijv. van het weer) of eigenschappen van personen. Voorbeelden zijn weergegeven in (9) (9)

fyagara wyere sìyere Carlson (1994: 103)

angst kou krankzinnigheid

Een ander soort nomina dat voorkomt in de vierde klasse zijn nomina die iets met taal te maken hebben. Dit is vrij breed, het gaat van namen voor talen tot soorten van gesprek. Voorbeelden zijn gegeven in (10) (10)

sùpyìré nàkaana kafinara ɲwɔshwɔra Carlson (1994: 104)

het Supyire discussie leugen antwoord

Geslacht 5 Dit is het geslacht van ‘schenkbare dingen’. Dit zijn onder andere vloeistoffen. Maar ook dingen met een korrelstructuur zitten in deze categorie. Voorbeelden zijn weergegeven in (11). (11)

sinme jirimɛ suumɔ mbimɛ Carlson (1994: 104)

16

bier melk zout poeder, bloem, schaduw

2.6. Derivatie Het is mogelijk om met behulp van klassen dingen af te leiden. Een nomen dat normaal gesproken in geslacht 3 kan in geslacht twee worden gezet en wordt daarna een grote uitvoering. Het woord wyige (gat) staat normaal gesproken in geslacht 3, maar zodra het in geslacht 2 wordt gezet (wyii) wordt het een groot gat. Andersom is het ook mogelijk. Als een nomen dat normaal in geslacht 2 staat in geslacht 3 wordt geplaatst, dat wordt het een kleine uitvoering. Een voorbeeld hiervan in baga. Als de uitgang wordt veranderd van –ga naar –ra dan verandert de betekenis van huis naar klein huis. Een andere vorm van derivatie vindt plaats in geslacht 4. Een woord uit geslacht 2 of 3 kan in deze klasse worden geplaatst en krijgt dan de eigenschap van deze klasse, namelijk massa. Dit gebeurt vooral als het exacte aantal niet relevant is. Een andere vorm van derivatie naar geslacht 4 is om de betekenis van een nomen te abstraheren. De betekenis blijft dan verwant maar wordt abstracter. Enkele voorbeelden zijn weergegeven in Tabel 5. Tabel 5 Voorbeelden van hoe abstracte nomina worden afgeleid uit concrete nomina

Origineel

Afgeleide

biliwe

slaaf

bilere

slavernij

nà

man

nànà

mannelijkheid

foo

eigenaar

fenɛ

autoriteit

2.7. Agreement In het Supyire vindt er agreement plaats tussen het nominale geslacht van het nomen en demonstratives.

17

3. Nominale klassensystemen in het Gur 3.1. Het Nominaal Klassensysteem van het Cerma 3.1.1. Achtergrondinformatie

Locatie Aantal sprekers Plaats in de taalfamilie

Zuid West Burkina Faso (ethnologue.com) 63.100 (ethnologue.com) Gur, Central, Northern, Oti-Volta, Yom-Nawdm (ethnologue.com)

3.1.2. Eigenschappen Nominaal Klassensysteem

Aantal klassen: Aantal enkelvoud: Aantal meervoud: Aantal ‘ontelbaar’

10 4 4 2

3.1.3 Morfologie

De nominale klassen worden uitgedrukt door middel van suffixen 3.1.4. Vorm

Tabel 6 is samengesteld op basis van de data uit Miehe (2007: 24). In deze tabel is een overzicht gegeven van de suffixen van alle geslachten. In deze tabel is te zien dat de meeste suffixen vooraf worden gegaan door een N of een L. In Miehe (2007) wordt dit een prefinaal element (pre-final formative) genoemd. De N kan in principe elke nasaal zijn. De L wordt gerealiseerd als /l/. De prefinale consonant kan niet worden weggelaten. Als een N echter voorafgaat aan een andere nasaal dan vindt er assimilatie plaats en is hij niet te horen. Dit is het geval waar in tabel 6 de N tussen haakjes staat. De L komt alleen voor voorafgaand aan suffixen die beginnen met een /l/. Omdat er in dat geval twee keer een /l/ achter elkaar komt vindt ook hier reductie plaats. De prefinale L is in praktijk dus nooit te horen. (Hij komt alleen maar voor op plekken waar hij assimileert)

18

Tabel 6 De basissuffixen van het nominaal klassensysteem in het Cerma.

Geslacht Enkelvoud Niettelbaar 1 -N-o -uo 2 -(L)-Le 3 -N-gu 4 -N-ga 5 6

Meervoud -N-ba -băa -N-a -(N)-ni -(N)-mu

(N)-ma (L)-Lu

De suffixen zoals ze zijn weergegeven in de bovenstaande tabel 6zijn echter niet constant. In heel veel gevallen vindt er een modificatie plaats. Dit is niet noodzakelijk een modificatie in het suffix, maar er kan ook voorafgaand aan het suffix iets veranderen In de voorbeelden bij (12) is te zien dat bij meervoudsvormen de diftong verandert in een /aa/. Dit gebeurt niet in het suffix zelf, maar in de directe context. Een ander voorbeeld van een dergelijke variatie is te zien in (13). Hier verdwijnt de diftong /âa/ ten behoeven van het kortere /â/. De vraag is of dit variatie is die wordt veroorzaakt door fonologische aspecten of door dat er een ander suffix voor komt. In het Cerma is er immers een uitgebreid systeem van affixen op het nomen (Miehe 2007: 25). In Miehe (2007) verwijzen de voorbeelden van diftong naar /aa/ allemaal naar mensen, en de voorbeelden van /âa/ naar /â/ allemaal naar dieren. De voorbeelden in Miehe zijn echter zeer beperkt in aantal. De kans is dus groot dat dit toeval is.

3.1.5. Betekenis

Geslacht 1 In dit geslacht komen de nomina voor die verwijzen naar mensen. Ze hoeven niet noodzakelijk direct te verwijzen naar mensen. Het woord kúràŋo betekent bijvoorbeeld boer. Dit verwijst vrij indirect naar een mens. Verder vallen onder mensen ook familierelaties. Bijvoorbeeld de woorden voor vader (túoŋó) moeder (ŋúŋó) en neef (hásíŋó) bevinden zich in geslacht 1. Ook zitten de meeste dieren in dit geslacht. Deze dieren zijn niet samen te vatten in een categorie als huisdieren, zoogdieren of kleine dieren. De dieren in deze klassen variëren van vogel (hùrùŋó) tot vis (kúlòŋò) en van muis (tílàaŋó) tot olifant (gbɛlŋó). Ook zitten er volgens Miehe (2007) eetbare planten. Echter, in (Miehe 2007) zijn hiervan geen voorbeelden te vinden. In dit geslacht komen ook objecten uit het dagelijks leven voor. Voorbeelden hiervan zijn te zien in (14). Verder zitten de meeste leenwoorden in dit geslacht. Een voorbeeld hiervan is het woord voor spraak: píiyŭo. Dit is afkomstig van het Franse parler (praten). Opvallend is dat de meeste woorden in dit geslacht die niet naar mensen verwijzen, naar dingen uit de huiselijke sfeer verwijzen. 19

Meer voorbeelden van woorden uit dit geslacht zijn weergegeven in voorbeelden (12) –(14). Mensen: (12)

néríe-ŋó néráa-mbá cîɛ-ŋò câa-mba (Miehe 2007: 31)

gast/vreemdeling gasten/vreemdelingen vrouw (van geslacht, niet: echtgenote) vrouwen

Dieren: (13)

vâa-ŋò vâ-mbà bálàa-ŋò bâl-mbà (Miehe 2007: 32)

hond honden stier stier

Dagelijkse dingen: (14)

só-ŋò sónáa-mbà húmbûɔ húmbûɔ-băa (Miehe 2007: 35)

emmer emmers weg weg

Geslacht 2 Woorden die in dit geslacht voorkomen zijn lichaamsdelen. Voorbeelden hiervan zijn te zien in (15). Ook bomen planten en fruit komen voor in dit geslacht. Enkele voorbeelden hiervan zijn weergegeven in (16). De laatste categorie van woorden die voorkomen in dit geslacht is abstracte zaken. Een voorbeeld hiervan is het woord nîelè (getal). (15)

hó-l-lé hólɛi-ŋ-á ífè-l-le ífìe-ŋ-à (Miehe 2007: 40-41)

lever levers oog ogen

(16)

graankorrel graankorrels baobab baobabs

bé-l-lé bíe-ŋ-á cûɔ-lè cɔɛ-ŋ-à (Miehe 2007: 40-41) 20

Geslacht 3 Net als in geslacht 2 komen in dit geslacht lichaamsdelen voor. Op basis van de literatuur is het niet mogelijk om een onderscheid te maken tussen de lichaamsdelen in de verschillende geslachten. In geslacht 3 komen ook bepaalde boomsoorten en delen van bomen voor. Van delen van bomen is in de literatuur geen voorbeeld te vinden, maar waarschijnlijk is dit hetzelfde als in het Supyire, waar ook een groep met delen van bomen is. In het Supyire vallen onder deze groep onder anderen woorden als blad en tak. Een andere groep nomina dat in geslacht 3 voorkomt zijn plaatsnamen. Tevens komt er in dit geslacht een soort woorden voor dat in Miehe (2007: 43) things wordt genoemd. In (18) zijn voorbeelden gegeven van wat ik denk wat daarmee bedoeld wordt. (17)

yû-n-gù yû-n-nì tú-ŋ-gú yú-n-ní (Miehe 2007: 43)

hoofd hoofden oor oren

bíŋkú-ŋ-gú bímbí-n-ní téríe-ŋ-gú tér-ní (Miehe 2007: 44-47)

materie materieën (mv. van materie) plaats plaatsen

(18)

Geslacht 4 Evenals in de voorgaande twee klassen zitten in dit geslacht lichaamsdelen. Voorbeelden hiervan staan in (19). Verder zitten in dit geslacht woorden voor instrumenten zoals mes (jígáŋgá). Verder zitten in dit geslacht abstracte woorden en verzamelingen (Eng. collectives). De woorden in deze laatste categorie komen alleen in het meervoud voor. (19)

yaa-ŋ-ga ya-m-mu jinga-ŋ-ga jiga-m-mu (Miehe 2007: 48)

gezicht gezichten mes messen

Geslacht 5 Dit is een geslacht zonder meer- of enkelvoud. De woorden die in dit geslacht voorkomen zijn vloeistoffen, en namen voor massa’s zoals zout, wat ontelbaar is door de vele korrels. 21

(20)

hum-m-ma dam-m-ma (Miehe 2007: 50)

water zout

Geslacht 6 In geslacht 6 zitten abstracte dingen en niet-telbare dingen. Het gaat hier niet zozeer om vloeistoffen als in geslacht 5, maar meer om abstracte zaken. Voorbeelden zijn de woorden voor prijs en voor oorlog wat blijkbaar in het Cerma geen meervoud heeft.

(21)

su-l-lu bɛr-ru (Miehe 2007: 54)

prijs oorlog

3.1.6. Vergelijking met het Supyire

Overeenkomsten Een overeenkomst tussen het Cerma en het Supyire is dat beide talen een geslacht hebben waarin alle woorden voorkomen die naar mensen verwijzen. In beide talen is mensen hier in een zeer brede zin van het woord. Ook woorden voor familierelaties (Eng. kinship terms) als neef of tante zitten in deze categorie. Beide talen hebben geslachten voor vloeistoffen en andere niet-telbare zaken. Dit zijn geslachten die maar één suffix hebben, omdat bij dit soort nomina geen onderscheid gemaakt kan worden tussen meervoud en enkelvoud. Echter in beide talen komen ook niet-telbare woorden voor in andere geslachten voorkomen. Ze zouden dus eventueel beschouwd kunnen worden als ‘uitsluitend meervoud’ in plaats van niet-telbaar.

Verschillen De klassen in het Supyire en het Cerma lijken geen fonologische overeenkomst te vertonen. Beide talen hebben een geslacht met woorden die verwijzen naar mensen. Echter, de suffixen van beide geslachten (N-o/N-ba voor het Cerma en –wV/-bili voor het Supyire) lijken niet overeen te komen. Echter met inachtneming van het feit dat in het Supyire de /li/ vaak verdwijnt zou beargumenteerd kunnen worden dan de suffixen –ba en –bi erg op elkaar lijken. Echter de eigenschap van klinkerharmonie die voorkomt in het Supyire lijkt afwezig in het Cerma. In het Supyire is er een duidelijker onderscheid tussen de semantiek van de verschillende klassen dan in het Cerma. In het Supyire is het duidelijk dat in de ene klasse vooral kleine 22

zaken voorkomen en in de andere klasse grote. In het Cerma is het moeilijker om alle woorden in een klasse onder één noemer te plaatsen. In het Supyire is het mogelijk om de klasse voor grote dingen en voor kleine dingen augmentatief te gebruiken. In het Supyire is het mogelijk om een diminutiefvorm creëren door bijvoorbeeld het suffix van het tweede geslacht (voor grote zaken) te vervangen door het suffix van het derde geslacht (voor kleine zaken).

3.2. Het Nominaal Klassensysteem van het Koromfe 3.2.1. Achtergrondinformatie


Noord Burkina Faso (ethnologue.com) 202.000 (ethnologue.com) Gur, Central, Northern, Kurumfe (ethnologue.com)



15 7 7 1

3.2.3. Morfologie

De nominale klasse wordt uitgedrukt door middel van een suffix achter het nomen. Er vindt geen agreement plaats. Er zijn aparte lidwoorden voor menselijke nomina en niet-menselijke nomina. Maar dit loopt niet gelijk met de nominale klassen. Het Koromfe heeft geen adjectieven. Wat wordt vertaald als adjectieven zijn in deze taal werkwoorden of nomina. Deze nominale adjectieven zitten ook in een klasse. Niet bij alle klassen zijn deze expliciet in de literatuur genoemd.

3.2.4. Vorm

In Tabel 7 is een overzicht gegeven van de suffixen per nominale klasse. Dit zijn de basissuffixen voor de geslachten. Echter in veel gevallen is er fonologische variatie binnen een klasse. Soms lijkt de oorzaak van deze variatie semantisch doordat er een subgroep wordt gecreëerd van woorden met semantische overeenkomsten. In andere gevallen lijkt de variatie het gevolg van de fonologische context. Als de variatie verband lijkt te hebben met de semantiek zal ik deze benoemen in het hoofdstuk semantiek. De andere gevallen zal ik niet expliciet bespreken. 23

Tabel 7 De suffixen uit het Koromfe. Op basis van Rennison (1997: 206-228)

Geslacht

Enkelvoud Niet-telbaar

Meervoud

1 2

-ɔ -gʊ

-ba -ɪ

3

-dɛ

-a

4

-ga

-nɪ

5

-ʊ

-fɪ

6

-ʊ

-ɪɪ

7 8

-m -fɛ

-ɪ

3.2.5. Betekenis

Geslacht 1 Dit geslacht bevat termen die naar mensen verwijzen. Het gaat hierbij om woorden die direct of indirect naar mensen verwijzen. In deze klasse zitten namelijk ook woorden die verwijzen naar familierelaties, etnische groepen of beroepen. De familierelaties zijn bijzonder. Ze zitten volgens Rennison (1997: 209) in dit geslacht, maar fonologisch wijken ze af van de andere woorden in deze klasse. Het enkelvoudssuffix is namelijk /-a/ en het meervoudssuffix /-ama/. Ondanks het feit dat het (vanuit westers oogpunt) mensen zijn vallen gehandicapten en kinderen niet in deze klasse. Deze worden in het Koromfe niet als volwaardige mensen beschouwd.

(22)

f-o fʊ-ba kaɪm-ɔ kaɪm-baʊ (Rennison 1997: 208)

persoon personen oudere ouderen

(23)

lid van de Berba gemeenschap 7 leden van de Berba gemeenschap lid van de Koromba gemeenschap 8 leden van de Koromba gemeenschap

bɛrɪ-ɔ bɛrə-ba koromd-o korom-bʌ (Rennison 1997: 208)

7

De Berba is een Etnische groep uit Burkina Faso. (http://www.peoplegroups.org/Explore/groupdetails.aspx?peid=12384, geraadpleegd op 10-06-2015) 8 Etnische groep uit Burkina Faso. Sprekers van het Koromfe. (http://joshuaproject.net/people_groups/12881/UV, geraadpleegd op 10-06-2015)

24

(24)

arɪ-ɔ ar-ba sɔb-ɔ sɔ-pa (Rennison 1997: 208)

smid smeden jager jagers

(25)

echtgenoot echtgenoten vader vaders

bar-a bar-ama s-a s-amma (Rennison 1997: 209)

Geslacht 2 Deze klasse is de basic non human class. Deze klasse bevat voornamelijk woorden voor dieren en planten. Op basis van de voorbeelden in Rennison (1997: 210-211) zou ik zeggen dat er wat betreft planten, vooral bomen in deze klasse zitten. Er is een aantal woorden in dit geslacht dat fonologisch afwijkt van de andere woorden uit dit geslacht. Het enkelvoudssuffix van deze woorden is /-Vŋ/ en het meervoudssuffix /-ɪa/. In het enkelvoudssuffix is de V een klinker in harmonie met de eerste klinker uit de stam. In deze afwijkende groep zitten onder anderen de nominale adjectieven. (26)

fɛ-kʊ fɛb-ɪ kom-gu kom-i (Rennison 1997: 210-211)

boom bomen komgoe 9 (soort boom) komgoes

(27)

mɔm-gʊ mɔm-ɛ bɔn-ɔŋ bɔn-ɛ (Rennison 1997: 210)

paling (Eng. eel) palingen geit geiten

(28)

zwart zwarte (mv.) goed goede (mv.)

bin-iŋ bin-iʌ han-aŋ han-ia (Rennison 1997: 213)

9

Er is geen Nederlands woord voor deze boomsoort.

25

Geslacht 3 Dit geslacht bevat de meeste woorden in het Koromfe. Net als de bovenstaande klasse zijn er ook in deze klasse veel vormen die fonologisch afwijken van de standaardsuffixen. In dit geval zal ik ze niet allemaal bespreken in verband met hun aantal. Er is ook geen duidelijke semantische relatie met de vorm. In geslacht zitten voornamelijk woorden voor dieren en voor lichaamsdelen. (30)

gʊm-dɛ gʊm-a hɛmɛ-dɛ hɛmɛj-a (Rennison 1997: 215)

adelaar adelaars krokodil krokodillen

(31)

pɔm-dɛ

neus

pɔm-a

neuzen

zɛŋ-dɛ

bovenarm

zɛŋ-a

bovenarmen

(Rennison 1997: 215) (32)

sɔm-dɛ sɔm-a pʊl-lɛ pʊl-a (Rennison 1997: 215)

rood rode (mv.) stok stokken

Geslacht 4 Dit is de diminutiefklasse. Alle woorden in dit geslacht verwijzen naar kleine zaken. Dit kunnen onder anderen lichaamsdelen, dieren of planten zijn. Ook woorden voor kinderen zitten in dit geslacht (in plaats van in geslacht 1). Verder kan dit geslacht gebruikt worden om de diminutiefvorm van woorden uit andere klassen te creëren door het suffix van geslacht 4 achter de stam van deze woorden te zetten. Enkele voorbeelden van woorden uit deze klasse zijn gegeven in (33). (33)

26

jer-gʌ jerə-ni bike-ʌŋ bike-ni jɔɔ-ŋa

konijn konijnen meisje meisje klein

jɔɔ-nɛ hɔndə-ga hɔndə-nɪ (Rennison 1997: 224-225)

kleine (mv.) navel navels

Geslacht 5 Dit geslacht bevat onder anderen lichaamsdelen en dingen uit het dagelijks leven als gereedschappen. Ondanks het beperkte aantal voorbeelden dat in de literatuur te vinden is, lijkt het erop dat ook de lichaamsdelen voornamelijk in de dagelijkse sfeer voorkomen. (34)

fɔr-ʊ fɔrə-fɪ j-ʊ jʊ-fɪ (Rennison 1997: 226)

buik buiken hoofd hoofden

(35)

boog (pijl en boog) bogen scheermes scheermessen

tɔ tɔ-fɪ kɔ-ʊ kɔʊ-fɪ (Rennison 1997: 226)

Geslacht 6 In dit geslacht zitten in totaal 7 woorden. 10 Het lijkt er erg op dat deze klasse een subklasse is van geslacht 5, aangezien de suffixen erg overeenkomen. Volgens Rennison (1997: 227) is geslacht 6 wel degelijk een ander geslacht omdat het meervoudssuffix (/-ɪɪ/) lang is. Ik zou echter op basis van de semantische eigenschappen willen beargumenteren dat geslacht 6 onderdeel is van geslacht 5. Alle woorden van dit geslacht hebben ofwel de betekenis een dier uit de dagelijkse sfeer (vee) ofwel van een gebruiksvoorwerp. In (36) zijn de enkelvoudsvormen van alle woorden uit “geslacht 6” weergegeven.

(36)

10

baŋs-ʊ fʊr-ʊ jond-o kabs-ʊ kʊrs-ʊ

speer antilope touw sikkel broek

Als je de meervouden meetelt zijn het er 14.

27

pes-u sund-u (Rennison 1997: 226)

schaap paard

Geslacht 7 Dit geslacht heeft geen meervoud of enkelvoud. Dit geslacht bevat vloeistoffen en andere “massa’s” die geen meervoud hebben. Verder zitten er nog abstracte zaken in als dood of honger. Enkele voorbeelden zijn weergegeven in (37).

(37)

ha-m he-m tɔ-m leŋe-m sɔ-m (Rennison 1997: 227-228)

honger water as schaduw dood

Geslacht 8 Woorden in dit geslacht zijn woorden die verwijzen naar zaken die normaal gesproken in een groot aantal voorkomen. Maar de woorden uit dit geslacht verwijzen naar een individueel object uit een dergelijk grote groep. Voorbeelden zijn weergegeven in (38). (38)

bɔɛ-fɛ bɔ-ɛ jɔnə-fɛ jɔn-ɛ mui-fe mui (Rennison 1997: 199-200)

muskiet muskieten mier mieren rijstkorrel rijstkorrels


Overeenkomsten Het Koromfe heeft twee geslachten die het Supyire ook heeft: een geslacht dat verwijst naar mensen en een diminutiefgeslacht. Het geslacht dat verwijst naar mensen verwijst in beide talen naar mensen in een zeer brede zin van het woord. In beide talen komen in het ‘menselijke geslacht’ ook woorden voor familietermen en beroepen. Beide talen hebben ook een diminutiefgeslacht. Naast het feit dat in beide talen allerlei kleine zaken in dit geslacht 28

voorkomen, is het in beide talen mogelijk om het suffix van het diminutiefgeslacht als diminutiefsuffix te gebruiken voor woorden uit andere geslachten. Verschillen Het meest opvallende verschil tussen het Koromfe en het Supyire is het nominale klassen. Het Koromfe heeft er vijftien en het Supyire heeft er acht. Wat betreft de vorm van de geslachten zijn er geen duidelijke fonologische overeenkomst te zien tussen de suffixen van de verschillende klassen. Zelfs niet tussen de nominale klassen die semantische overeenkomsten vertonen.

3.3. Het Nominaal Klassensysteem van het Nawdm 3.3.1. Achtergrondinformatie


Centraal Togo (ethnologue.com) 145.000 (ethnologue.com) Gur, Central, Northern, Oti-Volta, Yom-Nawdm (ethnologue.com)



14 6 6 2

3.3.3. Morfologie

De nominale klassen worden in het Nawdm uitgedrukt met suffixen.

3.3.4. Vorm

De suffixen hebben een CV structuur. Binnen de klassen vindt wel veel variatie plaats. Voor zover de voorbeelden daarover uitsluitsel kunnen geven zijn deze subklassen die gevormd worden door de variatie niet semantisch gemotiveerd. Geslacht 1 2 3 29

Enkelvoud Niet-telbaar -ʔa -ʔu -de

Meervoud -ba -ʔi -ʔa

4 5 6 7 8

-ka -be -ku

-hi -ʔi -te (-te) -mi

3.3.5. Betekenis

Geslacht 1 Dit geslacht is het menselijk geslacht. In dit geslacht zitten mensen en familietermen. De woorden in dit geslacht verwijzen naar alles wat een mens is. Kinderen en gehandicapten zitten niet in dit geslacht. Des te opvallender is het dat het woord voor lijk wel in dit geslacht zit.

(39)

fɔg-a fɔg-ba s-âʔ sá-m-bá (Fiedler 2012: 571-573)

vrouw (niet echtgenote) vrouwen vader vaders

Geslacht 2 In dit geslacht zitten objecten die lang en slank/dun zijn. Opvallend is dat er in dit geslacht ook dingen zitten die niet tastbaar zijn. Een pad is inderdaad lang en dun, maar het is niet vast te houden zoals een speer of een pijl. Ook opvallend is het woord voor honderd. De vraag is of honderd in deze cultuur wordt ervaren als lang en dun, of dat het hier gaat om een uitzondering aangezien honderd niet op basis van vorm is in te delen, aangezien het geen duidelijke uiterlijke kenmerken heeft. (40)

fi:m-u fi:m-i hur-u hur-i lɛm-u lɛm-i (Fiedler 2012: 576)

30

pijl (pijl en boog) pijlen pad paden honderd honderden (meervoud van honderd)

Geslacht 3 In dit geslacht komen voornamelijk dingen voor die hard en rond zijn. Voorbeelden zijn weergegeven in (41) en (42). Echter, door naar de voorbeelden te kijken zou het ook kunnen dat dit een groep is met woorden die verwijzen naar dingen uit de natuur. En dan vooral dingen uit de natuur die constant zijn. Kijkend naar de voorbeelden in (41) en (42) zijn dit allemaal zaken die als vanzelfsprekend in de natuur zijn. (41)

tan-de tan-a kɔle:-re kɔle-a (Fiedler 2012: 577-578)

steen stenen ei eieren

“Natuur”: (42)

du:r-e du:r-a kɛ:r-e kɛ:r-a (Fiedler 2012: 577-578)

berg bergen het droge seizoen droge seizoenen

Geslacht 4 De meeste woorden in dit geslacht hebben de eigenschap scherp te zijn. Dit kunnen scherpe objecten zijn zoals een mes (44) maar ook dieren met een angel of een snavel, waardoor ze in staat zijn te steken (45). Verder zit het woord voor kind in dit geslacht (43) en dus niet in het geslacht voor mensen. Op basis van de voorbeelden die gegeven zijn in Fiedler (2012) zou het ook een klasse kunnen zijn met kleine dingen. Bijvoorbeeld woorden voor kleine hond of maan. Bij het Koromfe zat maan opvallend genoeg in de klasse van kleine dingen. Het is zelfs zo dat dit geslacht als diminutief kan worden gebruikt. En dit is een eigenschap die de geslachten voor kleine dingen in andere talen ook hebben. Ik zou daarom willen beargumenteren dat het hier meer gaat om een geslacht voor kleine dingen en dat de eigenschap van scherp vooral komt door de selectie van voorbeelden. (43)

bu-ga bi-i (Fiedler 2012: 579-580) (44)

31

ȷu-ga ȷu-i

kind kinderen

mes messen

(Fiedler 2012: 579-580) (45)

nam-ga nam-i kɔr-ga kɔr-i (Fiedler 2012: 579-580)

schorpioen schorpioenen kip kippen

Geslacht 5 In dit geslacht zitten ronde dingen. Voorbeelden hiervan zijn weergegeven in (46). Verder komen in dit geslacht woorden voor dieren en planten voor. De planten in deze klasse zijn voornamelijk bomen. In (47) zijn voorbeelden weergegeven van dieren en planten. (46)

nim-be ni:n-i bade-be vad-i (Fiedler 2012: 581-582)

oog ogen gat gaten

Dieren en planten: (47)

na:g-be ne:g-i tom-be tom-ni (Fiedler 2012: 581-582)

koe koeien irokoboom (boomsoort) irokobomen

Geslacht 6 Dit geslacht bevat objecten die een ruimte omsluiten. Het gaat dus om zaken die een holte vormen. De voorbeelden in geven hier een goed voorbeeld van. Verder zitten in dit geslacht woorden voor klein vee zoals te zien is in voorbeeld (49). (48)

32

bo:-gu bo:-ni disa-ku

mok mokken hut

disag-ni (Fiedler 2012: 583)

hutten

(49)

geit geiten schaap schapen

bur-gu bur-i fɛ:-gu fɛ-i (Fiedler 2012: 583)

Geslacht 7 Dit is een bijzonder geslacht. Dit geslacht bevat een grote verscheidenheid aan woorden die niet konden worden ingedeeld in een van de andere klassen. Een paar voorbeelden hiervan zij weergegeven in (50). Verder kan dit geslacht worden gebruikt om de augmentatief te maken van een woord uit een ander geslacht door het suffix van dit geslacht achter de stam van dat woord te plakken. Verder kan het meervoudssuffix van dit geslacht (/-te/) worden gebruikt bij woorden zonder meervoud. Van sommige woorden is het duidelijk waarom ze geen meervoud hebben zoals het woord voor duister (52), maar voor andere woorden is dit een stuk minder duidelijk zoals bij het woord voor foto (52). Een mogelijke verklaring is dat het woord voor foto een leenwoord is uit een westerse taal (waarschijnlijk het Frans). (50)

wa:m-gu wa:m-te fɛri-gu fɛri-te (Fiedler 2012: 584)

aap apen mand manden

(51)

ba:-gu ba:-te (Fiedler 2012: 585)

grote hond (van ba:-ga) grote honden

ɲɛ:-te fɔ-te (Fiedler 2012: 586)

duister foto

(52)

Geslacht 8 33

Dit geslacht is voor de vloeistoffen, massa’s (zoals zand) en abstracte zaken als honger (53). De woorden in dit geslacht hebben als gemeenschappelijke eigenschap dat ze geen meervoud hebben. ɲa:l-m kɔ-m to:-m (Fiedler 2012: 587) (53)

water honger as

Het –be/-te geslacht. In de literatuur zijn maar zeven woorden uit deze klasse te vinden (Fiedler 2012: 582). Zes van de zeven voorbeelden zijn bomen. Het andere woord is een boon. Het heeft dus allemaal met planten te maken. Op basis van deze semantische kenmerken en op basis van de suffixen is het goed voor te stellen dat geslacht 6 een subklasse is van geslacht 5. In geslacht 5 zitten namelijk ook veel bomen. Van beide klassen zijn de enkelvoudssuffixen gelijk. Alleen de meervoudssuffixen verschillen. In voorbeeld (54) heb ik de enkelvoudsvormen weergegeven van alle woorden van geslacht 6 uit de literatuur. (54)

vog-be ta:m-be gom-be tin-be ti:-be baŋjam-be do:-be (Fiedler 2012: 582)

bombax (boomsoort) mangoboom kapok (boomsoort) kalebasboom boom oliepalm broodboon


Overeenkomsten Net als het Supyire heeft deze taal een geslacht met woorden die naar mensen verwijzen. Verder heeft Het Nawdm ook geslachten die kunnen worden gebruikt als diminutief en augmentatief. Verschillen

34

Over het algemeen valt op dat in het Nawdm de nominale klassen veel meer op uiterlijke vorm gericht zijn dan in het Supyire (en de andere talen die in dit hoofdstuk zijn beschreven) het geval is. Bijvoorbeeld een klasse met ronde zaken, scherpe zaken of zaken die een ruimte insluiten. Dit komt niet duidelijk naar voren in de andere talen.

35

4. Nominale klassensystemen in twee Bantoetalen Hierboven is het Supyire vergeleken met talen uit de eigen taalfamilie. Hierdoor is een beeld ontstaan van hoe het nominale klassensysteem van het Supyire eruit ziet ten opzichte van dat van eigen taalfamilies. Hier zijn enkele overeenkomsten en verschillen gevonden. Door dit hoofdstuk over Bantoetalen wordt het Supyire vanuit een breder perspectief bekeken. In dit hoofdstuk worden talen bekeken die ver van het Supyire, zoals te zien is in Figuur 2 uit het eerste hoofdstuk. Door het Supyire te vergelijken met Bantoetalen, ontstaat een beeld van welke eigenschappen uit het Supyire ook in andere taalfamilies voorkomen.

4.1. Het Nominaal Klassensysteem van het Swahili 4.1.1. Achtergrondinformatie

Locatie

Zanzibar en de oostkust van het vaste land van Afrika: voornamelijk Tanzania (ethnologue.com)

Aantal sprekers

15.437.390 (ethnologue.com)

Plaats in de taalfamilie

Bantoid, Southern, Narrow Bantu, Central, G, Swahili (G.42) (ethnologue.com)

4.1.2. Eigenschappen


14 7 7 0

4.1.3. Morfologie

In het Swahili worden de geslachten uitgedrukt met een prefix. Verder treedt er agreement op tussen de demonstratives en het nomen. Er treedt geen agreement op tussen het nomen en adjectieven.

4.1.4. Vorm

Geslacht 36


Meervoud

1 2

mm-

wami-

3

ji-

ma-

4

ki-

vi-

5

n-

n-

6

u-

n-

7

u-

ma-

Voor de woorden in geslacht 3 geldt dat het enkelvoudsprefix (-ji) in de meeste gevallen blijft staan bij het vormen van het meervoud. Dit betekent dat het meervoudsprefix voor het enkelvoudsprefix wordt geplaatst. In (55) staan enkele voorbeelden. In andere gevallen wordt het enkelvoudsprefix totaal weggelaten zoals te zien is in (56). enkelvoud (55) ji-na ji-bwa (Loogman 1965: 28-29)

meervoud ma-ji-na ma-ji-bwa

naam grote hond

enkelvoud (56) kosa sikio (Loogman 1965: 30)

meervoud ma-kosa ma-sikio

fout oor

4.1.5. Betekenis

Geslacht 1 In dit geslacht zitten woorden die verwijzen naar mensen. Net als in eerder besproken talen verwijst het naar mensen in een zeer brede zin. Ook familierelaties, beroepen/functies en namen voor inwoners van landen komen voor in dit geslacht. In (57) zijn een paar voorbeelden gegeven. (57)

m-hollandi

Nederlander

wa-hollandi

Nederlanders

m-ume

echtgenoot

wa-ume

echtgenoten

(Loogman 1965: 20) In dit geslacht zitten ook woorden voor dieren zoals te zien in (58). Dit doet vermoeden dat deze klasse voornamelijk voor levende (Eng. animate) zaken is. Voor de woorden voor dieren 37

geldt dat voor het meervoud en het enkelvoud dezelfde vorm wordt gebruikt. In de meeste gevallen ontbreekt ook een prefix. Het geslacht is in die gevallen af te leiden met behulp van andere woorden die congrueren met het nomen. In voorbeeld (58) is te zien dat simba zowel leeuw als leeuwen betekent. Door de keuze van het aanwijzend voornaamwoord (huyu of huwa) is te zien of het om het meervoud of om het enkelvoud gaat. (58)

huyu simba deze leeuw huwa simba deze leeuwen (Loogman 1965: 22-23, 66-67)

Geslacht 2 Geslacht 2 heeft veel woorden uit uiteenlopende woordcategorieën. De vier belangrijkste worden hier besproken. Ze hebben allemaal gemeen dat ze woorden bevatten die veel voorkomen in het dagelijkse leven. In geslacht 2 komen woorden voor die verwijzen naar planten. Alleen woorden voor vruchten zitten niet in dit geslacht. Zie (59) voor enkele voorbeelden (59)

m-nyanya mi-nyanya m-gomba mi-gomba (Loogman 1965: 25)

tomatenplant tomatenplanten bananenboom bananenbomen

In dit geslacht zitten ook veel woorden voor dagelijkse gebruiksvoorwerpen zoals gereedschappen en wapens (60). (60)

m-sasa mi-sasa m-shale mi-shale (Loogman 1965: 26)

schuurpapier schuurpapier pijl (pijl en boog) pijlen

De derde categorie van woorden in geslacht 3 zijn lichaamsdelen. Dit is niet beperkt tot ledematen of delen van menselijke lichamen, zoals te zien in voorbeelden (70) (61)

38

m-shipa m-oyo m-leli m-kono

zenuw, bloedvat hart staartveer (van een haan) hand, arm

(Loogman 1965: 26)

In dit geslacht zitten ook woorden voor zogenaamde ‘fenomenen’. Het gaat hier om zaken uit de natuur die als vanzelfsprekend worden beschouwd en waar je als mens weinig invloed op hebt. Enkele voorbeelden zijn weergegeven in (62). (62)

m-waka m-kondo m-oshi m-wujiza (Loogman 1965: 26)

jaar stroming van een rivier rook wonder

Geslacht 3 De woorden in dit geslacht verwijzen naar grote dingen. Groot is hier een vrij ruim begrip, aangezien het ook zaken bevat die niet fysiek groot zijn, maar wel van groot belang zijn. De woorden die verwijzen naar zaken van groot belang zijn vaak afgeleid van werkwoorden, en hebben alleen een meervoudsvorm. In (63) worden van beide soorten voorbeelden gegeven. (63)

ji-tu ji-to ma-isha ma-pendo (Loogman 1965: 29-30)

reus grote rivier leven liefde

Geslacht 4 In dit geslacht zitten de woorden voor kleine dingen, zoals in (64). (64)

ki-atu vi-atu (Loogman 1965: 32-34)

schoen schoenen

Tevens kan dit geslacht worden gebruikt als diminutief. Door woorden uit andere geslachten in dit geslacht te plaatsen wordt het verkleinwoord gerealiseerd. Dit is geïllustreerd in Tabel 8. Tabel 8 Voorbeeld van hoe een diminutief gevormd kan worden

basisvorm (regulier n-dugu (5) 39

verkleinwoord ki-dugu

betekenis broertje

m-shale (2) ji-no (3)

ki-shale ki-ji-no

pijltje (pijl en boog) tandje

Ook woorden die verwijzen naar zieke mensen of mensen met een beperking komen in dit geslacht, in plaats van in het geslacht voor mensen. De woorden voor ziektes en beperkingen zitten ook in dit geslacht. Voorbeelden van woorden in dit geslacht zijn gegeven bij (65). (65)

ki-lema ki-pindupindu (Loogman 1965: 32-34)

kreupel persoon cholera

Geslacht 5 In Loogman (1965) worden geen duidelijke semantische eigenschappen genoemd met betrekking tot de woorden in deze klasse. Volgens Loogman zitten in deze klasse vooral monosyllabische woorden en leenwoorden. Opvallend is dat veel woorden (van zowel de monosyllabische als de leenwoorden) verwijzen naar zaken uit de natuur, en in de meeste gevallen naar dieren. In (66) voorbeelden van de monosyllabische woorden en in (67) van enkele leenwoorden. Helaas is op basis van de literatuur niet te achterhalen wat de oorsprong is van deze woorden. (66)

n-zi n-so (Loogman 1965: 35)

vlieg nier

(67)

maïs(korrel) nummer

n-afaka n-amba (Loogman 1965: 36)

Geslacht 6 Dit geslacht bevat veel verschillende woorden die samen geen duidelijke semantische categorie vormen. Enkele voorbeelden zijn weergegeven in (68). De enige semantische categorie die te onderscheiden zijn landnamen, zoals te zien is in (69). (68)

u-chu u-panga u-mati (Loogman 1965: 38-39)

genegenheid zwaard menigte

(69)

Europa

40

u-laya

u-nguja u-swahili u-faransa (Loogman 1965: 38)

Zanzibar Swahililand Frankrijk

Geslacht 7 Woorden in dit geslacht zijn abstracte woorden die over het algemeen verwijzen naar eigenschappen. Voor de meeste woorden uit dit geslacht geldt dat ze alleen een meervoudsvorm of alleen een enkelvoudsvorm hebben. Enkele voorbeelden in (70). (70)

u-zuri u-cache u-vivu (Loogman 1965: 40-41)

schoonheid schaarste luiheid


Overeenkomsten Net als het Supyire heeft het Swahili een diminutiefklasse voor kleine objecten en een augmentatiefklasse voor grote objecten. In zowel het Supyire en het Swahili kunnen deze klassen ook gebruikt worden om te verwijzen naar de respectievelijk kleine of grote versie van een nomen uit een andere klasse. Het Swahili heeft net als het Supyire een klasse voor mensen en dieren. Net als in het Supyire is mensen hier een vrij breed begrip. Het verwijst zowel naar fysieke personen als naar zaken zoals beroepen of functies

Verschillen In tegenstelling tot het Supyire heeft het Swahili geen aparte klasse voor ontelbare of abstracte zaken. Geslacht 7 uit het Swahili is enigszins vergelijkbaar met de ontelbare klassen uit het Supyire, aangezien in deze klasse abstracte zaken bevat die vaak alleen een enkelvoudsvorm of een meervoudsvorm hebben, en niet allebei. Woorden uit geslacht 7 in het Swahili kunnen echter wel een meervoudsvorm en een enkelvoudsvorm hebben. Een meer oppervlakkig verschil is dat het Swahili de nominale klassen uitdrukt met een prefix en het Supyire met een suffix. 41

4.2. Het Nominaal Klassensysteem van het Kol Het Kol heeft voor een Bantoetaal een vrij uniek systeem. Het is namelijk erg verarmd en heeft daardoor relatief weinig nominale klassen. De reden dat deze (wat nominale klassen betreft) atypische taal is gekozen voor deze scriptie is dat van deze taal een goede en beschikbare documentatie bestond. 4.2.1. Achtergrondinformatie

Locatie

Zuid Kameroen (ethnologue.com)

Aantal sprekers

12.000 (ethnologue.com)

Plaats in de taalfamilie

Bantoid, Southern, Narrow Bantu, Northwest, A, Makaa-Njem (A.832) (ethnologue.com)

4.2.2. Eigenschappen


10 5 5 0

4.2.3. Morfologie

De nominale klassen worden uitgedrukt met een prefix.

4.2.4. Vorm

Veel enkelvoudsvormen hebben geen prefix (‘Ø’). Dit is te verklaren door het feit dat het nominale klassensysteem in het Kol zwaar aan erosie onderhevig is (Henson 2007). Dit is ook te zien aan de klassen waar nog wel een prefix is. Bij het enkelvoud van geslacht 1 is bijvoorbeeld te zien dat zowel de prefixen mw- als m- voorkomen, waarbij de laatste de gereduceerde vorm is van de eerste. Bovendien is het aantal nominale klassen in deze taal relatief laag, in vergelijking met andere Bantoetalen, wat er eventueel op zou kunnen wijzen dat er enkele klassen zijn verdwenen. Tabel 9 De prefixen in het Kol.

Geslacht


Meervoud

1

Ø/mw-/m-

bo-

2

Ø

mè-

42

3

d-/e-/lè-/Ø

mò-/m-

4

Ø

bè-

5

Ø

6

m-

4.2.5. Betekenis

Tabel 9 uit de vorige paragraaf geeft aan dat er van geslacht 5 geen meervoud is en van geslacht 6 geen enkelvoud. De meervouden van geslacht 5 worden gevormd met het meervoudsprefix van geslacht 3. Voor de enkelvouden van geslacht 6 wordt het prefix van het enkelvoud van geslacht 4 gebruikt. De verschillende nominale klassen waarbij de prefix onherkenbaar is zijn van elkaar te onderscheiden door de lidwoorden. Er vindt namelijk agreement plaats tussen de nominale klasse en de determiners of de demonstratives. Bijna elke nominale klasse heeft immers een unieke determiner en demonstratief.

Geslacht 1 In de nominale klassen 1 en 2 komen woorden voor die verwijzen naar mensen. Enkele voorbeelden zijn weergegeven in (80). Ook komen dieren veel voor in dit geslacht. Voorbeelden hiervan zijn (81). Tot slot zijn er een paar inanimate zaken in dit geslacht (82) (80)

mw-àrá bw-àrá m-ùr bw-ùr (Henson 2007: 63)

vrouw (niet echtgenote) vrouwen persoon personen

(81)

kúbɔ bò-kúbɔ ʃû bò-ʃû (Henson 2007: 63)

kip kippen vis vissen

(82)

koekje koekjes

wàl bò-wàl (Henson 2007: 64)

Geslacht 2

43

Woorden uit dit geslacht hebben geen duidelijke semantische overeenkomsten (Henson 2007). In (83) is een overzichtje gegeven van enkele woorden die in dit geslacht voorkomen om te illustreren hoe uiteenlopend de betekenissen zijn van de woorden in deze klasse. (83)

mbì njà njab njônd (Henson 2007: 66)

soort ingewanden huis reis

Geslacht 3 Veel woorden in dit geslacht verwijzen naar lichaamsdelen waarvan in (84) wat voorbeelden zijn gegeven. Verder verwijzen woorden in dit geslacht naar bomen en planten. Hiervan zijn in (85) wat voorbeelden gegeven. (84)

jo mò-jò d-û m-û (Henson 2007: 67)

tand tanden neus neuzen

(85)

zoete aardappel zoete aardappelen palmboom palmbomen

è-bùrà mò-bùrà è-lət mò-lət (Henson 2007: 67)

In dit geslacht zitten ook woorden voor vloeistoffen. Deze dragen altijd het meervoudsprefix en komen niet in het enkelvoud voor. Voor vloeistoffen is het immers niet mogelijk om een onderscheid te maken tussen meervoud en enkelvoud. (86)

mò-díbó mò-ncì (Henson 2007: 68)

water bloed

Geslacht 4 Dit is het geslacht voor niet levende ( inanimate) dingen. Dit gaat van concrete dingen als het woord voor boerderij (zie voorbeeld 87) tot abstracte zaken zoals het woord voor 44

spreekwoord (87). Er zijn enkele gevallen waarin woorden voor levende zaken in dit geslacht voorkomen (88): (87)

fame befaamd kèkènà bè-kèkènà (Henson 2007: 73)

boerderij boerderijen spreekwoord/gezegde spreekwoorden/gezegden.

(88)

kind kinderen

kág bè-kág (Henson 2007: 73)

Geslacht 5 Alle woorden in dit geslacht zijn enkelvoud. Dat wil niet zeggen dat de woorden uit deze klasse geen meervoud hebben. Het meervoud wordt gevormd door klasse zes. Het meervoudsprefix van geslacht 3 wordt gebruikt om het meervoud te vormen van de woorden uit deze klasse, zoals te zien is in voorbeeld (89). Semantisch hebben de verschillende woorden uit deze klasse geen duidelijke overeenkomsten. (89)

kwád mò-kwád fòg mò-fòg (Henson 2007: 75)

dorp dorpen wijsheid (Eng. Wisdom) wijsheden

Geslacht 6 Alle woorden in dit geslacht zijn meervoud. Het is echter wel mogelijk om de woorden in het enkelvoud te zetten. Dit gebeurt met het prefix van klasse zeven (het enkelvoudsprefix van geslacht 4). In Henson (2007) wordt geen semantische eigenschap benoemd die alle woorden uit dit geslacht delen, maar op basis van de voorbeelden lijkt het erop dat alle woorden uit dit geslacht verwijzen naar dingen uit de natuur, met name onderdelen van planten. In (90) worden enkele voorbeelden gegeven. (90)

45

búúmb m-púúmb bùmó m-pùmó bàanj

palmtak palmtakken vrucht vruchten bamboestok

m-pàanj (Henson 2007: 76)

bamboestokken


Overeenkomsten Net als in het Supyire is er in het Kol een geslacht dat verwijst naar mensen. Een verschil tussen het menselijke geslacht in het Supyire en in het Kol, is dat er in het Supyire uitsluitend dingen in deze klasse zitten die naar mensen verwijzen. In het Kol komen in het menselijke geslacht ook woorden voor dieren en andere zaken voor. In het Kol zit het woord voor kind niet in de klassen met mensen maar verassend genoeg in het geslacht van inanimate zaken. In het Supyire komt het woord voor kind ook niet voor in de klasse voor mensen. Blijkbaar worden in beiden talen/culturen kinderen niet gezien als volwaardige mensen. Verschillen Een van de opvallendste verschillen tussen het Supyire en het Kol, is dat de nominale klasse in het Supyire wordt uitgedrukt met een suffix en in het Kol met een prefix. In het Kol zijn, in tegenstelling tot in het Supyire, geen klassen voor niet-telbare zaken. Het Supyire heeft twee aparte nominale klassen voor niet telbare woorden als stofnamen of woorden voor grote massa’s (bijenzwermen). In het Kol zijn er geen aparte geslachten hiervoor, maar zijn er binnen de reguliere geslachten woorden die alleen in het meervoud voorkomen omdat ze niet-telbaar zijn. In de paragraaf over geslacht 3 is dit al aangehaald.

46

5. Discussie In dit hoofdstuk zal ik de resultaten uit de hoofdstukken 2, 3 en 4 met elkaar in verband brengen. In de voorgaande hoofdstukken zijn de talen afzonderlijk vergeleken met het Supyire. In dit hoofdstuk zal ik proberen om deze vergelijkingen te generaliseren en de Gurfamilie en de Bantoefamilie te vergelijken met het Supyire. Door te kijken welke betekeniseigenschappen gedeeld worden en welke niet, zal de onderzoeksvraag - “hoe verhoudt het nominaal klassensysteem van het Supyire zich tot dat van andere talen?” worden beantwoord. Door deze vraag te beantwoorden, heb ik ook geprobeerd een algemener inzicht te verwerven van hoe nominale klassen werken en welke eigenschappen ervan tussen talen overeen komen en welke eigenschappen verschillen, waarbij ik in deze scriptie vooral heb gekeken naar de betekeniseigenschappen. Bij de vergelijking van de taalfamilies met het Supyire zal worden uitgegaan van de gegevens uit Tabel 10. In deze tabel is weergegeven welke eigenschappen uit het Supyire ook voorkomen in Gurtalen (Cerma, Koromfe en Nawdm) en de Bantoetalen (Swahili en Kol). In deze tabel betekenen de plusjes (“+”) dat een geslacht in beide talen voorkomt. Dit betekent niet dat in beide talen exact dezelfde woorden voorkomen in beide geslachten, maar dat dezelfde semantische categorieën voorkomen in beide geslachten. Een plusmin (“+/-“) betekent dat de taal een klasse heeft met enigszins vergelijkbare geslachten, maar dat er toch duidelijke verschillen zijn. Bijvoorbeeld dat het geslacht in de ene taal nog meer semantische categorieën heeft. Het Cerma heeft bijvoorbeeld een geslacht voor niet telbare abstracte zaken met woorden voor zaken als oorlog en prijs. “Stofwoorden” zitten bij het Cerma in hetzelfde geslacht als de schenkbaarheden (Eng. pourables) Om die reden is er bij het Cerma twee keer een plusmin. Een minteken (“-“) betekent dat een vergelijkbaar geslacht niet in de betreffende taal voorkomt.

Tabel 10 Overzicht van overeenkomsten met het Supyire

mensen en dieren Cerma + Koromfe + Nawdm + Swahili + Kol +

"stofwoorden" en abstracte augmentatief Diminutief zaken +/+ +/+/+ + -

"pourables" +/-

5.1. Gur Binnen de Gurfamilie valt op dat het klassensysteem van het Nawdm anders is dan dat van het Koromfe en het Cerma. Het Nawdm is veel sterker gericht op de vorm van het object dat door het nomen wordt aangeduid. Het Nawdm heeft onder andere klassen voor lange dunne objecten, ronde objecten en scherpe objecten. Het lijkt er dus op dat de klasse waarin een woord voorkomt sterk afhangt van de vorm van het object. Het Cerma en het Koromfe komen 47

wel redelijk overeen. Beide talen hebben klassen waarin zowel lichaamsdelen zitten als planten en dieren. Tussen deze klassen is niet een duidelijk betekenisverschil te vinden. 5.1.1. Gur vs. Supyire

Het klassensysteem van het Supyire verschilt veel van de andere onderzochte talen uit de Gurfamilie. Het Supyire heeft een diminutiefgeslacht en een augmentatiefgeslacht. Alleen in het Koromfe is een diminutiefgeslacht te vinden, maar voor de rest zijn deze geslachten uniek onder de onderzochte Gurtalen. Elke onderzochte Gurtaal had minstens één geslacht voor niet telbare dingen. Het Supyire heeft een geslacht voor niet-telbaarheden en voor vloeistoffen. Niet telbaarheden zijn zaken als grote hoeveelheden kleine dingen, bijvoorbeeld zout of zand of andere namen voor materialen. Het Cerma heeft ook twee geslachten voor niet-telbaarheden. In het Cerma vallen vloeistoffen, massa’s en stofnamen in één geslacht. Het andere niet-telbare geslacht in het Cerma bevat abstracte woorden. Het Nawdm en het Koromfe hebben beiden maar één geslacht waar alle niet-telbaarheden in worden ingedeeld. Alle onderzochte talen in het Gur (incl. Supyire) hebben een geslacht voor mensen. In dit geslacht zitten ook dieren.

5.2. Bantoe De twee onderzochte Bantoetalen hebben onderling geen duidelijke overeenkomsten. Een oorzaak hiervan kan zijn dat het klassensysteem van het Kol al flink geërodeerd is. Het enige geslacht dat beide Bantoetalen gemeen hebben, is het geslacht voor mensen en dieren. 5.2.1. Bantoe vs. Supyire

Het is opmerkelijk dat het diminutiefgeslacht en het augmentatiefgeslacht zowel voorkomen in het Supyire als in het Swahili. Dit verschijnsel komt kennelijk in verschillende taalfamilies voor. Verder komt zowel in het Supyire als in alle onderzochte Bantoetalen een geslacht voor met mensen en dieren. Door het gebrek aan overeenkomsten tussen de Bantoetalen is het echter niet mogelijk om veel meer te zeggen over de relatie tussen Bantoetalen en het Supyire.

5.3. Algemeen Van de onderscheidende eigenschappen voor klassensystemen (geslacht, animacy, vorm en grootte DiGarbo (2014) ) komen in de onderzochte talen animacy, vorm en grootte terug. In het Supyire zijn ze alle drie relevant. Het geslacht met mensen en dieren onderscheidt zich van andere geslachten door animacy. Welke woorden in het diminutiefgeslacht en in het augmentatiefgeslacht voorkomen wordt bepaald door de grootte en voor de toewijzing aan het geslacht voor vloeistoffen en het geslacht voor massa’s en stofnamen is de uiterlijke vorm van toepassing. Het is dus niet noodzakelijk dat er in één taal slechts één eigenschap relevant is voor de indeling van de klassen. 48

In het Nawdm is vooral vorm van de referenten een belangrijk kenmerk voor de indeling in klassen. Deze taal heeft bijvoorbeeld klassen voor harde en ronde zaken, scherpe zaken en lange en smalle zaken. In de andere Gur talen is waarschijnlijk animacy een belangrijke eigenschap, aangezien er verschillende geslachten zijn waar flora en fauna en lichaamsdelen in voorkomen. Het is alleen lastig om voor deze talen formele betekeniseigenschappen te formuleren die het verschil tussen de klassen beschrijven. De enige betekeniseigenschap die in de onderzochte talen nergens van belang was, was geslacht. In geen enkele taal werd het onderscheid tussen twee klassen bepaald door het geslacht van de mensen in die klasse.

5.4. Variatie in klassensystemen Een ander opmerkelijk gegeven aan de nominale klassen in Afrikaanse talen is dat het bestaan van een nominaal klassensysteem wel generaliseerbaar is voor de Gurfamilie en de Bantoefamilie, maar dat het aantal klassen en de inhoud van dit systeem kan verschilt tussen verschillende talen van de familie. De talen van de Gurfamilie verschillen onderling veel, ondanks het feit dat ze van dezelfde prototaal afkomstig zijn. Het is echter niet ongewoon dat nominale klassensystemen veranderen over de tijd. Een extreem voorbeeld is de Kwa-familie. In deze familie van talen uit West Afrika zijn de nominale klassen zo goed als verdwenen (Good 2012). Ook het Kol (sectie 4.2.) is een voorbeeld van een taal waar het klassensysteem flink is geërodeerd. Een mogelijke verklaring voor de erosie van het klassensysteem is intensief taalcontact met talen zonder klassensystemen of met een sterk vereenvoudigd klassensysteem zoals bij de meeste Europese talen. Maar echt duidelijke aanwijzingen dat dit het geval zou zijn, zijn er niet (Good 2012).

6. Conclusie In deze studie zijn de nominale klassensystemen van verschillende Niger-Congotalen bekeken om te kijken in hoeverre het nominale klassensysteem van het Supyire daarmee overeenkomt of verschilt. Het geslacht dat het Supyire met alle andere onderzochte talen gemeen heeft is het geslacht voor mensen en dieren. Dit lijkt in de Niger-Congotalen een geslacht te zijn dat veel voorkomt ondanks dat de andere geslachten flink verschillen tussen de talen. Verder is het opvallend dat twee talen uit verschillende families (het Supyire en het Swahili) allebei een diminutiefgeslacht en een augmentatiefgeslacht hebben. Met deze twee geslachten komt het Supyire overeen met een taal uit een andere familie, terwijl andere talen uit de Gurfamilie deze geslachten bijna niet hebben. Verder is op de onderzoeksvraag hoe het nominale klassensysteem van het Supyire zich verhoudt tot dat van andere talen geen duidelijk antwoord te geven. Daarvoor zijn de data die in deze studie gevonden zijn te diffuus. Het is niet mogelijk om duidelijke overeenkomsten en

49

verschillen aan te wijzen tussen het Supyire en andere Gur talen of het Supyire en Bantoetalen.

Referenties AIKHENVALD, ALEKSANDRA. 2000. Classifiers : a typology of noun categorization devices. Oxford studies in typology and linguistic theory; Oxford linguistics. Oxford, New York. Oxford University Press. CARLSON, ROBBERT. 1994. A grammar of Supyire. Mouton Grammar Library. 14. Berlijn. Mouton de Gruyter CORBETT, GREVILLE. 1991. Gender. Cambridge. Cambridge University Press. CORBETT, GREVILLE. 2013. Sex-based and Non-sex-based Gender Systems. The world atlas of language structures online. Ed. By Matthew S. Dryer and Martin Haspelmath. Leipzig. Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. http://wals.info/chapter/31 DI GARBO, FRANCESCA, 2014. Gender and its interaction with number and evaluative morphology: An intra- and intergenealogical typological survey of Africa. Stockholm. Stockholm University. FIEDLER, INES. 2012. Nawdm. In Noun class systems in Gur languages Vol II, ed. By Gudrun Miehe, Brigitte Reineken, Kerstin Winkelmann. Keulen, Rüdiger Köppe Verlag. 566-601 GOOD, JEFF. 2012. How to become a “Kwa” noun. Morphology. 22.293-335. HENSON, BONNIE JEAN. 2007. The Phonology and Morphosyntax of Kol. Proefschrift Berkeley, UC. LOOGMAN, ALFONS. 1965. Swahili grammar and syntax. Pittsburgh. Duquesne University Press. MIEHE, GUDRUN. ‘Cerma (Gouin)’ Noun Class Systems In Gur languages Vol I. , ed. By Gudrun Miehe, Kerstin Winkelmann. Keulen, Rüdiger Köppe Verlag, 2007: 23-62. RENNISON, JOHN. 1997. Koromfe. Londen. Routledge. SEIFART, FRANK. 2005. The structure and use of shape-based noun classes in Miraña. MPI series in Psycholinguistics 32.

50

Noun Classes in het Supyire

Recommend Documents