NOTITIE GEBIEDSDEALS INTEGRAAL PLAN REEUWIJKSE PLASSEN EN VEENWEIDEN. Varen en beleven in de Reeuwijkse plassen en veenweiden

NOTITIE GEBIEDSDEALS

INTEGRAAL PLAN REEUWIJKSE PLASSEN EN VEENWEIDEN

Varen en beleven in de Reeuwijkse plassen en veenweiden 12-06-2014.

CONCEPT


Inhoud 1. REEUWIJKSE PL ASSEN EN VEENWEIDEN ....................................................................3 1.1. Reeuwijkse plassen en veenweiden, een ‘landgoed’....................................................3 1.2. Behoud en ontwikkeling.....................................................................................................3 1.3. Integrale planvorming en een opengesteld landgoed...................................................3 1.4. Toekomstperspectief..........................................................................................................4 1.5. Vervolg..................................................................................................................................4 2. RECREATIEF ROUTENETWERK .........................................................................................6 2.1. Varen en beleven................................................................................................................6 ‘s Gravenbroekse plas............................................................................................................7 Groot Vogelenzang..................................................................................................................7 Plas ’s Gravenkoop .................................................................................................................8 Nieuwenbroek en Kalverbroek..............................................................................................9 Vrijhoef ....................................................................................................................................11 Klein Elfhoeven ......................................................................................................................12 Elfhoeven ................................................................................................................................12 2.2. Aansluiting plassengebied in de regio...........................................................................13 3. KWALITEITSIMPULS GROENGEBIED TWAALFMORGEN ...........................................15 4. UITBOUW GROENPARTICIPATIE EN VRIJWILLIGERSINZET....................................16 4.1. Beheersamenwerking en uitbouw vrijwilligersbeheer.................................................16 4.2. Delen van kennis en ervaring.........................................................................................16 4.3 Educatie en voorlichting....................................................................................................17 5. GERAAMDE INVESTERINGEN ...........................................................................................18 COLOFON ....................................................................................................................................21 Bijlage: - Overzicht projecten en kosten Op verzoek beschikbaar: - Voorstudies en haalbaarheidsramingen van projecten - Toekomstbeeld recreatiegebied en daghaven Twaalfmorgen

2


1. REEUWIJKSE PLASSEN EN VEENWEIDEN 1.1. Reeuwijkse plassen en veenweiden, een ‘landgoed’ De Reeuwijkse Plassen v ormen een uniek gebied in het Groene Hart v an Nederland. De 750 hectare plassen, voor driekwart grenzend aan Hollandse v eenweiden, zijn v an grote cultuurhistorische en landschappelijke waarde. Het gebied is mede daardoor van groot belang v oor natuur en recreatie. De oostzijde v an de plassen en de aansluitende veenweiden v ormen een belangrijke ecologische v erbinding en is Natura 2000 gebied. Plassen en omliggende v eenweiden zijn daarin, in onderlinge samenhang, van belang v oor f lora en f auna. Ook de recreatie speelt een rol in het gebied, maar niet zonder een zorgv uldige inpassing, en met gepaste terughoudendheid, in het belang van natuur en landschap. de

Door hun bijzondere ontstaansgeschiedenis vanuit de veenwinning sinds de 17 eeuw, zijn de Reeuwijkse plassen v oor 80% in particulier bezit. De percelen langs en in de plassen omv atten zowel eigendommen land als water(bodem). De eigenaren zijn meestal bewoners of gebruikers v an percelen met een recreatiev e bestemming, al dan niet met een verblijf. Naast de v ele particuliere eigenaren is er ook een v iertal stichtingen met eigendom in de plassen. Al deze particulieren en de (ANBI-)stichtingen koesteren en beschermen het landschap en de natuur van de plassen. Voeg daarbij nog eens de v eenweiden rond de plassen en met name aan oostzijde en zuidzijde, waar ze v rijwel geheel in handen zijn van Staatsbosbeheer en Natuurboerderij Stein. Tezamen v ormt dit gebied, de Reeuwijkse Plassen met de omliggende Veenweiden, als het ware één groot landgoed. Een gebied met nat en droog, met waardev olle én gewaardeerde natuur en landschap, in het hart van Zuid Holland.

1.2. Behoud en ontwikkeling Voor het beheer v an dit landgoed slaan de eigenarenv erenigingen, de v erenigde watersport en de gemeente (als eigenaar) al jaren de handen ineen in de stichting VEEN. VEEN draagt zorg v oor ontheffingen v an het v aarverbod (uitgif te v an v aarvergunningen) en subsidieert, vanuit de verkregen v aargelden, kleine en grote projecten voor behoud en ontwikkeling v an natuur en landschap in de plassen. Biodiv ersiteit en cultuurhistorie zijn hierbij leidend. Fosf aten en ‘v eenrot’ geven, naast het spel van wind en v aren, veel schade aan de oev ers. De particuliere eigenaren worden v oor behoud en herstel gesteund bij vele, relatief kleine, projecten. Grote projecten worden samen met anderen opgepakt. Een v oorbeeld is de succesvolle aanpak van de Kerf wetering met zijn eilanden, in samenwerking met (ANBI) Stichting Natuurbehoud Kerf wetering, HHR Rijnland en gemeente Bodegrav en-Reeuwijk. Staatsbosbeheer en Natuurboerderij Stein geven blijk van hun v erantwoordelijkheid voor behoud en ontwikkeling v an de natuur in de Natura 2000 veenweiden door een omvangrijke grondruil en v ervolgens een veelheid aan inrichtingswerkzaamheden.

1.3. Integrale planvorming en een opengesteld landgoed Eén v an de speerpunten van St. VEEN is de integrale planvorming, binnen v astgestelde beleidsvisies, v oor projecten in en rond de plassen. Dit vindt plaats met respect v oor doelstellingen en knelpunten van partijen en is gericht op een v oorspoedige realisatie v an de plannen die uit de samenwerking voortkomen. Op dit moment zijn er al vele concrete plannen. Op hoof dlijnen gaat het om drie soorten projecten: -

Herstel v an eilanden en eilandstructuren met benodigde en passende recreatieve voorzieningen (Kerf wetering, Kerkepad (Limes structuur), eilanden Elfhoev en en Gravenbroekse plas, Klein Elfhoev en, doorv aart Vrijhoef Nieuwenbroek en eilanden Rav ensberg);

-

Projecten voor verbinding van de plassen met de omgev ing, met zorgv uldig ingepaste uitbouw van mogelijkheden voor met name extensieve recreatie (eerste ideeën worden uitgewerkt, bijv oorbeeld aanpak v an recreatieterrein en daghaven Twaalf morgen)

-

Ondersteunende projecten v oor educatie, v oorlichting en beheer, met het oog op duurzame instandhouding en beheer met zorg en aandacht voor natuur en landschap, biodiv ersiteit en cultuurhistorie. 3


De projecten lenen zich alle v oor een start of uitv oering op korte termijn (2014-2015)

1.4. Toekomstperspectief Bij een v oortv arende aanpak v an plannen hoort een goed toekomstperspectief. Dat toekomstperspectief is, zeker daar waar het de plassen zelf betreft, opmerkelijk genoeg, niet op eigen belang gericht. Natuur en landschap, biodiversiteit en cultuurhistorie zijn v eel bredere belangen. Het gebied van de Reeuwijkse plassen en veenweiden is ook gastv rij! Het is als het ware een opengesteld ‘landgoed’ v oor v eel tevreden gasten die er v an natuur en landschap kunnen genieten, op tal v an manieren. Het gebied, inclusief de v erantwoordelijke eigenaren, bouwt daarv oor in een zeer zorgv uldige balans aan biodiv ersiteit, aan een herkenbaar landschap van de v eenwinning en v an de veenweiden en aan bijzondere, passende mogelijkheden v oor de recreatie. Met een tweetal grote projecten is de weg naar een nieuw toekomstperspectief v oor de Reeuwijkse plassen en v eenweiden al ingeslagen. Voor het recreatieterrein Twaalf morgen, een daghav en en terrein voor extensiev e recreatie; hebben het Recreatieschap en Stichting VEEN de handen ineen geslagen. In het voorjaar 2013 is in gezamenlijk overleg gestart met het aanbrengen v an een “noodverband” voor de daghav en, dit vooral om onveiligheid en v erdere teloorgang te v ermijden. Voor het verv olg v an de aanpak is door het recreatieschap (GZH) samen met St. VEEN en gemeente Bodegrav en-Reeuwijk in een workshopv erband gewerkt, waarbij ook Staatsbosbeheer, Gemeente Gouda en het ISMH zijn aangeschov en. In de opeenv olgende workshops is met genoemde partijen een gezamenlijk toekomstbeeld opgesteld voor het, in de zev entiger jaren ingerichte, recreatieterrein. De kosten v an het opstellen daarvan zijn door het Recreatieschap en Stichting VEEN gedeeld. Het tweede grote project is het herstel v an de Kerf wetering. Stichting Natuurbehoud Kerf wetering, Stichting VEEN, gemeente Bodegraven-Reeuwijk en het Hoogheemraadschap v an Rijnland hebben samen een plan opgesteld voor het herstel van geheel of gedeeltelijk verdwenen eilanden, aanleg van twee kilometer natuurvriendelijke oev er, het terugbrengen v an v erloren eilanden en de realisatie v an een wisselplaats voor roeiers. De f inanciering van het Kerf wetering project v indt plaats v anuit de hierv oor genoemde partijen en met hulp van de Stichting Adessium Foundation, Prov incie Zuid-Holland en het Recreatieschap Reeuwijkse Plassen e.o.. De uitv oering v an dit project is inmiddels v ergaand gev orderd. Niettemin zijn nieuwe schenkingen v an eilanden aan de Stichting Natuurbehoud Kerf wetering gaande en wordt v oor het herstel van de te v erkrijgen eilanden weer naar financiering gezocht.

1.5. Vervolg Voor de projecten in het landgoed van Reeuwijkse plassen en v eenweiden is veel geld nodig. De partijen in de plassen genereren, met de middelen uit de v aarontheffingen, een belangrijk lokaal aandeel daarin. Voor de inv ulling v an de bredere betekenis en het ruimere belang v an de plannen is dat echter niet voldoende. Het gebied zoekt daarom aanv ulling op lokale middelen door de af te sluiten gebiedsdeal met de Prov incie ZuidHolland. Ter ondersteuning daarv an zullen aanv ullingen op beschikbare middelen worden gevraagd bij onder meer het Hoogheemraadschap van Rijnland en de gemeenten Bodegrav en Reeuwijk en Gouda. Stichting VEEN heeft daarbij het initiatief genomen een coördinerende rol te zullen spelen. Op verzoeken daartoe vanuit Stichting VEEN, zijn al de eerste toezeggingen v oor bijdragen ontv angen v an de gemeenten Bodegrav en-Reeuwijk en Gouda. Voor kennis, adv ies en procesondersteuning zijn door Adessium Foundation middelen verstrekt en v oor de toekomst toegezegd. Vanuit de provincie zijn in de beleidsnota Groen en het Uitvoeringsprogramma 2014 heldere kaders opgenomen voor de gebiedsdeals. Naast de uitvoering van de ambities Recreatie om de Stad en Ecologische Hoofdstructuur, ligt v anaf 2014 het accent op: -

Het afmaken van het recreatief routenetwerk 4


-

Het geven van een kwaliteitsimpuls aan bestaande groengebieden

-

Innov atie en structuurversterking in de landbouw

-

Het versterken v an de groenparticipatie en v rijwilligersinzet v an burgers

Deze thema’s sluiten uitstekend aan bij de initiatiev en en projecten die vanuit het gebied van de Reeuwijkse plassen en v eenweiden door betrokken partijen zijn aangedragen. Voor het afmaken van het recreatief routenetwerk is de focus gelegd op het routenetwerk v oor het v aren. De projecten en initiatieven zijn daarvoor eerder op een lijst aan de provincie v oorgelegd v oor een nadere af bakening en nu met de relev ante projecten uitgewerkt in hoof dstuk 2. Voor de kwaliteitsimpuls v an bestaande groengebieden is het samen met het Recreatieschap opgestelde toekomstbeeld v oor daghav en en recreatieterrein Twaalf morgen v an belang. Het toekomstbeeld speelt gericht in op enerzijds v erv angingsonderhoud van oeverconstructies in de daghaven en anderzijds op actuele gebruiksproblemen bij de huidige groeninrichting. Het toekomstbeeld geeft daarvoor praktische en toekomstgerichte voorstellen voor v erbeteringen. In hoof dstuk 3 is hier nader op ingegaan en het rapport is op aanv aag beschikbaar. Structuurversterking in de landbouw is niet direct een thema in het kader v an deze gebiedsdeal. Wel zijn indirect v an belang de aan de plassen grenzende ontwikkelingen v anuit het Gouwe-WIericke conv enant, waaronder de Natuurboerderij Stein van familie de Goeij, waarmee het behoud en herstel van de v eenweiden hier duurzaam zijn gewaarborgd. De ontwikkeling v an Natuurboerderij Stein en de ontwikkelingen in de plassen en met name bij het Twaalf morgen terrein hebben naar verwachting een belangrijke wederzijdse versterking. De relev antie van het thema v an het v ersterken van de groenparticipatie en vrijwilligersinzet van burgers is voor het Reeuwijkse plassengebied nadrukkelijk aan de orde en heeft hier uitgesproken kansen. In hoof dstuk 3 wordt hier nader op ingegaan.

5


2. RECREATIEF ROUTENETWERK 2.1. Varen en beleven De Reeuwijkse plassen bieden fantastische mogelijkheden voor de waterrecreatie. De waterrecreatie staat daarbij niet op zich zelf en gaat samen met de wandel- en f ietsrecreatie. Immers deze v orm van recreatie is in het plassengebied groot. Bij de voorstellen voor de Twaalfmorgen wordt op het samengaan ingespeeld en de v erschillende recreatiev ormen kruisen elkaar bij de bruggen in het plassengebied. Bij brugbediening leidt dit nog wel eens tot onderlinge irritatie tussen f ietsers, wandelaars en waterrecreatie. Door een vanzelf sprekende zonering is het plassengebied aan de westzijde, aansluitend op de stedelijke omgev ing, druk en intensief bevaren. Naar het oosten toe neemt de drukte af, in aansluiting op de meer landelijke omgev ing. De zonering sluit aan bij beleidsv isies en bestemmingsplannen. Afstand speelt bij de zonering en het v aren als v anzelf een rol, naast de aanwezigheid v an bruggen tussen de plassen, die voor een deel van het vaarv erkeer open moeten en dan een onderbreking van de v aartocht geven. Natuur, landschap en cultuurhistorie zijn in het plassengebied overal even belangrijk. De belev ing is naar het oosten v an de plassen toe echter steeds sterker. In het plassengebied zijn varen en natuurbeleving, landschapsbeleving en herkenning v an de cultuurhistorie onlosmakelijk met elkaar v erbonden. Projectvoorstellen voor de gebiedsdeal zullen zich integraal moeten en kunnen richten verbetering v an het recreatiev e v aarnetwerk en de versterking v an natuur, landschap en cultuurhistorie.

Ov erzicht plassengebied. Het plassengebied heeft een v eel bev aren route v an plas naar plas. Voor de bespreking van de projecten voor de gebiedsdeal is de route gevolgd, te beginnen op de plas ’s Gravenbroek en dan v erder ov er Groot Vogelenzang, ‘s Grav enkoop, Nieuwenbroek en Kalv erbroek, Vrijhoef, Klein Elf hoeven, om weer ‘v ooraan’ te eindigen op de plas Elf hoeven. In werkelijkheid kan de route vanzelf sprekend in beide richtingen worden gev olgd, tev ens kan men ook nog rondv aren op de plassen zelf en naar nog enkele andere plassen .

6


Zoals in hoof dstuk 1 is aangegev en, zijn er tal v an projecten al in de startblokken geplaatst, geïnspireerd door de aanpak en resultaten van het voorbeeldproject, het herstel van de Kerf wetering De toelichting op de voorgestelde projecten voor de v erbetering van het vaarnetwerk v olgt de route te beginnen met de ´s Gravenbroekse plas.

‘s Gravenbroekse plas. De ´s Grav enbroekse plas is v rijwel geheel omgeven door bebouwing en tuinen. Aan de westzijde liggen de havens en gebouwen v an watersportv erenigingen, horeca en een enkele werf. Aan de andere drie zijden liggen ov erwegend woningen en tuinen. Een kleine strook weiland in de (zuid)oost hoek van de plas markeert de doorvaart naar de v olgende plas. Het is in eigendom en beheer bij de Stichting Aqua & Natura, een v an de ANBI stichtingen, met meerdere eigendommen in het gebied. De plas wordt met name v eel gebruikt voor de zeilboten door de verenigingen en v anuit de v erschillende hav ens.

’s Grav enbroek. Vanuit de watersport en horeca zijn vragen en initiatiev en gekomen om twee eilanden aan de westzijde te kunnen herstellen en mede v oor recreatief gebruik geschikt te maken. Daarbij kan gedacht worden aan een aanlegplaats en tuigplaats v oor zeillessen bij het ene eiland en een aanlegplaats v oor f luisterboten bij het andere eiland. Bij de aanpak v an de eilanden zullen het herstel van natuurlijke oev ers, landschap en cultuurhistorie integraal worden meegenomen. Dit is van groot belang v oor de natuur in het gebied, maar v anzelfsprekend ook v oor de beleving. Aan de randen van de plassen zijn (kleinere) particuliere aanv ragen ingediend voor oeverherstel. Deze worden door Stichting VEEN gesubsidieerd (70%). In het verleden zijn op deze wijze ook verschillende andere oev ers en een eiland reeds hersteld. Deze dragen steeds bij aan het integrale behoud en herstel v an natuur, landschap en cultuurhistorie, mede doordat dit v anuit Stichting VEEN altijd voorwaarde is v oor subsidietoekenning.

Groot Vogelenzang De plas Groot Vogelenzang wordt vanaf de plas ’s Gravenkoop bereikt via een brug en een klein stukje oude v aarontsluiting langs een legakker en omgeven door hoge bomen. Een spannende route.

7


De brug is relatief zwaar om te bedienen. De doorstroming van vaarv erkeer, de optimale werking van het v aarroutenetwerk en de v eiligheid v an de bediening zijn gebaat met elektrische bediening. Binnen het kader van de gebedsdeal is deze aanpassing om die redenen voorzien. De plas zelf is klein en v riendelijk qua omgeving. Rondom is er bebouwing met tuinen, een strookje nutstuinen en een klein stukje weg.

Groot Vogelenzang. Een legakker en enkele markante rietoev ers langs de plas zijn hersteld met steun van Stichting VEEN en door de lopende aanpak van de natuurvriendelijke oev ers door het Hoogheemraadschap van Rijnland. De meest gebruikte route is naar de plas ’s Gravenkoop, door de brug in de noordoost hoek van de plas. De aanlegplaatsen voor de passanten zijn door de gemeente recent v erbeterd, zodat men gemakkelijk de brug kan bedienen. Elektrische bediening v an deze brug is om eerdergenoemde redenen ook hier beoogd. In de noordwest hoek v an de plas bevindt zich de v aarroute naar de plassen Ravensberg en Klein Vogelenzang v oor niet gemotoriseerd v erkeer.

Plas ’s Gravenkoop Veel mensen blijv en bij de brug vanaf de plas Groot Vogelenzang even hangen. Het ijs v an Antonio is hierv an deuiterst plezierige- aanleiding. Daarna komt men v ia de verbindingssloot op de plas ’s Grav enkoop. De plas ’s Grav enkoop is vrijwel alleen aan de westzijde bebouwd, het omringende landschap toont er sterk natuurlijk. De v aarroute kan worden verv olgd direct naar de brug naar de plas Nieuwenbroek. Alternatief is een ronde over de plas, de kleine Liev e Vrouweplas en de Kerf wetering. De oev ers rondom de plas worden v rijwel overal door het Hoogheemraadschap van RIjnland duurzaam bestendigd tot natuurv riendelijke oev ers met palenrijen, die voor de benodigde bescherming van de oev ers zorgen. Door het herstel v an de eilandenstructuur langs de Kerf wetering is voor de belev ing door de recreant een buitengewoon aantrekkelijk landschap aan het ontstaan

8

Kerfwetering


’s Grav enkoop. Het herstel v an de Kerf wetering is een v oorbeeld v oor de aanpak van het plassengebied, met een integraal ontwerp dat ev enwichtig recht doet aan alle belangen. Ongetwijf eld zal het ook v elen aantrekken, om zo dichtbij de natuur om zich heen te zien en de cultuurhistorie van de plassen te herkennen. Om de natuur daarbij toch ook rust te gunnen mag op de wetering zelf alleen ongemotoriseerd gevaren worden.

Een zeer recente ontwikkeling is de aankoop v an twee percelen met eilanden langs de Kerf wetering door een particulier. Diens doel is de eilanden aan de Stichting Natuurbehoud Kerf wetering te schenken en zo mogelijk daarbij toe te v oegen twee eilanden, die door grondruil v erkregen worden. Een aanvraag voor herstel v an deze eilanden wordt v erwacht in het brede belang van natuur, landschap, cultuurhistorie en belev ing. Opnemen van het herstel v an deze eilanden zou deel kunnen uitmaken v an de gebiedsdeal voor de af ronding v an v ersterking van de recreatiev e belev ing door het project Kerf wetering, naast herstel van natuur, landschap en cultuurhistorie. In de ontwerpen is het herstel reeds voorzien. Onderdeel v an het project Kerf wetering is een wisselplaats voor roeiers en kanoërs. Het Recreatieschap heeft de benodigde inv estering toegezegd. Het beheer komt bij de watersportverenigingen. De steiger wordt gesitueerd in het laatste stuk v an de wetering, nabij de brug naar Nieuwenbroek en is daardoor bereikbaar vanaf de plas, v anuit de Kerf wetering en aansluitend bij gebruik van de brug.

Nieuw enbroek en Kalverbroek De plassen Nieuwenbroek en Kalv erbroek zijn onderling v erbonden en liggen rond de Achterwetering, de oude v aarontsluiting van het voormalige agrarisch gebied, aansluitend op de Kerf wetering.

9


Achterwetering Doorvaart Vrijhoef

Tw aalfm orgen

Nieuwenbroek en Kalverbroek. Om v anaf Gravenkoop op de plassen te komen v ormt de brug, samen met een korte verbindingssloot, een uitdaging. De sloot staat haaks op de brug. Het passeren v an de brug, met name het in- en uitdraaien, is een kritisch punt. Bij drukte geeft dit wachtend v aarverkeer en ook wachtend verkeer op de weg. Daarnaast zijn steigers bij de brug krap, de zelf bediening zwaar en ontbreekt deels adequaat remmingswerk. Vanuit de waterrecreatie komt de v raag om de situatie te v erbeteren, gericht op een blijvend gebruik zonder conf licten tussen recreanten. Doordat de brug om onderhoudsredenen aan v ervanging toe is, is in samenspraak met de gemeente een aanpak gestart met aandacht v oor een gemakkelijker en vlotter doorstroming van het vaarv erkeer. Beoogde verbeterpunten in het kader v an de verbetering v an de het routenetwerk zijn: elektrische bediening, door gebruiker (aan de brug zelf ) in v erband met de zwaarte v an de brug; extra remmingswerk, verlenging van de aanlegsteiger, en handgrepen (palen) langs de oever. De basis verv anging wordt bekostigd door de gemeente. De eilanden rond de Achterwetering zijn deels in het verleden al hersteld met steun van Stichting VEEN. Een van de landstroken, de Schuurwerf, is in 2011 aangekocht door de Stichting Aqua & Natura (met steun v an particulieren in het gebied). Door Rijnland worden momenteel de oevers hersteld aan de plaszijde. Met steun van Stichting VEEN is achterstallig onderhoud weggenomen en de oever aan de Achterweteringzijde hersteld. Naast het belang voor natuur en briodiv ersiteit is het behoud en herstel v an dit terrein v an groot belang voor de belev ing, door de centrale ligging in de plas. Aan de plas Kalv erbroek ligt het Twaalf morgen terrein. In hoofdstuk 1.4 is dit project al naar voren gekomen. Essentie is dat het terrein zelf grotendeels naar binnen gericht is. Alleen de strook v oor de naaktrecreatie ligt open (en bloot) aan de plas. De wens v anuit de recreatie (land en water) en omwonenden is juist andersom. De daghaven - met aanlegmogelijkheden - en het groen kunnen v eel meer op de plas betrokken zijn. Het zichtcontact met de plas is hier om meerdere redenen van belang. De naaktrecreatie v raagt minder zichtbaarheid. In de plannen is v oorzien hiertoe een oude legakker te herstellen die er v óór ligt. In aansluiting op de oev erwerken v an Rijnland is een golfbreker in de plannen opgenomen, ev entueel met aanlegmogelijkheden, om de kop van het terrein beter te beschermen tegen de golfslag. Het Kerkepad is een oude Limesstrutuur halverwege beide plassen (in de kaart zichtbaar in Kalv erbroek). De v erhalen gaan dat men begin v orige eeuw ov er het pad beide plassen kon passeren, weliswaar met natte voeten na afloop.

10


Door het Hoogheemraadschap van Rijnland is het deel in Nieuwenbroek, een natte rietstrook, rondom v an palenrijen v oorzien. Herstel v an het cultuurhistorisch waardev olle element kan bijdragen aan de compartimentering v an de plas met coulissen van riet. De compartimentering is v an belang voor de waterkwaliteit en, bij storm, vermindering v an golf hoogte en oev erafslag. De haalbaarheid v an v erder herstel wordt nader onderzocht. Gezien de complexiteit van eigendommen is echter besloten het geen deel te laten uitmaken van de gebiedsdeal. Nieuwenbroek, Kalverbroek en Achterwetering komen samen in één v aarverbinding met de plas Vrijhoef. De grootte v an de doorvaartopening is een kritiek punt. Door stroming en stuwing als gevolg van windwerking is de opening aan erosie onderhev ig. Voor de watersport is de vergroting geen probleem. Voor de waterkwaliteit wordt de geërodeerde opening gezien als belangrijke oorzaak v an de verslechtering; dit als gevolg van het toegenomen rondstuwen v an slib en deeltjes v een, waardoor fosfaten v rijkomen. De v ernauwing van de doorgang Vrijhoef/Nieuwenbroek/Kalverbroek is v an groot belang voor de v erblijftijd v an het water in de achterste plassen. Bij een v ernauwing van de doorgang tot ca. 10 m v erdubbelt de v erblijftijd. Als aan de doorgang niets wordt gedaan, erodeert deze steeds meer, waarmee de v erblijftijd steeds v erder af neemt. De vernauwing is een compartimenteringwerk dat voor het gehele plassengebied v an essentieel belang is. In samenspraak met betrokken eigenaren en de watersport zijn v arianten voor verkleining v an de opening ontworpen. Dringend gewenst is de uitwerking van deze varianten in een v oor alle partijen acceptabele oplossing. Daarbij kan de vraag v anuit de waterrecreatie worden meegenomen, of hierbij mogelijk een wisselplaats en aanlegsteiger kan worden ingepast.

Vrij hoef De plas Vrijhoef heeft een heel eigen landschap. Ooit is het plan opgevat om de plas in te polderen. Op de aangelegde dijken hebben zich extra brede rietkragen kunnen ontwikkelen. Niettemin worden ook deze rietkragen alsmaar dunner en dunner.

Vrijhoef. De rietoevers lijden onder golf werking en mogelijk ook de negatiev e inv loed v an f osf aten. Eigenaren willen de rietkragen behouden en herstellen. Het herstel is gedeeltelijk door Hoogheemraadschap van Rijnland opgepakt. Een halv e kilometer rietkraag, ten zuiden v an eerdergenoemde doorv aart, wacht nog op herstel. Een bijdrage in het herstel

11


is door de eigenaar aangevraagd bij St. VEEN. De aanv raag is door St. VEEN in behandeling genomen en, gezien het tijdspad en stadium v an de aanvraag, niet opgenomen in de gebiedsdeal.

Klein Elfhoeven De plas Klein Elfhoev en is een intieme kleine plas. De ruimte op het water is nog verkleind door de v erschillende eilanden die in de plas zijn gelegen. Gemotoriseerd v aarverkeer geeft soms hinder naar de eilanden en omliggende percelen.

Klein Ellf hoev en. Door de Stichting Natuurbehoud Reeuwijk en verschillende particulieren zijn initiatiev en genomen om een eiland te herstellen en natuurvriendelijke oev ers aan te leggen. Bij de oev ers is het resultaat indrukwekkend. Bij het eiland is het niet gelukt, het is nu een ‘v erdronken’ eiland omringd door rottende palen. Herstel is dringend gewenst voor de natuur maar zeker ook voor de belev ing v anuit de waterrecreatie Het herstel kan daarbij bijdragen aan een meer doorgaande begeleiding van het gemotoriseerd vaarv erkeer op de kleine plas, ten gunste van de rust en natuurontwikkeling elders met vaarmogelijkheden voor kanoërs, roeiers. Aan Klein Elf hoeven ligt, aan de zijde v an de Korssendijk, een klein stukje openbaar groengebied, waar men gemakkelijk zou kunnen aanleggen v oor een onderbreking van de v aartocht voor bijvoorbeeld een bezoek aan de nabijgelegen horeca, of een wandeling in de Goudse Hout of ov ernachting. Vanuit de gebiedspartijen is gevraagd, dit v ervallen en v ergeten terrein te betrekken in de voorzieningen v oor de waterrecreatie. Daartoe zijn een opknapbeurt v an het groen, aanleg van een natuurvriendelijke oev er met verbetering en verruiming v an de aanlegmogelijkheden gewenst. Ook een in het plassengebied ontbrekende overslagplaats is gev raagd hier in het ontwerp te integreren. De aanpak zal in samenhang met het herstel v an genoemd eiland worden uitgewerkt en kunnen worden gerealiseerd.

Elfhoev en Vanaf Klein Elfhoev en gaat de vaarroute door de brug in de Korssendijk naar de plas Elfhoev en. Om eerder al genoemde redenen is de brug sinds kort elektrisch bedienbaar. De bediening vanuit de boot bleek daarbij geen succes en is teruggebracht op de brug zelf. De elektrische bediening vergemakkelijkt het gebruik v an de brug en v erkort de tijd van het openen en sluiten.

12


Ellf hoeven. De plas Elf hoeven is wellicht de drukst bev aren plas v an de Reeuwijkse plassen. De plas is relatief groot en er worden v eel wedstrijden gezeild, door de aanwezigheid v an de gerenommeerde zeilv ereniging Elfhoev en aan de plas. Ook zijn der twee kleinere werv en met aanlegmogelijkheden aan de plas gelegen. Opmerkelijk is, dat de plas als drukste plas toch een heel groen karakter heeft. Dat komt om dat in het westen een f ietspad met beplanting de plas begrensd en aan de noordoostkant het grote en drukbezochte strand van het Recreatieschap. gemeente Bodegraven-Reeuwijk bezit een v ijftal kleine eilanden in de plas, met name aan de westzijde. De eilanden zijn onlangs hersteld, met het oog op een gewenste rol voor recreatie, educatie en voorlichting. De v raag v anuit de gemeente is om in de projecten v oor de gebiedsdeal dit verder uit te werken en benodigde aanv ullende inrichting en aanlegmogelijkheden voor het recreatieve vaarnetwerk te v oorzien. De Stichting Beheer Landschapselementen Reeuwijk beheert de ov erige eilanden in de plas Elfhoev en ( naast eigendommen elders in en aan het plassengebied). Enkele eilanden in de plas Elfhoev en behoev en maartregelen v oor de duurzame instandhouding ervan. Deze maatregelen kunnen wellicht in samenspraak worden gecombineerd met mogelijkheden v oor de waterrecreatie, zoals een aanlegplaats met al dan niet de mogelijkheden om even het eiland op te gaan. Voor een v an de eilandengroepen is daarv oor een eerste schets opgesteld en het streven deze tot v erdere uitwerking te brengen. Met een intensiev er gebruik v an de eilanden v oor recreatie wordt de opvangcapaciteit van de v oorste plassen belangrijk v ergroot. Naar de toekomst toe is dit van belang om de recreatieve ontwikkeling te laten plaatsv inden binnen de v astgelegde zonering v an de recreatie in het plassengebied. Daarmee wordt de specif ieke kwaliteiten en kansen van de drukkere gebieden, zowel als v an de rustige gebieden behouden en versterkt.

2.2. Aansluiting plassengebied in de regio Vanuit de omliggende wateren komt de recreant met een boot v anaf de Breev aart bij de Reeuwijkse plassen. v anuit Gouda en Bodegrav en Reeuwijk zijn er initiatieven om de v aarverbindingen belangrijk te verbeteren. Voorstellen hiertoe zijn recent opnieuw onder de aandacht gebracht in de gebiedsdeal Rondje Rijn en IJssel. Deze gebiedsdeal richt zich op belangrijke verbeteringen in de v aarverbindingen tussen de Hollandse IJssel en de Oude Rijn, op wellicht kortere, dan wel langere termijn.

13


Voor het recreatieve vaarnetwerk op de Reeuwijkse plassengebied is de relatie met kort gezegd ‘het rondje Rijn en IJssel van groot belang. Het geeft het plassengebied v erbinding met de omliggende v aarwateren v oor dagtochten en langere tochten. En omgekeerd. Vooral v oor dat laatste, de opv ang v an v aarverkeer uit de ruimere omgev ing, willen de Reeuwijkse Plassen, met 80% particulier eigendom, klaar zijn en uitnodigend: Een plassengebied met de natuur, het landschap en de cultuurhistorie v an de veenwinning. Direct raakvlak hebben de gebiedsdeals met de kano- en roeiv erbindingen v an de Reeuwijkse Plassen en de regio. Al lang bestaat de wens om de plassen vanuit de Enkele Wiericke bereikbaar te maken v oor kanoërs en roeiers. Om directe recreatiedruk vanuit de Enkele Wiericke op het oostelijke deel van de plassen en de Natura 2000 zone te v oorkomen is v anuit het gebied de vraag neergelegd een route te realiseren vanaf de Enkele Wiericke, langs de plas

Reeuwijkse

Breevaart

Hout

Enkele Wiericke

Broekv elden-Vettenbroek naar de Reeuwijkse Hout en Breevaart en vice v ersa.

Ov erzicht plassengebied. Deze route kan aansluiten bij de ontwikkeling van het Toeristisch Overstap Punt in de Reeuwijks Hout en samenspelen met de specif ieke recreatieve ontwikkeling en versterking v an de Wierickeschans. Hoewel niet in de plassen gelegen is de route wel als project voor de Gebiedsdeal Reeuwijkse Plassen benoemd.

14


3. KWALITEITSIMPULS GROENGEBIED TWAALFMORGEN Zoals aangegeven is door het Recreatieschap en Stichting VEEN gezamenlijk een plan opgesteld v oor het recreatieterrein Twaalfmorgen, met de input v an deze partijen en van de gemeenten Bodegraven- Reeuwijk en Gouda, v an Staatsbosbeheer, ISMH en van omwonenden. Het plan v oorziet in duurzaam beheerbare natuurv riendelijke oevers langs de daghaven, het herstel van zichtlijnen en openheid in de (te) sterk ontwikkelde beplantingen en mede daardoor het opheffen van de als zodanig erv aren onv eiligheid v an een extensief gebruikt terrein door herstel van zichtcontact met de plassen. Ook is het doortrekken v an een wandelroute naar het Twaalf morgenterrein voorzien en van belang om het terrein uit zijn isolement te halen. Het terrein is nu namelijk enkel op één punt aan de zuidzijde ontsloten, wat v oor een groengebied v anuit oogpunt van sociale veiligheid ongewenst is. Recent is op het noordelijk deel v an het terrein de naaktrecreatie f ormeel ruimte gegev en. Vanuit de naaktrecreatie zijn v erzoeken om beplantingen meer gesloten te maken. Vanuit de waterrecreatie is het verzoek het terrein wat meer priv acy te gev en door herstel v an legakker voor de oev er v an het terrein. Het verbinden van plassen en veenweiden middels het Twaalf morgenterrein sluit goed aan bij recente wandel- en v ogelinitiatieven van Staatsbosbeheer en Natuurboerderij Stein, met ontbijt in de stal na afloop, waarv oor Adessium Foundation heeft bijgedragen met een panoramatafel. Ook is het wandelpad onderdeel van de beoogde station naar station routes, in dit geval de route v an station Gouda Goverwelle naar de station Bodegrav en en Woerden. De v erbetering van de daghav en sluit aan bij initiatieven van de horeca om op de plassen met f luisterboten te kunnen v aren en onderweg te picknicken. De realisatie van de v oorstellen uit het toekomstbeeld zullen naar verwachting deels bekostigd worden v anuit onderhoudsgelden v an het Recreatieschap. Als project in de gebiedsdeal is het echter ook mogelijk de kwaliteitsimpuls te realiseren met de ingrepen in de gedateerde groeninrichting, de aanleg van het wandelpad en het herstel van de legakker. Bij dit laatste en wellicht ook andere maatregelen zal St. VEEN in f inancieel opzicht een rol kunnen spelen. Beoogd wordt de v oorstellen in goede samenwerking verder uit te werken, met zorgv uldige terugkoppeling naar genoemde betrokken partijen en belanghebbenden.

15


4. UITBOUW GROENPARTICIPATIE EN VRIJWILLIGERSINZET Het Reeuwijkse plassengebied kent v an oudsher een nadrukkelijke rol v an burgers doordat, vanuit de veenwinning, 80% v an de 750 hectare particulier eigendom is. De betrokkenheid bij beheer v an particulieren is op het eigen bezit daarmee f eitelijk al groot. Tegen de achtergrond v an de oprichting v an v erschillende ANBI stichtingen in het gebied, met soms grote eigendommen, is het nodig enerzijds kennis en deskundigheid te behouden en te ontwikkelen en anderzijds v rijwillige inzet te koesteren en uit te bouwen. Hierv oor zijn drie projecten gef ormuleerd, waarv an de onderlinge samenhang v an belang is. De projecten zijn: 1.

Beheersamenwerking en uitbouw vrijwilligersbeheer Kerf wetering

2.

Delen v an bestaande kennis en ervaring

3.

Educatie en v oorlichting

De projecten zijn hierna nader toegelicht. De samenhang zal daarbij worden aangegev en.

4.1. Beheersamenwerking en uitbouw vrijwilligersbeheer Zoals eerder aangegev en is het herstel van de Kerf wetering door de zorgv uldige aanpak en samenwerking van partijen een voorbeeldproject geworden voor de aanpak v an projecten in het gebied. Binnen de stuurgroep Kerf wetering ligt momenteel de vraag op tafel, hoe het toekomstig beheer, van het sterk toenemende eigendom, kan worden v ormgegev en. Het Hoogheemraadschap van Rijnland is hierin partij v oor de natuurv riendelijke oevers. Het I

IVN) is v oor de Stichting Natuurbehoud Kerf wetering al jaren

actief in het beheer op de ‘oude’ eilanden. Bij het vormgeven van het beheer staan de Stichting Natuurbehoud Kerf wetering twee doelen voor ogen: 1.

Het uitwerken van nieuwe vormen v an beheer en beheerafspraken om gezamenlijk het Kerf weteringgebied zorgv uldig te gaan beheren. Bijv oorbeeld met samenwerking v an prof essionals en v rijwilligers met gezamenlijke doelen, methoden en resultaatverplichtingen. De inhoudelijke v ersterking zal daarbij worden ondersteund door actiev e deelname in het project ‘Delen v an kennis en erv aringen’.

2.

Uitbouw v an het v rijwilligersbeheer. Hierv oor zal samen met IVN worden opgetrokken. Erv aringen v an anderen, zoals Staatsbosbeheer, Zuid-Hollands Landschap en Natuurmonumenten zullen worden opgehaald en benut. Bij schoolprojecten zal aansluiting worden gezocht, met als doel lespakketten en doepakketten te koppelen. Daarnaast ligt het in het plassengebied in dit v erband v oor de hand, mogelijkheden te onderzoeken v oor samenwerking met watersportverenigingen en zeev erkenners.

Uiteindelijk doel is het project Kerf wetering gezamenlijk te gaan beheren met vrijwilligers, IVN en het Hoogheemraadschap van Rijnland. Om zov er te komen is een stapsgewijze aanpak nodig. Eerst wordt met ieders inbreng een beheersvisie met streefbeelden opgesteld. Vervolgens wordt dit uitgewerkt in een beheerplan met jaarlijkse en meerjaarlijkse onderhoudspakketten. Met de onderhoudspakketten komt er zicht op mogelijke taakv erdelingen v oor v rijwilligers en professionals en voor begeleiding en toezicht. Zodoende kan project voor de Kerf wetering de voorbeeldf unctie ook op het punt van beheer en de uitbouw van vrijwilligersbeheer en samenwerking in beheer gaan verv ullen. met een gezamenlijk v astgelegd beeld, uitgewerkt met beheer en onderhoudsmaatregelen, frequentie en beoogde resultaten en met gezamenlijke schouw en evaluatie v an het beheer.

4.2. Delen van kennis en ervaring. Voor het delen v an kennis en erv aring zijn twee thema’s actueel: -

Het beheer en onderhoud v an natuur en landschap in het plassengebied

-

Bagger en (v een)bonken in de plassen

16


Op het vlak beheer van natuur en landschap zijn in het Reeuwijkse plassengebied v erschillende partijen actief. Een viertal met grotere eigendommen zijn Stichting Aqua & Natura, Stichting Natuurbehoud Kerf wetering, Stichting Natuurherstel Reeuwijk en Stichting Beheer Landschapelementen Reeuwijk. Daarnaast zijn Groenserv ice ZuidHolland, Staatsbosbeheer, gemeente Bodegrav en-Reeuwijk en (sinds kort) het Hoogheemraadschap van Rijnland actief in het gebied. Welk beeld staat eenieder voor ogen bij het beheer? Hoe bereikt men het beeld? Welke onderhoudsmaatregelen neemt men en met welke f requentie? Wordt de biodiversiteit behouden en bev orderd met het beheer? Ev alueert men het beheer en de doelstellingen? Beschikt men over vrijwilligers, hoe schakelt men deze in en hoe worden ze aangestuurd? Er zijn v ele v ragen. Het project ‘delen van kennis en ervaring’ richt zich in eerste instantie op een bijeenkomst v an de genoemde partijen, aangev uld met het Zuid-Hollands Landschap en Natuurmonumenten Nieuwkoop, in een workshopachtige opzet. Doel v an de bijeenkomst is kennismaking en een eerste stap op het v lak van kennis delen. Voor dit laatste zal een open inkijk worden gegeven in doelen, aanpak en resultaten door een ‘ervaren professional’ en tevens een ‘leek beheerder’ anderzijds. Met de resultaten v an de eerste kennismaking zal een programma voor mogelijke v ervolgactiv iteiten worden opgesteld. Volgende stappen kunnen uit de bijeenkomst worden v oorbereid. Het beeld daarbij is dat In de v ervolgactiv iteiten ook de resultaten en uitkomsten v an het beheer van de Kerf wetering een zinv olle rol kunnen gaan spelen. Het tweede thema is de aanwezigheid en v orming van bagger, van slib uit organisch materiaal en v an v eenbonken (omhoog gekomen veenbodem) in de plassen. Bagger, slib en veenbonken zijn soms hinderlijk v oor de recreatievaart en de belev ing v an de plassen. Door het Hoogheemraadschap van Rijnland is een pilot gestart in de plas Klein Vogelenzang met v erwijdering van bagger en (doorv aarbare) isolatie van de plas. Doel van de pilot is meer inzicht te krijgen op de inv loed v an bagger op de waterkwaliteit. Vanuit het ‘gebied’ is de behoefte aangegev en, breder kennis en erv aringen met bagger, slib en v eenbonken bijeen te brengen en te delen. Het project ‘delen van kennis en ervaring’ is daarom ook op het thema bagger, slib en bonken gericht. De eerste stap is v ergelijkbaar met die van het eerste thema en v oorziet in de organisatie van een bijeenkomst met een workshopachtig karakter. Daarin kunnen kennis en inzicht van deskundigen worden gekoppeld aan kennis en erv aringen v anuit het gebied. De verwachting is dat het hoogheemraadschap v an Rijnland in het project zal participeren door inbreng van kennis en onderzoekresultaten en ondersteuning van de organisatie en v erslaglegging. Vanuit de eerste workshop en resultaten daarvan kunnen verv olgacties worden uitgewerkt en opgepakt.

4.3 Educatie en voorlichting. Vanuit de gemeente Bodegrav en- Reeuwijk is concreet de vraag gesteld scholen te betrekken bij de Reeuwijkse plassen en met name bij de natuur, het landschap en de cultuurhistorie - en wellicht ook het beheer. De vraag spitst zich toe op de eilanden v an de gemeente in de plas Elf hoeven. Het project dat hieruit v oortv loeit omv at het contact leggen en afstemmen met de scholen en het uitwerken v an concrete ‘denk en doe’ lespakketten. Contact en afstemming zal via bestaande ov erleggen en samenwerkingsorganen v an Basisonderwijs, MBO, AOC en VWO verlopen. Voor buitenschoolse opv ang en wellicht scouting en watersportv erenigingen zijn wellicht pakketten voor in v akantieperioden worden gemaakt. Bij de opzet en uitwerking v an de schoolprojecten zal gebruik gemaakt kunnen worden van betrokken partijen in het gebied, zoals bijvoorbeeld Staatsbosbeheer en Watersnip Advies, die hier ruime ervaringen mee hebben opgedaan. Aandacht zal er moeten zijn voor het institutionaliseren van schoolprogramma’s. Vanuit het v oorbeeldproject Kerf wetering is het strev en dat er materiaal beschikbaar komt, dat de contacten en afstemming met de scholen en de uitwerking van de pakketten belangrijk zal ondersteunen.

17


5. GERAAMDE INVESTERINGEN Voor de aangegev en projecten in het Reeuwijkse Plassengebied, de kwaliteitsimpuls v an het recreatiegebied Twaalf morgen en de uitbouw v an de groenparticipatie en v rijwilligersinzet in het landschap op en rond de plassen zijn inv esteringen gev raagd. Vanuit het gebied zijn v erschillende partijen in nauw overleg bereid gev onden de voor de gebiedsdeal benodigde gelden bijeen te brengen.. De totale kosten van de projecten zijn geraamd op 2,2 miljoen euro.… Voor de lokale f inanciering van projecten speelt Stichting VEEN een de grootste rol als subsidiev erlener. Zij heeft daartoe onder voorwaarden 700.000 euro gereserv eerd. Een tweede belangrijke partij voor de lokale f inanciering is Adessium Foundation. Zij heeft toegezegd v ia Stichting VEEN de overall proceskosten voor een ov erkoepelende aansturing van de projecten te bekostigen. De gemeenten Gouda en Bodegraven Reeuwijk hebben ev eneens middelen toegezegd. Met andere belanghebbende partijen, zoals horeca, stichtingen en particulieren zullen nadere afspraken gemaakt kunnen worden bij uitwerking en meer concrete inv ulling v an de af zonderlijke projecten. Een aandachtpunt in de financiering is de aanpak en f inanciering van de kwaliteitsimpuls v oor het terrein Twaalf morgen. Het project is onder voorbehoud opgenomen. Ov er de insteek van het verv olg op het opgestelde toekomstbeeld is nog geen bestuurlijk besluit van DB en AB van het schap genomen. De focus ligt vooralsnog op de daghav en. Aandachtpunt is een de transparante kostentoedeling, bijvoorbeeld waar het gaat om onderhoudskosten en inv estering in het wandelnetwerk, en heldere afspraken ov er de prioriteiten, de aanpak en de afstemming bij de v ervolgactiv iteiten. Overigens zijn ook v oor de samenwerking met het Hoogheemraadschap v an Rijnland en diverse andere betrokken partijen zullen afspraken worden uitgewerkt en nader (bestuurlijk) worden af gestemd. In het najaar van 2013 heeft het gebied en in het bijzonder Stichting VEEN kennis kunnen nemen van de Uitv oeringsagenda Groen v an de Provincie Zuid-Holland en de insteek met zogenaamde Integrale Gebiedsdeals. Een eerste kennismaking gaf het gev oel dat de mogelijkheden v an de integrale gebiedsdeals het Reeuwjikse Plassengebied op het lijf waren geschrev en. Het gebied genereert al decennia in goed ov erleg en met zorg gelden v oor de duurzame instandhouding en ontwikkeling van het gebied, met name gericht op natuur en landschap en de belev ing daarv an. Met v eel energie is de gebiedsdeal uitgewerkt met onderhavig resultaat. Veel projecten stonden al gereed om bij gelegenheid op te pakken. Partners in f inanciering waren deels al gev onden. Verschillende projecten zijn met succes gestart en eerste uitgevoerde resultaten een v oorbeeld v oor v ervolg. Stichting VEEN is samen met de vele partijen in het gebied gereed v oor het v ervolg en ziet uit naar de samenwerking met de Provincie Zuid-Holland in het kader v an de gebiedsdeal Reeuwijkse Plassen en Veenweiden.

18


19

COLOFON Titel

Notitie Gebiedsdeal ‘Reeuwijkse Plassen en Veenweiden’.

Opdrachtgev er:

Stichting VEEN, Adessium Foundation,

Status

Concept .

Datum

12 juni 2014.

Auteur

Thijs v an Hees, van Hees Tuin- en Landschapsarchitectuur in samenspraak met St. VEEN (Jan Löwik).

Met dank aan v ele betrokkenen, uit het plassengebied en daarbuiten, v oor hun adviezen en suggesties.

NOTITIE GEBIEDSDEALS INTEGRAAL PLAN REEUWIJKSE PLASSEN EN VEENWEIDEN. Varen en beleven in de Reeuwijkse plassen en veenweiden

Recommend Documents