----- TERRA NIGRA
mei 1970
redaktie: Mej. C. Kemper
J.C. van Markenstraat 114 Schiedam.
tel. 010-260037
A.Brouwer Hobbemastraat 7b Schiedam.
tel. 010-263020
werkgroep "Helinium" van de archeologische werkgemeenschap nederland
nLl me.l
M EDE DEL I N GEN B
L AD
nummer
58
kopij voor dit mede4elingenblad kan men naa~
prijs
bovenstaande adressen sturen.
losse nummers
F 1.75
WAT GEBEURT ER MET DE PALEN ?
Toen jaren geleden in de broekpolder vol vreugde de palen van een ijzertijdbewoning uit de grond gehaald werden,stuitte men direkt op het
probl~em
van het bewaren van dit hout.Niet alleen de palen van de bewoningen,maar vooral de bijzondere vondsten zoals b.v. de duiker(gevonden in Schiedam), die toch zeker de moeite van het bewaren waard zijn,vroegen om een oplossing.De heer de Rod verbonden aan het Stedelijk Museum te Schiedam,aanvaardde de uitdaging en onderzocht de laatste jaren de mogelijkheden van de houtconservering,waarbij hij verschillende methodes beproefde.Niet alleen in Nederland maar ook in andere landen werden mogelijkheden onderzocht,waarbij vooral Zwitserland en Zweden hun steentje hebben bijgedragen. De resultaten van de proeven waren niet altijd een succes. Het minste resultaat werd wel bereikt met het zeer langzaam drogen van het hout.Het is bekend dat de cellen van het hout water bevatten.Wanneer het hout nU,na vele eeuwen veilig beschermd door klei,veen of water in de buitenlucht komt,verdampt 1et water uit de cellen.Het hout vervormt,gaat 3plijten en valt tenslotte uit elkaar.Door het hout leel langzaam te drogen probeert men dit te vooromen. Het risico bij deze methode is wel erg groot n dikwijls zal het mislukken. Bovendien wordt het Jorwerp veel kleiner. ~t
is duidelijk dat voorkomen moet worden,dat het
water uit de cellen verdwijnt,ofwel dat tet geheel vervangen wordt door een andere stof.Hierop berust het principe van de houtconservering. In het Schweizerisches Landesmuseum te Zürich nam men dit principe als uitgangspunt bij verdere onderzoekingen.Men ontwikkelde een methode,die ook ,bij de rijksdienst voor oudheidkundig bodemonderzoek te Amersfoort met succes is en nog steeds wordt toegepa.st.De procedure is als volgt: het vGorwerp wordt eerst goed schoongemaakt met water,daarna
onderge-
dompeld in een alcoholbad,terwijl de alcohol regelmatig ververst wordt.Het water in het hout wordt nu vervangen door alcohol.Vervolgens komt het voorwerp in een ethevbad,dat ook regelmatig wordt ververst, totdat alle alcohol vervangen is door ether.Hierna plaatst men het voprwerp in een vacuümtoestel waari het luchtledig gezogen wordt,de ether verdampt volledig.De afwerking geschied door het hout te dompelen in een etherige oplossing van bijenwas.Op deze wijze is o.a. een korolingisch bekertje geconserveE bij de r.o.b.(Westerheem ~ no 1 ). Het resultaat bij deze methode is heel b~vredigend. De afmetingen van het voorwerp ondergaan maar een geringe verandering. Het hout wordt echter zo licht van gewicht,dat men zo omver zou kunnen blazen.
In Zweden vond men een stof,die zeer geschikt blij voor het conserveren van hout en wel polyethylene glycol,kortweg polyglycol genoemd.ln 1952 introduceerden Rolf --1-n+~n~p_Tn
Mor~n
en Bertil Centerwall de polygl:
het historisch museum te lund zijn
SCHNEIDER'S
WIJ VERZORGEN WAT GOED
WOfUNGINRICHJiNG N .V.
VERZORGD MOET WORDEN CA FE-RESTAURANT
vakkundige voorlichting over moderne en klassieke
DE KLOK
meubelen met passende vloerbedekking en gordijnen
j. crama
honfdstraat 135 TEL. 26'9862 GROENELAAN 47-49
goede boeken, dus ook vindt u
sc~iedam
tel. 267866
arc~eologische,
te VLAARDINGEN bij boekhandel aart pontier
te SCHIEDAM bij boekhandel j.s.van leeuwen
smalle havenstraat 3
broers vest 44
te1.344304
tel.268152
DEN~T
U EENS AAN DE FIB~LAREEKS!
--------------,-----------------goed gekleed is gekleed door
Wi nd s 0 r
~XCLUSIEVE
Hou s e
HERENKLEDING
HOUTMAN - - - - - - - - - - - ,
c=ç= ~?a~J~G~~N'EL * Elektr. orgels * Violen * Gitaren Stemmen en reparatie
Singel 114-116 Schiedam
liedam .26414
mgr. nolenslaan 600
268871
uw
ANTIEKWENSEN KUNNEN VERVULD WORDEN OP
D'ANTIEKZOLDER
west haven kade
I\U TOB EDRIJ F F, Pl ANTI NGA van hogendorplaan 139 teI.010-341044 vlaardingen
58
vlaardingen
geopend: vrijdag
AGENT CITROEN
vrijdagavond zaterdag
muziek muz i ek i n st rumenten
N.V. VAN KATW IJ K'S GLASHANDEL
grammofoonplaten geluidsinstall aties
schiedam HAKIURT
lange kerkstraat 32-36-38-
163 schiedam specialisten in hl-fi en stei'eo
hoogslraat
RUIT
STUK? BEL OP
TE L 260860
appaD'attiur
FOTO
KINO BOER
veerplein
29
vlaardingen tel.
s I ij per ij. - st a a I Vi are n ha n del
, GE
KLEIJHEEG
342128
ALLES OP FOTO-EN FILMGEBIED
tel. 261719·- 260514 schiedal1 schie 116
veel voorwerpen volgens deze methode geconserveerd. Ook het bekende oorlogschip de Vasa werd' op deze wijze be~erkt.Polyglycol
is in verschillende vormen ver -
krijgbaar.In vloeibare vorm is er polyglycol 200,300, 400
en 600.De vaste vormen polyglycol 1000 en 4000
hebben een hoger moluculairgewicht.Het is wit en wasaChtig,de pblyglycol 4000 doet denken aan een waxinelichtje. Wanneer het moluculaiigewicht hoger wordt,neemt de stof minder vocht uit de lucht op. Van de polyglycol 4000 is het moluculairgewicht zo hoog dat het totaal geen vocht uit de lucht opneemt,zodat deze vorm het meest geschikt is voor het conserveren van hout.Het smeltpunt van polyglycol 4000 is 50 graden celsius
en deze stof is oplosbaar in water. Wanneer houten voorwerpen gevonden worden in kreken of meren bevatten zij zeker meer dan 80 Dit hout ia erg kwetsbaar en
% vocht.
het is raadzaam zo
vlug mogelijk met conserveren te beginnen. Het mag vooral niet lang aan de buitenlucht blootgesteld worden,zodat het water in de cellen gelegenheid krijgt te verdampen met alle gevolgen die daaraan verbonden zijn. Direkt na het opgraven moet het voorwerp heel voorzichtig schoongemaakt worden met een zachte borstel en schoon water.Hierna bij voorkeur het voorwerp onderdompelen en bewaren in een polyglycoloplossing (1 kg polyglycol in
9 liter water en een desinfecteer-
middel) tot het eigenlijke proces kan beginnen.Het zou daarom ideaal zijn wanneer de archeoloog,ook de amateur,een zakje polyglycol 4000 van lkg bij zich zou hebben met een ons van een desinfecteermiddel b.v. sodium pentachlorophenaat. Het hout kan echter ook gedompeld worden in water met een desinfecteermiddel en bewaard in polythylene zakken tot men gaat conserveren. Voor het werkelijke proces begint moet men het voorwerp eerst
nauwkeurig meten en fotograferen of te-
kenen.Aantekeningen over de kleur en het voorkomen moeten worden gemaakt,zodat deze gegevens vergeleken kunne'n worden met het uiteindelijke resultaat. Vervolgens is er een bak van niet roestend materiaal nodig,die groot genoeg is om het voorwerp in onder te dompelen.Dit kan een bak zijn met één of meer verwarmingselementen en een regelbare thermostaat
L
van
20 tjm 90 graden celsius.
Voor het conserveren van het zeer vochtige hout met een vochtigheidgraad hoger dan 80 graden celsius zijn twee oplossingen nodig.De eerste oplossing bestaat uit één deel polyglycol gemengd in negen delen water waaraan 0.1 deel sodiumpentachlorophenaat of formaline is toegevoegd.De tweede oplossing bestaat uit 1 deel polyglycol op
9
delen water. Van de eerste oplossing
wordt een flinke hoeveelheid in de bak gegoten,ruim voldoende om het voorwerp helemaal onder
te dompelen.
Het hout kan onder het niveau gehouden worden door er voorzichtig een gewicht je aan te binden.Het niveau moet constant blijven tijdens het proces.Het water verdampt echter uit de oplossing, zodat het niveau gaat dalen. Door de tweede oplossing langzaam toe te voegen kan het op peil gehouden worden. Men kan het water sneller laten verdampen door de oplossing te verwarmen
d.m.v. de'verwarmingselementen of b.v. infrarode lampen.ln het begin mag de temperatuur niet boven de 30 graden celsius stijgen. Het water
verdwijnt dus uit de oplossing,zodat de
polyglycol concentratie steeds sterker wordt.Ook het water in de cellen van het hout wordt langzamerhand vervangen door polyglycol.De temperatuur moet nu ook geleidelijk worden opgevoerd om te voorkomen dat de vloeistof gaat
stollen~Wanneer
tenslotte al het water
verdampt is,daalt het niveau niet meer.Na 2 à 3 dagen kan het voorwerp uit de bak genomen worden. Na afkoeling blijven de resten polyglycol achter in de vorm van een witte laag,die later afgewassen kan worden met een ethanoloplossing of met alcohol. Nu kan het hout met een matvernis afgewerkt worden. Ook kan hiervoor polymethaanlak of vernis worden gebruikt.Deze vernis of lak sluit de poriën af,zodat er geen vocht meer kan inwerken. Wanneer men dit achterwege laat,kan de buitenste laag langzamerhand weer aangetast worden.Dit is dan weer te verhelpen door het hout opnieuw in de polyglycol te leggen.Het
hou~
is
nu hard en glad. Wanneer het hout doorgesneden wordt is duidelijk te zien dat de cellen gevuld zijn met polyglycol.
Wanneer het hout niet zo vochtig is,dus met een vochtig-
% wordt het proces begonnen 30 % polyglycol.Hierna volgt de
heidsgraad lager dan 80 met een oplossing van
zelfde procedure als bij het zeer vochtige hout. Oo~
komt er hout voor dat veel minder vochtig is,maar
toch door en door zacht.ln dit geval is het beter met
~HandeJmii.
A. van ROG 11
uenthuvunk~de
n.\I.
61
Vlaardingen telefoon
010 - -;)LI-Y+ CJ 2 OIO - 343046
,~clusief
in watersport en kampeer artikelen
jacht en boot zeilen en huiken. Caravanluifels,ja alles op het gebied van z0ilmakers werkzaamheden. ;rerlag tuinmeubelen in hout en aluminium. Sportyakboten de betrouwbaarste voor kinderen onzinkbaar met 5 jaar garantie. Jweedse gezondheidsklompen. Dunlop zeilschoenen en laarzen,zeiloveralls en zeilkleding.Alle soorten touwen staaldraad van 1 mm tot 40 mm rlik,en alles voor de doe het zelver, voor Uw boot,tent,caravan o.a.
de heer l\levrOUVJ mejuffrouw
,dres
\'lOonplaa ts latum
handtekening
ROGOKO
NV-----------.... BOUW- EN AANNEMINGSBEDRIJF
Straatweg 208 R'dam
Aan de redaktie van
Tel. 224485
TE,~~~':
'n
,HA
Hobbemastraat 7b Schieci;'.m o ben lid van de archeologische werkeemeenschap nederland,en zend mij
6 x per jaar het blad
van Uw werkgroep voor F 5.00 toe. o ben geen lid van de archeologische, werkgemeenschap nederland en zend mij het blad van Uw werk~roep
voor F
g.no
per jaar toe.
o noteer mij als lid van de
archeolo~ische
werkgemeenschap ne, erland voor F 15.00 per jaar en stuur mij het blad van de landelijke orgcènisa tie 6 x per ,iao.r toe. ~eden
van de lan0elijke
or~anisatie,woonachtiG
in het werkgebied van de Herk,Toep IIHelinium'; ontvangen het bla"
'.fiK H;, NJ allA GRA"IS.
Wilt U aanstrepen waarvoor U in aanmerking zou willen komen ?
een 10
% oplossing
te beginnen,zoals bij het zeer
vochtige hout. Natuurlijk worden er ook vondsten gedaan ,die te groot zijn om in een bak onder te dompelen b.v. schepen.Deze grote constructies kunnen besproeid worden. Dit is o.a. gebeurd met de Vasa en ook in het scheeps8rcheologisch museum te ketelhaven werd door de heer van der Heide dit systeem gevolgd.Het besproeien wordt kort na elkaar herhaald,zodat het vocht goed kan indringen en er geen tijd is om te drogen.ln een later stadium is verwarming noodzakelijk om de polyglycol tot de kern te laten binnendringen.Wanneer het water uit de kern verdampt zonder dat er polyglycol voor in de plaats komt,klappen de cellen in en de buitenste laag komt los van de kern, zodat van de
oorspronke~
lijke vorm niet veel zal overblijven.
De behandeling met polyglycol vereist dus grote nauwkeurigheid,maar het resultaat is zeker de moeite waard,zoals blijkt uit.de voorwerpen die met deze stof werden geconserveerd zonder enige
vormsver -
ande!7 i ng.
C. Kemper.
naar
antiek~
tekening
"Steenhuysen in de
14
e eeuw"
verkrijgbaar bij redaktie
Pnfis
r3,S'O
9
In het vorige artikel werd het zweedse oorlogschip de Vasa enige malen aangehaald.Hoewel dit niet in de onmiddellijke omgeving van ons gebied is gevonden,is het wel leuk iets meer te weten over de grootte en indelini van dit s,chip •. In 1625 gaf gustaaf adolph 11 de marinewerf te Blajseholmen opdracht de Vasa te bouwen.Op 10 augustus 1628 zonk de Vasa op de proeftocht bij Beckholmen.De Vasa was voor haar tijd een groot schip,de waterverplaatsin€ was ongeveer 1.400 ton. Van boegbeeld tot achtersteven was ze ongeveer
65
meter lang en
15
meter op het breed-
ste gedeelte.Het huis op de achtersteven rees 20 meter boven de kiel uit.Zij had drie masten:de voormast,de hoofdmast en de bezaansmast.De hoofdmast kwam tot 60 meter boven de kiel uit ,dus een derde van de huidige euromast.De voormast en hoofdmast hadden elk drie zeilen terwijl de bezaansmast er twee had.De masten,bo- " vendek en koebrugdek waren van vurenhout gemaakt,terwijl er door het hele schip ook gebruik gemaakt werd van eiken hout.De Vasa had behalve het huis op de achtersteven,waar de bevelvoerende officieren verbleven,vier dekken.Dit zijn het bovenste dek,twee wapendekken en het koebrugdek of laagste dek. Het bovenste dek gaf plaats aan minder belangrijke artillerie en
diende ook als verzamelplaats voor de bemanning gedurende inspecties en kerkdiensten. Dit was ook het dek van waaruit de bemanning de zeilen bedienden. De Vasa 10
L
sloepen - waarschijnlijk een grote boot met een kleinere erin - werden ook op het bovendek De artillerie van de Vasa
48-24
bewaard.
pond kanonnen was ge-
plaatst tussen de twee wapendekken.Deze wapendekken dienden ook als eet- en slaapplaatsen voor de bemanning De
manne~
sliepen gewoon op de dekken,daar hangmatten
later in de eeuw pas in gebruik kwamen.Op het vierde dek,koebrugdek,waren een verscheidenheid van reserveonderdelen opgeborgen met in begrip van zeilen,tuigage, roeiriemen,timmerhout enz.Onder het koebrugdek was de proviandkamer en werd de ankerkabel,ammunitie,kookbenodigdheden en
ballast opgeslagen.
BOEKEN OP ARCHEOLOGISCH GEBIED. C. Duitse
R. Pörtner R. Pörtner
bevor die romer kamen
R. Pörtner
die erben roms
mit dem fahrstuhl in die römerzeit
D. Engelse K.P. Oakley
man the tooImaker
S. Piggott
aneient europe
J. Maringer
the gods of prehistorie man
M. & C.H.B. Quennell
everyday life in roman britaix
M.
everyday life in prehistorie
& C.H.B. Quennell
times (wordt vervolgd:
"let stip stuur uw artikel de redaktie van TERRA
met bulsveer, • membraan, membraandoos of U-buis in diverse uitvoeringen, o.a. voor " centrale verwarmln,9 .. koelmedia " hoge drukken .. vacuum .. lage drukken .. corrosieve media " ijking en controle Speciale mogelijkheden, o.a. " " • " " "
nulpuntscorrectie drukoverbrenger electrische contacten bijzondere schaalindeling waterdichte uitvoering electrische meting op afstand (analoog of digitaal)
ENFM-SCHIEDAM TELEFOON 010 -15 23 44
REISBURE
