Contactblad voor humanistisch uitvaartbegeleiders. Nieuws rond de dood
november 2012
NIEUWs rond de dood
Contactblad november 2012
Colofon
Uitgave Het contactblad wordt uitgegeven door de Stichting Humanistische Uitvaartbegeleiding. Het is bedoeld als contact- en informatieblad ten behoeve van de vrijwilligers werkzaam in de humanistische uitvaartbegeleiding. Redactie Mirre Bots Lilian Roes Fortunée Ledeboer Eindredactie Fortunée Ledeboer Opmaak Leli ontwerp Aan dit nummer werkten mee: Wouter Beekman René Cuperus Yvonne Heygele Wouter Jongstra Reine Rek Martijn Rozing Joanna Wojtkowiak Redactieadres: Stichting Humanistische Uitvaartbegeleiding Postbus 75490, 1070 AL Amsterdam Email:
[email protected] De uitgave is uitsluitend bestemd voor intern gebruik. Indien een uitgever of auteur aanspraak meent te kunnen maken op auteursrechten, wordt hij/zij verzocht contact o te nemen via het redactieadres.
® Stichting Humanistische Uitvaartbegeleiding, Amsterdam nov 2012 ISSN: 1381-933x
4
Inhoud Redactioneel
7
Verslag Themadag 2012 ‘Nieuws rond de dood’
9
De opstand tegen de efficiency-samenleving
13
René Cuperus
Veelkleurigheid rond het levenseinde
16
Yvonne Heygele
Uitburgeren geeft de dood een plek in het leven
19
Reine Rek
Asbestemmingen: van uitstrooien tot in een sieraad
21
Lilian Roes
Meer dan alleen een uitvaart
23
Mirre Bots
Nieuwe rituelen rondom de dood in Nederland
26
Joanna Wojtkowiak
Uitvaartcultuur nu en over 25 jaar
27
Wouter Beekman
Een groene uitvaart, hoe ziet die eruit?
30
Mirre Bots
Eenheid in verscheidenheid
33
Wouter Jongstra
De digitale grafsteen
37
Fortunée Ledeboer
Nieuw: de uitvaartplanner
37
Mirre Bots
Impressies van de uitvaartvakbeurs
38
Fortunée Ledeboer
5
Redactioneel Nieuwe ontwikkelingen in de uitvaartbranche is het thema van deze najaarsuitgave van het Contactblad, want net als de rest van de wereld en de meeste bedrijven en ondernemingen in Redacteur Mirre Bots ons land moeten ook zij mee in de vaart der volkeren. Bovendien leven we in een tijd en maatschappij waar de ene vernieuwing de andere snel opvolgt en waarin de digitale samenleving definitief zijn intrede heeft gedaan. Ook de uitvaartbranche ontkomt daar niet aan. Niet alleen zijn de meeste, zo niet alle uitvaartondernemers op internet te vinden. Ook over alles met wat dood, sterven en rouw te maken heeft zijn honderden en honderden sites te raadplegen. Maar ook op papier verschijnt er nog het nodige. Alleen al tijdens de voorbereiding van dit nummer kwamen er weer diverse boeken over rouw en afscheid in mijn mailbox, waaronder ‘De uitvaartplanner’. Tja, of die nu echt nodig is voor een leek? Als we niet uitkijken moet de uitvaart net zo perfect worden als de huwelijksdag met dienovereenkomstig prijskaartje. Internet is een bron van informatie geworden, waarop echt van alles te vinden is: van rouwbrieven, toepasselijke gedichten en muziek tot urnen of sieraden waarin je de as van een overledene kunt verwerken. Van informatie over waar je na een sterfgeval allemaal mee te maken krijgt: over de regels waaraan je te houden hebt, over balsemen, het verstooien van de as of het lichaam ter beschikking stellen van de wetenschap tot het maken van draaiboeken en de keuzes waarvoor je als nabestaanden komt te staan. Een kist of urn? Een formele condoleance in de rij of liever toch wat informeler? Welke vorm van vervoer past het best? Maak je wel of geen gebruik van powerpoint of leg je
Overlijden Lilian Roes Helaas hebben we ook een droevig bericht. Lilian Roes die jarenlang artikelen voor het Contactblad schreef is op 6 oktober plotseling overleden, nadat zij een paar dagen ervoor een zware hersenbloeding had gekregen. Ik ben er nog stil van. Net die week hadden we een paar keer mailcontact gehad over de eindversie van haar artikel – over de vele mogelijke asbestemmingen dit keer- en ook zou ze me vrijdag nog bellen, maar dat is er niet meer van gekomen, want toen bleek zij al in coma te liggen. Twee dagen later is zij overleden. Ik zal haar missen, wij zullen haar missen, want ze was altijd bereid om een onderwerp op zich te nemen. Ze deed dat steeds met veel enthousiasme en grote voortvarendheid, terwijl ze het druk genoeg had met andere werkzaamheden. Als ik vond dat er nog aan gesleuteld moest worden – en dat vond ik nogal eens - ging ze daar heel gemakkelijk mee om. Ze maakte daar nooit een probleem van. Hoe druk ze het ook had, ze deed het zonder te morren. Ze was in mijn ogen altijd even blij gezind en bereid om zich in te zetten en bij te leren. Vooral dat laatste was ook een drijfveer: beter leren schrijven! Het was fijn om met haar samen te werken. Niet alleen vanwege haar inzet, maar ook om wie ze was. Lilian, we zullen je missen. Bedankt voor al je bijdragen en inzet. Mirre
7
de begrafenis liever op video vast? Kan er een digitale rouwkaart verstuurd worden of stuur je deze gewoontegetrouw toch maar per post? Maak je een speciale gedachtenissite over de overleden persoon, waar iedereen zijn of haar herinneringen aan die persoon kwijt kan? Kortom, er is tegenwoordig een keur van mogelijkheden. Zelfs zó veel dat we soms door de bomen het bos niet meer zien. Maar het mooie is wel dat we onszelf over al die mogelijkheden uitgebreid kunnen informeren. Via internet of bij de ‘Wat wil je wel en niet na je dood op begrafenisondernemers zelf. Ook daarin ontstaat trouwens steeds meer het world wide web achterlaten en Naast de grote spelers op dit tervoor wie moet dat beschikbaar zijn?’ diversiteit. rein, zoals Yarden, Dela en Monuta, komen er steeds meer kleine eenmansbedrijfjes op de markt die de persoonlijke aanpak roemen of die net wat meer te bieden hebben, zoals bijvoorbeeld Aling & Partners in Utrecht die in hartje centrum ook De Winkel beheren. Een ontmoetingsplaats voor iedereen die zich bezighoudt met de eindigheid van het leven en alles wat daarmee samenhangt. Waar men een kopje koffie kan drinken aan een leestafel met veel boeken over rouw en sterven, maar ook diverse workshops kan doen ter verwerking van de rouw. Ik ben er voor dit nummer dan ook eens een kijkje gaan nemen. Een interessant nieuw fenomeen is ook de digitale nalatenschap. Wat wil je wel en niet na je dood op het world wide web achterlaten en voor wie moet dat beschikbaar zijn? Maar ook niet onbelangrijk: wie kan er na je dood bij jouw bestanden komen? Wie heeft de juiste wachtwoorden en gegevens die hiervoor nodig zijn? Eigentijdse problemen waar eigentijdse antwoorden voor gevonden zijn en die in dit nummer ook aandacht krijgen. Zo kan de QR-code bijvoorbeeld ook op grafstenen worden geplaatst. Wat echter ook met al deze ontwikkelingen hand in hand gaat, is de toegenomen commercie. Iets waar René Cuperus in zijn column terecht de noodklok over luidt. Nabestaanden worden soms tot veel te dure en onnodige uitgaven verleid, omdat de vercommercialisering ook in de uitvaartbranche heeft toegeslagen. Ook daar blijken premies en bonussen te worden uitgekeerd. Dat kan toch niet de bedoeling zijn van een bedrijfstak die met mensen op hun kwetsbaarst te maken krijgt. Maar gelukkig staan daar ook positieve ontwikkelingen tegenover, zoals de al eerder genoemde Uitvaartwinkel TrösT, die een sfeer ademt van aandacht en zorg. Maar ook voor de ecologische aspecten van een uitvaart en voor de rijk geschakeerde afscheidsrituelen en gewoonten van andere culturen komt steeds meer aandacht . Daar hebben we dan ook artikelen over.
8
ARTIKEL
Verslag Themadag 2012
‘Nieuws rond de dood’ ‘De tijd van stilzitten is echt voorbij. Het is de overgang van een productgestuurde naar een vraaggestuurde bedrijfsvoering. Mede dankzij internet zijn klanten steeds beter geïnformeerd. Zij kunnen makkelijker vergelijken, weten heel goed wat er te koop is en ook wat het ongeveer mag kosten!’ Het belang van continue productvernieuwing- en verbetering zal daarom alleen maar toenemen. Ondernemers die daar niet in meegaan, kunnen beter een bordje “te koop” ophangen of ze bestaan over tien jaar niet meer!’ Met dit citaat uit de openingstoespraak van de voorzitter van de Vereniging van Toeleveranciers Uitvaartbranche bij de opening van de recentelijk gehouden Uitvaartbeurs opende dagvoorzitter Wolter Koster de themadag 2012. Ongeveer zestig personen waren aanwezig in Hotel Haarhuis op het stationsplein in Arnhem om deel te nemen aan deze themadag die in het teken stond van nieuwe ontwikkelingen in de uitvaartbranche. ’s Ochtends waren er twee inleidingen en ’s middags verdieping van de materie in een viertal workshops Nieuwe ontwikkelingen uitvaartbranche Anita van Loon en Pien van den Hurk van Yarden waren aanwezig om ons op de hoogte te stellen van de nieuwe mogelijkheden en ontwikkelingen rondom de uitvaart. Pien is een van de twee thanatopracteurs van
bestaat al sinds 1886 en heeft bijvoorbeeld in Engeland een grote vlucht genomen. Het voordeel van thanatopraxie is dat het lichaam er mooier en voor de nabestaanden herkenbaarder uitziet, daarnaast maakt deze, doordat het ontbindingproces wordt vertraagd, mogelijk dat het lichaam langer boven de grond kan blijven als dat nodig is. Het nadeel van thanatopraxie is dat het voor de nabestaanden moeilijker wordt om afscheid te nemen en de kist te sluiten, omdat de overledene er nog zo ‘goed’ uitziet. Na deze uitleg gaf Anita van Loon informatie over twee alternatieve op het cremeren van het lichaam: 1. Resomeren Resomeren is een milieuvriendelijk alternatief voor cremeren. Het lichaam wordt ongeveer drie uur in een tank met water
‘Het belang van continue productvernieuwing- en verbetering zal daarom alleen maar toenemen.’ Yarden. Thanatopraxie is bijna hetzelfde als balseming, het verschil is dat bij balsemen het lichaam opbeperkt houdbaar is, terwijl bij thanatopraxie het ontbindingsproces van het lichaam tien dagen tot een maand wordt vertraagd. In Nederland is het een nieuw verschijnsel (toegestaan sinds 2010) maar het
9
en alkali geplaatst, waardoor het lichaam ‘verwatert’ zoals dat wordt genoemd. Wat overblijft, is ongeveer 3 kilo ‘stof’ bestaande uit calciumfosfaat. Dit ‘stof’ kan net als na het cremeren worden meegenomen in een urn. Resomeren kost tot acht keer minder energieverbruik en er komen geen schadelijke stoffen vrij. 2. Cryomeren Cryomeren is het ‘droogvriezen’ van het lichaam door het met de kist te plaatsen in een bak met vloeibare stikstof van min196 graden. Er blijft ongeveer 30 kilo ‘stof’ over in tegenstelling tot de 3 kg na een crematie. Dit ‘stof’ kan worden begraven of met worden aarde vermengd. De overblijfselen zullen binnen 6 tot 10 maanden tot compost zijn vergaan. Cryomeren bevindt zich nog in een experimentele fase en is in Nederland wettelijk nog niet toegestaan. Na deze feitelijkheden gaf Anita een overzicht van alle wensen en mogelijkheden die rond de uitvaart mogelijk zijn; ze wist ons zelfs te vertellen dat met de nodig moeite en inzet een zeemansgraf mogelijk is (bij het Engelse eiland Wight of in Portugal). Hedendaagse visie op omgaan met de dood Christa Anbeek vertelde ons op persoonlijke wijze over haar zoektocht naar het omgaan met de dood na het plotselinge overlijden van haar vriend. Haar zoektocht kwam voort uit een botsing van waarden die in onze samenleving belangrijk zijn, zoals de vrijheid om te doen wat je wil, zelfstandigheid, autonomie, succes en gezondheid. En daartegenover de realiteit van
10
het leven zelf, waarbij je geconfronteerd kunt worden met kwetsbaarheid, breekbaarheid en eindigheid van het lijf en het leven. Dan kun je in situaties terechtkomen waarin je er alleen maar ‘bent’, en kunnen er vragen aan de orde komen als ‘wie ben ik’, ‘wie zijn wij’ en wat is er over van ‘wij’ als mijn partner wegvalt? Maar ook vragen over de grenzen van leven en dood: waar gaan we heen? Of je gaat zoeken naar de diepere betekenis van het leven. Als er iets ernstigs in het leven gebeurt, kunnen deze vragen opspelen en dan is het belangrijk dat mensen daar een weg in vinden, aldus Christa. Dat is in de huidige samenleving waarbij het merendeel van de mensen niet meer is ingebed in een levensbeschouwelijk instituut niet zo gemakkelijk meer als voorheen, waarbij het instituut voor de antwoorden zorgde. Christa zelf begon na het overlijden van haar een vriend een zoektocht langs verschillende levensbeschouwingen om te kijken waar ze antwoorden op haar vragen kon vinden, omdat haar eerdere visie: ‘alles is vergankelijk en eindig’ niet meer voldeed. Haar ervaringen heeft ze beschreven in haar boek: Overlevingskunst. Verslag van de zoektocht van de diepere zin van leven en dood; www.overlevingskunst-anbeek.nl Daarna waren er diverse workshops. Internet en sociale media in de uitvaartbranche Maurice Molenaar is internetondernemer. Hij adviseert bedrijven over het verbeteren van hun website en hun omgang met sociale media. Tijdens deze workshop gaf hij veel praktische informatie over internet en de sociale media en hij gaf een overzicht van een aantal manieren waarop deze in de uitvaartbranche toegepast (kunnen) worden. Zo vertelde hij over de mogelijkheden van layar (www.layer.com) waarmee een filmpje, beeld of andere verwijzing naar het internet kan worden toegevoegd aan een tekst op papier. Door je smartphone bij de tekst te houden verschijnt de extra informatie in de vorm van een filmpje,
foto’s of een website. Zo kan bijvoorbeeld aan een rouwkaart informatie over de uitvaart of de overledene worden toegevoegd. Vergelijkbaar hiermee is de QR code die vaak verwijst naar een website. Meer informatie over de toepassingen hiervan staat elders in het contactblad. De rol die sociale media als twitter, facebook, linkedin en dergelijke in de uitvaartwereld spelen is niet te onderschatten. Informatie en recensies over uitvaartondernemingen, wensen en mogelijkheden verschijnen op het web. In de tijd dat alles via het net wordt uitgewisseld spelen naamsbekendheid en kwaliteit een grote rol. Maar denk bij de sociale media ook eens aan de digitale erfenis die mensen nalaten: wat gebeurt er met alle informatie en profielen die er zijn gemaakt? Die blijven immers gewoon bestaan. Onder andere Hyves is op deze materie ingesprongen door het omvormen van het profiel tot een herdenkingspagina. Maar er zijn ook bedrijven die zich bezighouden met de gehele digitale erfenis die wordt nagelaten en die mogelijkheden aanbieden voor het bewaren van wachtwoorden. Zo voorkom je bijvoorbeeld dat de nabestaanden niet op de hoogte zijn van bepaalde bank- en beleggingsrekeningen. Hoewel volgens Maurice de uitvaartbranche nog voornamelijk gericht is op het zenden van informatie en nog niet zozeer op het uitwisselen is ook in deze branche internet niet meer weg te denken. Het regelen van de uitvaart kan in ieder geval inmiddels in z’n geheel online www.uitvaartcompact.nl. De omgang met sterven, dood en rouw in de contact van hedendaagse rituelen Joanna Wojtkowiak gaf in haar workshop inzicht in de verschillende manieren van denken over rituelen aan de hand van een aantal citaten die ook in haar artikel in dit nummer genoemd staan. Robert Herz vraagt zich bijvoorbeeld af: als er tegenwoordig geen collectieve symbolen meer bestaan, wat is dan de betekenis van een ritueel? ‘Maar elke samenleving heeft wel een collectief geheugen, dus rituelen kunnen een manier zijn om dit collectieve geheugen over te dragen’, aldus Jan en Aleida Assmann.
‘De rol die sociale media als twitter, facebook, linkedin en dergelijke in de uitvaartwereld spelen is niet te onderschatten.’
Maar hoe zit dat nu in onze geïndividualiseerde en consumptieve samenleving? Zijn rituelen nog wel symbolen of wordt het meer een kunstje om een uitvaart apart te maken? Volgens Joanna is het belang van rituelen dat ze zin en inhoud hebben. Het gaat om een handeling die symbolisch en niet alleen praktisch is. Het ritueel kan aansluiten bij het leven van de overledene, zoals een kopje thee met een voetbad op de kist, omdat dit altijd zo door de overledene geschonken werd. Of het kan aansluiten bij de nabestaanden, die afscheid nemen door middel van rituelen als bijvoorbeeld klappen of stilte. Het kan een individueel symbool zijn, zoals een kroontje omdat dat de achternaam van een persoon was, of universeel zoals bijvoorbeeld een aardbol voor iemand die ‘werelds’ georiënteerd was. In deze workshop werd er volop met elkaar van gedachten gewisseld over de diverse soorten en de zin van rituelen. Uitburgeren Reine Rek, medewerker van het HV en ook al in een artikel in dit nummer aan het woord, hield zich bezig met het begrip: uitburgeren. Neuroloog Dick Swaab gebruikte het om mensen op te roepen zich beter voor te bereiden op het einde van het leven. In onze moderne tijd worden we met verschillende vragen en kwesties geconfronteerd, juist omdat vanzelfsprekende kaders niet meer gelden. Daarbij zijn er soms ook lastige keuzes rond het levenseinde: wat willen we met onze organen? Hoe willen we handelen als er sprake is van ‘voltooid leven’? Reine laat de website www.uitburgeren.nu zien die naar aanleiding van een documentaire van de Human is gemaakt. En waarin ook de uitbox te zien is die door een kunstenares is gemaakt.
11
Vervolgens wisselen de aanwezigen in groepjes uit wat ze als HUB-er in een uitbox zouden willen aantreffen. Dit levert levendige gesprekken op over belangrijke zaken die een HUB-er kunnen voeden bij het schrijven van diens toespraak, zoals persoonlijke brieven, documenten als dagboeken, levensboeken of een geluksboek (samengesteld door iemand met een depres-
‘Hierin ontdekken de deelnemers de grens van de verantwoordelijkheid van de overledene.’ sieve partner die een weerspiegeling is van wat zij fijn vond). Deze documenten geven inzicht in de gedachtewereld en daarmee waarden en belangrijke gebeurtenissen van overledenen. Ook foto’s, souvenirs, kleding en sieraden geven dit inzicht. Foto’s zijn van belang om ook een tastbaar beeld te krijgen van degene over wie de HUB-er veel verhalen hoort. En zij kunnen net als bijvoorbeeld een favoriet kledingstuk voor nabestaanden aanleiding zijn om belangrijke momenten te memoreren. De discussie gaat vervolgens over de betekenis van een wensenlijstje van de overledene. Zo’n lijstje kan soms voor problemen zorgen wanneer het conflicteert met de wensen of behoeften van de nabestaanden. Hierin ontdekken de deelnemers de grens van de verantwoordelijkheid van de overledene. Deze moet zich in zijn ‘verantwoordelijkheid voor zijn levenseinde’ ook rekenschap geven van de behoeften van de nabestaanden. Zij zullen immers de uitvaart vormgeven en deze is er ook (of misschien vooral) voor hen. Om de overledene te gedenken en het verlies een eerste plaats te geven. Rituelen rond de dood in verschillende culturen Cultureel antropologe Yvonne Heygele houdt in deze workshop een presentatie over rituelen en gebruiken rond de dood in verschillende culturen. Haar eerste vraag is in hoeverre de deelnemers ervaring hebben met andere culturen. Veel van hen hebben deze ervaring, op allerlei wijzen.
12
Maar wanneer Yvonne hen vraagt of ze ook met andere culturen in aanraking komen in hun werk als HUB-er, is het antwoord negatief. Dat is niet verbazingwekkend. Rond sterven en dood vallen mensen van andere culturen vaak op hun oude gebruiken terug. Yvonne geeft aan de hand van foto’s op de beamer inzicht in de gebruiken van een aantal verschillende culturen: Surinaamse creolen, Indonesische moslims en Surinaamse Hindoestanen. Wat opvalt, is dat in deze groepen de achterliggende levensbeschouwing (winti, islam, hindoeïsme) een grote invloed heeft op de riten en activiteiten rond de uitvaart. Ook spelen de voorgangers en speciale afleggers een belangrijke rol in het omgaan met het lichaam van de dode. Daarnaast heb je de culturele invloed van de gemeenschap: het gemeenschappelijke meeleven speelt in deze culturen een grote rol. Dit zorgt ook voor praktische vragen, zoals: hoe kun je bij een Hindoestaanse crematie 500 bezoekers herbergen? HUB-ers zullen in de praktijk waarschijnlijk weinig gevraagd worden om op zulk soort uitvaarten te spreken; men doet dit immers geheel binnen de eigen gemeenschap. Toch kan het zijn dat in de toekomst – met gemengde huwelijken en een verdere aanpassing aan moderne Nederlandse gebruiken – mensen uit deze culturen een beroep op de HUB doen. In dat geval is het, aldus Yvonne, goed om je als HUB-er rekenschap te geven van een andere culturele achtergrond. Belangrijk is dat je over een zekere basiskennis beschikt, maar je tegelijk realiseert dat het in individuele situaties altijd weer anders is. Fortunée Ledeboer en Martijn Rozing
COLUMN
De opstand tegen de efficiencysamenleving Zappend kwam ik onlangs in een morbide discussie terecht. Een mevrouw uit het uitvaartwezen hield in Moraalridders van Knevel & Van den Brink een pleidooi voor reclame op grafkisten. Dat zou de dood uit de taboesfeer halen. Immers, in Nederland hebben we overal reclame. Waarom dan niet bij crematie en begrafenis? Reclame op een begrafenis normaliseert de dood, aldus de uitvaartdeskundige. ‘Dood hoort bij het leven; reclame ook. Uiteindelijk is dood ook een product dat verkocht wordt’. Dit pleidooi voor een nietsontziende commercialisering van de dood sluit naadloos aan bij wat onlangs bekend werd in het consumentenprogramma Radar. Namelijk dat de uitvaartbranche één van de hardste commerciële vechtmarkten is. Rond het sterfbed en op crematies worden rouwenden rauw uitgebuit door uitvaartondernemers die op premies en bonussen jagen. Youp van ’t Hek grapte hierover iets in deze trant: ‘dat ze bij de begrafenis van oma voor elke condolerende bezoeker tien koppen koffie en tien plakken cake in rekening hebben gebracht is tot daaraan toe. Maar twee doodskisten voor oma op de nota zetten, dat is een beetje gortig’. Het zegt nogal wat over onze samenleving als zelfs de meest intieme en existentiële sfeer, die van sterven en rouw, door commerciële premiejagers gepenetreerd kan worden. Van de Franse socialistische partij, de PS, is een mooie politieke slogan afkomstig: ’ja voor de markteconomie; neen tegen de marktsamenleving’. ‘Dood hoort bij het Veel wijst erop dat we in een marktsamenleving aan het leven; reclame ook.’ terechtkomen zijn, een type samenleving waarin de logica van commercie en marktefficiency alle domeinen van het leven langzaam aan koloniseert. De uitvaartbranche laat goed zien hoe die morele ontsporing ontstaat. Op zich heeft dit niet direct te maken met de wat clichématige loopgravenstrijd tussen markt en staat, privaat versus publiek. Begrafenisondernemers zijn nooit ambtenaren of publieke -sectorwerkers geweest. Het waren van oudsher kleine, lokale private ondernemers met een persoonlijk contact met nabestaanden. Wat er in die sector is misgegaan, zoals in veel andere, is dat er om redenen van efficiency, schaalvoordeel en winstgroei, grote uitvaartconglomeraten zijn ontstaan die ‘het product dood’ op een volledig commercieelbedrijfsmatige manier zijn gaan uitbaten en uitbuiten. Begrafenisondernemers werden vervangen door sales- en accountmanagers op grote hoofdkantoren. En op hoofdkantoren, achter de monitor met geaggregeerde statistieken over aantallen doodskisten, bloemstukken en pakken koffie, ziet de werkelijkheid er nu eenmaal een stuk anders uit. Dan besluit je op een dag begrafenisonderne-
13
‘De uitvaartbranche laat goed zien hoe die morele ontsporing ontstaat.’
mers als tussenpersonen onder druk te zetten met targets en premies voor doodskisten. Rouw laat zich immers moeilijk kwantificeren. Dit verhaal over commercieel lijkenpikken staat natuurlijk niet op zichzelf. Wat er in de uitvaartbranche gebeurt, staat model voor een bredere trend in de richting van een efficiency samenleving. Die wordt gekenmerkt door extreem ver doorgevoerde processen van rationalisering, arbeidsdeling, schaalvergroting en informatisering, allemaal samengebald in best practice ‘business modellen’. En die worden over de wereld uitgerold door de grote consultancy en accountancy bureaus. Van ‘communistisch’ China tot aan onze goedmoedige Nederlandse huisarts. Tegen deze brave new world van hyper-efficiency is in Nederland een stille opstand gaande. Dat is de zzp-revolutie. Dat is een vlucht van met name creatieve, innovatieve jongeren uit hiërarchische, creativiteits-remmende organisaties. Deze ‘personeel-loze zelfstandigen’ voelen zich noch in de commerciële grootbedrijven van de markt, noch in de bureaucratische grootbedrijven van de staat senang. Men vlucht weg wanneer ondernemerschap management wordt, creatieve processen vervangen worden door rapportage en monitoring, en gepassioneerdheid plaats moet maken voor regeldrift en controledwang. Dan volgt de exodus uit de efficiency-fabrieken. Er zijn wat dat aangaat tegengestelde krachten in onze samenleving werkzaam: aan de ene kant de door de globalisering en Europeanisering aangeblazen schaalvergroting, fusie- en overnamegolf, op basis van maximaal efficiency-denken. Aan de andere kant is er juist volop kleinschalig ondernemerschap van creatieve individuen. Van de kracht van dat laatste zal afhangen of er voldoende tegenwicht geboden kan worden aan de nu van zijn ankers losgeslagen markt- en efficiencysamenleving. Het valt, hoe dan ook, te hopen dat in de uitvaartbranche het efficiënte, commerciële grootbedrijf het aflegt tegen zzp-ers of kleinschalig opererende begrafenisondernemers. Nabestaanden verdienen meer respect. De dood verdient meer eerbied. René Cuperus * Overgenomen uit De Volkskrant
14
GEDICHTEN
Het doosje1 Wat een mens maakt tot wat hij is Is niet de buitenkant Want we kunnen zeggen: ‘Hij leeft niet meer’ Terwijl de buitenkant nog bestaat Wat een mens maakt tot wat hij is Is niet alleen de binnenkant Want een emotie zonder gezicht Maakt geen indruk op ons Wat een mens maakt tot wat hij is Dat komt van binnenuit Want het is de persoonlijkheid Die ‘het doosje’ expressie geeft.
Nelleke den Besten
1
Eventuele metafoor – bij een uitvaart waar kleine kinderen zijn – gedicht kan als basis voor een verhaal gebruikt worden.
15
ARTIKEL
Veelkleurigheid rond het levenseinde De dood is in. Met deze uitspraak begin ik vaak mijn trainingen over afscheid en rouw in verschillende culturen en religies. Dat zet de aanwezigen meestal meteen op het puntje van hun stoel. De wat oudere deelnemers vinden deze uitspraak vaak een beetje te frivool. De jongere deelnemers hebben soms geen idee wat ik daarmee bedoel, omdat zij de vergelijking niet kunnen maken met de periode van zo’n dertig jaar geleden, toen sterven en dood naar het randje van de samenleving waren verdrongen. Het is een positieve ontwikkeling dat de dood weer midden in het leven staat. Veel heeft daaraan toe bijgedragen, maar zeker ook de komst van migranten heeft hierbij een rol gespeeld. De migranten met hun eigen veelkleurige en soms sterk afwijkende gebruiken rond de dood hebben veel nieuws op uitvaartgebied gebracht. Hun andere religieuze en culturele uitingen leiden tot verwondering en nieuwsgierigheid, soms ook tot verbazing of afkeer. Maar in ieder geval stimuleren deze onbekende rituelen ons om ons te bezinnen op onze eigen traditionele manieren van afscheid nemen. In dit artikel wil ik ingaan op de religieuze gebruiken in de migrantengemeenschappen in Nederland en hoe deze onze rituelen kunnen beïnvloeden. De ‘importrituelen’ worden langzamerhand meer zichtbaar, omdat de gastarbeiders van toen evenals de Surinamers die halverwege de jaren zeventig naar Nederland kwamen op leeftijd raken. Met de vergrijzing van de migranten stijgt ook het aantal ‘allochtone’ uitvaarten. Om een aanduiding te geven:
‘Andere religieuze en culturele uitingen leiden tot verwondering.’ in 2005 telde Nederland 200.000 migranten van 55 jaar en ouder. In 2015 zal dat aantal gestegen zijn tot ruim 360.000.
16
Yvonne Heygele
Nederland kende altijd al een grote religieuze diversiteit. Met name binnen het protestantisme waren er van oudsher al veel verschillende stromingen. Door de komst van de migranten is deze godsdienstige veelkleurigheid nog veel verder uitgegroeid. Een aantal religies zijn voor Nederland relatief nieuw: de islam, meegebracht uit landen als Turkije, Marokko, Indonesië, Suriname, Somalië en Soedan; het wintigeloof van de Surinaamse Creolen en het hindoeïsme van de Hindoestaanse Surinamers. Ook de christelijke kerken winnen aan kleur door de toestroom van mensen uit de Cariben, Kaap Verde en vele Afrikaanse landen. Voor iedereen is het van groot belang dat men het levenseinde mag beleven op de manier die bij hem of haar past. Religie en de mogelijkheid om de eigen gebruiken te volgen zijn daarin essentieel, maar als je migreert naar een ander land wordt die behoefte misschien nog wel groter. Tegelijkertijd vragen de nieuwe omstandigheden om aanpassing. Niet alles kan uitgevoerd worden op de manier zoals men gewend was. Eeuwige grafrust Moslims zijn gewend om hun doden binnen 24 uur te begraven. Ook is erg belangrijk dat eeuwige grafrust gegarandeerd kan worden. Dat laatste punt is nogal eens de reden dat met name moslims van de oudere generatie ervoor kiezen om na het overlijden overgebracht te worden naar hun geboortestreek.
Tot eind jaren ’90 kon in Nederland een uitvaart pas op zijn vroegst 36 uur na het overlijden plaatsvinden. Tegenwoordig is het wel mogelijk om deze nog dezelfde dag te laten plaatsvinden. In veel gemeenten is een piketdienst ingesteld, zodat via een versnelde procedure de benodigde papieren geregeld kunnen worden. Ook zijn op steeds meer begraafplaatsen, zoals bijvoorbeeld in Rotterdam en Vlaardingen, aparte begraafvakken voor moslims ingericht. Deze tegemoetkomingen hebben hen een gevoel van erkenning gegeven. Het aantal moslims dat in Nederlandse bodem begraven wil worden stijgt dan ook geleidelijk. Uiteraard speelt de wens om begraven te worden in de buurt waar de kinderen en kleinkinderen wonen daarbij ook een rol. Veel te koud De Hindoestaanse Surinamers met het hindoegeloof – er zijn ook Hindoestanen die moslim zijn – is de enige groep die om religieuze redenen kiest voor cremeren in plaats van begraven. De Hindoestanen zijn oorspronkelijk afkomstig uit India. We kennen allemaal wel de beelden van de brandstapels langs de Ganges. Op deze brandstapels worden de doden verbrand, waarna hun as in de heilige rivier wordt verstrooid. De Hindoestanen die als contractarbeiders naar Suriname zijn gehaald konden dit gebruik daar continueren. Na hun komst naar Nederland was dat niet meer mogelijk. In ons land is het niet toegestaan om overledenen in de open lucht te verbranden; zij zijn hier aangewezen op crematoria. Een uitvaart met 500-1000 mensen is bij hen geen uitzondering. Om toch vorm te geven aan het ontsteken van het vuur door de oudste zoon, begeleidt een kleinere groep familieleden de overledene naar de oven, alwaar een klein brandend kaarsje in een aardewerken bakje in
‘Als dat niet zorgvuldig gebeurt, kan een ziel de achterblijvers komen storen.’ de kist wordt geplaatst. Op deze manier kan de oudste zoon toch zijn ceremoniële rol vervullen. Toen ik een pandit vroeg of we misschien ‘strijd’ moeten leveren om de Hindoestanen de gelegenheid te geven om hun doden in de open lucht hun te verbranden, antwoordde hij nuchter: ‘Nee, hoor, daarvoor is het hier veel te koud!’. Een dieperliggend argument is dat de kinderen in Nederland niet gewend zijn aan een openbare verbranding. Moed vatten Surinaamse Creolen combineren vaak het christendom met het wintigeloof. Belangrijk voor hen is de gedachte dat de zielen van de overledenen goed begeleid moeten worden naar de andere wereld. Als dat niet zorgvuldig gebeurt, kan een ziel de achterblijvers komen storen. Een van de rituelen die gevolgd moet worden is de ‘aity dey’. Op de achtste dag ná de uitvaart komt de familie bijeen in het huis van de overledene. Dat is de dag waarop de ziel definitief moet gaan vertrekken. Gedurende de hele nacht wordt in huiselijke kring gezongen en gebeden. Er worden herinneringen opgehaald, raadsels verteld. Eerst wordt er vooral veel verdriet geuit, later ligt de nadruk meer op het geloof dat de overledene goed is aangekomen, waardoor de nabestaanden moed kunnen vatten om zonder hem of haar verder te gaan. In Nederland wordt het echter steeds moeilijker om dit uitgebreide ritueel volledig uit te voeren. De volgende dag gaat weer vroeg de wekker voor werk en school. Ook de buren maken
17
problemen over het nachtelijk geluid. Daarom wordt dit ritueel vaak om middernacht plechtig afgesloten. Gemengde relaties Deze voorbeelden maken duidelijk dat cultuur niet statisch, maar dynamisch is. Mensen passen hun gebruiken aan naar gelang de omstandigheden waarin zij verkeren. Het is een wijdverbreid misverstand dat cultuur bestaat uit de ‘bagage’ uit het land van herkomst. Cultuur is voortdurend aan verandering onderhevig door impulsen van binnenuit en van buitenaf. Het is een product van ‘toen’ en ‘nu’. De migratie en alles wat daarna komt is minstens zo bepalend voor de manier waarop mensen in het leven staan als de ervaringen vóór de migratie. Ook de toename van het aantal gemengde relaties zal zijn weerslag hebben op de traditionele gebruiken. Mensen in gemengde relaties zijn bij uitstek de pioniers binnen de multiculturele samenleving. Een overlijden in een dergelijke relatie kan extra complicaties met
18
zich meebrengen. Zo kunnen bij het overlijden van een Turkse vrouw die getrouwd is met een Nederlandse man de Turkse familie en gemeenschap grote druk uitoefenen om de vrouw volgens islamitische traditie te begraven. Een Nederlandse moeder raakte geschokt door het expressieve verdriet van haar Antilliaanse man bij de dood van zijn vader. Zij was niet voorbereid op de luidruchtige uitingen op zijn uitvaart. In de toekomst zal de diversiteit in rouw alleen maar toenemen. Er zijn nu al zo’n 170 nationaliteiten hier vertegenwoordigd. Maar er komen steeds nieuwe groepen bij , zoals recentelijk mensen uit Polen, Roemenië en Bulgarije op zoek naar werk hier en Chinezen die hier werken. Het zal tot nog meer veelkleurigheid in de funeraire cultuur leiden. Yvonne Heygele Voor meer informatie over dit onderwerp: www.focuscultura.nl
ACHTERGROND
Uitburgeren geeft de dood een plek in het leven Praten over de dood, zeker over de eigen dood… velen doen het liever niet. Ze vinden het een zwaar en ongemakkelijk onderwerp. Het zelfgekozen levenseinde is al helemaal een taboe. Maar als je nooit over de dood nadenkt, er nooit over praat en nooit iets vastlegt, dan weten je vrienden en familie niet wat je wensen zijn als je plotseling komt te overlijden. Dick Swaab is de geestelijk vader van de term ‘uitburgeren’. Toen Rita Verdonk er in 2002 voor pleitte dat iedere nieuwe Nederlander een inburgeringcursus moest volgen, was Swaab met heel andere onderwerpen bezig. In zijn werk constateerde hij keer op keer dat mensen vaak niet over de dood praten en hun nabestaanden daardoor met veel vragen achterlaten. Daarom pleitte hij voor een ‘Uitburgeringscursus’. Geen plek voor de dood meer Met het idee van de Uitburgeringscursus wilde Swaab ons wijzen op het belang van nadenken over de dood. Ook wanneer je dit belang benadrukt, blijft het echter de vraag waarom we het zo moeilijk vinden om de dood een plek te geven in het leven. Hier zijn culturele en psychologische, maar ook existentiële redenen voor te geven.
• Psychologisch gezien herkennen we waarschijnlijk allemaal de neiging om het kwetsbare, vergankelijke en lelijke uit de weg te gaan. We vinden het vaak aangenamer om pijn en verdriet buiten te sluiten. ‘Laten we het vooral gezellig houden’. Dit is een begrijpelijke en herkenbare reactie, als je niet weet wat je met al die gevoelens aanmoet. • Op een diep menselijk of existentieel niveau hebben we een verlangen naar controle. De dood confronteert ons met de ultieme waarheid dat er ook iets is wat we nooit onder controle zullen hebben. Alles is vergankelijk, daar valt niets aan te veranderen. In zijn meest rauwe variant is de confrontatie met deze waarheid pijnlijk en eenzaam. Deze heeft niet alleen betrekking
• Cultureel gezien heeft de dood een minder zichtbare plek in het leven gekregen. Niet alleen omdat er in de afgelopen decennia hygiënischer met doden wordt omgegaan. Ook religie gaf de dood lange tijd op een vrij organische wijze een plek, bijvoorbeeld via rituelen. Door de toenemende secularisering is religie een steeds minder grote rol in het leven van mensen gaan spelen. Dit is een van de redenen die bijdraagt aan een soort onhandigheid omtrent de dood. We hebben geen standaardvorm meer waarmee we dit kunnen doen.
19
op de dood, maar kun je terugzien bij alles wat in het leven vergankelijk is: een roos die verwelkt, een liefde die uitdooft, het ouder worden van je lichaam. Vergankelijkheid en de dood een plek geven in het leven is wellicht de kunst van het loslaten. Terug naar het alledaagse Omroep HUMAN zond naar aanleiding van Swaab’s idee in 2011 ‘Uitburgen doe je zo’ uit. Tegelijkertijd werd in samenwerking met het Humanistisch Verbond de website www.uitburgeren.nu gelanceerd. Op deze site is allerlei praktische en inspirerende informatie verzameld om je voor te bereiden op de dood. Het idee achter zowel de uitzending als de website is dat je, wanneer je de dood op een alledaagse, praktische en lichte manier benadert, het onderwerp uit de taboesfeer haalt. Alles wat je omtrent je eigen dood wil bewaren – van wilsverklaring tot muziek voor je begrafenis – verzamel je in de uitbox, een doos die je zelf kan maken of kopen. De studio van kunstenares Wieki Somers heeft er ook een ontworpen, een kubusvorm met spiegelende vlakken. De praktische insteek van wat-stop-je-erallemaal-in maakt het gemakkelijker om over de dood na te denken en er met anderen over te praten. Dit heeft niet alleen als voordeel dat nabestaanden later niet met moeilijke dilemma’s komen te zitten. Het is ook een manier om vergankelijkheid een plek in ons leven te
20
geven. Dit laatste kun je zien als een oefening in loslaten. Een capaciteit die ons wellicht tot levenskunstenaars kan maken. Reine Rek, medewerker van het Humanistisch Verbond
ARTIKEL
Asbestemmingen: van uitstrooien tot in een sieraad Steeds meer mensen kiezen voor cremeren en daardoor ontstaan er ook rond het uitstrooien van de as vele nieuwe rituelen en zijn er veel nieuwe, individuele mogelijkheden om de as een bestemming te geven. En uiteraard springt ook de commercie daar handig op in. Als degene die overleden is niet zelf heeft aangegeven wat er met haar of zijn as moet gebeuren, hebben de nabestaanden vier weken de tijd om na te denken over wat men wil doen met de twee tot drie kilo as die na een crematie overblijft. De tijd dat alleen gekozen werd voor het bijzetten van de urn in het urnengraf, het zogenaamde columbarium, of dat men de urn mee naar huis nam voor een plekje op de schouw is voorbij. Traditionele rituelen maken plaats voor individuele wensen. Of het nu gaat om een zelfgemaakt sieraad met daarin wat as van de overledene of het uitstrooien op een zelf uitgekozen plek, de ontwikkelingen en mogelijkheden volgen elkaar in snel tempo op. Uitstrooien op een zelf gekozen plek As verstrooien door de lucht, het laten afzakken van de urn met as in zee of het uitstrooien van de as op het Nationaal Strooiveld van Nederland zijn een veel voorkomend fenomeen, waar in Nederland ook richtlijnen voor zijn. Maar wat
‘Een plastic boodschappenzak met onderin een gaatje.’ doe je als je toch een andere plek in gedachte hebt? Of als de overledene zelf een speciale plek heeft aangegeven? Een wel heel aparte plek voor de as van een zevenjarig jongetje was er door zijn familie bedacht. Namelijk in het spookhuis in Disneyland, één van de meest angstaanjagende plek-
ken in het park. In zijn boek ‘Mouse Tales’ uit 1994 beschrijft voormalig Disney-medewerker David Koenig dat een groepje toeristen aan de parkleiding toestemming vroeg om iets langer in het spookhuis te mogen blijven. Ze wilden namelijk een korte herdenkingsdienst houden voor een overleden zevenjarige familielid, dat tijdens zijn leven veel plezier had beleefd in het spookhuis. De parkleiding van Disney gaf de familie vervolgens toestemming voor de korte herdenking, maar even later zagen medewerkers van het attractiepark dat de rouwenden tijdens de rit door het spookhuis bezig waren met het uitstrooien van een poederachtige substantie uit de karretjes. Later bleek het te gaan om de as van een overleden persoon. Dat kon natuurlijk niet. Het spookhuis werd vervolgens dan ook gesloten totdat alle overblijfselen waren opgeruimd. Dat is natuurlijk een vrij bizarre uitzondering, maar ieder van ons kent wel een verhaal waarin de nabestaanden zelf voor een plek kiezen zonder toestemming van een gemeente. Een plastic boodschappenzak met onderin een gaatje, langzaam uitgestrooid, zodat de nabestaande toch bij dat ene bankje in het park komt te liggen waar men elkaar voor het eerst heeft ontmoet. De as meenemen naar het bos, zodat deze uitgestrooid kan worden in een natuurlijke omgeving, waar de overledene bovendien dagelijks met de hond wandelde en die dus met dierbare herinneringen is verbonden.
21
Tatoeages en schilderijen Dat de manier om een overledene te gedenken voor een ieder verschillend is, blijkt ook uit het enorme aanbod aan gedenksieraden en gedenkobjecten dat er tegenwoordig is. Zo komen er steeds meer memory boxen op de markt. Zij worden van allerlei soorten materiaal vervaardigd. Een dergelijke box biedt niet alleen plaats voor persoonlijke herinneringen, maar er kan ook een kunststof buisje bij geleverd worden, waarin men een klein deel van de as of een haarlok kan bewaren. Andere mogelijkheden zijn: een schilderij laten maken waarin de as van de overledene is verwerkt of een gedenksieraad waarin een klein beetje van de as is verwerkt. Er is tegenwoordig een groot aanbod van deze gedenksieraden. Maar ook een weerbestendig beeld behoort tot de mogelijkheden, ook wel een insiem asbeeld geheten. Insiem is het Italiaanse woord voor: bijeen, ineen, samen. Er bestaat een procedé waarbij de as van de overledene dient voor het gieten van een beeld of voorwerp. Met 2,5 kilo as kan het beeld vijftig tot tachtig centimeter hoog worden. En als je de as van je geliefde voor altijd bij je wilt hebben, dan kan dat door middel van een tatoeage. Hiertoe wordt een deel van de as van
de overledene vermengd met de inkt waarmee de tatoeage zal worden gezet. De as wordt zó fijn gemaakt dat deze kan worden opgenomen in de inkt. En vervolgens kan de tatoeage een foto van de overledene uitbeelden of een figuur die herinnert aan de overledene. Mogelijkheden genoeg. Opa als een 3d stofzuiger De Nederlandse ontwerpster Wieki Somers houdt zich bezig met onze eindigheid. Haar studio ontwierp drie stillevens, die gemaakt zijn van de as van een overledene. Somers: ‘Eigenlijk is de technologie al zover dat we van de mens een product kunnen maken. Stel dat we onszelf accepteren als grondstof voor nieuwe producten, dan kunnen we na een mooi leven waarin we van alles hebben bedacht en beleefd, een tweede leven krijgen als product.’ Volgens Somers zijn de overblijfselen van de materiële substantie waaruit wij bestaan perfecte ingrediënten voor de productie van voorwerpen. Onze as – wereldwijd 465.000 liter per dag – kan volgens haar gebruikt worden om te 3d-printen en zo zouden we bij wijze van spreken van opa een stofzuiger kunnen printen. Lilian Roes
Een van de drie stillevens van 3d-geprint as: ‘Broodrooster en vogel’ De vogel eet kruimels uit het broodrooster De vogel staat symbool voor dood en leven, aangezien hij uit eigen as herrijst. Het broodrooster vertegenwoordigt deze verbranding.
22
ARTIKEL
Meer dan alleen een uitvaart Vier vrouwen die samen uitvaartonderneming Alting & partners vormen besloten dat ze meer wilden doen dan alleen de begrafenis of crematie verzorgen. Ze wilden met name ook de dood meer zichtbaar maken en op het gebied van rouw iets voor de nabestaanden betekenen. Daarom zetten ze een jaar geleden winkel, leestafel en koffieshop TrösT op, waar mensen niet alleen terecht kunnen voor een kopje koffie, maar ook voor een goed gesprek, informatie, lezingen, workshops en ze kunnen er allerlei boeken over sterven en rouw inzien of kopen. Eén keer in de twee maanden organiseren ze het rouwcafé voor mensen die hun ervaringen van verlies en gemis met anderen willen uitwisselen. Op zondagmiddag, omdat juist op een lange lege zondagmiddag het gevoel van verlorenheid groot kan zijn. Op een druilerige vrijdagmiddag besluit ik een bezoekje te brengen aan dit toch wel unieke initiatief. De winkel, maar ook het kantoor van deze vier uitvaartonderneemsters is gelegen op het Geertekerkhof in Utrecht. Een bijna middeleeuws aandoend, beschut pleintje met de statige Geertekerk als blikvanger. Niet alleen
‘Op de muur is een prachtig gedicht geschilderd van de honderdjarige Japanse Toyo Shibata.’ het pleintje is een oase van rust, ook de winkel is dat. Meteen als ik er binnenstap, adem ik een sfeer van verstilling, aandacht en zorg in. Het is er prettig toeven met voortreffelijke koffie en een smaakvolle leestafel waar mijn blik gelijk op allerlei interessante boeken valt. Voor ik er erg in heb, zit ik erin te neuzen. Op de muur is een prachtig gedicht geschilderd van de honderdjarige Japanse Toyo Shibata. In de wandkast staan aantrekkelijke spellen, boeken, kaarten, gedichten en kleine TrösTcadeautjes. Anke Steinmann, die middag als vrijwilliger werkzaam in de winkel, en uitvaartondernemer Nel van Ratingen halen verschillende dingen
van de plank en dat raakt meteen een gevoelige snaar bij me. Bijvoorbeeld het spel ‘Alle sterren van de hemel’, dat soms als workshop in de winkel gespeeld wordt en waarin kaartjes zitten met vragen als: weet je nog hoe papa was, toen je jonger was? Weet je nog een leuk grapje dat hij maakte? Of wat hij het liefste droeg? Hoe vind je het, als mensen jou niet snappen omdat papa dood is? Het zijn precies dat soort dingen waarover je wilt praten, als een dierbaar iemand gestorven is. Je wil allerlei details en herinneringen aan die persoon ophalen, maar de aandacht hiervoor in eigen kring verstomt vaak snel. Collage van kinderkleertjes Dat is precies de reden waarom Alting & partners zoveel aandacht aan rouw besteedt. ’De nazorg zit bij ons ook gratis in het pakket’, zo vertelt Nel. ‘Wij bieden mensen na een half jaar twee sessies aan, waarin ze iets met hun herinneringen en rouw kunnen doen. Daarbij gaat het niet alleen om praten, maar ook om het doen van het sterrenspel en om allerlei creatieve werkvormen, al kunnen mensen ook kiezen voor twee sessies mindfulness of een wandeling.’ Ze geeft een paar voorbeelden. ‘Zo kunnen mensen op een atelier van een beeldend kunstenaar een herinneringsdoosje maken of onder begeleiding van een kunstenares de kledingstukken van hun overleden dierbare vermaken tot een ‘herinnerding’. Want kleding opruimen na de dood van iemand blijkt altijd veel emoties op te roepen. Mensen vragen zich vaak af: wat doe ik ermee? Zo heeft een
23
moeder van de kinderkleertjes van haar dochter een collage gemaakt en een andere vrouw van de kleding van haar overleden man een omslagdoek, zodat hij haar altijd kan omarmen. En ook heeft de betreffende kunstenares een keer op de toga van een vader die rechter was met witte borduurzijde een gedicht geborduurd.’ Dat is toch wel tamelijk bijzonder, ik heb hier althans nog niet eerder van gehoord, al wordt er tegenwoordig ook op begraafplaatsen wat meer aandacht aan rituelen besteed. Maar dat gebeurt uiteraard niet in de vorm van persoonlijke en creatieve werkvormen. Dat is meer gezamenlijk op Allerzielen een kaarsje aansteken bij het graf van familie of vrienden. Anke Steinmann: ‘Waarom wij dit belangrijk vinden en ik weet dit ook uit mijn werk als psycholoog, is omdat niet verwerkte rouw nogal eens tot gezondheidsklachten kan leiden. Door hier meer aandacht voor te hebben en mensen de ruimte te bieden zich daarin te uiten op een manier die bij hen past, kun je dat enigszins voorkomen.’ Dat het snel tot klachten of ziekte leidt, blijkt inderdaad te kloppen, want de dag erna lees ik in de krant een bericht dat, wanneer mensen iemand in hun nabije omgeving verliezen, ze zich gemiddeld honderd dagen ziek melden. Dat zijn nogal wat dagen! Licht en ruim Aan de overkant van het plein hebben ze ook een mooie en ruime opbaarplek, het Geerte Minnehuis op de zolder van een verzorgingshuis. Nel leidt me er rond. En ja, ik heb zelden zulke ruime, lichte, smaakvolle en aangename opbaarkamers gezien. Er is ook een keuken met
‘Onze missie is om de dood een normaal onderdeel van het leven te laten zijn.’ grote eettafel bij, waar mensen samen kunnen eten en desnoods zelf wat koken, als ze dat willen. En twee huiskamers, waar je gemakkelijk een paar dagen regelmatig kunt verblijven, als je de behoefte hebt om in je eigen tempo en op je eigen manier afscheid te nemen van degene
24
die je zo dierbaar is. Dit opbaarhuis is namelijk vierentwintig uur per dag open. Ook houden mensen er soms kleine afscheidsbijeenkomsten, omdat een kleine, intieme groep niet zo goed past in een grote, vaak wat onpersoonlijker aula. Nel van Ratingen: ‘Laatst nog de familie van een oude tante. Ze hadden foto’s van haar meegenomen en die neergezet en een van hen las een verhaal voor. Voor een dakloze die hier onlangs lag opgebaard kwam een vrijwilliger van het hospice met bloemen en hij las een gedicht voor.‘ Zeven smarten en zeven vreugden Een jaarlijks terugkerende activiteit in november is het ritueel ‘Ritme van de rouw’. Een rouwritueel voor iedereen vanaf 18 jaar die iemand aan de dood verloren heeft. De start van het rouwritueel is een wandeling naar de Geertekerk, waar men wordt ontvangen en het ritueel zich verder ontvouwt. Nel: ‘Alle mensen die hieraan deelnemen, nemen een symbool en foto mee van degene die ze verloren hebben. Ze steken een kaars voor hem of haar aan. Vervolgens staan we stil bij het verlies en wat ze daarin hebben ervaren. We doen dat door een rondgang te maken langs zeven passages, die elk periodes of momenten in een rouwproces markeren: ervaringen van verlies, van emoties en leegte, van verbondenheid, van diepe gevoeligheid, van volheid en van hernieuwd perspectief. De muziek op de vleugel draagt bij aan de geconcentreerde en intieme sfeer en begeleidt ieder op z’n individuele weg. We sluiten af door
gezamenlijk een mantra te zingen. Met fakkels begeleid maken we weer de korte terugtocht naar de gewone wereld: de nazit in het nabijgelegen verzorgingshuis met een hapje en een drankje. Gemiddeld nemen er zo’n dertig mensen aan deel.’ Digitaal aanbod ‘Over ’t algemeen weten vijftigers en ouderen de Winkel makkelijk te vinden. Dertigers komen er wel, maar dan vragen ze vaak om iets concreets: een lotgenotengroep of een boek dat specifiek over hun vorm van verlies gaat. Ook zijn zij natuurlijk veel meer digitaal ingesteld. Daarom zijn we een twitteraccount begonnen en openen we binnenkort een site. In de hoop ook hen iets te kunnen bieden wat bij hen past, want zij hebben natuurlijk even goed de behoefte om iets met hun rouw te doen of eens wat meer stil te staan bij degene die ze verloren hebben. Maar door hun drukke en volle levens komen ze daar vaak moeilijk aan toe. Dat maakt de uitdaging voor ons om hen te bereiken des te groter.’ Mirre Bots
Aan mijzelf Als tranen druppelen uit de kraan stoppen ze nooit Hoe zwaar ook hoe droevig ook de dingen die je meemaakt je mag niet almaar blijven tobben Draai open die kraan met een fikse ruk laat al je tranen ineens de vrije loop Zo, en nu tijd voor een koffie uit mijn gloednieuwe kopje. Toyo Shibata
25
ACHTERGROND
Nieuwe rituelen rondom de dood in Nederland Het rituele landschap in Nederland bevat veel nieuwe ontwikkelingen rondom het herdenken van overleden dierbaren. Door de secularisering van onze maatschappij en individualisering van de dood komt de nadruk op persoonlijke zingeving te liggen. Dat wil zeggen dat elk individu zelf de dood een plek moet geven, de zingeving is minder ingebed in een groter, collectief kader. Deze ‘plek’ was traditioneel het graf; dat diende als een ruimtelijk afgebakende gedenkplek. In de huidige rouwcultuur zijn er echter vele vormen van ritualisering van de dood en daarmee ook meerdere rituele ruimtes voor het herdenken van de doden. Voorbeelden hiervan zijn de thuisgedenkplekken voor de doden, de digitale herdenkingssites of de steeds populairdere asobjecten waarin de as van de overledene tot een gedenksteen, schilderij of tatoeage wordt verwerkt. Een enorme groei in de uitvaartindustrie heeft eraan bijgedragen dat de nabestaanden, maar ook steeds vaker de stervenden zelf, steeds meer invloed op de uitvaart willen en kunnen hebben. De vraag die ik mijn workshop heb behandeld, is: wat is de betekenis van deze nieuwe rituelen? En sterker nog: bestaat er door al die keuzemogelijkheden niet het gevaar dat deze rituelen slechts een ander voorbeeld zijn van onze hedendaagse geïndividualiseerde consumptiemaatschappij? En als dit het geval zou zijn: hoe kunnen wij toch betekenis geven aan persoonlijke rituelen? Cultureel geheugen De traditionele rol van rituelen is – naast het creëren van een tijdelijke gemeenschap en de symbolische en sociale transformatie van een lid van die gemeenschap, zoals bijvoorbeeld het afscheid nemen van een dierbare – ook het creëren van een collectieve ruimte voor ervaringen, verwachtingen en gedrag binnen een bepaalde gemeenschap. De bekende Duitse
26
Joanna Wojtkowiak, cultuurpsychologe & docent
Egyptologen Aleida & Jan Assmann spreken in dit verband van het culturele geheugen. Een samenleving heeft het culturele geheugen nodig om zich met elkaar verbonden te voelen en een zinvol bestaan te kunnen leiden. Als mensen, zoals in het geval van de uitvaart, steeds meer zelf vorm gaan geven aan een eigen, individueel ritueel ontstaat de vraag of dit herkenbaar en betekenisvol kan zijn voor anderen. Met andere woorden, als een uitvaart slechts bestaat uit individuele verhalen over de overledene, hoe kan men er dan toch voor zorgen dat de aanwezigen zich met de verhalen kunnen identificeren? Ronald Grimes (2002) spreekt van ‘ritualising’ en het herontdekken van oude rituelen in de hedendaagse, seculiere samenleving. Hierbij worden oude rituelen in een nieuw jasje gestoken en krijgen deze dus een nieuwe vorm. Naast de vorm van de rituelen, zoals de symbolen, taal en muziek die worden gekozen, is ook de betekenis van belang. Wij namen de betekenis van hedendaagse rituelen onder de loep evenals waarom mensen deze zo belangrijk vinden. Welke nieuwe ritualiseringen rondom de dood zijn er in Nederland? Vervolgens hebben we op basis van elkaars ervaringen bezien welke rol de humanistische uitvaartbegeleider hierbij kan hebben. Joanna Wojtkowiak, cultuurpsychologe & universitair docent UvH www.joannawojtkowiak.com
COLUMN
Uitvaartcultuur nu en over 25 jaar De vereniging voor funeraire cultuur De Terebinth heeft ter gelegenheid van haar 25-jarig bestaan een jubileumboek uitgegeven: ‘Over 25 jaar, de toekomst van de funeraire cultuur’. Uiteraard is het een nogal ambitieuze opgave om iets zinnigs over de komende 25 jaar te zeggen. Toch geeft het boek een mooi overzicht van de ontwikkelingen in het denken over de dood, het afscheid, de dodenbezorging en het gedenken van de doden gedurende de afgelopen decennia. Maar ook schetst het enkele toekomstverwachtingen. In de afgelopen decennia is de dood weer een meer prominente plaats in het maatschappelijke domein gaan innemen. De dood is niet meer zo’n groot taboe als dat in het begin van de 20e eeuw het geval was. Het was met name Kübler-Ross die de stervenden vroeg om leermeester voor de levenden te zijn. Door goed naar de stervenden te luisteren kan de angst voor de dood worden overwonnen, zo stelde zij. De hospice-beweging verzette zich tegen de inhumane wijze waarop na de Tweede Wereldoorlog met ongeneeslijk zieken en stervenden werd omgegaan. Hospices werden in de jaren negentig een zeer gewaardeerd alternatief voor het sterven in een medisch-technische omgeving. In de komende jaren zal de dood meer nadrukkelijk onderwerp van reflectie zijn. Mensen zullen meer stilstaan bij hun eigen sterfelijkheid. Pas wanneer mensen, samenleving en geneeskunde oprecht aandacht besteden aan de onvermijdelijkheid van de dood, is een vreedzame dood mogelijk. Emancipatie van de consument In de afgelopen jaren is de Nederlandse uitvaart sterk veranderd. Steeds meer facetten van een uitvaart worden door nabestaanden zelf gedaan. Deze ontwikkeling is op gang gebracht door zelfbewuste nabestaanden die uit onvrede met de gang van zaken zelf de uitvaartwereld ingingen. Het sleutelwoord van al deze veranderingen is ‘persoonlijk’. Men kijkt bij het vormgeven van een uitvaart vooral naar de overledene en diens nabestaanden. Wie was de overledene en wat past bij hem of haar? Wat kunnen en willen de nabestaanden zelf bijdragen? De vorm en inhoud van de uitvaart is nu in eerste instantie een zaak van de nabestaanden en niet ‘Wie was de overledene en van de uitvaartverzorger. wat past bij hem of haar?’ Verder zijn Nederlanders meer zorg, tijd en geld gaan besteden aan de uitvaart. Was in 1995 de gemiddelde uitvaartverzorger bij de zorg voor vijftig overledenen per jaar betrokken, in 2004 was dat gehalveerd tot vijfentwintig overledenen. De afgelopen twee decennia worden dus gekarakteriseerd door de emancipatie van de consument. Deze heeft de regie van de uitvaart naar zich toegetrokken en accepteert het gezag van de uitvaartverzorger niet langer.
27
Men gaat op zoek naar een nieuwe invulling van de uitvaartrituelen. De standaarduitvaart en de emotionele kilte die daar vroeger bij hoorde, worden niet meer geaccepteerd. Zo veranderde de uitvaartmarkt van een aanbodgerichte naar een vraaggestuurde markt. De uitvaartprofessionals werden de persoonlijke begeleiders van de nabestaanden. De grootste veranderingen binnen de ‘De uitvaartprofessionals werden uitvaartzorg: de professionalisering van het vak en de individualisering van de de persoonlijke begeleiders van uitvaart hebben de afgelopen decennia de nabestaanden.’ al plaatsgehad. Voor de toekomst zijn geen verdere grote vernieuwingen te verwachten. Wel zal naast begraven en cremeren (inmiddels 57 %) vriesdrogen waarschijnlijk werkelijkheid worden. Ook zullen er steeds meer natuurbegraafplaatsen en meer bijzondere urnen en asbestemmingen komen. Fors prijskaartje Door de individualisering en het maatwerk moet de uitvaartverzorger zich steeds breder oriënteren. Dit zal leiden tot verdergaande differentiatie van de uitvaartprofessional. Peter Henssen onderscheidt in het boek drie typen professionals: beperkt opgeleide uitvaartleiders die sobere uitvaarten verzorgen, uitvaartverzorgers die uitvaarten op maat verzorgen en uitvaartbegeleiders die naast de vele praktische kanten vooral de rituele en spirituele facetten van een uitvaart behartigen. Deze laatste groep vertolkt de geestelijke dimensie van het laatste afscheid. Zij doen dat door gebruik te maken van rituelen en een toespraak te houden waarin men het leven van de overleden persoon verbindt met het mysterie van leven en dood. Deze differentiatie in drie typen uitvaartprofessionals betekent een differentiatie in het niveau van functioneren en daarmee ook in de bezoldiging. Aan de hoog opgeleide uitvaartbegeleiders zal een fors prijskaartje hangen.
28
Persoonlijk of digitaal In 2010 begon een grote regionale uitvaartorganisatie met het op internet aanbieden van sobere en goedkope uitvaarten aan de onderkant van de markt. Het gesprek met de nabestaanden werd hierbij vervangen door een digitale interactie met de uitvaartonderneming. Gezien het succes van deze formule begonnen de grootste natura-uitvaartverzekeringen deze werkwijze als een eigentijdse, gemakkelijke en snelle manier van regelen van uitvaarten aan te bieden. Toen deze vorm voor het merendeel van de verzekerden acceptabel bleek, begonnen de naturaverzekeraars deze standaard in te voeren. Voor een gesprek over de uitvaart moet sindsdien een toeslag worden betaald. Hierdoor ontstond er een nieuwe scheiding. Vandaag de dag kunnen nabestaanden kiezen voor een zeer eenvoudige, sobere en goedkope uitvaart, doorgaans digitaal en op afstand geregeld. Nabestaanden die over een ruimer budget beschikken en een uitvaart op maat wensen, laten uitvaartverzorgers en uitvaartbegeleiders naar het woon- of sterfhuis komen en bespreken daar hun wensen over een persoonlijk getinte uitvaart. Nieuwe vormen van uitvaarten Aan voorgaande samenvatting van het jubileumboek van De Terebinth voeg ik nog enkele persoonlijke waarnemingen toe. In de afgelopen decennia zijn uitvaarten meer dan voorheen gericht op de persoon van de overledene. In de toespraken gaat het over diens leven en waarden. De onpersoonlijke kerkelijke dienst is grotendeels verdwenen. Maar aan de vorm van de uitvaartbijeenkomst is weinig veranderd. Vrijwel altijd vinden uitvaartdiensten plaats in de aula van de begraafplaats of in het crematorium. Familie, vrienden en bekenden zitten in rijen achter elkaar en luisteren naar de toespraken en de muziek. Hun rol is passief. In de plaats waar ik woon, zie ik dat een zeer actieve moderne uitvaartverzorgster heel andere wegen op het gebied van de vorm inslaat. Zij laat de uitvaartbijeenkomsten plaats vinden in een restaurant, een uitspanning, een museum of buiten in de natuur. De gasten zitten in een ronde opstelling. Er zijn toespraken, maar er zijn ook gesprekken waaraan iedereen kan bijdragen. De sfeer is minder statisch en saai, meer opgewekt en levendig. Natuurlijk is er ook verdriet, maar er wordt ook gelachen. Veelal zijn het alleen de zeer naasten die de overledene naar de begraafplaats of het crematorium brengen. Het afscheid is dan al achter de rug. Ik vind dit een mooie vernieuwing. Wouter Beekman * Te bestellen via www.terebinth.nl.
29
ARTIKEL
Een groene uitvaart, hoe ziet die eruit? Groen is in. Zorgvuldig omgaan met natuur en milieu is voor steeds meer mensen een item. Vandaar dat er ook in uitvaartland steeds meer initiatieven komen om bij een begrafenis of crematie rekening te houden met de milieueffecten. Daarbij gaat het niet alleen over ecokisten of een natuurbegraafplaats, maar ook over de methode van lijk bezorgen. Han Remmerswaal, een van de weinige onderzoekers naar de milieuaspecten van de uitvaart, vraagt zich af waarom mensen niet gaan lopen in plaats van twintig volgauto`s te nemen? Hij vindt het niet alleen iets eerbiedigs en sereens hebben, maar het scheelt ook zeventig procent emissie in het voortraject. Uit zijn onderzoek blijkt namelijk dat de rouwstoet de grootste aanslag op het milieu betekent. En dan gaat het niet zozeer om het vervoer van de overledene – van huis naar rouwcentrum en van rouwcentrum naar begraafplaats of crematorium – , maar om het aantal autokilometers die de gasten op de dag van de uitvaart afleggen, want daarbij gaat het meestal om meerdere auto`s. Deze stoet veroorzaakt algauw 12,6 milieupunten, aldus de onderzoekers. Ze zijn daarbij uitgegaan van een uitvaartplechtigheid waaraan honderd personen deelnemen, die merendeels hun eigen auto gebruiken en met elkaar op de dag van de
‘De overledene stelt het op prijs als u bij zijn uitvaart gebruik maakt van het openbaar vervoer.’ uitvaart 600 kilometer rijden. De belangrijkste milieuaspecten van die rouwstoet zijn: energieverbruik en uitlaatgassen, met name Noxuitstoot van dieselauto’s. Alternatieven voor de rouwauto Er zijn genoeg alternatieven te bedenken voor de traditionele rouwauto: een lopende rouw-
30
stoet (heeft altijd weer iets indrukwekkends en gedragens, vind ik zelf), een begrafenis met een loopkoets of paardenkoets en ook vervoer per bakfiets is mogelijk. En desnoods een uitvaartbus, waarin iedereen wordt vervoerd. Of per boot, zoals ik zelf twee keer heb meegemaakt bij een begrafenis op Zorgvlied in Amsterdam. Bovendien kan de sfeer in de bus of boot als zeer bijzonder en troostrijk worden ervaren. Niet iedereen zal het echter prettig vinden om zijn of haar gasten te verplichten te lopen of te fietsen. Maar er zijn ook andere mogelijkheden die ervoor zorgen dat er zo min mogelijk autokilometers worden gemaakt. Zo kun je ervoor zorgen dat de diverse onderdelen – de afscheidsplechtigheid, begrafenis/crematie en de condoleance – op loopafstand van elkaar plaatsvinden. Ook kun je locaties kiezen die goed met het openbaar vervoer bereikbaar zijn en deze op de rouwkaarten duidelijk vermelden. Desgewenst kun je er een zin aan toevoegen – als een variant op ‘de overledene hield veel van bloemen’ – ‘de overledene was bij leven zeer milieubewust en stelt het op prijs als u bij zijn uitvaart gebruik maakt van het openbaar vervoer’. Een andere mogelijkheid is om fietsen beschikbaar te stellen waarmee mensen van de ene plek naar de andere kunnen gaan – en reken maar dat zo`n uitvaart lang in het geheugen blijft – of mensen vragen om met de fiets te komen als dat enigszins mogelijk is. Kist van vlas of vilt Hoewel de kist niet de grootste vervuiler is, deze levert slechts 1 milieupunt op, is er de laatste tijd veel aandacht voor milieuvriende-
‘In feite is het vriesdrogen de eerste stap in de ecologische uitvaart.’ lijkere kisten. Dat is wel begrijpelijk. Een kist wordt immers bijna als een persoonlijk attribuut gezien, waaruit iets van de leefwijze van de overledene blijkt. En met een ander soort, meer ecologisch verantwoorde kist kun je gemakkelijk het milieu ontlasten. Bovendien bestaan er meerdere voorbeelden van en een aantal milieuvriendelijkere varianten is ook al leverbaar. Hergebruikkisten met een eenvoudige kartonnen binnenkist bijvoorbeeld. Of een kist gemaakt van vlas of vilt. Ook kan het lichaam worden gewikkeld in een biologisch katoenen of linnen doek. Toch wil het in Nederland nog niet erg doorbreken met de milieuvriendelijkere varianten. Wie echter kiest voor een ‘normale’ kist, maar vóór het begraven de messing handvaten verwijdert, zoals dat ook bij cremeren gebeurt, spaart het milieu ook. Datzelfde geldt voor het gebruik van houten handvaten. En wie kiest voor een katoenen bekleding in plaats van een synthetische levert eveneens een positieve bijdrage, al is het een kleine. Schadelijke uitstoot Wat de uitstoot van schadelijke stoffen betreft zijn vooral dioxines, kwikverbindingen en andere metalen belangrijke vervuilers. En dat is mede zo, omdat mensen steeds meer kunstmatige onderdelen in hun lichaam hebben – denk bijvoorbeeld aan het amalgaan in onze tanden en de grote hoeveelheid cadmium die zich op het eind van ons leven in onze nieren heeft opgeslagen. Al deze stoffen komen uiteindelijk in het milieu terecht: bij begraven in de
bodem en het grondwater. Bij crematie in de as en in de lucht. Bij vriesdrogen en hydrolyse – twee methoden van lijkbezorging die nu nog op hun toepasbaarheid worden onderzocht– kunnen metalen na de verwerking verwijderd en gerecycled worden. Mede daarom worden deze methodes wel gepresenteerd als milieuvriendelijk of ‘schoner’ dan de nu meest gebezigde varianten. Met name het vriesdrogen is de laatste tijd erg in opkomsten en wordt zeker door Yarden gepromoot als hét biologisch begraven. Maar daar is wel het nodige op aan te merken. In feite is het vriesdrogen de eerste stap in de ‘ecologische uitvaart’. Daarna moet het resterende poeder met daarin al die metalen nog worden begraven, gecremeerd of bewaard. Diverse wetenschappers blijken het vooral een dure en inefficiënte methode te vinden. Kortom, er doemen veel nieuwe mogelijkheden op om bij begrafenissen en crematies meer op het milieu te letten, maar helemaal goed doe je het nooit. Belangrijk is dan ook om te kijken wat voor jezelf daarin vooral meetelt of wat jou aanspreekt. En al die kleine stapjes samen geven op den lange duur toch een positieve verandering. Mirre Bots
* Voor meer info: www.groeneuitvaart.nl
31
GEDICHTEN
Als ik jou verlies Als ik jou verlies zal alles zijn als het was voor je kwam. Zo kan men het bekijken. Alleen je zou er zijn geweest, even vanzelfsprekend als vaders, als vingers, als namen die wij moeten dragen. Misschien zou het zijn als toen de eik voor mijn raam was gekapt. Een blik die doorschiet terwijl hij wil worden gestuit. Zo’n leegte in leegte die jij als enige ziet. Zo’n verdriet, maar dan groter en langer.
Kees Spiering
32
VERSLAG
Eenheid in verscheidenheid Wouter Jongstra ging naar de Humanist Ceremonies Annual Conference, die op 20 en 21 oktober in Engeland werd gehouden. Ook daar stonden nieuwe ontwikkelingen en initiatieven op het programma, zoals het natuurlijk begraven. Er spelen dezelfde discussies als hier, maar ook andere, mede omdat hun positie anders is. Zo zijn humanistische sprekers bij uitvaarten in Engeland zelfstandigen. Ze zijn zelf verantwoordelijk voor hun eigen marketing en de financiële afwikkeling van de uitvaart. Iedereen heeft daartoe een eigen website. Naast uitvaarten worden er ook ceremonies voor huwelijken en bij de geboorte van een kind verzorgd. Allen zijn aangesloten bij de Britse Humanistische Associatie (BHA) en betalen 10% van hun eigen opbrengst als Fee aan de BHA.
Wouter Jongstra, humanistisch uitvaartbegeleider
Voor het betalen van die Fee krijgen ze het volgende terug: • centrale administratie en systemen • hoge kwalitatieve marketinginstrumenten en publiciteit • een goed netwerkende organisatie en toekomstige ontwikkeling • onderzoek naar veranderende wetgeving en overheidsmaatregelen die van belang zijn voor de humanistische sprekers • smeden van strategische relaties en allianties om de humanistische ceremonies te promoten en sterker te maken. Het eerste gedeelte van de conferentie was plenair en bestond uit een verhandeling over de training, die omvangrijk en gedegen is te noemen. Als introductie krijgen de Engelse humanistische sprekers een training van één dagdeel, waarbij het volgende aan de orde komt: betekenis van het humanistische gedachtegoed; basisvaardigheden interviewen, schrijven en spreken; uitleg BHA, netwerken en realistische voorstelling van het spreken op zich. Een training van twee dagdelen, waarin de basisvaardigheden worden uitgediept, het verhaal van een ceremonie en een sterfgeval nader worden belicht. Ook zorgen voor jezelf is daarbij onderwerp van aandacht. Een training van twee dagdelen, waarin belasting en financiële zaken aan bod komen, maar ook de techniek om een ceremonie te leiden, de stage, het managen van relatiebeheer, het mentoren nadien en uiteraard de uiteindelijke accreditatie.
33
WORKSHOPS De workshops waren verdeeld in drie sessies en waren zeer gevarieerd. Van babyuitvaarten en wat is nieuw in uitvaarten tot humor in de toespraak, presentatie en hoe gebruik je je stem. Maar ook over marketing en humanistisch werk in de gevangenis. Ik bezocht er drie. 1. Wat is nieuw in uitvaarten Opvallend nieuw was dat de simpele uitvaart sterk aan populariteit wint. Voor £ 1.750,00 (€ 2.250,00) krijg je het volgende: afspraak thuis voor bespreking uitvaart, noodzakelijke formulieren, ophalen stoffelijk overschot en het verzorgen ervan tot de crematie, de crematie zelf, simpele houten kist of urn, deze afleveren bij de nabestaanden thuis. Dus geen kaarten, geen bloemen, geen afscheidsritueel, GEEN TOESPRAAK. Veel families organiseren een afscheidsritueel in hun eigen omgeving. Een belangrijke overweging daarbij is om de crematie volledig gescheiden te houden van de afscheidsceremonie. De reclameslogan van degene die dit aanbiedt: de vrijheid om een uitvaart te houden waar, wanneer en alleen zoals u het wil.
34
Andere nieuwigheden: nieuwe manieren van vervoer, live muziek, invloed van de multiculturele samenleving en het veranderen van rituelen daardoor, de nieuwe generatie denkt en handelt anders. 2. Ontmoet de familie met de beste interviews In deze workshop werd opvallend veel aandacht besteed aan het binnenkomen en de start van het gesprek. Aan zaken als waar zal ik zitten en welke vraag stel ik als eerste? En zal ik iets te drinken accepteren? Voor de nabestaanden is het gesprek ook zelfreinigend. Het is dan ook belangrijk om ze vooral te laten spreken over hoe de persoon in kwestie is gestorven; daarbij is vertrouwen opbouwen essentieel. Verder mag elke spreker zich altijd afvragen: ben ik wel de juiste spreker voor deze mensen? Het opbouwen van een zo goed mogelijk beeld van de overledene werd door iedereen onderschreven. Probeer de legpuzzel van zijn/haar leven volledig te krijgen. Er waren sprekers die een soort draaiboek hadden ontwikkeld met checklisten en aandachtspunten. Deze zullen evenals twee voorbeelden van toespraken – te zijner tijd via onze eigen weblocatie worden gepresenteerd.
‘Een humanist is zo flexibel als een stalen deur.’ 3. Zijn wij zo speciaal? Ofwel: is humanistisch spreker zijn onze sterkste troef? Een buitengewone levendige workshop waar over en weer veel verschillen waren te bespeuren. Iedereen kom zich vinden in de kreet op hun eigen folder: ‘zinvolle NIET religieuze ceremonie alleen voor jou’ met als ondertitel ‘een persoonlijk afscheid‘. Maar op de vraag: hoe flexibel is een humanist? Of nog erger, op de stelling ‘een humanist is zo flexibel als een stalen deur’ ontstond een wel heel interessante discussie. Vragen die hierbij speelden waren:
Mijn conclusie na dit weekend is dat wij als humanistisch uitvaartbegeleiders, of we nou in Engeland of in ons eigen land ons werk doen, een eenheid in verscheidenheid vormen. Misschien is juist dat wel onze sterkste kant! Wouter Jongstra * Aantal sterfgevallen in Engeland op jaarbasis 493.342 (2010). Aantal NIET religieuze uitvaarten 60.000. Marktaandeel HBA 8000 is 1,62% van het totaal en 13,3% voor de NIET religieuze.
Welke taken neem je op je? Spreek je alleen of wil je met name de regie voeren? Hoe denkt de uitvaartverzorger daarover? Bespreek je dat vroegtijdig met hem? Wil je wijzigingen aanbrengen in het ritueel? Waar voel je je verantwoordelijk voor? Alleen voor het spreken of ook voor andere zaken? Welke grenzen heb je voor jezelf bepaald? Wil je het onze vader die in de hemelen zijt bidden of lees je het slechts op? Ben je bereid om teksten uit de bijbel voor te lezen? Denk je klaar te zijn voor andere religies die bij gemengde huwelijken op je afkomen? Ben je klaar voor veranderingen in de uitvaartbranche en de eisen die uitvaartverzorgers daaraan stellen en wil je daarin participeren? Zijn we met onze humanistische inslag voldoende herkenbaar? En laten we dat merken met onze woorden? Of willen nabestaanden gewoon een goede toespraak en kunnen wij dat met name bieden, zonder ons humanistisch sausje uitdrukkelijk te willen laten smaken?
35
GEDICHTEN
Sterfbed Mijn vader sterft; als ik zijn hand vasthoud, voel ik de botten door zijn huid heen steken. Ik zoek naar woorden, maar hij kan niet spreken en is bij elke ademtocht benauwd. Dus schud ik kussens en verschik de deken, waar hij met krachteloze hand in klauwt; ik blijf zijn kind, al word ik eeuwen oud, en blijf als kind voor eeuwig in gebreke. Wij volgen één voor één hetzelfde pad, en worden met dezelfde maat gemeten; ik zie mijzelf nu bij zijn bed gezeten zoals hij bij zijn eigen vader zat: straks is hij weg, en heeft hij nooit geweten hoe machteloos ik hem heb liefgehad.
Jean Pierre Rawie
36
KORT
de digitale grafsteen Iedereen heeft ze inmiddels wel eens gezien, de Quick-Response ofwel QR-codes, de vierkantjes met zwart-witte blokjes in verschillende patronen. Ze zijn te vinden op gebouwen, aanplakbiljetten, winkels, advertenties, verpakkingen, je kunt het zo gek niet bedenken of er staat zo’n vierkantje op. Door je smartphone – met speciale QR-app – voor zo’n vierkantje te houden word je doorgeschakeld naar de website met meer informatie over het gebouw of het product. In dit digitale tijdperk heeft de QR-code nu ook zijn weg naar de uitvaart gevonden. Zo kan er een plaatje met de QR-code op de grafsteen worden geplaatst en door deze te scannen kom je automatisch op een site waar meer informatie over de persoon van de overledene is te vinden. Uiteraard kan de code ook op de rouwen bedankkaarten worden geplaatst.
Inmiddels zijn er al diverse organisaties met websites op deze markt ingesprongen. Zo kunnen nabestaanden op een dergelijke site een persoonlijke herdenkingspagina laten maken door het aanleveren van foto’s, teksten en gedichten. Derden kunnen direct, maar ook via de QR-code toegang krijgen tot deze pagina’s. Het is overigens ook mogelijk deze pagina’s via een wachtwoord te beveiligen, mochten mensen het te veel van het goede vinden dat iedereen er via die QRcode toegang toe heeft. Fortunée Ledeboer
Nieuw: De uitvaartplanner Een uitkomst voor iedereen die met de dood te maken krijgt – althans zo afficheert de uitgever het - is de zeer recent verschenen uitvaartplanner van uitvaartondernemer Carolien Harrems. De dood hoort immers bij het leven. Het is dan ook verstandig om na te denken over je eigen uitvaart of die van iemand die je na staat. Veel mensen stellen dat echter uit. Maar vrijwel iedereen komt vroeg of laat voor de uitvaart van een dierbare te staan. Na een lange periode van ziekte of juist heel plotseling moet je afscheid nemen. Dat is een emotionele aangelegenheid en daar komt een hoop bij kijken: je moet in zeer korte tijd beslissingen nemen, praktische zaken regelen, maar ook tijd nemen voor rouw en de rouw van eventuele kinderen en pubers. En bij al die beslissingen over de vele mogelijkheden die er tegenwoordig zijn wil je ook recht doen aan de overledene, aan hoe hij of zij het gewild zou hebben. In ‘De uitvaartplanner’ geeft Carolien Harrems
antwoord op de vele vragen die bij een uitvaart aan de orde komen. Van de keuze van de begrafenisondernemer tot de tekst voor de rouwkaart en bedankkaart, van de keuze van een kist tot rouwverwerking die voor mannen, vrouwen en kinderen weer anders is. Met handige adressen, checklists, kostenoverzichten en een voorbeeld voor een wilsbeschikking. Maar ook met tips en ideeën voor een uitvaart met een heel persoonlijk tintje, want zij staat bekend om haar intieme uitvaarten. Door te weten wat er allemaal mogelijk is - en daar helpt de uitvaartplanner je bij - en daar even de tijd voor te nemen kan de uitvaart een mooi en op de overledene toegesneden afscheid worden in plaats van een noodzakelijk kwaad. De uitvaartplanner is eigenlijk net zoiets als de trouwplanner bij huwelijken, waarbij mensen ook zoveel mogelijk details en specifieke wensen vastleggen voor deze speciale dag. Mirre Bots
37
VERSLAG
Impressies van de uitvaartvakbeurs 2012 Eens in de vier jaar wordt er een uitvaartvakbeurs georganiseerd. Op deze beurs staan de toeleveranciers voor de uitvaartondernemers met een scala van vervoersmiddelen, urnen, assieraden en diverse andere diensten. Bijna te veel om op te noemen. Hieronder een greep uit de talloze aanbieders dit jaar. Diverse soorten sieraden Er waren nogal wat aanbieders van een hanger van goud of zilver met daarin de vingerafdruk van de overledene. In verschillende vormen: rond, hartvorm, vierkant. → www.fingerprint-jewel.nl Ook te zien was een hanger met het profiel van de overledene → www.procasting.nl Bijzondere kisten Bijvoorbeeld een kist in een Z-vorm, voor mensen die op hun zij begraven willen worden. Of urnen van vilt. → www.bijzonderekisten.nl Kinderuitvaartkisten in allerlei soorten en maten: beschilderd, bedekt met wolkjes of sterretjes, rieten mandjes, wikkeldoekjes. → www.kinderuitvaartkist.nl Eco-vriendelijke, fairtrade en biologisch afbreekbare uitvaartkisten, gemaakt van wilgentenen, bananenbladeren of bamboe. → www.greencoffins.nl Houten eco-kisten, condoleancekisten, urnen en draagbaren, ook om zelf te maken. De meeste kunnen met diverse afbeeldingen worden ingegraveerd. → www.eco-kisten.com Lijkwades voor mensen die daarin begraven willen worden in plaats van in een kist. → www.wikkelgoed.nl Rouwvervoer Wie dat wil, kan naar zijn of haar laatste rustplaats worden gereden in een echte truck. De truck is met raampjes en zitplaatsen aangepast aan het rouwvervoer. → www.uitvaarttruck.nl Op de beurs stond ook een loopkoets, voor als het niet zo snel hoeft en de begraafplaats in de buurt is → www.loopkoets.nl
38
Ook was er een kleine auto, speciaal aangekleed en geschikt gemaakt voor kinderuitvaarten. → www.dekinderrouwauto.nl Urnen Er werd op de beurs een scala van urnen aangeboden. Bijvoorbeeld van zink: → www.meerdaneenurn.nl; van Japanse en Finse keramiek : → www.muceramics.nl of hele kleine kinderurntjes: → www.michelkuipers.nl. Maar ook een urn gemaakt met het profiel van de overledene. → www.portreturn.nl, zichtbaar als schaduw op de muur. Of een urn van roestvrij staal waarin een foto van de overledene wordt weerspiegeld → www.anamurn.nl. Tot slot in de trend van duurzaamheid: eco-urnen die vergaan, zee-urnen voor in het water of bio-urnen om te begraven → www.biodeco.nl Grafmonumenten Er was een aanbieder van een tijdelijk grafmonument om de tijd te overbruggen tot er een definitief grafmonument wordt geplaatst. → www.va-de.nl Veel kunstenaars bieden grafbeelden en gedenktekens aan, zoals de stichting memento-
gedenkbeelden die bestaat uit een groep kunstenaars afkomstig uit heel Nederland. → www.memento-gedenkbeelden.nl Maar wat ook kan, is een beeld van een hand als grafmonument of in een herdenkingsmuur. → www.herdenkingshand.nl Speciaal voor uitvaart-, rouw- en ritueelbegeleiders Windlichten voorzien van persoonlijke teksten en foto’s. De windlichten kunnen worden meegestuurd met de rouwbrief, zodat genodigden hier een persoonlijke tekst op kunnen schrijven. Ook kan er zelf een ontwerp op een windlicht worden gemaakt voor bij de uitvaart of als dankbetuiging. Zo ontstaat er een ‘zee van lichtjes’. → www.afscheidslicht.nl Films Er stonden aanbieders die beeldmateriaal maken tijdens de uitvaart, samengesteld uit foto’s en muziek → www.herdenkingsdvd.nl, → www.imim.nl, → www.uitvaartfilms.com. Maar ook een aanbieder die van de gehele uitvaartplechtigheid een film maakt, zodat deze later nog een keer bekeken kan worden → www.terugkijkenopeenpassendafscheid.nl Rouw De stichting ‘De jonge weduwe’ ondersteunt jonge vrouwen met (minderjarige) kinderen na het verlies van hun levenspartner. → www.dejongeweduwe.nl Het Landelijk Steunpunt Rouw verzorgt niet alleen emotionele zorg voor de nabestaanden, maar ook een aantal zakelijke aspecten. → www.landelijksteunpuntrouw.nl Bijzonder is ook de stichting zorgverklaring: zij bieden een document, waarmee mensen op een wettelijk erkende wijze en tot in detail kunnen vastleggen onder welke condities en op welke manier ze wel of juist niet medisch en verpleegkundig behandeld en verzorgd willen worden in hun laatste levensfase. → www.zorgverklaring.nl De stichting heeft zorgambassadeurs die voorlichting geven over het gebruik van de zorgverklaring.
Diversen • Het herinneringsboek, met vragen die helpen een beeld te schetsen van de overledene. In het verlengde hiervan ligt een afscheidsboek of een condoleanceboek met meer ruimte voor afscheidswoorden. En een bewaarbox: voor dierbare zaken van de overledene. → www.dierbarezaken.nl → www.goedennagedachtenis.nl • Remember in green: op de as van een overledene wordt een jonge boom gekweekt. De boom kan daarna geplant worden op een plek naar keuze. → www.rememberingreen.nl • Via een website online herdenken: een site waar ook door iedereen foto’s, filmpjes of muziek geplaatst kunnen worden → www.condoleanceregister.nl • Die diverse bijdragen kunnen ook tot een herinneringsboek worden gebundeld. → www.neemafscheid.nl • Ballonverstrooiing: een grote ballon wordt gevuld met de as en het heliumgas. Op een hoogte van 20 kilometer knapt hij en wordt de as verstrooid. → www.ballonverstrooiing.nl → www.asverstrooiing.eu • Ter vervanging van een advertentie in een krant kan er een advertentie over het overlijden op een openbare website worden geplaatst. De advertentie kan worden doorgestuurd en aangepast. Er wordt ook direct een condoleanceregister aan gekoppeld. → www.uitvaartberichten.nl
39
