Inhoud Inleiding9 1 Het belang van menselijke relaties 13 1.1 De need to belong 13 1.1.1 Sociale steun als overlevingsmechanisme 17 1.1.2 Samenwerking als overlevingsmechanisme 26 1.1.3 Voortplanting als drijfveer 30 1.2 Sociale netwerken 32 1.2.1 Eenzaamheid 37 1.2.2 Aantasting van de zelfwaardering 38 Samenvatting hoofdstuk 1 42 Opdrachten43 2 Sociale invloed 45 2.1 Vormen van sociale beïnvloeding 46 2.1.1 Klassieke conditionering 46 2.1.2 Operante conditionering 50 2.1.3 Sociaal leren 56 2.1.4 Sociale normen 58 2.1.5 Macht 62 2.1.6 Emotionele besmetting 67 2.1.7 Sociale vergelijking 72 2.1.8 Priming77 2.1.9 Overreding 80 2.2 Resistentie tegen sociale invloed 85 2.2.1 Bewust of onbewust 86 2.2.2 Geloof in de vrije wil 87 2.2.3 Persoonlijkheid 88
Sociale psychologie.indd 5
17-7-2014 8:59:19
6
Sociale psychologie
2.2.4 Attitude versus gedrag 90 2.2.5 Defensieve reacties 92 Samenvatting hoofdstuk 2 97 Opdrachten97 3 Denken over het zelf en anderen 99 3.1 Denken over het zelf 99 3.1.1 Organisatie van het zelfbeeld 100 3.1.2 Omgaan met zelf-relevante informatie 101 3.1.3 Zelfwaardering 105 3.1.4 Meerdere zelven 109 3.2 Denken over anderen 111 3.2.1 De eerste indruk 111 3.2.2 Ingroup versus outgroup116 3.3 Oordelen en beslissingen 124 3.3.1 Attributies 124 3.3.2 Heuristieken 133 Samenvatting hoofdstuk 3 139 Opdrachten139 4 Contact en communicatie 141 4.1 Belangrijke factoren voor contact 141 4.1.1 Gelijkheid 142 4.1.2 Nabijheid 143 4.1.3 Zelfonthulling 144 4.2 Communicatie 147 4.2.1 Het communicatieproces 147 4.2.2 Humor en communicatie 153 4.2.3 Automatische reactiepatronen 155 4.2.4 Culturele verschillen in de communicatie 159 4.3 Psychologische problemen die de communicatie bemoeilijken 167 Samenvatting hoofdstuk 4 171 Opdrachten171 5 Verschillende soorten relaties en hun processen 5.1 De relatie met familie 5.1.1 De relatie met ouders 5.1.2 De relaties binnen het gezin
Sociale psychologie.indd 6
173 173 174 180
17-7-2014 8:59:19
Inhoud
7
5.2 De relaties met vrienden 184 5.2.1 Vriendschap en levensloop 186 5.2.2 De ‘verkeerde’ vrienden 187 5.2.3 Sekseverschillen in vriendschap 189 5.2.4 De rol van uitwisseling 190 5.3 De partnerrelatie 191 5.3.1 Zelf kiezen of gearrangeerd? 194 5.3.2 Wensen in een partner 197 5.3.3 Relatiesucces en -problemen 198 5.4 Relaties op het werk 203 5.4.1 Relaties met collega’s 204 5.4.2 Relaties met leidinggevenden 210 5.5 Relaties tussen cliënt en coach/hulpverlener 214 5.5.1 De rol van empathie 216 5.5.2 Het perspectief van de cliënt 219 5.5.3 Het perspectief van de coach/hulpverlener 221 Samenvatting hoofdstuk 5 224 Opdrachten225 6 6.1 6.2 6.3
Emoties binnen sociale relaties 229 De sociale natuur van emoties 230 Het spectrum van emoties 231 Positieve emoties binnen relaties met anderen 232 6.3.1 Liefde 233 6.3.2 Trots 235 6.4 Negatieve emoties binnen relaties met anderen 238 6.4.1 Schaamte 239 6.4.2 Schuldgevoelens 242 6.4.3 Jaloezie 244 6.4.4 Afgunst 248 6.5 Emotieregulatie 252 6.5.1 Coping254 6.5.2 Emotionele intelligentie 256 Samenvatting hoofdstuk 6 259 Opdrachten259 7 Groepsprocessen261 7.1 Psychologische processen binnen groepen 261 7.1.1 Omstandereffect 262
Sociale psychologie.indd 7
17-7-2014 8:59:19
8
Sociale psychologie
7.1.2 Groepssocialisatie 264 7.1.3 Leiders en volgers 267 7.1.4 Groepsprestaties 272 7.1.5 Besluitvorming in groepen 280 7.1.6 Competitie 290 7.1.7 Groepssamenstelling 295 7.2 Psychologische processen tussen groepen 300 7.2.1 Culturele verschillen tussen groepen 300 7.2.2 Agressie tussen groepen 303 7.2.3 Integratie van culturele groepen 307 7.2.4 Tegengaan van discriminatie 311 Samenvatting hoofdstuk 7 316 Opdrachten317 8
Beïnvloeden, behandelen en begeleiden op basis van sociaal psychologische principes 319 8.1 Methodisch beïnvloeden aan de hand van sociaalpsychologische theorieën 320 8.1.1 Gericht primen 320 8.1.2 Theorie van beredeneerd gedrag 322 8.1.3 Transtheoretisch model van verandering 325 8.2 Begeleidings- en behandelmethoden die gebruik maken van sociaalpsychologische principes 330 8.2.1 Gedragstherapie 333 8.2.2 Systeemtherapie: relatie- en gezinstherapie 337 8.2.3 Acceptance and Commitment Therapy (ACT) 344 Samenvatting hoofdstuk 8 349 Opdrachten350 Literatuurlijst353 Appendix: antwoordmodel bij de opdrachten
395
Register413 Over de auteurs
Sociale psychologie.indd 8
419
17-7-2014 8:59:19
I nleiding De sociale psychologie is het vakgebied dat probeert te begrijpen hoe mensen met elkaar omgaan en elkaar beïnvloeden en onderzoekt welke gedachten en gevoelens ze daarbij hebben (Schneider, Gryman & Coutts, 2012). Anders dan bijvoorbeeld de klinische psychologie, die zich richt op psychische problemen en de behandeling daarvan, houdt de sociale psychologie zich bezig met alledaags gedrag. Dat maakt de sociale psychologie een psychologie ‘van iedereen’. Dat wil zeggen, de inzichten uit de sociale psychologie zijn op vrijwel iedereen van toepassing. Een centraal uitgangspunt van de sociale psychologie is daarbij dat mensen niet zozeer worden beïnvloed door en reageren op de situatie zoals deze daadwerkelijk is, maar op hoe ze deze waarnemen. Dit wordt ook wel sociale perceptie genoemd. Het gaat niet om de feitelijke situatie of omgang met andere mensen, maar om de situatie en de omgang met anderen zoals mensen deze waarnemen. In de loop van dit boek zal duidelijk worden dat deze twee zaken – de feiten en de manier waarop mensen de realiteit waarnemen – lang niet altijd overeenkomen. Sociaal psychologen doen, concreet genomen, twee dingen: • Ze onderzoeken de manier waarop mensen met elkaar omgaan en elkaar beïnvloeden, en de gevoelens en gedachten die ze daarbij en over elkaar hebben. Het gaat hier om wetenschappelijk onderzoek, in de vorm van bijvoorbeeld vragenlijstenonderzoek, laboratoriumexperimenten, observaties of interviews. Bestudeerd wordt wat mensen onder bepaalde omstandigheden doen, denken en voelen, en waarom. De kennis die dat oplevert, helpt begrijpen hoe mensen reageren en met elkaar omgaan, en hoe ze door elkaars aanwezigheid worden beïnvloed. Het levert theorieën en modellen op die het menselijk gedrag in zijn sociale context helpt begrijpen en verklaren. • Ze reiken handvatten aan om gedachten, gevoelens en gedrag van mensen te beïnvloeden. Dit is de meer toegepaste kant van de sociale psychologie. De theorieën en modellen worden vertaald in handvatten voor de praktijk. Ze leveren adviezen op of mogelijkheden voor interventies voor
Sociale psychologie.indd 9
17-7-2014 8:59:19
10
Sociale psychologie
roblemen of vraagstukken die spelen in het contact tussen mensen of in p de samenleving. Het feit dat mensen elkaar wederzijds voortdurend beïnvloeden, wordt ook wel sociale invloed genoemd. Sociale invloed vindt daarbij veelal plaats zonder dat mensen dat doorhebben. Mensen zijn zich er bijvoorbeeld niet van bewust dat: • ze hun mening bijstellen om een ander niet voor het hoofd te stoten; • ze de neiging hebben de emoties van anderen over te nemen; • ze anders reageren op een noodgeval naarmate er meer andere mensen aanwezig zijn; • ze een product kopen alleen maar omdat hun vrienden dat ook doen. Zo zijn er nog vele voorbeelden te noemen van sociale invloed waarvan mensen zich niet bewust zijn. Doordat veel van deze sociale invloeden onbewust plaatsvinden, denken veel mensen dat ze veel autonomer zijn dan ze zijn. De werkelijkheid is echter dat mensen veel meer ‘geleefd’ worden door andere mensen en de omstandigheden dan ze zelf denken. Dit kun je negatief opvatten: alsof de mens een slaaf is van wat er om hem heen gebeurt. Dat is een beperkte visie. De realiteit is dat het welzijn van mensen sterk gebaat is bij het ‘meebewegen’ met wat er in de sociale omgeving gebeurt. Mensen worden voortdurend geconfronteerd met veranderde leefomstandigheden, onverwachte levensgebeurtenissen, en met allerlei mensen die ze wel en niet kennen. Je aanpassen aan deze omstandigheden en je afstemmen op de manier waarop anderen zich gedragen en reageren, getuigt van flexibiliteit en komt het welzijn ten goede. Bovendien geldt niet alleen dat mensen worden beïnvloed door anderen, maar dat ook zijzelf invloed uitoefenen op hun omgeving en de mensen daarin. Degene die wordt beïnvloed, is dus tevens beïnvloeder. Sociale invloed is bovendien onvermijdelijk. Mensen leven niet in een isolement, en hebben elkaar nodig. In plaats van sociale invloed als iets onwenselijks te zien, is het zinvoller om het te proberen te begrijpen. Inzicht in hoe mensen met elkaar omgaan en elkaar beïnvloeden, helpt effectieve maat regelen en interventies te ontwikkelen om het welzijn van mensen te ver beteren. Voor iedereen die met mensen werkt, zeker voor professionele hulpverleners, begeleiders of coaches, is kennis van de sociale psychologie dan ook zeer belangrijk. Juist voor deze (aanstaande) professionals is dit boek dan ook geschreven: voor (toegepast en organisatie)psychologen, pedagogen, sociaal werkers, maatschappelijk werkers, coaches en andere professionals die werken met mensen en die belang hebben bij kennis over hoe mensen functioneren in hun relaties met anderen.
Sociale psychologie.indd 10
17-7-2014 8:59:19
Inleiding
11
Het eerste hoofdstuk van dit boek gaat over het belang van de sociale omgeving voor mensen en hun welzijn. Waarom hebben mensen elkaar nodig? Het antwoord ligt in het feit dat sociale contacten en relaties mensen helpen overleven, en sterk bijdragen aan het welzijn van mensen. Het ingebed zijn in groepen en relaties stelt mensen in staat tot samenwerking, voortplanting en sociale steun in moeilijke tijden. Een gebrek daaraan kan gevolgen hebben voor de gezondheid, gevoelens van eenzaamheid veroorzaken en de zelfwaardering aantasten. Hoofdstuk 2 beschrijft negen belangrijke manieren waarop sociale invloed kan plaatsvinden. Alhoewel deze invloeden vaak onbewust plaatsvinden, kunnen ze ook bewust worden ingezet om het gedrag van mensen te sturen en hun welzijn te verhogen. Want het feit dat mensen voortdurend aan allerlei sociale invloeden blootstaan, wil nog niet zeggen dat ze dus maar ‘meewaaien’ met alle winden. Door verschillende oorzaken zitten er grenzen aan de beïnvloedbaarheid van mensen. Hiervan worden er in dit hoofdstuk een aantal besproken. Hoofdstuk 3 gaat in op sociale cognitie, oftewel de manier waarop mensen denken, over zichzelf en anderen, en tot welk gedrag dit kan leiden. Het hoofdstuk maakt duidelijk dat in het denken van mensen vele sociale invloeden merkbaar zijn en dat deze beïnvloeding verre van objectief plaatsvindt. Zo zijn mensen vaak gemotiveerd om een positief zelfbeeld te behouden, waardoor ze negatieve informatie over zichzelf terzijde schuiven. Attributies en heuristieken leiden er bovendien toe dat soms belangrijke oordelen en beslissingen vertekend tot stand komen, en kunnen zorgen voor verkeerde diag noses en conflicten. Hoofdstuk 4 gaat in op de manier waarop contacten tussen mensen tot stand komen en de communicatie waarmee dat gepaard gaat. Het zal duidelijk worden dat communicatie een proces is waarin allerhande vertekeningen en misverstanden kunnen plaatsvinden, waardoor de boodschap zoals mensen deze proberen over te brengen, niet overkomt zoals bedoeld. Dit heeft gevolgen voor de relaties die mensen vormen en met elkaar onderhouden, het thema van hoofdstuk 5. Hoofdstuk 5 bespreekt een aantal specifieke relaties die mensen vormen met anderen en de psychologische processen die zich daarin afspelen. Aan bod komt de relatie met familieleden, de relaties met vrienden, de relatie met de partner en relaties op de werkvloer met collega’s en leidinggevenden. Aangezien dit boek speciaal voor de psychosociale professional is geschreven, is er ook aandacht voor de relatie tussen cliënt en coach/hulpverlener, de manier waarop deze tot stand komt en de psychische processen die zich daarin af kunnen spelen.
Sociale psychologie.indd 11
17-7-2014 8:59:19
12
Sociale psychologie
In hoofdstuk 6 wordt ingegaan op de emoties die zich binnen relaties kunnen afspelen, de zogenoemde sociale emoties. Sociale emoties kunnen als prettig ervaren worden, denk aan liefde, maar ook als onprettig, denk aan schaamte. Feit is dat ze altijd een functie vervullen binnen de relaties met anderen. Daarbij kunnen mensen op verschillende manieren omgaan met hun emoties (coping), iets wat met name relevant is als het gaat om negatieve emoties. Een inadequate copingstijl kan namelijk leiden tot allerhande psychische en rela tionele problemen. In hoofdstuk 7 wordt ingegaan op de dynamische processen die zich voordoen binnen en tussen groepen. Deze processen sturen in belangrijke mate het gedrag van mensen in groepen, en dat terwijl de meeste mensen zich daar nauwelijks bewust van zijn. Groepsvorming kan daarbij zorgen voor samenwerking en betere prestaties, maar heeft ook donkere kanten, zoals discriminatie en agressie jegens andersdenkenden. Naast theorie bevat dit hoofdstuk veel praktische handvatten voor onder meer het tegengaan van discriminatie. Gedragsbeïnvloeding is een belangrijk toepassingsgebied van de sociale psychologie. In hoofdstuk 8, het laatste hoofdstuk, wordt beschreven hoe professionals mensen, op methodische wijze, kunnen helpen veranderen op momenten dat dit gewenst of nodig is. Daarnaast worden er drie behandelings- en begeleidingsmethoden besproken waarbij sociaalpsychologische principes en/of de sociale context expliciet dan wel impliciet een onderdeel van vormen: gedragstherapie, systeemtherapie en Acceptance and Commitment Therapy (ACT). Doel van het boek is uiteindelijk om (aanstaande) professionals in de psychosociale sector toe te rusten met meer kennis en inzicht in menselijke relaties en handvatten om mensen en de onderlinge relaties tussen mensen te helpen sturen en beïnvloeden. Theorie wordt daarbij gecombineerd met casuïstiek, voorbeelden, zelftests en opdrachten waardoor sociaalpsychologische theorie en praktijk met elkaar in verbinding komen. De auteur wil de lezer veel plezier en wijsheid toewensen.
Sociale psychologie.indd 12
17-7-2014 8:59:19
