Franciszek Grucza, Anne Betten, Alexander Schwarz, Stanis³aw Prêdota (Hrsg.), Akten des XII. Internationalen Germanistenkongresses Warschau 2010: Vielheit und Einheit der Germanistik weltweit. Band 4: Sprache in der Literatur / Kontakt und Transfer in der Sprach- und Literaturgeschichte des Mittelalters und der Frühen Neuzeit / Die niederländische Sprachwissenschaft – diachronisch und synchronisch. Frankfurt am Main [etc.] 2012, Peter Lang, 339-344. ISBN 978 3 631 63204 8.
Jan Noordegraaf (Niederlande, Amsterdam) NEDERLANDS IN AMERIKA. VRAGEN ROND HET LEEG DUITS (‘LOW DUTCH’) Abstract. At the end of the 19th century it became clear that in the eastern part of the USA a variety of the Dutch language was still in use. This so-called ‘Low Dutch’or ‘Leeg Duits’, now extinct, was used by small groups of speakers in rural areas. For a considerable time ‘Leeg Duits’ functioned as a spoken language for informal purposes only. Consequently, texts containing samples of 18th and 19th-century ‘Leeg Duits’ are rather scarce. In this paper some texts are discussed that may contain authentic data of this language variety.
Inleiding Het jaar 2010 is een jubileumjaar. Het is namelijk precies een eeuw geleden dat de eerste studie over het ‘Jersey Dutch dialect’ verscheen. Die studie is geschreven door de taalkundige J.D. Prince, een hoogleraar uit New York. Zijn artikel uit 1910 bevat een spraakkunst en een woordenlijst van het Nederlands dat een klein aantal afstammelingen der 17e-eeuwse kolonisten nog heden ten dage aan de rechteroever van de Hudson als hun moedertaal gebruiken, zoals het in 1913 geformuleerd werd. Een Nederlands historicus, J. van Hinte, die in de jaren twintig van de vorige eeuw in de USA onderzoek deed, was allerminst verbaasd over het feit dat Prince in New Jersey een groep van een paar honderd senioren had aangetroffen die ‘onze taal’ spraken. Hij wees erop dat ook in de Mohawk Valley, upstate New York, nog ‘oud-Nederlandsch’ werd gesproken, het zogeheten Mohawk Dutch. Er bestaan verschillen tussen deze twee varianten van dit Nederlands, maar ik breng ze hier samen onder de noemer ‘Leeg Duits’ of ‘Laag Duits’, in het Engels: ‘Low Dutch’. Van het Leeg Duits weten we weinig af. Het lijkt vooral gebaseerd te zijn op het Hollands van 17e-eeuwse kolonisten en het heeft zich zelfstandig verder ontwikkeld; van invloed vanuit het moederland is nauwelijks sprake geweest. In 1973 verscheen het proefschrift van Gehring, waarin een [340] tweehonderd in het ‘New York Dutch’ geschreven documenten uit de 17e en 18e eeuw taalkundig worden geanalyseerd. Maar het Leeg Duits is in de loop van de tijd een taal geworden die alleen maar gesproken werd. Een Nederlandse predikant die omstreeks 1825 rondreisde in gebieden waar Leeg Duits gesproken werd, klaagde: ‘Boeken worden er in die taal niet gevonden’. In de jaren zestig en zeventig van de 20e eeuw is veel werk verricht om een Leeg Duits woordenboek samen te stellen, maar dat project is nooit afgerond. In de jaren negentig van de vorige eeuw ontstond er nieuwe belangstelling voor het Leeg Duits. Er verschenen diverse publicaties, onder meer van de hand van Buccini en Van Marle. Daarin werd ook de invloed van het Engels aan de orde gesteld. In 2009 schreef Nicoline van der Sijs uitvoerig over het onderwerp in haar boek Yankees, cookies en dollars.
1
Deze auteurs en ook anderen maken allen noodgedwongen gebruik van hetzelfde, beperkte bronnenmateriaal, althans waar het de laatste fasen van het Leeg Duits betreft. Ik zal nu enkele andere potentiële bronnen kort tegen het licht houden. Twee historische romans Het is uit de Nederlandse literatuur bekend dat auteurs van historische romans hun personages soms laten spreken in hun eigen dialect. De vraag kan gesteld worden of dit ook gebeurt in historische romans waarin Leeg Duitse romanfiguren optreden. Ik heb gekeken naar twee 19eeeuwse Amerikaanse historische romans die spelen tijdens de eerste fase van de Onafhankelijkheidsoorlog (1775-1783). Harold Frederic, In the Valley is een historische roman uit 1890, gepresenteerd als de memoires van een oude man die omstreeks 1820 terugblikt op zijn jonge jaren in de Mohawk Valley. Frederic had zich een aantal jaren eerder grondig gedocumenteerd inzake een cruciale veldslag uit de Onafhankelijkheidsoorlog, die daar begin augustus 1777 werd uitgevochten. In de Mohawk Valley woonden veel Leeg Duitsers. Het is dan ook geen wonder dat de auteur zijn hoofdpersoon, Douw Mauverensen (geboren 1749) af en toe over taal laat reflecteren. Douws vader, een predikant van Nederlandse afkomst, is overleden en om financiële redenen wordt zijn zoon opgevoed door een Schotse, Engelssprekende aristocraat. Douw mijmert over zijn moedertaal: ‘This language, which I have lived to see almost entirely fade away from use, was even then [omstreeks 1760] thought to be most probably the tongue of the future of the colony’ (mijn cursivering, JN). In het klein Babel dat de Mohawk Valley in feite was, [341] poogden de Leeg Duitsers, allemaal min of meer tweetalig, hun taal en daarmee hun identiteit te bewaren ‘My mother’, noteert Douw, ‘knew the noble language of her fathers in all its strength and sweetness’. Zij stichtte een kleine school, waar kleine kinderen zuiver Nederlands konden leren. Tevergeefs. ‘The language of my mother has died out from among us’. Opvallend aan het nog steeds leesbare boek van Frederic is dat er diverse observaties over taal en talen te vinden zijn, maar dat er nauwelijks concrete voorbeelden van Leeg Duits taalgebruik gegeven worden, het woord ‘Mynheer’ wellicht uitgezonderd. De tweede historische roman die ik op Leeg Duits materiaal heb nagelezen, is The Dutch Dominie of the Catskills; or, the Times of The Bloody Brandt (1861), geschreven door David Murdoch, een Amerikaanse predikant van Schotse afkomst die niet ver van de Mohawk Valley gewoond en gewerkt heeft. Zijn boek is een lijvige avonturenroman, waarin de Onafhankelijkheidsoorlog eveneens een belangrijk thema is. De hoofdpersoon is in mijn ogen echter niet zozeer de anti-Engelse predikant die uit handen van de erfvijand weet te blijven, Johannes Schuneman, ‘the fighting Dutch Dominie of the Catskills’, maar de slimme en vrome Leeg Duitse Elsie Schuyler – ‘she spoke the vernacular Low Dutch of the region where she lived’. In het boek komen veel Leeg Duitsers voor en redelijk wat Leeg Duitse woorden en zinnen, maar bij nader inzien valt de netto-opbrengst tegen gezien de herhaling en het beperkte woordveld. Er wordt veel geciteerd uit de Statenvertaling, maar uitvoerige dialogen in het Leeg Duits worden niet gegeven. Ik noteer hier een enkel voorbeeld uit het verzamelde materiaal: goede vrowe, verborgenheid, teeken vuur, lamishie [lammetje], suuker kuppe, tooverd, dis de lange daen [dag] en me leven. Afgezien van de vraag hoe betrouwbaar de weergave van het gesproken achttiende-eeuwse Leeg Duits in deze romans is, moet ik constateren dat de oogst van veel lezen betrekkelijk gering is geweest. Over syntactische structuren komt men weinig te weten. Hetzelfde 2
probleem doet zich overigens ook voor in andere Amerikaanse romans uit de ‘Dutch tradition’. Maar dat er in de Mohawk Valley in de 18e eeuw nog alom Leeg Duits werd gesproken, stond voor de genoemde auteurs wel vast. Het Notebook van Walter Hill: feit en fictie Van deze ‘fictieve’ gegevens uit de 18e eeuw ga ik nu over naar de Mohawk Valley van een eeuw later, en stel een andere bron aan de orde, waarvan de authenticiteit de laatste jaren onderwerp van discussie is geweest. Het betreft [342] het Notebook van Walter Hill (18561925), die geruime tijd als onderwijzer in de Valley werkzaam is geweest. Zijn aantekeningen over het Leeg Duits uit die streek werden in 1979 door zijn kleinzoon L.G. van Loon (19031982), arts en amateur-taalkundige, geschonken aan de Research Library van de New York State Historical Association te Cooperstown, NY. Dit 19e-eeuwse manuscript bevat een uitvoerige woordenlijst van het ‘Mohawk Dutch’, een spraakkunst en enkele prozateksten, dit alles opgetekend uit de mond van oudere native speakers. Verder bevat het gegevens over een indianentaal uit de regio. Een lang verhaal over een overval in 1776 door indianen, dat de jonge Hill uit de mond van een bejaarde informant optekende, is los toegevoegd. Het is dus al met al niet verrassend dat dit omvangrijke manuscript een belangrijke bron is geweest voor het Leeg Duits woordenboek dat de historicus Bachman in samenwerking met Van Loon in de jaren zestig en zeventig heeft willen samenstellen. In zijn jeugd had Van Loon van zijn grootvader Leeg Duits geleerd. Hij claimde zelf ‘the last real speaker of the dialect’ te zijn. Er past hier wel een caveat lector. Toen eind jaren tachtig bleek dat enkele door Van Loon gepubliceerde documenten uit de tijd van de kolonie Nieuw-Nederland niet authentiek waren, maar door Van Loon zelf in 17e-eeuws Nederlands opgesteld waren, deed zich vanzelfsprekend de vraag voor of het Notebook ook niet een mystificatie van de hand van Van Loon zou kunnen zijn. Van Marle (2008) neemt aan dat dit inderdaad het geval is. Maar hoe is zo’n veronderstelling te bewijzen? Inhoudelijke toetsing van het in het Notebook gepresenteerde Leeg Duitse materiaal is problematisch. Er is immers geen contemporain taalmateriaal beschikbaar waarmee de door Hill verstrekte gegevens vergeleken kunnen worden. Pogingen om inkt en papier van het Notebook aan een laboratoriumtest te laten onderwerpen, hebben indertijd geen succes gehad. Op zoek naar andere gegevens inzake de authenticiteit van het manuscript bleek me dat Van Loons hang tot mystificeren bij zijn familieleden algemeen bekend was. Tegenover de neef van zijn Nederlandse echtgenote, die lange tijd bij hen in huis heeft gewoond, was hij heel open over die zelfgemaakte 17e-eeuwse teksten die hij had gepubliceerd. Ze hebben daar alle twee heel hartelijk om moeten lachen. Ook Van Loons dochter Tina vertelde dat ze van de vervalsingen van haar vader op de hoogte was. Maar van het Notebook wist ze niet af. Indien het manuscript door Van Loon pas in de jaren 1965-1968 zou zijn vervaardigd, na een eerste contact met Bachman in 1965, dan is dit verklaarbaar. Deze ‘oral history’ geeft dus wel een algemene indicatie, maar geen nog levend familielid heeft zelf Van Loon het Notebook zien schrijven. In zijn correspondentie met de Vlaamse dialectoloog Willem Pée (1903-1986) komt Van Loon niet alleen over het Notebook te spreken, maar [343] verwijst hij in een brief van 31 december 1968 ook naar een 19e-eeuws historisch werk waarin een verhaal te vinden is ‘wat nen erry oud man beschreef van nen welde aonval op hullies plantaogie in de tijd van de Revolutionary War 1776-1780. Nen bend welde kwaom end hullie zette de boerehuis in brand 3
(...)’. Van Loon geeft het verhaal niet nauwkeurig weer, maar het is moeilijk om niet het verband te leggen met de ‘fascinating recounting of an Indian raid during the Revolution’ (Bachman), het lange verhaal dat we als ‘insert’ in het Notebook aantreffen. Van Loon was ‘a gifted man’, zoals zijn neef eens zei. Een artistiek aangelegde man, die ooit voor zijn kinderen verhalen schreef in ‘so gek taol’, in het Leeg Duits – ze zijn te vinden in Cooperstown. ‘He took the skeletons of stories which he had heard [of gelezen?] at one time or another and embroidered on them to create a literary product’; ze vormen de ‘first attempt to use Low Dutch for literary purposes’. Aldus Bachman (1980: 58). Het lijkt me niet uitgesloten dat het indianenverhaal uit het Notebook het resultaat is van eenzelfde procédé en eenzelfde ambitie. Als dat inderdaad zo is, dan pleit dat uiteraard ook tegen de authenticiteit van Hills manuscript als geheel. Conclusie De romans waarin Leeg Duits taalmateriaal wordt aangetroffen, hebben voor een taalkundige analyse betrekkelijk weinig nut. Wel bieden ze de noodzakelijke achtergrond voor het duiden van het ‘indianenverhaal’ uit Hills Notebook, dat mogelijk door Van Loon als proeve van Leeg Duits literair proza is opgezet. Dat verhaal kan dan als specimen van idiosyncratisch 20e-eeuws Leeg Duits worden bijgeboekt, maar aan onze kennis van authentiek 19e-eeuws taalgebruik in de Mohawk Valley heeft het in feite geen bijdrage geleverd
Bibliografie BACHMAN, V.C. (z.j. [ca. 1980]): Introduction to Low Dutch Dictionary. Unpubl. ms. (New York State Historical Association Research Library, Cooperstown, NY). [344] BUCCINI, A. (1995): The Dialectical Origins of New Netherland Dutch. In: SHANNON TH./ SNAPPER J.P. (eds) Dutch Linguistics in a Changing Europe. The Berkeley Conference on Dutch Linguistics 1993, Lanham etc., p. 211-263. FREDERIC, H. (1890): In the Valley, New York. GEHRING, CH.T. (1973): The Dutch Language in Colonial New York. An Investigation of a Language and Its Decline and Its Relationship to Social Change. Ph.D. diss., Indiana University. HILL, W.F. (z.j. [ca. 1890]): Notebook. Unpubl. ms. (New York State Historical Association Research Library, Cooperstown, NY). van HINTE, J. (1928): Nederlanders in Amerika. Een studie over landverhuizers en volksplanters in de 19e en 20e eeuw in de Vereenigde Staten van Amerika, Groningen. van MARLE, J. (2008): Myths and Forgeries Relating to American ‘Low Dutch’, with special Reference to Walter Hill’s Notebook. In: LACY, M. B. a.o. (eds) From De Halve Maen to KLM. 400 Years of Dutch American Exchange, Münster, p. 321-329.
4
MURDOCH, D. (1861): The Dutch Dominie of the Catskills; or, the Times of ‘The Bloody Brandt’, New York. PRINCE, J. D. (1910): The Jersey Dutch dialect, in: Dialect Notes, 3, p. 459-484.
5
