Natuurtherapie. Natuurgeneeskunde en Dier-ondersteunde interventies

Natuurtherapie Natuurgeneeskunde en Dier-ondersteunde interventies

Natuurtherapie Natuurgeneeskunde en Dier-ondersteunde interventies

Gemaakt door: Esra Tjemkes Gemaakt voor: I. Stephan, Institut für soziales Lernen mit Tieren, Kurs 33

Natuurtherapie

Datum: 16 december 2014

1

Inhoud Introductie .......................................................................................................................................... 4 Theoretisch Kader .............................................................................................................................. 5 Natuurgeneeskunde....................................................................................................................... 6 Visie op ziekte en gezondheid ................................................................................................... 6 Methodiek ................................................................................................................................ 10 Therapievormen....................................................................................................................... 17 Stappenplan ............................................................................................................................. 25 Animal Assisted Interventions ..................................................................................................... 26 Interactie tussen mens en dier ................................................................................................ 28 Interventie op verschillende niveaus....................................................................................... 30 Methodiek ................................................................................................................................ 34 Natuurtherapie bij Esra Tjemkes ..................................................................................................... 38 Visie .............................................................................................................................................. 39

Natuurtherapie

Op de kortere termijn .............................................................................................................. 40 Dier-ondersteunde Natuurgeneeskunde .................................................................................... 41 Wanneer speelt het dier een rol? ............................................................................................ 41 Doelgroep ................................................................................................................................. 42 De therapeut en haar assistenten ............................................................................................... 43 Esra Tjemkes – de therapeute ................................................................................................. 44 De Hond als assistent ............................................................................................................... 47 Het Schaap als assistent ........................................................................................................... 53 Kippen en Kwartels .................................................................................................................. 60 Het is bijna zover… ........................................................................................................................... 62 2

Bronnenlijst ...................................................................................................................................... 64 Bronvermelding................................................................................................................................ 65

3

Natuurtherapie

Introductie Wat het was dat ik wou gaan doen, later als ik groot ben, was nooit helemaal duidelijk, tot ik een aantal jaren geleden na een burn-out mijn eigen pad ging volgen. De vraag “wat vind ik leuk om te doen?” is steeds mijn richtlijn geweest, en in 2011 heb ik mezelf helemaal terug gevonden in de opleiding tot natuurgeneeskundige. Ja, achteraf wordt het duidelijk: ik was altijd al zorgzaam voor de ander, ik was observerend en hield zelfs de kleine mieren in de gaten. Ik streefde naar harmonie, niet alleen in relaties met andere mensen, maar ik genoot ook vooral van de harmonie binnen de wereld der dieren en al helemaal in de natuur. Dat we van de natuur zo veel kunnen leren, en dat we nog steeds zo zeer deel uitmaken van de natuur is waar het voor mij allemaal om draait. Optimaal (over-)leven is alleen mogelijk als we streven naar de synergie, de harmonie, de balans met de natuur. Hoe dit mogelijk is, en vooral hoe we vanuit een onbalans ons kunnen ontwikkelen naar een balans, is wat ik leer en wat ik anderen wens te leren vanuit de visie en methodiek van de traditionele Europese natuurgeneeskunde en de permacultuur.

Natuurtherapie

Ik ben nu halverwege mijn opleiding tot natuurgeneeskundig therapeut en krijg er steeds meer vertrouwen in dat dit voor mij de juiste weg is. Echter, één onderdeel mis ik. Mijn sterkste verbinding met de natuur heb ik via het dierenrijk. Uiteraard, de verbinding met de natuur via voeding is niet te onderschatten, toch hebben de dieren een speciale plek niet alleen in mijn hart, maar ook binnen onze gehele samenleving. Vandaar dat ik op zoek was naar de manier hoe je dieren kunt integreren binnen de natuurgeneeskunde.

4

Animal assisted interventions is voor mij sinds mijn afstudeer project tot International Leisure Manager in 2010 al een begrip. Activiteiten en therapievormen waar dieren worden ingezet als hulpmiddel, worden beschreven als vernieuwend, onvergetelijk en transformerend. Dat dieren in allerlei vakgebieden worden ingezet, geeft niet alleen aan dat er van alles mogelijk is, maar zeker ook dat er behoefte is. Van natuurgeneeskunde in combinatie met dieren heb ik tot nu toe nog niet gehoord. Al helemaal niet in een echt therapeutische setting. Gezien ik precies dit voor mijn toekomst voorstel, vraag ik mij nu af: hoe pas ik animal assisted interventions toe binnen de natuurgeneeskunde? In dit werkstuk ga ik op zoek naar antwoorden op deze vraag. Ik zal eerst zowel natuurgeneeskunde, als ook animal assisted interventions theoretisch nader beschrijven. Ik maak hierbij een voorstel hoe de combinatie tussen natuurgeneeskunde en animal assisted interventions gemaakt kan worden. Hier zal ik vooral ook praktische aspecten naar voren brengen, die voor mijn toekomstige praktijk van belang kunnen zijn. Afsluiten zal ik met een overzicht van vervolg stappen die uitgevoerd zullen worden, voordat de droom van een natuurgeneeskundige praktijk ondersteund met dieren de realiteit wordt.

Theoretisch Kader Voordat de combinatie tussen natuurgeneeskunde en animal assisted interventions gemaakt kan worden, moet duidelijk zijn wat met ieder afzonderlijk deel bedoeld wordt. Wat is traditionele Europese natuurgeneeskunde? Welke visie en methodiek wordt hier gehanteerd? En hoe wordt dit in de praktijk omgezet? En verder: wat is animal assisted interventions? Wat is de theoretische achtergrond hiervan? En hoe wordt animal assisted interventions vorm gegeven?

Natuurtherapie

Antwoorden op deze vragen zullen in dit deel van het document beschreven worden. Deze antwoorden vormen de basis voor de toekomstige praktijk waar natuurgeneeskunde en animal assisted interventions met elkaar verbonden zullen zijn. In dit deel van het document zal de informatie zowel de breedte als ook de diepte opzoeken. Dit, om een zo volledig mogelijk beeld te schetsen van natuurgeneeskunde en animal assisted interventions.

5

Natuurgeneeskunde In dit onderdeel zal de visie op ziekte en gezondheid vanuit het natuurgeneeskundig perspectief beschreven worden. Dit vormt de basis van het handelen van een natuurgeneeskundige. De methodiek geeft verder structuur aan dit handelen. Deze wordt in het hoofdstuk ‘Methodiek’ vanaf pagina 10 uitvoerig besproken. Tot slot worden de therapievormen, die ik leer aan de Hogeschool voor Natuurgeneeswijzen Arnhem (HvNA i) voorgesteld. Dit geeft een volledig en praktisch beeld van de toekomstige praktijk op het natuurgeneeskundige vlak.

Visie op ziekte en gezondheid Natuurgeneeskunde wordt vaak gebruikt als synoniem voor alternatieve geneeskunde, waarbij homeopathie en acupunctuur de meeste algemene bekendheid genieten. Echter de traditionele Europese natuurgeneeskunde valt net als de homeopathie onder de grote noemer “alternatieve geneeswijzen” en onderscheid zich met een eigen visie en methodiek. De natuurgeneeskunde, zoals ik die leer aan de HvNA, kan het beste beschreven worden aan de hand van de 3 begrippen die het woord vormen: natuur, genezen en kundeii.

Natuurtherapie

Natuur De natuur is het geheel, dat meer is dan de som van alle delen die waargenomen kunnen worden. Het gaat om de planten, dieren, mensen en ecosystemen die in interactie zijn met elkaar op directe en indirecte wijze. De natuur gaat over de aarde, het water, de lucht en de zon. Het gaat over levensprocessen van geboorte, groei, rijping en afsterven. Het gaat over karakteristieken die in wisselwerking met elkaar staan. Het gaat niet alleen om het “wat”, maar ook om het “hoe”, van het leven.

6

Deze karakteristieken worden beschreven aan de hand van het model van de 4 natuurkwaliteiten (Warm, Koud, Droog, Vocht). Met behulp van dit model kan de natuur als voorbeeld en leermeester gebruikt worden. Meer hierover later in het hoofdstuk ‘Methodiek’. Ieder mens staat als individueel organisme binnen deze natuur. De mens is een open systeem en onverbrekelijk verbonden met zijn omgeving. De mens kan zich wel onderscheiden, maar niet scheiden van de natuur. Er is bovendien sprake van onderlinge afhankelijkheid. Of we nu willen of niet, er is constant interactie tussen het individu en zijn omgeving, en zo is er sprake van wederzijdse beïnvloeding. Een natuurgeneeskundige zal daarom handelen vanuit dit holistisch perspectief. In de natuur is alles uniek. Niet alleen de samenstelling of vorm van het individu, maar de interactie, de ruimte en de tijd zorgt ervoor dat nooit iets precies hetzelfde is. Vandaar dat een natuurgeneeskundige behandeling altijd toegespitst is op het individu in het hier en nu. Binnen de natuurgeneeskunde zijn er geen standaard handelingen of recepten, maar is er steeds sprake van maatwerk.

Uit respect voor de integriteit van de natuur, streeft de natuurgeneeskundige eerlijk en betrouwbaar te handelen. Het gebruik van natuurlijke geneesmiddelen is hierbij toon aangevend. Deze natuurlijke geneesmiddelen zijn middelen die de natuur te bieden heeft, zoals de lucht die we ademen, het water dat we drinken, de zon die ons verwarmt en de aarde waarop we onze voeding vinden. Ook kan er gedacht worden aan hetgeen wat de therapeut gegeven is door de natuur: handen voor lichamelijk contact, een luisterend oor en een stem voor wijze mededelingen. Zo staat de natuur voor de karakteristieken van het individuele, voor de interactie tussen de onderdelen en voor de bron van het leven in het algemeen. De natuur is een alles omvattend en dynamisch begrip.

Genezen Het woord “genezen” bewijst het dynamische karakter van de natuurgeneeskunde: het is een werkwoord. Genezen betreft de handeling “(een zieke) weer gezond maken”iii. Genezen gaat dus over het proces van de ontwikkeling van ziekte naar gezondheid. Deze definitie, en het proces achter genezen, hangt samen met de definities van ziekte en gezondheid. De World Health Organization definieert gezondheid als: “Health is a state of complete physical, mental and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity.”iv

Hoewel je met deze definities een idee krijgt waar gezondheid mee te maken heeft, blijft het een vaag, onmeetbaar en subjectief begrip. Dat gezondheid subjectief is, is logisch als je de natuur van ieder organisme in ogenschouw neemt: deze is en blijft uniek. Ziekte, aan de andere kant, is makkelijker vast te stellen. Medische meetapparatuur stelt ons in staat om de toestand van lichaamssappen, organen en structuren in te schatten. Vooral degeneratie en functieverlies zijn medisch goed vast te stellen. Het waarnemen van ziekte symptomen, is echter niet voldoende om de gezondheid van een persoon in kaart te brengen. Naar mijn idee is het zo moeilijk om een heldere definitie van gezondheid te formuleren, omdat de gezondheid van het individu te zien is in de context. Het gaat dus wederom om de interactie tussen het individu en de natuur, waarbij de tijd en ruimte constant aan verandering onderhevig zijn. Zo kan een bepaald gedrag of symptoom wat nu als normaal en gezond wordt ingeschat, in de toekomst als ziekte beschreven worden.

Natuurtherapie

Andere definities van gezondheid zijn: “Het welzijn van een organisme of gedeelte hiervan, gekenmerkt door normaal functioneren en de afwezigheid van ziekte”v , “(medisch) welbevinden, in goede staat zijn”vi en “toestand van aanpassing van het organisme aan zijn fysieke, sociale, mentale en microbiologische milieu, om hem in staat te stellen effectief te functioneren”vii.

7

Het model van de 4 natuurkwaliteiten (zie het hoofdstuk ‘Methodiek’) bied de mogelijkheid om aan de dynamische eigenschap van gezondheid recht te doen. De definitie die aan de hand van de 4 natuurkwaliteiten geformuleerd kan worden ziet er als volgt uit:

Een gezonde actie is een effectieve, zelfstandige (re)actie in de context die streeft naar het dynamische evenwicht van de 4 natuurkwaliteiten. Effectief wil zeggen met behoud van zo veel mogelijk energie, gerelateerd aan het geheel. Ziekte kan vanuit dit perspectief als volgt geformuleerd worden:

Ziekte is een minder of niet effectieve en zelfstandige (re)actie in de context, waardoor het handhaven van het dynamische evenwicht van de 4 natuurkwaliteiten meer energie kost dan dat het oplevert. Genezen is dan het ontwikkelen van effectieve en zelfstandige (re)acties in relatie tot de context, waarbij gestreefd wordt het dynamische evenwicht van de 4 natuurkwaliteiten te herstellen.

Natuurtherapie

Genezen is een handeling die een organisme alleen zelf kan doen. Dit is wat ik het zelfgenezende vermogen noem. Een therapeut kan adviezen geven, maar de patiënt zal deze zelf moeten uitvoeren. Een arts kan een gebroken been in het gips zetten, maar het been zal zelf aan elkaar moeten groeien. Een chirurg kan een nier transplanteren, maar het organisme zal deze zelf moeten benutten. Genezen is dus persoonsgebonden. Artsen, therapeuten en anderen kunnen een ziek persoon enkel ondersteunen door actie, educatie en motivatie. Door de juiste aanwijzing, prikkel of ruimte te bieden kan het zelfgenezende vermogen van het individu de ontwikkeling van ziekte naar gezondheid maken.

Kunde Kunde impliceert kennis, ervaring en bekwaamheidviii. Geneeskunde betreft dan logischerwijze de bekwaamheid om te genezen. En met een geneeskundige bedoelen wij een persoon die andere personen kan genezen. Vanuit het zojuist beschreven perspectief klinkt dit echter onlogisch. Ik zie dan ook dat de geneeskundige niet per se bekwaam is in genezen, maar in het activeren van het zelfgenezende vermogen van die zieke persoon.

De kunde is het om door actie, educatie en motivatie het zelfgenezende vermogen van het individu uit te nodigen tot genezing. 8

Dit kan op veel verschillende manieren. Er zijn bijna onnoembaar vele vakken die geleerd kunnen worden, om invloed uit te oefenen op het zelfgenezende vermogen. Van de chirurgie tot

aan mindfulness, van chemotherapie tot homeopathie. Alle therapievormen hebben de intentie om een individu de mogelijkheid te geven zichzelf te genezen. Binnen de natuurgeneeskunde wordt, zoals gezegd, zoveel mogelijk gewerkt met de middelen die de natuur te bieden heeft. Heel concreet betekent dit dat een natuurgeneeskundige kundig is met vakken zoals voeding, lichaamsgerichte behandelingen en fytotherapie. Daarnaast is het belangrijk dat de natuurgeneeskundige therapeut bekwaam is in het zelfgenezende vermogen, zodat hij zichzelf als instrument kan inzetten. Een therapeut die zo gezond mogelijk leeft, kan op een gezonde manier in actie zijn, wat wederom gezonde reacties kan oproepen. Verder bied een persoon die persoonlijke ervaring heeft met het zelfgenezende vermogen oprechte informatie en dus educatie en motivatie aan anderen. De natuurgeneeskundige therapeut heeft, in andere woorden, een voorbeeld functie.

Natuurtherapie

Tevens dient de natuurgeneeskundige therapeut met zijn therapieën zo dicht mogelijk bij de natuur te blijven, om zo de natuur zo min mogelijk te belasten of idealiter zelfs een gunstige invloed op de natuur uit te oefenen. Een handeling die de natuur sterk belast, zal (in)direct op korte of lange termijn ook de mens belasten. Zo geldt de regel: hoe minder bewerkt, hoe beter. In andere woorden: het liefste puur natuur.

9

Methodiek De definities van gezondheid, ziekte en genezing geven al veel informatie over het perspectief van een natuurgeneeskundige. Dit vormt de basis van het handelen. Het beschrijft de ethiek en principes van de natuurgeneeskundige. Dit beschrijft echter nog niet de methodiek en nog lang niet de techniek die de therapeut hanteert. Aan de HvNA worden mij verschillende modellen onderwezen die mij het methodisch handelen mogelijk maken. Het meest belangrijke model is dat van de 4 natuurkwaliteiten. Dit model wordt niet alleen als diagnostisch hulpmiddel ingezet, ook kan hiermee het behandelplan uitgestippeld en het genezingsproces gevolgd worden. Andere methodische tools die gebruikt worden zijn: Het schema van Reckeweg, de organenleer en niveaus, en het verschil tussen de constitutionele en symptomatische behandeling. In dit hoofdstuk zullen de verschillende modellen beschreven worden.

Natuurtherapie

De 4 natuurkwaliteiten Mensen maken gebruik van modellen om de natuur, de mens en het leven als proces te beschrijven. Eén van de oudste, Europese modellen is die van de 4 natuurkwaliteiten. Veel bekender is zijn opvolger, de 4 elementen, waar de 4 natuurkwaliteiten eigenlijk de basis toe vormen. Oorspronkelijk ontwikkeld door Hippocrates en andere auteurs uit de Klassieke Oudheid, biedt het model een fundamenteel systeem waar dynamische processen in beschreven kunnen worden. Door de kaders van de 4 elementen los te laten, hoeven fenomenen, persoonlijkheden en levensprocessen niet langer in een hokje geduwd te worden. Met het model van de 4 natuurkwaliteiten is het mogelijk om trouw te blijven aan het veranderlijke van interactie in de tijd en ruimte. Hieronder volgt nu een korte uitleg van het model. In de syllabus “Én Simpel Én Complex” van R. Koenders en E. Tenhagen (2011) wordt het model in detail beschrevenix.

10

F IGUUR 1: D E 4 N ATUURKWALITEITEN , SCHEMATISCH T JEMKES (2014)

WEERGEGEVEN DOOR

E.

In al het leven, in ieder wezen en in alle processen zijn steeds alle 4 de natuurkwaliteiten aanwezig. De 4 natuurkwaliteiten zijn niet hiërarchisch en niet los van elkaar. Toch zal op ieder afzonderlijk moment steeds 1 of 2 kwaliteiten op de voorgrond staan, waarbij de combinatie van de twee assen gemaakt wordt. Door het principe van actie en reactie wordt de dynamiek op de assen zichtbaar. De natuur streeft naar een dynamisch evenwicht. Zo zal een actie van de ene kwaliteit, een tegenreactie van de tegengestelde kwaliteit tot gevolg hebben. Actie en reactie kan zeer snel op elkaar volgen, wat het moeilijk maakt om deze van elkaar te onderscheiden. Met andere woorden: wat je probeert te beschrijven met het model van de 4 natuurkwaliteiten is constant in beweging op de assen, waardoor het moeilijk vast te leggen is. De kunde is het om acties, fenomenen of gedrag in te schatten door de bewegingen afzonderlijk te kwalificeren, zonder daarbij het geheel uit ogenschouw te verliezen.

Natuurtherapie

Zoals te zien is in bovenstaande afbeelding, zijn de 4 Natuurkwaliteiten: Warm, Koud, Droog en Vocht. Deze 4 kwaliteiten staan tegen over elkaar op de twee assen: Warm – Koud, Droog – Vocht. Dit, omdat het tegengestelde kwaliteiten zijn. Ook zijn de 4 elementen (Aarde, water, lucht en vuur) en de 4 temperamenten (Melancholicus, Flegmaticus, Sanguinicus en Cholericus) in dit model vernoemd. Daarnaast staan enkele sleutelbegrippen bij de 4 natuurkwaliteiten.

Daarnaast zal ieder organisme, ieder fenomeen en ieder mens bepaalde kwaliteiten vaker of sterker vertonen, omdat deze daartoe een voorkeur heeft. Aan de hand van deze voorkeurs (re)actie kan een zekere voorspelling gemaakt en vertoond gedrag begrepen worden. De

11

voorkeurs (re)acties van een mens worden ook wel temperamenten genoemd (Melancholicus, Flegmaticus, Sanguinicus, Cholericus). In de natuur spreken we dan van de 4 elementen (Aarde, Water, Lucht, Vuur). Om meer inzicht te krijgen in de afzonderlijke kwaliteiten, volgen hier de korte beschrijvingen met sleutelbegrippen en voorbeelden van gedrag bij mensen.

Droog De natuurkwaliteit Droog staat symbool voor alles wat te maken heeft met structuur. Het is de kwaliteit van het scheiden en onderscheiden. We vinden Droog terug in contrast en concentratie, in het analytische vermogen en het vermogen om in theorieën en begrippen te denken. Mensen waarbij de kwaliteit Droog sterk is ontwikkeld worden gezien als verstandig en gestructureerd. Deze mensen zullen een sterke eigen mening hebben en zich kunnen onderscheiden van anderen. In combinatie met de kwaliteit Warm zien we de vurige Cholericus die in het algemeen heftiger en feller reageert. Het is iemand die daadkrachtig zijn doelen na streeft en luid en duidelijk aanwezig is.

Natuurtherapie

In combinatie met de kwaliteit Koud zien we de bedachtzame Melancholicus. Ook deze persoon heeft zijn eigen mening en zal graag zijn eigen weg gaan. Deze zal echter niet zijn mening van de daken schreeuwen en over het algemeen rustiger over komen.

Koud De natuurkwaliteit Koud staat symbool voor de beweging naar binnen en naar beneden. Rust, introversie en stilte zijn de sleutelwoorden voor deze kwaliteit. We zien hier het zich terugtrekken en inhouden als vermogen of talent. Mensen waarbij de kwaliteit Koud sterk is ontwikkeld, worden gezien als terughoudend of verlegen. Het zijn de mensen op de achtergrond, het zijn de mensen met het vermogen om te luisteren en het zijn de mensen die rust uitstralen. In combinatie met de kwaliteit Droog zien we zoals gezegd de bedachtzame Melancholicus. Dit introverte type is over het algemeen bezig met zijn verstand. Zijn handelen wordt vooral bepaald door afspraken en regels. In combinatie met de kwaliteit Vocht zien we de gevoelige Flegmaticus. Dit introverte type baseert zijn handelen voornamelijk op gevoel. Het gedrag wordt beïnvloed door de sfeer en hoe de persoon zich van binnen voelt. Deze persoon zou je bij tijd en wijlen kunnen beschrijven met het gezegde: stille wateren zijn diep.

12

Vocht De natuurkwaliteit Vocht staat symbool voor het gevoel, het vormeloze en het ongrijpbare. Het is de kwaliteit van het verbindende en samenvoegende. We vinden Vocht terug in het creatieve vermogen en het beeldende denken. Mensen waarbij de kwaliteit Vocht sterk is ontwikkeld

vinden het geheel belangrijker dan het individu, hebben vaak moeite met het scheiden van onderdelen en zien de grote lijnen van een proces. Deze mensen hebben een sterk ontwikkeld gevoel en kunnen zich makkelijk inleven in de ander. In combinatie met de kwaliteit Koud zien we zoals gezegd de gevoelige Flegmaticus. Dit type zal eerder zijn gevoel bij zichzelf houden en de tijd nodig hebben om op zichzelf, in stilte, zijn gevoelens een plek te geven. Deze persoon vind de verbinding met anderen via diepgaande gesprekken en één-op-één contact. In combinatie met de kwaliteit Warm zien we de gezellige Sanguinicus. Dit creatieve type laat meer actie zien en deelt zijn emoties met zijn omgeving. Deze persoon zoekt de verbinding op door zich te mengen in de menigte en actief of zelfs op de voorgrond een rol te spelen.

Warm De natuurkwaliteit Warm staat symbool voor de beweging naar buiten en naar boven. Actie is het sleutelwoord voor deze kwaliteit. Het zich uitten en in beweging komen worden als vermogens gezien passend bij deze kwaliteit. Mensen waarbij zich de kwaliteit Warm sterk heeft ontwikkeld kunnen hun zegje wel doen. Ze staan op de voorgrond en nemen het initiatief. In combinatie met de kwaliteit Vocht zien we zoals gezegd de gezellige Sanguinicus. Dit type komt in actie voor de samenleving en brengt zijn emoties tot uiting. Deze persoon vliegt van de hak op de tak en brengt leven in de brouwerij.

Natuurtherapie

In combinatie met de kwaliteit Droog zien we de vurige Cholericus. Dit type komt in actie voor gerechtigheid, regels en structuur. Deze persoon is de manager onder ons, die daadkrachtig en doel strevend is.

13

Natuurtherapie

F IGUUR 2: HET SCHEMA VAN RECKEWEG

Het schema van Reckeweg Het schema van Reckewegx (zoals te zien in figuur 2xi), ook wel de tabel van homotoxinen, is een tabel waar 6 verschillende fases naast elkaar gepositioneerd staan: fase 1 – excretie fase t/m fase 6 – neoplasma fase. Van boven naar beneden zijn verschillende weefselsoorten beschreven die opgedeeld zijn van oppervlakkig (bijv. huid) tot diep in het organisme (bijv spieren). Opvallend aan dit schema is de verticale verdeling tussen de 3 e en 4e fase. Dit is de biologische scheidslijn. Hier wordt aangegeven dat de symptomen (ziektebeelden of reacties) die vóór deze scheidslijn zichtbaar zijn, zich afspelen op humoraal en intercellulair gebied (dus in de ruimte tussen de cellen). De symptomen die gekoppeld worden aan de fases 4, 5 en 6 spelen zich af op het cellulaire niveau (dus ín de cellen). Het principe van actie-reactie ligt ook ten grondslag aan het schema van Reckeweg. In feite is het schema van Reckeweg een model waaraan af te lezen is, op welk fysiek niveau reacties gegeven worden op prikkels.

14

Een prikkel kan van alles zijn. Van de omgevingstemperatuur tot een woord, van bijensteek tot de geur van voeding. Deze prikkels kunnen heel simpel, maar ook zeer complex zijn en elke keer zal het individu moeten reageren. Bij de ene prikkel zal het individu in actie komen (een beweging naar Warm, om het model van de 4 natuurkwaliteiten erbij te pakken), bij de andere prikkel doet het individu niets of trekt hij zich terug (een beweging naar Koud). Het ene moment zal het individu de verbinding aangaan (Vocht) en een andere keer zich juist afscheiden en

distantiëren van de prikkel (Droog). Welke reactie de juiste is, heeft te maken met het interne effect. Hoeveel energie kost de reactie? Hoeveel energie en tijd kost het om vervolgens weer de balans van de 4 natuurkwaliteiten te vinden? Hoe zelfstandig werd de reactie gemaakt? En hoe zelfstandig is het individu naderhand?

De organenleer en de niveaus Uitscheiding van homotoxines verloopt via onze organen. In de natuurgeneeskunde onderscheiden we de primaire uitscheidingsorganen (Maag-darm-kanaal, lever, longen en nieren) van de secundaire uitscheidingsorganen (Huid, slijmvliezen en geslachtsorganen). De uitscheidingen, die op fysiek niveau gezien worden, geven een belangrijke indicatie op de gezondheidstoestand van het individu; zoals ze geleerd worden in het vak anatomie en fysiologie. De kleur, geur, omvang, frequentie, consistentie, sensatie en modaliteiten van bijvoorbeeld urine geeft informatie over de fysieke toestand van de nier en urinewegen. Een natuurgeneeskundige moet, net als iedere andere geneeskundige, weten welke vormen van uitscheiding normaal (“pluis”) en welke gevaarlijk of uitputtend (“niet pluis”) zijn. Zoals gezegd, het meer uitscheiden van homotoxinen wordt over het algemeen geïnterpreteerd als een weg van genezing. Echter, een verhoogde uitscheiding van toxines is niet zonder risico. Denk maar aan dehydratie bij ernstige diarree. Een natuurgeneeskundige moet daarom kundig zijn in het lezen, interpreteren en bijsturen van alle uitscheidingsreacties. Uitscheidingsreacties worden bovendien niet alleen op fysiek niveau gezien. Ook een woedeuitbarsting wordt gezien als een uitscheiding van het organisme, waar dus de primaire en secundaire uitscheidingsorganen aan ten grondslag liggen. Door analoog en holistisch denken worden de organen op fysiek, mentaal, emotioneel, sociaal en spiritueel niveau onderscheiden. Deze verschillende niveaus kunnen wel onderscheiden, maar niet gescheiden worden. Zo komt het gedrag van een individu steeds op alle niveaus tegelijk tot uiting. Een natuurgeneeskundige

Natuurtherapie

Iedere reactie, en ieder stofwisselingsproces, levert energie en afvalstoffen op. De energie is vaak te zien in de beweging die we maken, de gedachtes die we uiten of bijvoorbeeld de lichaamstemperatuur. Voorbeelden van hele normale afvalstoffen zijn CO₂ die we uitademen, bilirubine die we hoofdzakelijk via de lever en darmen uitscheiden en zouten die het lichaam via de nieren en blaas verlaten. Deze, en nog veel meer, afvalstoffen worden ook wel homotoxinen genoemd. Een gezond individu beperkt de hoeveelheid van homotoxinen in zijn lichaam door bepaalde prikkels te vermijden, op een effectieve manier op prikkels te reageren en vervolgens de vrijgekomen afvalstoffen uit te scheiden. Echter, als een prikkel onvermijdelijk en te sterk is, te snel herhaald wordt, de reactie ineffectief is of de verwerking van afvalstoffen niet optimaal verloopt, kan een ophoping van afvalstoffen ontstaan. Een toenemende ophoping van afvalstoffen wordt ook wel progressieve vicariatie of dyscrasie genoemd. In relatie tot het schema van Reckeweg zien we dan een ontwikkeling richting fase 6 en dieper de weefsels in. Het individu wordt zieker. Regressieve vicariatie is de ontwikkeling richting fase 1 en naar de oppervlakte. Dit heeft te maken met het meer uitscheiden van homotoxines in verhouding tot het reageren op prikkels. Dit is een ontwikkeling naar gezondheid.

15

dient daarom vaardig te zijn in het lezen, interpreteren en bijsturen van de uitscheidingsreacties van de organen op de verschillende niveaus, om het zelfgenezende vermogen van een individu zo goed mogelijk te ondersteunen.

Constitutionele en symptomatische behandeling De natuurgeneeskundige behandeling is over het algemeen gericht om het organisme te stimuleren tot een uitscheidingsreactie. Dit wordt de constitutionele behandeling genoemd. Doormiddel van verschillende technieken kan de therapeut confronterend of ondersteunend te werk gaan. Afhankelijk van de diagnose die de therapeut stelt, kan een uitscheidingsorgaan en/of het hele organisme een steuntje in de rug krijgen, of juist een schop onder de kont om in actie te komen. Als er echter bepaalde uitscheidingsreacties te gevaarlijk of uitputtend verlopen, kan een uitscheiding ook onderdrukt worden. Dit wordt de symptomatische behandeling genoemd.

Natuurtherapie

Een natuurgeneeskundige zal niet de ziekte behandelen, maar door zijn therapie het zelfgenezende vermogen van het individu uitnodigen tot genezing. De behandeling is erop gericht het dynamische evenwicht van de 4 natuurkwaliteiten te herstellen, zwakke uitscheidingsorganen te ondersteunen, sterke uitscheidingsorganen te confronteren/activeren en eventueel overmatige uitscheidingsreacties symptomatisch te reduceren. Door actie, educatie en motivatie streeft de natuurgeneeskundige ernaar effectieve en zelfstandige reacties bij het individu op te roepen. Zo ligt de nadruk op het vergroten van de gezondheid, en niet zo zeer op het verkleinen van de ziekte.

16

Therapievormen De verschillende technieken, die ik als toekomstige natuurgeneeskundige zal kunnen inzetten om het zelfgenezende vermogen van een individu uit te nodigen, zullen beschreven worden in dit hoofdstuk. Voordat de verschillende therapievormen aan bod komen, zal een beeld geschetst worden van het stellen van een diagnose. De modellen die in de vorige hoofdstukken beschreven werden, worden zo zichtbaar in de praktijk. Tot slot volgt een beknopte samenvatting in de vorm van een stappenplan. Hiermee wordt een concreet beeld gegeven hoe ik mijn werk als natuurgeneeskundige mij voorstel.

In de reguliere medische wereld wordt een diagnose gesteld aan de hand van metingen en kennis over normaalwaardes en pathogene symptomen. Als natuurgeneeskundige, zal ik niet veel anders een diagnose stellen, behalve dat mijn meetinstrumenten over het algemeen lowtech zijn. In geval van twijfel, of uit nieuwsgierigheid kan er (in overleg met een reguliere huisarts) gebruik gemaakt worden van de high-tech medische apparatuur. De diagnostische middelen die ik als natuurgeneeskundige tot mijn beschikking heb, doen echter niet onder aan kwaliteit, zolang ik de kunde heb om deze in de praktijk te brengen. Een diagnose is in feite een beoordeling op de gezondheidstoestand van een individu, door in dit geval een natuurgeneeskundige. Een diagnose komt tot stand na het analyseren van alle gegevens die verkregen zijn over een individu. Een natuurgeneeskundige heeft verschillende technieken om de gegevens van een individu te verkrijgen. De diagnostische technieken die hier kort beschrijven zullen worden, zijn: de anamnese, de lichaamsgerichte diagnostiek en de irisdiagnose.

De Anamnese De anamnese, ook wel vraaggesprek, is het belangrijkste middel van de natuurgeneeskundige om inzicht te krijgen in de gezondheidstoestand en onderliggende processen van een individu. Het woord “anamnese” (in het Grieks “anamnèsis”) betekent “zich weer in herinnering brengen”xii. En dat is wat tijdens zo’n gesprek voornamelijk gebeurt. Door de vragen die de therapeut stelt, beleeft het individu opnieuw de processen die zich in zijn leven hebben

Natuurtherapie

Diagnose Een geneeskundige kan een individu alleen in zijn zelfgenezend proces ondersteunen, als de geneeskundige enig inzicht heeft in het individu en de onderliggende processen. Het stellen van een diagnose is noodzakelijk om een beginpunt van het genezingsproces, en zo de toestand waarin het individu verkeert, vast te leggen. Deze toestand wordt beschreven aan de hand van de natuurgeneeskundige modellen: de 4 natuurkwaliteiten, het schema van Reckeweg en de organen op de verschillende niveaus. Vanuit het inzicht in het proces waarin het individu verkeert, kan de geneeskundige een adequaat behandelplan opstellen en uitvoeren. Na het vastleggen van het beginpunt, kan ook steeds gemeten worden of er sprake is van genezing of dat het individu erger ziek wordt (progressieve vicariatie). Een juiste behandeling, begint bij een juiste diagnose.

17

afgespeeld. De therapeut laat het individu “herinneren wat hij allemaal voor klachten heeft, of heeft gehad”xiii. Hierdoor ontstaat inzicht in de klachten, in de ziektegeschiedenis en de uitscheidingsorganen. Dit inzicht ontwikkelt zich niet alleen bij de therapeut, maar door de herinnering ook (opnieuw) bij de patiënt.

Het volledige symptoom Een natuurgeneeskundige is steeds op zoek naar het volledige symptoom. Daarbij komen de volgende aspecten aan bod:       

Hoofdklacht & Bijkomende klachten Locatie, Intensiteit en Uitstraling Tijd Sensatie & Gemoedstoestand Causa (oorzaak) vs aanleiding Modaliteiten Kleur, geur, omvang, frequentie en consistentie

Natuurtherapie

In de anamnese zal de therapeut verschillende gesprekstechnieken toepassen om tot de kern van de klachten van het individu door te dringen. Het uiteindelijke doel van het vraaggesprek is om naderhand de volgende onderwerpen te kunnen beoordelen: het dynamische evenwicht met betrekking tot de 4 natuurkwaliteiten, de fase van Reckeweg en de gezondheidstoestand van de uitscheidingsorganen (op de verschillende niveaus), en daarmee de gezondheidstoestand van het individu in z’n geheel. De therapeut zal tijdens het gesprek steeds door de bril van de filosofie van de natuurgeneeskundige kijken, waarbij de medische kennis (anatomie, fysiologie en pathologie) en het model van de 4 natuurkwaliteiten toonaangevend zijn.

18

De therapeut zelf is bij de anamnese het belangrijkste instrument. De kwaliteit van de diagnose en de uiteindelijke behandeling, hangt af van de kunde om het therapeutische gesprek te voeren. De therapeut moet in staat zijn om een veilige en open atmosfeer te creëren, waar ruimte is voor contact en vertrouwen, zodat een individu zich letterlijk en figuurlijk bloot durft te stellen. Hier komt veel bij kijken. Om enkele aspecten te noemen: oprechte interesse en aandacht voor het individu, het objectief waarnemen van symptomen zonder veroordeling en zelfs de inrichting van de ruimte doet ertoe. Het zelf in evenwicht zijn en bewust zijn van eigen processen, zodat projectie van eigen problemen vermeden wordt, is één van de belangrijkste aspecten voor een anamnese van hoge kwaliteit. De anamnese gaat altijd om de interactie tussen therapeut en patiënt, daarom kan de therapeut zichzelf en zijn subjectiviteit nooit geheel uitschakelen. Echter, zolang de therapeut feitelijk meetbare gegevens over de patiënt vergaart, en zijn diagnose hierop baseert, blijft de kwaliteit gewaarborgd. Naast de anamnese, die gebaseerd is op de interactie tussen therapeut en patiënt en de herinnering van de patiënt, heeft de natuurgeneeskundige ook nog andere diagnostische instrumenten.

De lichaamsgerichte diagnostiek Eén van de belangrijkste diagnostische instrumenten is het lezen en interpreteren van de nonverbale communicatie: de lichaamstaal. Meer als 2/3 van onze communicatie verloopt via nonverbale signalen, wat bovendien grotendeels onbewust gestuurd wordt. Uit de mimiek en gebaren van een patiënt tijdens een anamnese, kan een therapeut veel informatie verkrijgen. De therapeut kan op deze manier bijvoorbeeld erachter komen hoe intens een klacht beleefd wordt of dat de patiënt bijvoorbeeld de waarheid verteld. Echter, het aflezen van mimiek en gebaren is niet het enige wat met lichaamsgerichte diagnostiek bedoeld wordt.

Door te letten op de conditie en veranderingen van uiterlijke kenmerken kan de gezondheidstoestand worden vastgelegd. Zo ontdekte Sir Henry Head (1861-1940) rond 1900 de relatie tussen inwendige organen en bepaalde huidzonesxv. De lichaamsgerichte diagnostiek berust op de interactie van het cerebrospinale- en het vegetatieve zenuwstelsel en de inwendige organenxvi. Door een reflexmatige reactie via het zenuwstelsel, wordt de toestand van onderliggend weefsel waargenomen aan de verandering in de huid van het bijbehorende segment. Zo kan bijvoorbeeld een onder-functie van een uitscheidingsorgaan waargenomen worden aan een verstoorde elasticiteit, een verstoorde capillaire doorbloeding of een veranderde pijnbeleving van de bijbehorende huidzone.

Natuurtherapie

Aansluitend op de visie van Reckeweg, dat symptomen een gevolg zijn van homotoxinen, heeft Dr. Mayr een zeer “uitgebreid kwantificeerbaar en objectief diagnostisch systeem”xiv ontwikkeld om de gezondheidstoestand van de uitscheidingsorganen door middel van zintuigelijke waarneming vast te stellen. De buik, lichaamshouding, rug en gelaat worden middels verschillende technieken onderzocht op kleur, geur, temperatuur, tonus en reactievermogen. Inspectie, percussie en palpatie biedt een grote hoeveelheid aan informatie over de huid, bindweefsel, musculatuur en onderliggende organen en botstructuren.

19

F IGUUR 3: S PINALE SEGMENTATIE , VAN WWW . ASSISTIVETECH . NET

Irisdiagnose De irisdiagnose bied de natuurgeneeskundige, naast de anamnese en lichaamsgerichte diagnostieken, een heel bijzonder diagnostisch instrument. Het oog is namelijk de enige plek van het lichaam “waar de basale weefselstructuren van het organisme in hun functionele samenhang te zien zijn”xvii. In het oog zijn onder andere bloedvaten, bindweefsel en musculatuur te zien, waarvan de gezondheidstoestand zo op relatief eenvoudige wijze te beoordelen zijn. Wederom, op basis van homotoxinen en neurale reflexen wordt de vorm, kleur en structuur van de iris en sclera bepaald.

Natuurtherapie

De heren P. Meyens (1670) met ‘Chiromantia medica’ en C. Haertels (1786) met ‘De oculo et signo’ waren de eerste wetenschappers die zich bezig hielden met de relatie tussen ziekte en de tekens in ogenxviii. En in de loop van de tijd is de irisdiagnose ontwikkeld tot een instrument waarbij fysiologische processen en de gezondheidstoestand van organen afgelezen kunnen worden in het oogxix.

20

F IGUUR 4: IRISFOTO GEMAAKT DOOR E. T JEMKES (2011)

Therapievormen Nadat een diagnose gesteld is, kan een natuurgeneeskundige verschillende vormen van therapie aanbieden, om het zelfgenezende vermogen van een individu te activeren en ondersteunen. De natuurgeneeskundige filosofie en de modellen (de 4 natuurkwaliteiten, Reckeweg, de uitscheidingsorganen) komen in de behandeling van een individu pas echt tot uiting. Zoals gezegd, is een natuurgeneeskundige behandeling erop gericht het dynamische evenwicht van de 4 natuurkwaliteiten te herstellen, zwakke uitscheidingsorganen te ondersteunen, sterke uitscheidingsorganen te confronteren/activeren en eventueel overmatige uitscheidingsreacties symptomatisch te reduceren. Door actie, educatie en motivatie streeft de natuurgeneeskundige ernaar effectieve en zelfstandige reacties bij het individu op te roepen. Zo ligt de nadruk op het vergroten van de gezondheid, en niet zo zeer op het verkleinen van de ziekte. De therapievormen die ik als natuurgeneeskundige in de toekomst kan toepassen zijn: Voeding, fytotherapie, bachbloesemtherapie, lichaamsgericht werk en coaching. Deze therapievormen zullen hieronder kort beschreven worden.

Onze voeding verzorgt een groot deel van onze dagelijkse bouwstoffen en energie om te leven. De uitspraak van Hippokrates “Laat voeding uw medicijn zijn, en uw medicijn uw voeding” xx geeft aan, dat voeding een belangrijke invloed heeft op de gezondheid. Vandaar dat het belangrijk is om hier aandacht aan te besteden. Een natuurgeneeskundige kan zijn kennis delen over voedingsmiddelen en het mogelijke effect hiervan op de individuele gezondheid. Daarnaast begeleid een natuurgeneeskundige in de bewustwording van het voedingspatroon, de tafelmanieren en de spijsvertering.

Natuurtherapie

Voeding Voeding is één van de basisbehoeftes van de mens. In een wereld waar we overspoeld worden met informatie over wat wel of niet gezonde voeding is, met over het algemeen economische belangen, is de vraag groot naar antwoorden op deze vragen. Bovendien, heeft de levensmiddelenindustrie (met alle verwerkingsprocessen en toevoegingen) en de demografische verschuiving van land naar stad eraan bijgedragen dat de relatie tussen de mens en zijn voedsel verstoord is. De kennis over wat voeding is en waar het vandaan komt, en het kunnen proeven en voelen wat goed voor ons is, schijnt ver te zoeken.

Voeding = Voedsel + Verteringxxi De juiste voeding voor de ene persoon is niet per definitie de juiste voeding voor de ander, gezien ieder een uniek spijsverteringssysteem heeft. Zo zal een natuurgeneeskundige steeds op basis van de diagnose een op maat gemaakt voedingsadvies geven. 21

Lichaamsgericht werk Aanraking is naast voeding ook een levensbehoefte van de mens. Onderzoek heeft aangetoond dat aanraking direct effect heeft op de ontwikkeling van het menselijk lichaamxxii. Een natuurgeneeskundige, met de kennis van de reflexologische segmenten, kan doelgericht een individu aanraken om zo het zelfgenezende vermogen te stimuleren of ondersteunen. Talrijke vormen van massage kunnen geleerd worden, voor bijna alle lichaamsdelen. Voorbeelden hiervan zijn de bindweefselmassage, het Schröpfen en de voetenreflexmassage. Daarnaast heeft een natuurgeneeskundige de kennis en ervaring om eenvoudige handelingen toe te passen, die een patiënt vervolgens zelf thuis kan uitvoeren. Te denken valt hier aan een kruikje, een gezichtsmasker of een voetenwisselbad. Bij lichaamsgerichte behandelingen wordt het bewustzijn van het eigen lichaam van een patiënt vergroot. Over het algemeen, wordt het parasympatische zenuwstelsel geactiveerd, waardoor de processen van herstel en wederopbouw de ruimte krijgen.

Natuurtherapie

De therapeut is hier wederom het meest belangrijke instrument, die de techniek dient te beheersen. Daarnaast zijn degelijk materiaal en goede hygiëne van uiterste betekenis.

22 F IGUUR 5: M ATERIAAL VOOR EEN MASSAGE BIJ E. T JEMKES (2014)

Fytotherapie Fytotherapie, ook wel kruidengeneeskunde, is het behandelen van een patiënt met plantaardige middelen. Deze techniek van behandelen is gebaseerd op eeuwen lang behouden en doorgegeven gebruikenxxiii, en steeds meer wordt de werkzaamheid van fytotherapeutische middelen ook wetenschappelijk aangetoond. Binnen de farmacologie wordt ook steeds gezocht naar de medicinale effecten van kruiden en kruidenextracten om uiteindelijk de werkzame bestanddelen te isoleren en reproduceren. Deze techniek sluit niet aan bij het holistische, natuurgeneeskundige perspectief. Een natuurgeneeskundige werkt bij voorkeur “puur met natuur”, wat grote verwerkingsprocessen van geneeskrachtige middelen uitsluit. Binnen de fytotherapie wordt daarom geen gebruik gemaakt van geïsoleerde inhoudsstoffen.

Bachbloesemtherapie Hoewel enkele planten die voor bachbloesemtherapie gebruikt F IGUUR 6: DE BLOEM VAN SMEERWORTEL (E. TJEMKES 2013) worden, ook binnen de fytotherapie bekend zijn, zijn deze therapievormen absoluut verschillend. De bachbloesemtherapie, ook wel bach-remedies, betreft de werkwijze zoals die door Dr. Edward Bach (1886-1936) in Wales ontwikkeld isxxiv. Geïnspireerd door S. Hahnemann (1755-1843, de grondlegger van de homeopathiexxv) zag Bach dat ziekte qua oorsprong niet materieel was, waardoor een werkelijk geneeskrachtig middel ook niet materieel kon zijn. Vooral gericht op psychosomatische ziekten, heeft Bach 38 Remedies intuïtief ontdekt, die invloed uitoefenen op de gemoedstoestand van een persoon. De insteek op emotioneel niveau is zeker niet voor iedereen weggelegd. Toch kan deze vorm van therapie inzicht bieden en zoals Bach zei: “aandacht schenken aan het herstellen van het evenwicht tussen lichaam geest en ziel” xxvi.

Natuurtherapie

De fytotherapie, zoals geleerd door R. Koenders aan de HvNA, wordt systematisch ingezet om het zelfgenezende vermogen van een individu te vergroten. Er wordt gezocht naar een middel wat het evenwicht binnen de 4 natuurkwaliteiten herstelt, de sterke uitscheidingsorganen activeert en de zwakke uitscheidingsorganen regenereert. Vanuit oude verhalen en de signatuur wordt bovendien gezocht naar een plant die qua beeld zo veel mogelijk aansluit bij het proces van de patiënt. Zo wordt niet alleen het fysieke, maar ook het emotionele of spirituele niveau van een plant en de patiënt aangesproken.

23

Coaching Coaching is een Engelse term die gebruikt wordt om verschillende begeleidingsvormen te beschrijven. Het woordenboek definieert coaching als “begeleiding van een persoon of groep in een leerproces om de professionaliteit en het functioneren te verbeteren” xxvii. Het begrip wordt vooral gebruikt binnen de loopbaanbegeleiding, echter bij een natuurgeneeskundige behandeling ontkom je niet aan het ondersteunen, adviseren en motiveren van een patiënt door middel van een goed gesprek.

Wat aandacht krijgt, groeit Een natuurgeneeskundige kan zijn therapie niet enkel op zijn therapeutische middelen aan laten komen. Er zijn vast wonderen mogelijk, toch zal iedere therapeut zijn middelenkeuze moeten kunnen verantwoorden en kunnen bewoorden naar zijn patiënt. Alleen al door het verwoorden van de diagnose kan de therapeut zijn patiënt een spiegel voorhouden en zo inzicht bieden in de gezondheidstoestand en de onderliggende processen. Over het algemeen komt hier het zelfgenezende vermogen al in actie.

Natuurtherapie

Verder zal de natuurgeneeskundige tijdens de behandeling steeds vanaf de zijlijn het proces van het individu kunnen observeren en reflecteren. Zo kan een natuurgeneeskundige ook gezien worden als coach met een rugzak vol aan technische en medische kennis, ervaring en hulpmiddelen.

24

Stappenplan Het doel van een natuurgeneeskundige behandeling is dus om door actie, educatie en motivatie het zelfgenezende vermogen van een individu uit te nodigen tot genezing. Daarbij ligt de natuur als bron van al het leven ten grondslag aan de visie, methodiek en middelen van de therapeut. Om tot slot een praktisch en overzichtelijk beeld te krijgen van de stappen die de therapeut volgt, wordt hiervan een samenvatting gegeven:

Stap 1: De Anamnese Hier is het eerste contact tussen patiënt en therapeut, waarbij de hoofdklacht besproken wordt. In de 1 tot 2 uur durende sessie, komt niet alleen het volledige symptoom, maar ook de andere diagnostische hulpmiddelen (lichaamsgerichte & irisdiagnose) aan bod. Stap 2: De Diagnose Met alle verzamelde informatie kan de therapeut een beeld vormen van het individu. Hierbij wordt de gezondheidstoestand beoordeeld aan de hand van de natuurgeneeskundige modellen. Stap 3: Het Behandelplan Na het stellen van een diagnose, kan de therapeut een inschatting maken welke handelingen gedaan kunnen worden om het zelfgenezende vermogen ven het individu te activeren of ondersteunen. Hier wordt eerst een plan geschreven, de volgende stap is het uitvoeren.

Stap 5: Vervolg Bij iedere keer dat een patiënt terug komt bij de therapeut, zal deze opnieuw evalueren hoe de patiënt gereageerd heeft op de behandeling. Steeds wordt er gecheckt hoe de gezondheidstoestand nu is, en of het eerdere oordeel nog klopt. Er zullen altijd kleine of grote veranderingen plaats vinden, waar de therapeut op zal reageren en het behandelplan bijstellen.

Natuurtherapie

Stap 4: De Behandeling Nu de patiënt voor een vervolgconsult terug komt, zal de therapeut zijn diagnose en behandelplan presenteren. Met het voorhouden van deze spiegel, begint de behandeling voor de patiënt. Als de patiënt inwilligt, kunnen de 1 of meerdere therapievormen toegepast worden.

Een spiraal van ontwikkeling Zo zien we dat een natuurgeneeskundige behandeling een spiraalvormig verloop heeft. Hierbij zal niet alleen de patiënt zich tot een gezonder individu ontwikkelen, ook de therapeut groeit tot een individu met steeds meer kennis en ervaring.

25

Animal Assisted Interventions In dit onderdeel van het document zal de theorie en praktijk van animal assisted interventions beschreven worden.

Natuurtherapie

Animal assisted interventions is Engels voor dier-ondersteunde interventie. In deze tekst wordt de Engelse term gebruikt, omdat de Nederlandse term relatief onbekend is en de Engelse term al een duidelijke definitie en theoretisch kader omvat. Een animal assisted intervention is een interventie waarbij dieren opzettelijk als onderdeel van een therapie of activiteit worden ingezetxxviii. Onder animal assisted interventions worden ook wel twee vormen onderscheden, de animal assisted therapy (waar doelgerichte therapie onder de verantwoordelijkheid van een arts of therapeut wordt aangeboden) en de animal assisted activity (waar dieren met opzet worden ingezet voor een verhoging van de kwaliteit van het leven).

26

Hoewel animal assisted interventions in Nederland een nog niet zo bekende term is, wordt er al zeker sinds 1969 (wetenschappelijk) onderzoek gedaan naar het fenomeen ‘het dier als helende factor’. Boris Levinson is één van de belangrijkste auteurs, die zijn ideeën over de voordelen van de interactie tussen mens en dier in het boek ‘PetOriented Child Psychotherapy’ 1969xxix publiceerde. Echter, als we bedenken dat onze voorouders (bijv. Germanen en Angelsaksische volkeren) geloofden in de F IGUUR 7: DE OEROS, SYMBOOL VOOR DE RUNE 'UR' spirituele en helende krachten van V AN WWW . ZENO . ORG dieren, blijkt het concept van een dier als helende factor misschien wel antiek. Het nieuwe aan de situatie is de rationele en theoretische uitleg van de onderliggende processen en de beschrijving van de effecten van de animal assisted interventions zoals ze tegenwoordig worden uitgevoerd. Vanuit de natuurgeneeskundige visie, dat alles (planten, schimmels, mensen, dieren en ecosystemen) met elkaar in directe en indirecte wijze interactie heeft, is de basis voor de animal assisted intervention heel logisch: De basis voor de animal assisted intervention is namelijk de interactie tussen mens en dier. Dat de interactie tussen mens en dier doelgericht wordt opgezocht voor het verbeteren van de gezondheid en kwaliteit van het leven van de mens, valt ook mooi binnen het volgende uitgangspunt van de natuurgeneeskunde: een natuurgeneeskundige streeft naar eerlijk en betrouwbaar handelen met behulp van middelen die de natuur te bieden heeft. Een dier kan als een “middel” voor de interactie gezien worden,

net zoals de therapeut zelf een “middel” is, die het zelfgenezende vermogen van een individu kan activeren of ondersteunen. Het dier wordt zo als resource van de natuur gezien. Het inzetten van dieren in therapie of activiteiten is aan de ene kant eenvoudig en voor de hand liggend. De interactie tussen mens en dier is namelijk geworteld in onze evolutie. De systemen die in ons organisme de interactie tussen mens en dier mogelijk maken, maken ook de interactie tussen mensen onderling mogelijk. In het volgende hoofdstuk zal hier dieper op in gegaan worden.

Natuurtherapie

Aan de andere kant vergt het uitvoeren van een animal assisted intervention kennis en ervaring. Een interactie tussen mens en dier is nooit zonder risico. Vandaar dat een therapeut of individu, die de verantwoordelijkheid over de interventie draagt, moet zorgen voor de veiligheid en kwaliteit van de interactie. Verschillende aspecten die hiervoor belangrijk zijn, worden in het hoofdstuk ‘Methodiek’ vanaf pagina 34 toegelicht.

27

Interactie tussen mens en dier Om animal assisted interventions professioneel vorm te geven, is het belangrijk om te weten hoe de interactie tussen mens en dier überhaupt mogelijk is.

All life is rooted in naturexxx

Natuurtherapie

Vanuit de natuurgeneeskundige visie, dat alles van nature met elkaar in verbinding staat, is het eenvoudig te begrijpen dat mensen en dieren met elkaar interactie kunnen hebben. Maar ook vanuit de wetenschappelijke visie wordt een nauw verband gelegd tussen mens en dier. Alleen al vanuit de evolutie zijn er verschillende argumenten die ons laten begrijpen waarom interactie tussen mens en dier mogelijk is.

28

Het eerste argument is dat de biologische ontwikkeling van de mens voor een groot deel overeenkomt met de biologische ontwikkeling van andere dieren. De mens (homo sapiens) behoort taxonomisch tot de orde der primaten, de klasse der mammalia (zoogdieren) en de stam der chordata, waarin onderscheden wordt tussen cephalochordata (lancetvisjes), urochordata (manteldieren), myxini (slijmprikken) en de vertebrata (gewervelden, waar de mens toebehoord). Iedere onderverdeling geeft een aftakking aan, waar een gezamenlijke biologische ontwikkeling splitst. Zo is te begrijpen dat alle gewervelde dieren op basis van hun F IGUUR 8: L EVENSBOOM UIT 'EEN KLEINE GESCHIEDENIS VAN afstamming een zekere basis aan BIJNA ALLES ' verwantschap hebben. En van alle gewervelden heeft de mens, anders dan met vissen, amfibieën, reptielen en vogels, met zoogdieren de meeste verwantschap. Door de gezamenlijke biologische ontwikkeling zijn veel biologische mechanismen ook dezelfde. Zo zijn de zintuigen en het zenuwstelsel van alle gewervelde dieren zeer vergelijkbaar. En ook de communicatie mechanismes zijn zo gelijkend, dat er sprake is van een universele taalxxxi.

Een communicatie cross-species, een universele taal die over de grenzen van de soort “gesproken” en begrepen wordt, is vanzelfsprekend als we de Biophilia Hypothesis van E.O.

Wilson (1984) opmerkenxxxii. Dit tweede argument, beschrijft dat vanuit een evolutionair oogpunt, de mens zijn kans om te overleven verhoogde door de aandacht voor en kennis van omgevingsfactoren, waarvan dieren een belangrijk element waren. In de duizenden jaren dat de mens als jager en verzamelaar leefde, was het van levensbelang om de analoge communicatie (de lichaamschemie, houding, gebaren en gezichtsuitdrukking) van dieren te kunnen lezen en interpreteren. Dit vermogen is niet verloren, maar naar de achtergrond van onze aandacht gedrukt door de ontwikkeling naar een high-tech-samenleving. Ook die mensen, die leven in een wereld vol virtuele contacten en elektronische beeldschermen, zullen in een meer natuurlijke omgeving gestimuleerd worden om de oer oude vaardigheden te doen herleven. Door de directe interactie met de natuur (bijv. met dieren) worden al onze zintuigen geprikkeld. Bovendien stimuleert deze interactie ons vermogen om op te letten, helder te denken en creatiever te wezenxxxiii. In de woorden van R. Louvxxxiv:

Natuurtherapie

F IGUUR 9: U NIVERSELE TAAL , FOTO' S UIT 'T ALKING WITH THE BEASTS '

“It nourishes the remnants of our deeper senses, especially the sense of humility required for true human intelligence.”

29

Interventie op verschillende niveaus

Natuurtherapie

Steeds meer onderzoek toont aan dat de interactie met dieren bijdraagt aan een positieve ontwikkeling van de mens. In de (medische) wetenschap wordt er in relatie tot animal assisted interventions over het algemeen onderzoek gedaan vanuit het oogpunt van één vakrichting, wat over het algemeen gelijk staat aan één van de 5 niveaus: fysiek, mentaal, emotioneel, sociaal en spiritueel. Vanuit het natuurgeneeskundige perspectief worden deze niveaus wel onderscheden, maar niet gescheiden. Een ontwikkeling op één van de niveaus, geeft altijd ook een ontwikkeling op de andere 4 niveaus. Vandaar dat alle onderzoeken steeds als puzzelstukjes van het hele beeld beschouwd kunnen worden. In dit hoofdstuk worden verschillende verklaringen gepresenteerd, om enkele inzichten te geven, op welke manier de ontwikkeling van de verschillende niveaus wordt gemeten.

30

Fysiek Voor de interactie met dieren worden mensen gemotiveerd om op een ontspannen manier in beweging te komen. (Huis-)dieren hebben voor hun welzijn beweging nodig en zijn hiervoor over het algemeen afhankelijk van de mens. Om aan de behoeftes van een dier te voldoen, moet ook de mens in beweging komen. Zo zien we hondeneigenaren bij weer en wind hun rondje door het park lopen. En deze beweging is wat ook de mens nodig heeft om gezond te leven. Met een regelmatige wandeling in de buitenlucht (5x per week 30minuten lang) worden al vele gezondheidsvoordelen behaaldxxxv: het immuunsysteem wordt gesterkt, de F IGUUR 10: D IEREN NODIGEN UIT TOT FYSIEK HANDELEN , E. TJEMKES (2013) bloeddruk wordt verlaagd en spier- en gewrichtsklachten worden gereduceerd. Het wandelen met een dier (bijvoorbeeld een hond) geeft extra motivatie en ontspanning. Verschillende onderzoeken wijzen op het verminderen van stress door alleen al de aanwezigheid van een ontspannen dierxxxvi. Indicatoren zoals hartslag, bloeddruk, cortisol, zuurstofgehalte en perifere lichaamstemperatuur worden gebruikt om het effect van de interactie tussen mens en dier te meten. De D.A.CH.-studie van Dr. A. Beetz et al (2011) wijst er zelfs op dat de interactie tussen een kind en een hond sterker stress kan reduceren, dan de interactie tussen een kind en een vriendelijke volwassenexxxvii. Het verminderen van stress en het vergroten van ontspanning, zorgt voor een betere doorbloeding en lymfestroom van en naar alle spieren en organen. Zo wordt het lichaam van voedingsstoffen voorzien, en homotoxinen kunnen worden afgevoerd.

Ook op het gebied van motoriek en sensoriek kunnen animal assisted interventions een rol spelen. Door de aanwezigheid van dieren worden mensen via hun zintuigen uitgenodigd om in contact te treden. Voor lichamelijk contact zijn grof- en fijn-motorische en sensorische vaardigheden gevraagd, denk aan het borstelen van een paard, het aaien van een konijn of het vasthouden van een cavia. Ook hier speelt de motivatie om voor het dier te kunnen zorgen een grote rol voor het in beweging komen. Voor sommige cliënten is het loslaten van lichamelijke spanning, en niet zo zeer het in beweging komen, een belangrijke factor voor de gezondheid. Zo bied bijvoorbeeld ‘portage’ bij asinotherapiexxxviii (wiegen op de rug van een ezel) gehandicapte kinderen de mogelijkheid om te ontkrampen.

Het leren met dieren (en de natuur) als ingang, schept bovendien veel mogelijkheden. Aan de hand van het thema ‘dier’ kunnen veel verschillende disciplines beoefend worden. Zo kunnen creatieve vaardigheden geoefend worden door met materiaal te werken die met een dier te maken heeft (bijv. wol van een schaap). Taalvaardigheden, zoals woorden lezen en verhalen schrijven, kunnen vormgegeven worden. En met het voer van een dier als praktisch hulpmiddel, wordt een rekensom van abstractie tot realiteit.

Natuurtherapie

Mentaal Voor het mentale niveau van de mens is het erg belangrijk om te kunnen leren. Hierbij gaat het niet alleen om het leren van feiten, maar ook om het leren van nieuw gedrag en het herkennen van patronen. De interactie met dieren bied hiertoe een ideale mogelijkheid. Dieren reageren namelijk heel direct en heel helder op het gedrag van de mens. Zo ontvangt de mens direct en zonder verstopte boodschappen feedback op zijn handelen. Omdat een dier minder geneigd is tot veroordelen, bied de relatie met een dier een veilige band om met nieuw gedrag te kunnen experimenteren en te oefenen. Dit vormt de basis van ontwikkeling, natuurlijk niet alleen op mentaal niveau. Daarnaast is de interactie met dieren voor vrijwel iedereen toegankelijk, omdat de communicatie voornamelijk analoog (lichaamschemie, houding, gebaren en mimiek) verloopt. De aspecten die de interactie tussen mensen onderling bemoeilijkt, heeft over het algemeen te maken met de digitale, rationele communicatie (taal etc). Zo is het bijvoorbeeld voor mensen met de ziekte van Alzheimer vaak nog wel mogelijk om effectieve en positieve interactie te hebben met dieren, omdat de centra in de hersenen voor de analoge communicatie niet of pas in een later ziektestadium worden aangetastxxxix.

Doordat het nut van handelingen duidelijk wordt in tijd en ruimte, wordt het plezier van het leren vergroot, waardoor de ervaring intenser beleefd word. Dit geeft een verklaring voor het verbeterde vermogen tot aandacht, concentratie en herinnering van de mens tijdens en na een animal assisted intervention.

Emotioneel Animal assisted interventions speelt ook een grote rol op emotioneel niveau. Emoties worden vaak als subjectief, vaag en ongrijpbaar gezien. Animal assisted interventions kan juist inzicht geven in en toegang geven tot de emotionele wereld van een individu. Emotie kan gezien

31

worden als een oer-mechanisme, die vanuit het limbische brein snel en (vaak) onbewust de staat van zijn regelt om zo optimaal mogelijk te overlevenxl. Dit uit zich in de veranderingen in lichaamschemie, houding, gebaren en mimiek. Dieren, die veel meer op deze analoge communicatie gericht zijn dan mensen, zijn gevoelig om deze informatie op te pikken en vervolgens hierop tijdig en helder te reageren. Zo kan het innerlijk leven van een mens via een dier zichtbaar worden. Dit fenomeen wordt binnen de wereld van coachen met dieren “spiegelen” genoemd. Bij de interactie tussen mens en dier speelt empathie ook een belangrijke rol. Empathie is te beschrijven als de emotionele en motorische “besmetting”xli. Zo beleven mensen bijvoorbeeld plezier aan het vermaak van een dier en ontspanning aan de rust van een dier. Dieren zijn over het algemeen niet geremd om hun emoties te tonen, wat via het mechanisme van empathie een positief effect kan hebben op individuen die moeite hebben met het voelen, ervaren en uiten van emoties.

Natuurtherapie

In onze huidige, zeer rationele maatschappij leven veel mensen met negatieve emoties als angst, boosheid en schuld. In zekere mate verhogen deze emoties onze prestatie. Echter, als de prestatie drang te hoog ligt of te lang aan duurt, kunnen ziektes als burn-out het gevolg zijn. Het contact met dieren in vrijheid, zonder rationele verwachtingen en prestatiedruk, geeft ruimte voor positieve emoties zoals plezier, vertrouwen en rust. Vreugdevolle momenten motiveert om de omstandigheden opnieuw op te zoeken. Vandaar dat plezier tijdens het (rationele) leren zo essentieel is.

32

Sociaal Eén van de hoofddoelgroepen binnen de wereld van animal assisted interventions zijn kinderen met hechtingsstoornissen en zwakke sociale vaardigheden. Zo is Green Chimneys, één van de meest bekende organisaties binnen de wereld van animal assisted interventions, gericht op het geven van kennis en betekenis in onze relatie met de wereld en elkaarxlii. Het leren inschatten van eigen behoeftes, en de behoeftes van een ander is een belangrijk punt van aandacht bij de ontwikkeling van sociale vaardigheden. Doordat dieren hun behoeftes helder en tijdig duidelijk maken middels verbale en non-verbale communicatie, kan een individu hierin zijn vaardigheden in ontwikkelen. Ook thema’s als respect, geven, nemen en ontvangen kunnen via het contact met dieren bemiddeld worden. Naast het ontwikkelen van sociale vaardigheden, bied het contact met dieren de mogelijkheid om een veilige en verzorgende band op te bouwen. Kinderen en volwassenen die een onveilige of gedesorganiseerde hechting hebben ten opzichte van mensen, hebben niet per se hechtingsproblematiek met dieren. Dat er bij de interactie tussen mens en dier een band opgebouwd kan worden, is duidelijk aan alle mensen die hun huisdier als familielid beschrijven en aan het feit dat het bindingshormoon oxytocinexliii vrij komt in zowel het lichaam van de mens, als het lichaam van het dier bij een interactie. Dieren kunnen in tijden van onzekerheid

(bijvoorbeeld bij verdriet, angst of honger) veiligheid of steun bieden alleen al door de aanwezigheid, het bieden van afleiding en het tonen van oprechte interesse in het individuxliv. Een veilige hechting is belangrijk voor de mentale en emotionele ontwikkeling van een individuxlv, vandaar dat een vertrouwde relatie tussen cliënt en therapeut ook zeer belangrijk is. Als een individu moeite heeft met het vertrouwen van mensen, kan een dier ook als mediator en katalysator worden ingezet. Uit een onderzoek van Wells (2004)xlvi blijkt dat mensen met een vriendelijke hond vaker vriendelijk worden benaderd dan mensen met een onvriendelijke hond of mensen zonder hond. Met andere woorden, alleen al de aanwezigheid van een vriendelijk dier vergroot de kans op een positieve relatie tussen mensen onderling.

Spiritueel Spiritualiteit betekend niet per definitie het behoren tot een religie of het opvolgen van rituelen passend bij een geloofsovertuiging. Spiritualiteit heeft te maken met het bewust zijn van en het in verbinding zijn met het grotere geheel; het leven op aarde. Door de interactie met dieren worden mensen zich bewust hiervan. Ze worden zich bewust van het leven naast hun eigen en buiten hun controle, waarmee ze toch in verbinding staan.

When we connect to nature and other people we recognize our interconnectedness.xlvii

Natuurtherapie

Thema’s als leven en dood kunnen vorm krijgen door deze processen te observeren bij dieren. Vragen zoals “hoe gaan we met de dood om?” worden op deze manier bespreekbaar. Vanuit het beleven van het leven van een ander, ontwikkeld zich een zeker gevoel voor respect voor het leven an sich. Zo dient de interactie met dieren ook als bemiddeling voor het spirituele niveau.

33

F IGUUR 11: LEVEN EN DOOD LIGGEN DICHT NAAST ELKAAR , F OTO VAN E. T JEMKES (2013)

Methodiek De beschrijving op welke niveaus animal assisted interventions invloed kan hebben, geeft een theoretisch inzicht in de onderliggende processen van de interactie. Hoe de interactie tussen mens en dier omgezet wordt in de praktijk zal in dit hoofdstuk beschreven worden. Hierbij wordt er aandacht besteed aan algemene regels voor veiligheid en kwaliteit, zodat de professionaliteit van de animal assisted intervention zichtbaar wordt.

Achter de schermen Het waarborgen van de veiligheid en kwaliteit van een animal assisted intervention begint ver voor dat een cliënt ook maar in zicht is. De goede verzorging van het dier en de diervriendelijke huisvesting, waarbij aan alle behoeftes van het dier wordt voldaan, schept de basis voor het werken met dieren. Als het dier zich niet goed voelt, zal het nooit veilig ingezet kunnen worden voor het werk met mensen; hier moet dan ook vanaf gezien worden. Niet alleen moeten ziektes van het dier voorkomen en behandeld worden (in samenwerking met een veterinair), ook moet het dier de mogelijkheid hebben om helemaal dier te zijn. Een dier dat ingezet wordt om mensen te leren over een volwaardig leven, moet zelf ook een volwaardig leven hebben.

Natuurtherapie

De Nederlandse en Europese regels omtrent dierenwelzijn beschrijven de minimale voorwaardes om dierenleed te voorkomenxlviii. Een dier kan echter alleen top prestaties leveren, als het dier in een top conditie is. Hiervoor zijn sommige extra’s noodzakelijk. Dit betekend dat het dier zoveel mogelijk aan zijn natuurlijke behoeftes moet kunnen voldoen. Binnen het kader van samenleven met de mens, zijn er uiteraard grenzen aan de mogelijkheden. Een hond mag bijvoorbeeld niet loslopen in de stad, ook al vraagt zijn natuurlijke behoefte om vrijuit te gaan. Steeds geldt dat de gezondheid, veiligheid en het welbevinden van het dier top prioriteit is. Om hiervoor te kunnen zorgen zal de therapeut kennis en ervaring nodig hebben op het gebied van natuurlijk gedrag van het dier. De therapeut moet kunnen zien wanneer een dier pijn, angst of plezier heeft. Hiervoor zal de therapeut zich moeten scholen, hetzij door het bezoeken van een cursus of door het lezen van boeken. Met een dier opgegroeid te zijn geeft wel een mogelijk voordeel in ervaring, het is echter geen garantie voor het bieden van optimale kwaliteit aan dierenwelzijn. De band tussen dier en therapeut is daarnaast ook van essentieel belang. Als het dier de therapeut niet vertrouwd, of andersom, is de veiligheid van de interactie niet gewaarborgd; niet van het dier, niet van de therapeut en al helemaal niet van de patiënt. Om te beginnen zal een therapeut daarom een dier moeten kiezen om mee te werken, waar de therapeut oprechte interesse voor heeft. Verder zal de therapeut eerst een vertrouwensband moeten opbouwen met het dier, voordat het blootgesteld wordt aan intensief contact met klanten. 34

Zo zal het grootste gedeelte van het werk voor een therapeut met dieren achter de schermen verlopen.

Het dier komt in het spel Hoewel het in uitzonderlijke gevallen wenselijk kan zijn om al tijdens de kennismaking een dier ter ondersteuning in de buurt te hebben, is het over het algemeen belangrijk om als therapeut eerst contact te maken met de patiënt. Binnen het natuurgeneeskundige stappenplan (zie pagina 25) zou ik pas bij stap 4 ‘De behandeling’ het dier introduceren. Op basis van de diagnose kunnen er keuzes gemaakt worden met betrekking tot diersoort (maakt de patiënt die keuze of de therapeut? En op basis van welke eigenschappen van de patiënt of het dier wordt die keuze gemaakt?) en ontmoetingssetting (in alle vrijheid of met duidelijke grenzen?). Iedere benaderingswijze zal bij iedere patiënt een andere reactie teweeg brengen. Het is aan de therapeut om tijdens de hele interactie de veiligheid van het dier, de patiënt en zichzelf voorop te stellen en hiernaar te handelen.

Reflectie en evaluatie Tijdens een animal assisted intervention zal een therapeut altijd momenten voor zelfreflectie inbouwen. Dit dient niet alleen de verdieping van het leerproces van een individu, maar ook als mogelijkheid om de interventie bij te sturen. Uiteraard zal een therapeut ook tijdens een interactie in moeten kunnen grijpen, als de veiligheid van het dier, de patiënt of zichzelf in gevaar is. Steeds zal de therapeut moeten checken of de interactie naar wens verloopt. De evaluatie aan het einde van iedere sessie dient ook als meetinstrument voor de kwaliteit van de geleverde dienst. Met de tips en tops van een patiënt kan de therapeut zijn handelen verder professionaliseren. Ook zal de therapeut steeds een evaluatie van de gezondheid van de patiënt moeten maken, om het genezingsproces zichtbaar te maken. Standaard formulieren, waar tijd, activiteit, dierlijke assistent en effectiviteit vermeld staan, zorgen voor een overzichtelijke en eenvoudige administratie. Op basis hiervan kan een behandeling aangepast worden, wat wederom de kwaliteit van de animal assisted intervention bevordert.

Hygiëne Tot slot vraagt de hygiëne rondom de animal assisted intervention om extra aandacht. Om de veiligheid en kwaliteit van de interactie te waarborgen, zal de therapeut zich bewust moeten zijn van en houden aan een hygiëneplan. Als onderdeel van het bedrijfsplan, zal een therapeut een hygiëneplan voor de interactie met de dieren moeten opstellen. Dit plan is met name gericht op de infectieziektes die overgedragen worden van dier op mens en andersom(zoönosen). Hierover

Natuurtherapie

Na de ontmoeting tussen dier en patiënt, wat over het algemeen als eerste activiteit gezien wordt, kunnen afhankelijk van het behandelplan, de vaardigheden van het dier en de omstandigheden (weer, tijd etc) nog andere activiteiten volgen. (Voorbeelden hiervan staan beschreven in het volgende deel van dit document.) De therapeut zal ten aller tijde de regie in handen hebben, gezien hij verantwoordelijk is voor de interventie. Ongeacht alle moeite, oplettendheid en goede intenties kan het altijd gebeuren dat een dier of patiënt anders reageert dan verwacht. Voor alle onvoorziene ongelukken is een beroepsaansprakelijkheidsverzekering noodzakelijk, waar zowel de therapeut als ook de dieren als assistenten gedekt zijn.

35

dient een basis kennis bij de therapeut aanwezig te zijn, die hij verkrijgen kan via de rijksoverheidxlix en de behandelend dierenarts. Via de dierenarts kan een therapeut ook op de hoogte gehouden worden over het nieuws omtrent voorzorgsmaatregels en behandelingen van ziektes. Ook vakbladen en het internet voorziet in informatie over de nieuwste ontwikkelingen op dit gebied. De therapeut is verplicht om als eigenaar van zijn dieren hiervan op de hoogte te zijn en desnoods van het contact tussen patiënt en dier af te zien. Zo is in het geval van de vogelgriep bijvoorbeeld, de interactie tussen patiënt en kip verboden.

Natuurtherapie

Daarnaast draagt de therapeut zorg voor mogelijke allergische en andere immuunreacties van zijn patiënt. In het hygiëneplan zal omschreven moeten worden hoe hiermee omgegaan wordt.

36

37

Natuurtherapie

Natuurtherapie bij Esra Tjemkes “Natuurtherapie bij Esra Tjemkes” dat zal wellicht de naam worden van de natuurgeneeskundige praktijk, waar animal assisted interventions een essentieel onderdeel vormen van de therapie en activiteiten die ik te bieden heb. Na aanmelding in het handelsregister kan het een feit genoemd worden.

Natuurtherapie

Alle theoretische kennis en vaardigheden zullen pas hun waarde bewijzen als deze ook in de praktijk om gezet (kunnen) worden. In dit deel van het document zal een concreet beeld geschetst worden, hoe de praktijk eruit gaat zien. Om te beginnen zal de context van de praktijk vorm krijgen in het hoofdstuk ‘Visie’. Hier wordt duidelijkheid geschept over de algemene omstandigheden en de brede context waarin de praktijk ontwikkeld wordt. Vervolgens zal in het hoofdstuk ‘Dier-ondersteunde natuurgeneeskunde’ de praktische kant van de praktijk beschreven worden. Hier is een concreet beeld geschetst, hoe de praktijk (idealiter) eruit zal zien en hoe het dier in de natuurgeneeskundige praktijk een rol zal spelen. Ook voorbeelden van potentiele doelgroepen worden hier aangestipt. Tot slot, omdat het geheel valt of staat met de kwaliteiten en valkuilen van de therapeut en haar assistenten, zal in het hoofdstuk ‘De therapeut en haar assistenten’ hierop ingegaan worden. Hier zal de Natuurtherapie bij Esra Tjemkes (de dier-ondersteunde natuurgeneeskunde) gaan leven aan de hand van gedetailleerde voorbeelden.

38

Visie

nieuwe technologieën en natuurlijke Samen met mijn partner, Rick Blind, wil ik patronen wordt een holistisch systeem andere mensen de mogelijkheid bieden om opgebouwd dat de kwaliteit van leven gezond te leven. Ik zie voor me hoe Rick de verbetert, zonder schade of vervuiling multifunctionele boerderij runt en daarbij tot gevolg te hebben. De ethiek van gezonde voeding produceert, die wij in een permacultuur (Earth care, People care, winkeltje op de boerderij en op markten Fair share) geeft richting aan een verkopen. Op deze boerderij zullen we verantwoordelijk leven vol geluk en activiteiten organiseren, waarbij mensen gezondheid. worden uitgenodigd om bewust te worden van zichzelf, de natuur en (het produceren) van gezond voedsel. Door educatie kan de relatie tussen mens, natuur, voeding en gezondheid hersteld worden. Individuele therapie, in de vorm van natuurgeneeskunde in mijn praktijk, bied een verdieping in deze educatie.

Natuurtherapie

Als ik mij voorstel hoe ik in de toekomst werk en leef, zie ik een boerderij. Een boerderij die is opgebouwd volgens de principes van permacultuur1: een boerderij waar een eetbaar ecosysteem is gevormd. Waar mensen zelf kunnen komen “grazen” en eerlijke, natuurlijke en gezonde voeding kunnen kopen in het huiselijke winkeltje. Afhankelijk van wat het land en klimaat van nature te bieden heeft, zal de boerderij het ene of andere aan specialiteit ontwikkelen. En toch zal de boerderij altijd een brede scala aan producten leveren: vlees, groentes, fruit, noten, kruiden en allerlei “bij”-producten zoals bijvoorbeeld schapenvachten. Het doel van deze boerderij is het, om het jaar rond een zo veel mogelijk volledig en volwaardig voedingsaanbod te produceren. Het is onze bedoeling om niet alleen zo veel mogelijk zelfvoorzienend te zijn, maar ook andere mensen te voorzien van een grote variatie aan verse, natuurlijke en eerlijke producten. De Permacultuur juiste balans tussen productie en zelfzorg maakt het mogelijk het beste te doen voor Permacultuur is een manier van leven. onszelf, onze medemens en de aarde. Op basis van eeuwen oude wijsheid,

Het mag duidelijk wezen, dat de omgeving een belangrijke rol speelt in de ontwikkeling van bewustzijn, gedrag en gezondheid. Een boerderij die de principes van permacultuur hanteert, wordt vaak beschreven als een “garden of eden”. De boerderij bied daarom mensen de ruimte om op verschillende manieren bij te dragen aan een goed milieu, een positieve samenleving en een goede gezondheid. Er is voor ieder wat wils: producten van hoge kwaliteit voor de bewuste 39

1

Definitie van permacultuur: zie groene box. Literatuur: zie Bronnenlijst.

zakenman, leerzame en leuke activiteiten voor families en individuele begeleiding voor mensen die een positieve wending aan hun leven willen geven.

Op de kortere termijn De droom van een boerderij is een visie voor de lange termijn. Het is een doel waar naartoe gewerkt zal worden met kleinere stappen. Welke stappen er hoe en wanneer gemaakt worden, hangt af van veel verschillende omstandigheden. Daar kan op dit moment alleen over gespeculeerd worden.

Natuurtherapie

Er is echter al heel wat voorwerk verricht die de richting bepaald heeft. We hebben al bijna 5 jaar ervaring met Border Collies (honden). Kwartels en kippen hebben we zelf uitgebroed en ondertussen ook al meerdere jaren in de achtertuin. Het groeien, bestuderen en verwerken van Grazeland planten en kruiden heeft ons beider interesse. En sinds het volgen van Grazeland is het bedrijf van Rick Blind. Met zijn verschillende opleidingen (Rick tot Solognote’s (schapen) bied hij begrazingsherder en ik tot vrijetijdsmanager oplossingen aan voor particulieren en organisaties en natuurgeneeskundige) en zoals gemeentes en natuurbeheer. Deze cursussen (o.a. Permacultuur) en natuurvriendelijke manier van grasmaaien is op dit het werk als vrijwilliger of moment het hoofdproduct van Grazeland. werknemer heeft ieder zijn kennis en ervaring uitgebreid. In de nabije toekomst zal Grazeland ook

40

producten zoals schapenvlees en wol aanbieden. Events, zoals bijvoorbeeld een lammetjesdag, staan op de planning. En bijproducten, zoals de Tshirts van biologisch katoen met het Grazelandlogo (die nu ook al verkocht worden), zullen steeds verder ontwikkeld worden.

Rick heeft in het voorjaar van 2014 zijn bedrijf ‘Grazeland’l officieel gestart. En nu is het mijn beurt om de natuurgeneeskundige praktijk officieel leven in te blazen.

Het algemene doel van deze praktijk is het bieden van individuele natuurgeneeskundige therapie. Het bijzondere aan deze praktijk zal de dier-ondersteunde therapie zijn. Daarnaast zal, zoals in de visie beschreven, de samenwerking tussen Grazeland en Natuurtherapie mensen de mogelijkheid bieden om makkelijk via activiteiten op de verschillende ingangen (voeding, natuureducatie en therapie) bij te dragen aan een goed milieu, een positieve samenleving en een goede gezondheid. De volgende hoofdstukken zal de dier-ondersteunde natuurgeneeskundige praktijk in detail beschrijven.

Dier-ondersteunde Natuurgeneeskunde De basis voor Natuurtherapie bij Esra Tjemkes is de traditionele Europese natuurgeneeskunde. Na het afronden van mijn opleidingen ben ik een natuurgeneeskundig therapeut die dieren in kan zetten als één van de therapievormen. Aanvullend hierop kan ik als international leisure manager activiteiten organiseren die, passend bij de visie, de bedrijvigheden van de natuurgeneeskundige praktijk en Grazeland verrijken. In dit document is de aandacht echter hoofdzakelijk gericht op de beschrijving van de natuurgeneeskundige praktijk.

De dier-ondersteunde natuurgeneeskundige therapie zal waarschijnlijk vaker buiten dan binnen de praktijkruimte plaats vinden. Passend bij de diersoort en het behandelplan, zal een geschikte locatie opgezocht worden. Zo kan de ene keer een omheind weiland, en de andere keer een publiek park of een natuurgebied de juiste keuze zijn. Regels omtrent hygiëne en weersomstandigheden vragen om extra overweging. Zo is het bijvoorbeeld onverstandig om op een koude, regenachtige dag in het veld met de schapen bezig te willen zijn. Een plan B voor in de praktijkruimte (zelfs de mogelijkheid tot een andere natuurgeneeskundige therapievorm) moet ten aller tijde opgepakt kunnen worden.

Natuurtherapie

Heel concreet betekend dit dat Natuurtherapie bij Esra Tjemkes een natuurgeneeskundige praktijk is. Om de veiligheid van de consument te waarborgen, zal de praktijk voldoen aan de kwaliteitseisen van één van de natuurgeneeskundige beroepsverenigingen, zoals de Vereniging van Natuurgeneeskundig Therapeutenli. Hierbij wordt onder andere gelet op nascholing, beroepscode en praktijkregels. Een professioneel ingerichte praktijkruimte, met oog op de inzet van dieren, is noodzakelijk. Hierbij moet niet alleen gelet worden op extra hygiëne maatregels, maar ook op een ontspannen en natuurlijke atmosfeer waarbij ook een terugtrek mogelijkheid voor het dier verzorgd is. Een bench of hondenkussen in een rustige hoek van de praktijkruimte moet bijvoorbeeld ingepland worden voor de hond als assistent. Waar allemaal aan gedacht moet worden om de kwaliteit te waarborgen en ontwikkelen binnen de dier-ondersteunde praktijk staat onder andere beschreven in de handleiding van Dr. R. Wohlfarth en Prof. Dr. E. Olbrich: ‘Qualitätsentwicklung und Qualitätssicherung in der Praxis tiergestützter Interventionen’lii.

Wanneer speelt het dier een rol? Zoals ook al aangegeven in het hoofdstuk ‘Het dier komt in het spel’ op pagina 35, zal over het algemeen een dier pas bij stap 4 ‘De behandeling’ van het natuurgeneeskundige stappenplan (zie pagina 25) een rol spelen. In feite zal de animal assisted intervention naast de andere natuurgeneeskundige therapievormen (zie vanaf pagina 21) zijn plek in de natuurgeneeskundige behandeling krijgen. Het dier dient als natuurlijk “middel” om door actie, educatie en motivatie het zelfgenezende vermogen van een individu uit te nodigen tot genezing. Het dier zal een rol spelen wanneer het een voorbeeld kan zijn voor wijze levenslessen. Het dier speelt een rol wanneer het met haar gedrag een individu kan motiveren om zijn gedrag te veranderen. Het dier

41

speelt een rol wanneer de therapeut in het hier en nu het proces van actie en reactie bij een individu wil beleven. De behandeling bij Natuurtherapie bij Esra Tjemkes zal niet altijd in de vorm van animal assisted interventions zijn. Afhankelijk van de diagnose en omstandigheden (zoals het weer, gezondheid van het dier, etc) zal het behandelplan steeds op maat gemaakt worden. Zelfs als het de nadrukkelijke wens van een cliënt is, om uitsluitend met dieren aan de slag te gaan, is de kans groot dat andere therapievormen (zoals voedingsadviezen of Bachbloesem remedies) ook aan bod komen. Zo kan begrepen worden dat animal assisted interventions nooit 100% van de individuele therapie uitmaken. Gezien vanuit het perspectief van het dier, zal een dier ook niet ieder moment ingezet worden voor dier-ondersteunde natuurgeneeskunde. Naast de samenwerking met Grazeland, bepaald het welzijn van het dier de mate waarin het ingezet wordt binnen de natuurgeneeskundige therapie. Om de kwaliteit van de interactie en het dierenwelzijn te waarborgen zal een gedetailleerd urenschema gehanteerd worden voor de inzet van de verschillende dieren. Hoeveel uur per week een dier inzetbaar is, hangt af van vele factoren zoals diersoort, leeftijd, individuele kwaliteiten en ervaring. Bovendien verschillen de hoeveelheid inzetbare uren, afhankelijk van de soort activiteit en de intensiteit van het contact met de patiënt. Stresssignalen van het dier zijn hierbij een belangrijke indicator.

Natuurtherapie

Doelgroep

42

Welke individuen geschikt zijn voor animal assisted interventions bij Esra Tjemkes, hangt voor een groot deel af van mijn persoonlijke kwaliteiten en vaardigheden. Gezien ik als hoofdinstrument de natuurgeneeskundige therapie vorm geeft, bepaal ik met welke individuen ik wel of niet uit de voeten kan. In het volgende hoofdstuk ‘De therapeut en haar assistenten’ wordt hier meer aandacht aan besteed. Theoretisch is ieder mens geschikt voor animal assisted interventions. Er bestaan echter groepen mensen, die op basis van hun gezondheidstoestand animal assisted interventions beter vermijden kunnen. Mensen met bijvoorbeeld acute infectie ziektes, auto-immuun ziektes of vrouwen tijdens de zwangerschap behoren tot de risico groepenliii. Omwille van de gezondheid van de patiënt en omwille van de gezondheid van het dier, zal het risico steeds individueel ingeschat moeten worden. Of een individu bij Natuurtherapie bij Esra Tjemkes in contact komt met dieren, hangt dus niet alleen af van de wens van het individu.

De therapeut en haar assistenten Het hebben van een visie, een doel en een theoretisch kader, zorgt voor een stevige basis van het bedrijf. Het bied echter nog onduidelijkheid of deze theorie ook in de praktijk toepasbaar is. En net als iedere andere therapievorm: een hoge kwaliteit kan pas geboden worden als de therapeut deze therapievorm in de praktijk kan brengen. Daar komen verschillende aspecten bij kijken. Ten eerste werkt de therapeut als hoofdinstrument. Het grootste aandeel van de therapie wordt bepaald door de kennis, vaardigheden en kwaliteiten van de therapeut. En niet alleen de sterke kanten van de therapeut geven richting aan de kwaliteit van een interventie, juist ook de zwakke kanten. Daar waar de therapeut zelf geen kennis, ervaring of kunnen van/mee heeft, zal de therapeut ook niet aan een cliënt kunnen geven. Zelfreflectie en persoonlijke ontwikkeling van de therapeut zal een steeds hogere kwaliteit teweeg brengen. In het hoofdstukje ‘Esra Tjemkes – de therapeute’ zal ik mezelf met mijn krachten en valkuilen voorstellen.

Ten slotte zal de toepasbaarheid van de dier-ondersteunde interventies zichtbaar worden, aan de hand van concrete voorbeelden. In ieder hoofdstuk zal een beeld geschetst worden, aan welke activiteit gedacht kan worden en welke mogelijke reacties deze teweeg kunnen brengen.

Natuurtherapie

Ten tweede is er theoretische kennis van de therapeutische “hulpmiddelen” nodig. In dit geval is er theoretische kennis nodig over de achtergrond, het natuurlijke gedrag en leefwijze van de verschillende dieren. Met deze kennis wordt een basis gevormd voor het houden van de dieren, hun benaderingswijze en mogelijke vormen van interactie met de mens. Door dieren op een voor hun zo veel mogelijk natuurlijke, en dus diervriendelijke, manier te houden, wordt de veiligheid, en zo de kwaliteit, van de interactie tussen mens en dier gewaarborgd. Vandaar dat ook ieder in te zetten dier in de volgende hoofdstukken beschreven zal worden.

43

Esra Tjemkes – de therapeute Vanaf het moment dat ik Rick Blind leerde kennen stelde hij mij steeds weer de vraag: “Wat vind jij leuk om te doen?”. Deze vraag heb ik steeds weer getracht voor mezelf te beantwoorden, vooral in verband met mijn opleiding. Eerst studeerde ik International Leisure Management (ILM), waar ik geleerd heb dat ik niet in een wereld van schijn-vreugde en tijdelijk plezier wil leven. Ik gaf een eigen draai aan de opleiding en kwam in contact met animal assisted interventions. De series van The Dogwhisperer met Cesar Millan liv maakte mij bewust van hoe honden ons laten zien wat het effect is van ons eigen gedrag. Hier moest ik iets mee! Altijd al waren dieren erg belangrijk in mijn leven. Al als klein meisje had ik zelfs oog voor mieren die met hele snelwegen een boom beklommen. In mijn ouderlijk huis hadden we katten, waarmee ik een innige band kon opbouwen. En toen ik met Rick ging samenwonen hebben we binnen 2 maanden onze eerste hond in huis gehaald.

Natuurtherapie

Dat was het zelfde moment waarop ik bezig was met mijn scriptie voor ILM waar leiderschapstrainingen met behulp van dieren het onderwerp waslv. Door de burn-out waar ik in terecht kwam, ging ik mij opnieuw afvragen “wat vind ik leuk om te doen?”. ILM paste niet meer als antwoord, en de natuur, het contact met dieren en eerlijkheid kwam op de voorgrond te staan. Via het advies van mijn moeder kwam ik uit op natuurgeneeskunde.

44

In de natuurgeneeskunde heb ik mijn passie gevonden. Hier kan ik andere mensen oprecht helpen door het contact met de natuur en zichzelf te versterken. De studie aan de Hogeschool voor Natuurgeneeswijzen te F IGUUR 12: ESRA MET HAAR HONDEN (2013) Arnhem geeft mij naast kennis en ervaring ook kracht en motivatie om steeds opnieuw mensen tot in de fijnste puntjes te leren kennen. Tot Juli 2016 zal ik nog student zijn. Daarna zal ik volledig op mijn eigen benen gaan staan. De opleiding animal assisted interventions aan het Institut für soziales lernen mit Tierenlvi, die ik in Januari 2015 afgerond zal hebben, biedt mij de theoretische basis voor het werken met dieren. Hier heb ik heel veel inspiratie, motivatie en kennis opgedaan. De opleiding heeft mij een stevig fundament onder mijn voeten gegeven. Het werken met dieren wordt zo niet alleen door mijn hart, maar ook door mijn verstand vormgegeven.

Ook na het opstarten van Natuurtherapie als bedrijf ben ik niet uitgeleerd. Ik zal steeds cursussen, opleidingen en workshops blijven volgen om mijn kennis en ervaring te vergrootten. Ten minste 2 dagen per jaar (dus 18uurlvii) wil ik hieraan aandacht besteden. Daarnaast zal ik me aansluiten aan een intervisie groep van professionals die werken met dieren. Lidmaatschap van AAIZOOlviii (incl deelname aan het jaarlijkse symposium) en een (online) tijdschrift met informatie over dieren en animal assisted interventions (zoals www.doggo.nl en www.menschheimtier.de) zorgt voor up to date informatie.

Kracht & Uitdaging Als ik mijzelf vanuit het natuurgeneeskundig perspectief beschrijf, ben ik typisch een flegmaticus. Ik ben een fijngevoelig persoon, die zich liever op de achtergrond houd en een harde confrontatie probeert te vermijden. Harmonie en het gevoel van veiligheid is zeer belangrijk voor mij. Rust is een kwaliteit die ik van nature heb en die ik ook steeds nodig heb om mezelf te blijven. Ik kan geduldig luisteren naar iemand z’n verhaal, waarbij we in een gesprek de diepte in duiken. Ik vloei daarbij makkelijk mee met de persoon tegenover me en kan aanvoelen waar er knelpunten zitten, door empathisch mee te voelen. Meer energie kost het mij om in actie te komen en leiding te geven aan een grotere groep mensen. Mijn valkuil is het om ten tijde van drukte en actie, mijn behoefte voor rust aan de kant te schuiven en zo over mijn grenzen te gaan omwille van de ander. Belangrijk is het om op tijd een moment van rust voor mezelf te hebben.

Wensen & Grenzen Ik vind het moeilijk om vooraf een doelgroep vast te leggen. Met de natuurgeneeskunde als vak en de visie waarbij iedere patiënt uniek is, is in principe iedere patiënt welkom om een kennismakingsgesprek aan te gaan. Toch is het goed om ten minste voor mezelf helder te hebben waar mijn grenzen liggen. Ook kan het een positief effect hebben op de economische kant van zaken, om duidelijke wensen met betrekking tot een doelgroep te formuleren. Op dit moment kan er een heldere grens getrokken worden aan de hand van het schema van Reckeweg (zie pagina 14). Individuen die in fase 5 of 6 gediagnosticeerd kunnen worden, zijn patiënten die ik zal moeten doorverwijzen. Te denken valt hierbij aan patiënten met kanker, auto-immuunziektes en een andere ernstige pathologie. Ook patiënten met zware mentale en/of lichamelijke beperkingen (bijv Syndroom van Down) vallen niet binnen mijn grenzen van expertise. Een doelgroep waarmee ik al enkele ervaringen heb opgedaan zijn kinderen met (een vorm van) autisme en/of ADHD (attention deficit hyperactivity disorder). Dit zijn kinderen die vaak

Natuurtherapie

Op zich, het aangeven van mijn grenzen is ook al een uitdaging, die inzicht en oefening vergt. Dat ik een redelijk zelfbewustzijn en een lerende houding heb, zorgt ervoor dat ik de uitdaging met mezelf aan kan gaan. Zo leer ik mijn krachten te waarderen en mijn valkuilen op tijd te signaleren.

45

onbegrepen en ongewenst in een hoekje van de maatschappij geplaatst worden. Hierbij vind ik het juist interessant om te werken aan hun talenten om zo een toekomst perspectief op te bouwen. Individuen die lijden aan burn-out of op zoek zijn naar een nieuwe invulling van hun leven (icm. Depressieve klachten) kom ik ook regelmatig op mijn pad tegen. Het geven van hoop en het ondersteunen in het zoekproces naar zichzelf vind ik een energie gevende belevenis. Een speciale interesse heb ik daarnaast voor vrouwen die op een gezonde manier zwanger willen worden, of die überhaupt in deze geëmancipeerde maatschappij het contact met hun vrouwelijkheid verloren zijn. Er is niets wat een vrouw meer in contact brengt met het leven dan het geven van nieuw leven. Het is heel bijzonder om een nieuw levend wezen een optimale kans te kunnen geven in een gezonde omgeving. Het zou mij een eer zijn om hieraan bij te mogen dragen.

Natuurtherapie

Tot slot, zullen mijn wensen en grenzen zich in de loop van de tijd veranderen. Het blijft steeds een kwestie van aftasten en bijstellen om in samenwerking met de patiënt de juiste therapie te bieden. En als die therapie niet door mij gegeven kan worden, of als ik die verantwoordelijkheid niet wil aangaan, is het aan mij om die grens eerlijk en helder aan te geven en mee te denken voor een alternatief.

46

F IGUUR 13: ESRA IN CONTACT MET 2 HELE JONGE DAMES , F OTO VAN E. T JEMKES (2013)

De Hond als assistent De hond zie ik als één van de best inzetbare assistenten voor de ontwikkeling van mensen. De hond (officiële Latijnse naam: Canis lupus familiaris) en de mens hebben veel gemeen, het zijn beide sociale, rovende zoogdieren. En al zeker 17000 jaarlix lang leven ze in coöperatie. Hoe de speciale relatie tot stand is gekomen, kunnen zelfs de historici niet eenduidig vertellen. Maar zeker nu, in een maatschappij waar de hond vertroeteld wordt met jurkjes en snacks en ’s avonds op bed mag slapen, is de hond niet uit de samenleving weg te denken. Er zijn vele voordelen te noemen, die argumenteren waarom een hond een ideale assistent voor interventies is. Om te beginnen is het een handzaam dier, die overal mee naar toe genomen kan worden. Zolang de vertrouwensband tussen therapeut en assistent sterk is, zal het dier zijn baas overal volgen. Het is bovendien een dier dat met weinig tevreden is. Hoewel de markt met luxeartikelen voor honden alsmaar groeit, kan een hond net zo tevreden zijn bij een zwerver als bij een miljonair. Anders dan met een paard, is de financiële last bij een hond te overzien. Op dit moment geven wij gemiddeld €55,- per maand per hond uit voor alle noodzakelijke verzorging (voer, dierenarts, bench, etc). Daarnaast zijn er vele cursussen, opleidingen en workshops te volgen met betrekking tot opvoeding, gedrag en gezondheid van de hond. Met het regelmatig volgen van een cursus (oid) kan de kwaliteit van de interventie met hond ontwikkeld worden.

De twee honden waarmee mijn partner en ik samenleven zijn van het ras Border Collie. Voordat de twee honden met hun kwaliteiten en uitdagingen beschreven worden, volgt hier eerst een kort inzicht in het ras.

Border Collie Net als alle andere honden, is een Border Collie een roofdier dat van oorsprong afstamt van de wolf. Via doelgerichte fokkerij en domesticatie is de Border Collie ontwikkeld tot een hond die uiterst geschikt is voor het drijven van kleinvee zoals schapenlx. De drang om te bijten en doden is vermindert en in plaats daarvoor is de kwaliteit tot het drijven via F IGUUR 14: DE BORDER COLLIE IN ZIJN ELEMENT: AAN lichaamshouding, mimiek en de ogen WERK MET DE SCHAPEN . F OTO VAN E. TJEMKES (2013) (“eye”) versterkt.

HET

Natuurtherapie

Bovenal is het logisch om voor een hond als assistent te kiezen, gezien ik al 4jaar (resp. 2jaar) lang een band opgebouwd heb met mijn twee honden. Het is verstandig om een bedrijf te beginnen met wat je hebt, en eventueel kleine uitbreidingen te maken, ipv grote investeringen te maken voor dieren waarmee ik nog geen ervaring heb (zoals bijv. een paard).

47

Door de eeuwen heen moest de Border Collie hecht samenwerken met de herder, waardoor de hond zeer gericht is geworden op de signalen van de mens. Zelfs op grote afstanden moest een Border Collie nog begrijpen wat zijn baas aan het communiceren was. Daarnaast heeft de Border Collie niet zijn eigen inzicht verloren. Want op momenten dat er geen fysiek contact mogelijk was (via fluitsignalen of blikcontact), was het de taak van de hond om zelfstandig keuzes te maken en de schapen de juiste kant op te bewegen. Zo is de Border Collie een uitermate actief dier, met een sterke gerichtheid op de mens en “will-to-please”, die veel kan leren en ook zijn instinct en eigen verstand zal inzetten bij het werk dat hij doet. Eén nadeel van de Border Collie is, dat ze over het algemeen niet verbaal zijn. Doordat ze hun grenzen eerder met mimiek en lichaamshouding aangeven, dan luid en duidelijk te verbaliseren, kunnen hierover misverstanden ontstaan. Het is dan ook de verantwoordelijkheid van de therapeut om de signalen steeds juist te interpreteren en de grenzen van het dier niet te overschrijden.

Natuurtherapie

Harry Harry is een gecastreerd reutje geboren in Mei 2009. Hij is de eerste hond die Rick Blind en ik als huisdier in ons midden hebben genomen. Hij was toen, in Oktober 2010, al 1 ½ jaar oud.

48

Harry is een zeer atletische, fijngevoelige en vrolijke Border Collie. Hij nodigt uit om op verkenning te gaan. Met hem kan je ontdekken wat een mooie wandelroute is en hij zal je ook de mooie weilandjes laten zien. Met doggy-dance en agility brengt hij ook jou in beweging. Zowel been- als ook lachspieren zullen geoefend worden. Oppassen moet ik voor de situaties die hij spannend vindt. Met knallende geluiden (zoals van vuurwerk) en F IGUUR 15: HARRY NODIGT UIT OM TE kleine kinderen heeft hij slechte ervaringen opgedaan, ONTDEKKEN, F OTO VAN E. T JEMKES (2011) deze moeten in een animal assisted intervention vermeden worden. Bovendien moet ik extra alert zijn op zijn grenzen. Gezien hij eerder confronteert dan wegloopt, wordt de mens gedwongen zijn gedrag aan te passen. Dit kan zowel wenselijk als onwenselijk zijn in een therapeutische setting. Hiermee roept Harry namelijk de mens op om eerlijk en respectvol om te gaan met sociale en emotionele grenzen. Toch moet ik de veiligheid van zowel Harry als ook de patiënt ten aller tijde waarborgen.

Emmie Emmie is een gesteriliseerde teef van Maart 2005. Zij kwam bij ons wonen op 7jarige leeftijd, toen haar baasjes niet meer voor haar konden zorgen. Emmie heeft al veel baasjes gehad, omdat zij altijd de meest makkelijke hond was om te herplaatsen. Emmie is een super lieve, knuffelige hond. Ze drukt zich graag helemaal tegen je aan en zal altijd om meer aaitjes vragen. Toen Emmie bij G. Abbink-Burgers leefde heeft ze verschillende cursussen en projecten gevolgd, waaronder het project ‘Lezen en Werken met Spirit’ van de hondenschool Happy Tails in 2008. Emmie heeft in dit project als voorlees-hond kinderen geholpen die moeite hadden met lezen. Emmie is dus in feite een officiële therapie hond! Nu dat Emmie wat ouder wordt kan ze erg op haar rust gesteld zijn. Met een luide kef kan zij aangeven dat het te druk is in huis. En op de momenten dat het rustig is, nodigt zij met haar lieve verschijning uit om lekker tegen haar aan te knuffelen.

Bij Emmie is het noodzakelijk om op te passen juist als ze erg enthousiast is. Je F IGUUR 16: EMMIE NODIGT UIT OM TOT RUST TE KOMEN, kunt haar namelijk makkelijk té dol maken, waarbij ze ten eerste niet meer F OTO VAN E. TJEMKES (2014) kan doen wat je wilt en ten tweede de neiging krijgt om met haar bek te spelen. Zo kan ze zonder opzet toch pijn doen met haar tanden. Op zo’n moment let ze ook niet meer goed op waar ze loopt, wat botsingen tot gevolg kan hebben. Te veel drukte is dus te vermijden. Ook zo vraagt Emmie om de rust te bewaren.

Natuurtherapie

Aan de andere kant, blijft Emmie altijd in voor een spel. Ze is makkelijk enthousiast. Ze rent graag met Harry mee achter een balletje aan en de frisbee vind zij ook helemaal geweldig. Geuren opsporen kan zij ook als de beste. Zij maakt je nieuwsgierig naar de geuren van de wereld! Mijn eigen reukvermogen is beduidend verbetert sinds Emmie in huis is.

49

De hond als assistent – heel praktisch De twee honden (Harry en Emmie) die bij mij thuis wonen, zijn het privé eigendom van zowel mijn partner (Rick Blind) als ook van mij. Bovendien assisteren deze honden ook in het bedrijf van Rick Blind (Grazeland). Zo worden de honden bedrijfsmatig ingezet voor het werk bij 2 bedrijven: Grazeland (het werk met schapen) en Natuurtherapie (het werk met mensen). Voor de optimale inzet van de honden, zal de communicatie en coördinatie tussen deze 2 bedrijven ook optimaal moeten verlopen. Kalenders en werkschema’s helpen daarbij om het overzicht te bewaren. Toch vervangt dit niet het 1 op 1 overleg. Zo zal ten minste 1keer per week een soort werkoverleg plaats moeten vinden waarbij Rick en Esra de taken en afspraken met elkaar delen. “Wanneer wordt welke hond waarvoor ingezet?” Zal steeds gecheckt moeten worden. Daarbij komt, dat afhankelijk van de taak en intensiteit van de belevenis voor de hond, steeds gekeken moet worden hoe snel daarna de hond weer ingezet kan worden. Border Collies zijn dan wel van oorsprong werkhonden, ze hebben niet ongelimiteerde energie (ook al zullen ze dit zelf niet willen toegeven). Bovendien is het belangrijk voor de relaties tussen de honden en de therapeut, om ook momenten van vrijheid samen te genieten. Dit houd in, dat na een dag werken met patiënten er altijd nog een (klein) rondje gewandeld moet worden waarbij de hond even helemaal hond mag zijn en niet belast is door de praktijk setting. Ook voor honden geldt dat de emotionele en sociale niveaus een grote rol spelen op het algehele welbevinden.

Natuurtherapie

Verder zullen Rick en ik moeten uitzoeken en overleggen hoe wij praktisch de financiële en juridische kant van zaken organiseren. In verband met belastingaftrek en verzekering zal voor de start van Natuurtherapie het één en ander besloten moeten worden. Ook voor het geval van faillissement moet helder in kaart gebracht worden, wat van wie is en hoe ervoor gezorgd wordt dat de honden niet zomaar verkocht zouden moeten worden.

50

Voor de basis verzorging van iedere hond betalen wij nu gemiddeld €55,- per maand. Deze basis verzorging bestaat uit: Bench met kussen op maat, hondenvoer met supplementen (Cavom compleet met bijna iedere dag aanvullend vers vlees, gedroogde pens en evt. vitamines, mineralen en kruiden), voerbak, kauwstaafjes, halsband + riem, autogordel en autobeschermdeken, vaccinaties en jaarlijkse controle bij de dierenarts, ontworming en behandeling tegen vlooien en gemeentelijke belasting.

Om tot slot een overzicht te geven aan welke (therapeutische) activiteiten gedacht kunnen worden en wat voor materiaal daarvoor nodig is, volgt hier een tabel. Activiteit

Hond

Mogelijk therapeutisch doel

Binnen/ Buiten

Benodigdheden

Wandelen

Harry/Emmie of samen

Coaching (thema’s bespreken)

Buiten

Basic-buiten-set*

Conditie training

Harry

Doelgericht fysiek in actie komen

Buiten

Basic-buiten-set, app’s of apparaat voor bijv hartslag, stappenteller, etc

Doggy-dance

Harry/Emmie of samen

Met Harry: plezier en actie.

Binnen/Buiten

Basic-buiten-set

Agility

Harry

Doelgerichtheid, actie, plezier

Buiten

Basic-buiten-set, Agility-parcours

Speuren

Harry/ Emmie

Plezier, samenwerking, zintuig neus activeren

Binnen/Buiten

Basic-buiten-set, items met geur, hondensnoepjes, speurkleed, etc.

Meditatie/ Knuffelen

Harry/Emmie of samen

Tot rust komen, jezelf en de ander leren voelen

Binnen/Buiten

Basic-buiten-set, evt fleecedeken.

(niet buiten met Harry)

Natuurtherapie

Met Emmie: doelgerichtheid en rust bewaren.

* De Basic-buiten-set bestaat uit: Water, druivensuiker, tissues, antibacteriële hand-gel, poepzakjes, hondensnoepjes, EHBO-etui met daarin pincet/tekentang, tea tree EHBO-olie, pleisters, 2x gaaskompressen, verband, waterdichte tape, Bach rescue remedy, 2x paracetamol of aspirine. Activiteiten die binnen plaats vinden, vinden over het algemeen plaats in de praktijkruimte van Natuurtherapie. Deze ruimte moet ingericht zijn om de hond een veilige plek te bieden waar hij/zij zich kan terug trekken. Activiteiten die buiten zijn, kunnen op een weiland van Grazeland georganiseerd worden, maar ook in parken, natuurgebieden en hondenlosloopterreinen plaats

51

Natuurtherapie

vinden. Dit is helemaal afhankelijk van het doel van de therapie. Zo bied een natuurgebied over het algemeen meer rust en de mogelijkheid om te mediteren, en een hondenlosloopgebied kan opgezocht worden om confrontaties op sociaal niveau op te zoeken.

52

F IGUUR 17: H ARRY SNUFFELT NAAR SNOEPJES EN EMMIE WACHT OP HAAR BEURT, FOTO VAN EEN FILMPJE VAN E. T JEMKES (2013)

Het Schaap als assistent

Schapen met een normaal vluchtinstinct zijn binnen de animal assisted interventions prima inzetbaar om mensen zichtbaar te maken wat voor een confronterende invloed zij kunnen hebben. Doordat schapen wegrennen op een moment dat een individu als bedreigend op hun overkomt, of blijven staan als ze zich veilig voelen, kan de emotionele lading van de analoge communicatie van de mens zichtbaar worden. “Is de benadering confronterend of niet?” is steeds het thema. Zo is een interventie met schapen geschikt voor individuen die moeite hebben met het inschatten van andermans grenzen, en voor individuen die moeite hebben met het aangeven van hun eigen grenzen. F IGUUR 18: R. B LIND ALS SCHAAPSHERDER AAN HET WERK OP DE HEI , F OTO VAN E. T JEMKES (2013)

Schapen zijn bij uitstek kuddedieren. Als er een bedreigende situatie is, rennen ze naar elkaar toe voor de veiligheid van de groep. De kracht van een groep kan aan de hand van een kudde schapen goed beleefd worden. Ook de mentaliteit, dat er voordelen te behalen zijn om als individu ondergeschikt te zijn aan de groep, wordt zo bespreekbaar. Bovendien kan het al helend zijn om opgenomen te worden in een kudde schapen en zo het gevoel van ergens bij te horen te beleven. Hiervoor is het belangrijk om schapen in te zetten die niet alleen gedreven zijn vanuit hun vluchtinstinct, maar schapen die nieuwsgierig genoeg zijn om hun angst te overwinnen in een veilige situatie. Fleslammeren en andere schapen die een vermindert vluchtinstinct voor de mens hebben, kunnen hierbij goed van pas komen.

Natuurtherapie

Hoewel, of misschien juist omdat, de meeste mensen niet tot nauwelijks in aanraking komen met schapen, is het schaap om vele redenen een geschikte assistent. In tegenstelling tot een hond is een schaap (officiële Latijnse naam: Ovis aries) een vluchtdier. Al meer dan 15000jaar geledenlxi is het schaap gedomesticeerd, en is daarmee een coöpererende relatie met de mens aangegaan. Toch zal een schaap instinctief eerder voor de mens vluchten, dan dat het de confrontatie opzoekt. Enkel de fleslammeren en de bijzondere gevallen die in hun socialisatie periode intensieve zorg van de mens hebben genoten, kunnen hun instinctieve angst voor de mens verminderen of verliezen.

53

Natuurtherapie

Een ander argument om schapen in te zetten als assistent, is het feit dat de mens letterlijk een stap richting de natuur moet maken. Schapen zijn robuuste dieren die in principe het hele jaar rond buiten lopen. Omdat een schaap een grazende herbivoor is (eet natuurlijkerwijze gras), is het logisch om een schaap op een weiland te ontmoeten. Bovendien is F IGUUR 19: S CHAPEN NODIGEN UIT OM DE WEERSOMSTANDIGHEDEN TE een schaap niet zindelijk, wat de hygiëne in een TROTSEREN , FOTO VAN E. T JEMKES (2013) gebouw (zoals een praktijkruimte) compliceert. Ook gezien vanuit het oogpunt dat een schaap een vluchtdier is, is een natuurlijke opzet voor een interventie, op een weiland het meest verstandig. Zo activeert een schaap de mens om naar buiten te komen en de weersomstandigheden te trotseren.

54

Aan de andere kant, kan het contact met schapen op deze manier voor bepaalde doelgroepen onmogelijk zijn. Mensen met een verminderde weerstand, acute infectie ziektes of zware pathologiënlxii zullen niet in contact gebracht kunnen worden met de schapen. En mensen met kinderwagens of rolstoelen zullen enkel in bijzondere gevallen deze mogelijkheid hebben (bijv. als een weide heel hard en droog is). Een ander thema dat met behulp van schapen besproken kan worden is structuur. Binnen de kudden wordt namelijk een rangorde tussen de individuele schapen gehanteerd, die met heldere lichaamstaal gecommuniceerd wordt. Ook hebben schapen een duidelijk ritme wat betreft eten, herkauwen en slapen. Hiermee zal rekening gehouden moeten worden met de planning van interventies. Een aspect waarmee ook steeds rekening gehouden moet worden, zijn de zoönosen. Om zoönosen-vrij te handelen, zal een gedetailleerd hygiëneplan gehanteerd worden. Bovendien hebben Rick en ik al bepaalde risicogroepen uitgesloten van de interactie met schapen. Zo is besloten dat zwangere vrouwen ivm gevaar op een abortus geen contact mogen hebben met de schapen. Bovendien zullen er geen interventies in de lammertijd gepland worden. De samenwerking tussen Grazeland en Natuurtherapie is voor de interventies met schapen van essentieel belang. Wanneer de schapen wel of niet ingezet kunnen worden voor interventies,

hangt voor een groot deel af van de begrazingsprojecten voor Grazeland. De schapen zijn namelijk het fundament van Grazeland. Hierover moet steeds goed gecommuniceerd worden. Bovendien zal Natuurtherapie altijd een plan B zonder schapen klaar moeten hebben liggen. Het voordeel van deze samenwerking is, dat Rick als schaapsherder de schapen dagelijks verzorgt en zo ook de verantwoordelijkheid draagt voor de gezondheid en het welzijn van de dieren buiten de interventies om. Doordat ik regelmatig kan helpen met de verzorging en bijvoorbeeld bij het verplaatsen van de kudde, ontwikkel ik op een veilige, ongedwongen manier mijn kennis en ervaring met schapen.

De Solognote staat bekend als een robuust schapenraslxv, uitermate geschikt voor veengebieden zoals de omstreken van Enschede (waar Grazeland en Natuurtherapie gesitueerd zijn). Opvallend is het dier vanwege zijn kastanje bruine kleur. De wol van het schaap verbleekt wel in de zon, vooral nadat ze voor de 1e keer geschoren zijn, maar de bruine kop, benen en buik geven de dieren een warme uitstraling. Op 31. Mei 2014 heeft Rick een F IGUUR 20: DE SOLOGNOTES VAN R. BLIND, kleine kudde van zo’n 30 dieren F OTO VAN E. T JEMKES (2014) aangeschaft en is hiermee het bedrijf Grazeland begonnen. Rick heeft het ras met verschillende redenen uitgezocht. Hij zocht een schaap dat goed op veenachtige grond kon gedijen, zonder problemen te krijgen aan de hoeven. Hij wou een schaap dat goed tegen wisselende voeromstandigheden kon, gezien hij de dieren inzet voor begrazingsprojecten. Verder koos hij de Solognote vanwege een goed kuddeinstinct en een zekere mate van interesse voor de mens. Vooral op deze laatste twee vlakken heeft het Solognote-koppel zich als goed bewezen. Als de dieren met rust en ruimte benadert worden, zijn ze nieuwsgierig om je te komen begroeten. Ze ruiken aan je schoenen en als je je op ooghoogte begeeft willen ze ook je gezicht en haren besnuffelen. Toch hebben ze nog steeds genoeg vluchtinstinct, om niet opdringerig te worden. Ze schrikken bij wilde bewegingen en laten zich als kudde goed verplaatsen door alleen mensen,

Natuurtherapie

Solognote Het soort schaap dat Grazeland heeft, valt onder het ras ‘Solognote’. Dit schapenras komt oorspronkelijk uit een streek in midden-Frankrijk genaamd de Solognelxiii. De Sologne is een ruwe en rustige streek. Het is een veenachtig gebied met talrijke meertjes en wildrijke bossenlxiv.

55

Natuurtherapie

of met de hond. Als er voer, zoals schapenbrok, in het spel is, komen ook de schuwere dieren graag dichterbij en een aantal durven uit de hand te eten. Eén ooi is hierbij erg opvallend: nummer 36. Zij staat altijd vooraan en kan ook oprecht genieten van aandacht en kriebeltjes. Zelfs als er geen voer aangeboden wordt, komt zij naar de mens toe, zodra deze rust en veiligheid uitstraalt. Zeer waarschijnlijk is dit dier een fleslam geweest.

56

F IGUUR 21: EEN

VEILIGE EN VOOR DE SCHAPEN INTERESSANTE BENADERINGSWIJZE ,

WORKSHOP MET DE SCHAPEN,

FOTO ’S

VAN EEN

E. T JEMKES (2014)

De uitdaging van de interventie met deze schapen zit niet in de aard van het dier, maar in de communicatie en management tussen en van Grazeland en Natuurtherapie. Hoewel Rick rekening wil en grotendeels kan houden met de wensen en eisen van mij, zullen de schapen van Grazeland niet altijd voor interventies beschikbaar zijn. Zo zullen de schapen standaard rond de lammertijd niet voor therapie of activiteiten beschikbaar zijn. Maar ook op andere momenten van het jaar, kan het gebeuren dat de bedrijfsactiviteiten van Grazeland voorrang hebben op de inzet van de schapen ten opzichte van de bedrijfsactiviteiten van Natuurtherapie. Een richtlijn kan, ter bevordering van de communicatie, vooraf aan de samenwerking opgesteld worden. Toch moet er altijd rekening gehouden worden met uitzonderlijke situaties. Ik zal hiervoor ten aller tijde spontaan een Plan B zonder schapen moeten kunnen uitvoeren. Het spontaan inzetten

van schapen van een ander bedrijf, is niet verstandig, zolang ik geen persoonlijke vertrouwensband met die dieren heb opgebouwd. Ik draag tijdens de interventies de verantwoordelijkheid voor de veiligheid van zowel dier als ook patiënt, vandaar dat ik de inzetbare dieren goed moet kennen.

Het schaap als assistent – heel praktisch Een interventie met schapen zal altijd buiten plaats vinden. Een goede voorbereiding hierop is voor therapeut en patiënt van essentieel belang. Kleding moet passend bij de weersomstandigheden en activiteiten uitgezocht worden. Zo is een regenpak bij nat weer een noodzaak. Het juiste schoenwerk kan het verschil maken tussen een leuke, leerzame dag of een dag vol pijn en lijden. Het is de overweging waard om enkele laarzen als bedrijfsinvestering voor patiënten te kopen. Naast kleding en schoenwerk, vraagt eten en drinken om extra voorbereiding. Gezien er op een weiland niet zomaar even thee gezet, of een mueslireep uit de kast gepakt kan worden, is het belangrijk om altijd een tas met het nodige eten en drinken voor te bereiden en mee te nemen naar de weide. Een goede thermosfles is hierbij onontbeerlijk.

Het belang van de samenwerking tussen Grazeland en Natuurtherapie is nu al meerdere keren benoemd. De communicatie vooraf en tijdens de coöperatie is essentieel voor de uitvoering van de interventies met schapen. Richtlijnen, plannen en uitwijkmogelijkheden zullen vorm geven aan de organisatorische achtergrond van de interventies. Zo zal een hygiëneplan om zoönosen te vermijden in overleg worden opgesteld. Zoals beschreven op pagina 55 zal Rick als schaapsherder de hoofdverantwoordelijkheid dragen voor de verzorging en het welzijn van de schapen. Door regelmatig mee te helpen of in te vallen kan ik op een veilige manier kennis en ervaring opdoen en een band met de schapen ontwikkelen.

Natuurtherapie

Een toilet, zoals die aan een praktijkruimte wenselijk is, is bij een weiland vaak niet mogelijk. Deelnemers aan een interventie met schapen moeten hiervan op de hoogte gebracht zijn, nog voordat ze op de locatie zijn aangekomen. Hoewel het niet de bedoeling is om wildplassen te stimuleren, bied het gebrek aan een toilet de mogelijkheid om het taboe op uitscheidingen bespreekbaar te maken. Het is wel de verantwoordelijkheid van de therapeut om biologisch afbreekbaar Wc-papier, zonder bleek of andere chemicaliën, bij zich te hebben. Ook antibacteriële hand-gel moet worden aangeboden als vervanger voor water en zeep.

57

Natuurtherapie

Om tot slot een overzicht te geven aan welke (therapeutische) activiteiten gedacht kunnen worden en wat voor materiaal daarvoor nodig is, volgt hier een tabel.

58

Activiteit

Uitleg

Mogelijk therapeutisch doel

Benodigdheden

Observeren

Van een afstand het natuurlijke gedrag van de schapen observeren

Objectief waarnemen Basic-schaap-set*, evt oefenen, kudde verrekijker gedrag, sociale rangordes herkennen

Meditatie

Op afstand, of in de kudde mediteren

In het hier en nu zijn, Basic-schaap-set rust, jezelf voelen

Knuffelen

Schapen van dichtbij ervaren

Rust, jezelf en de ander voelen

Basic-schaap-set

Grenzen opzoeken

Op verschillende manieren op de schapen af lopen of de schapen op afstand houden

Grenzen leren zien, aanvoelen, aangeven, accepteren en ernaar handelen

Basic-schaap-set, (herders-)stok

Schapendrijven (zonder hond)

Richting geven aan loop richting van de schapen

Leiding geven, ervaren wat het doet om gevolgd te worden

Basic-schaap-set

Dier verzorging

Meer of minder eenvoudige taken, zoals watergeven, netten zetten, voeren, etc.

Zorgen voor een ander, verantwoordelijkheid

Basic-schaap-set, het materiaal om de dieren te verzorgen zoals voer, water, netten etc.

Eventueel: Dagje met de herder

Wandelen/hoeden met de schapen en de herder

Natuurbesef, verantwoordelijkheid

Basic-schaap-set

* De Basic-schaap-set bestaat uit: Eten en drinken passend bij de weersomstandigheden (thermosfles), water, druivensuiker, tissues, antibacteriële hand-gel, Wc-papier, extra poncho, evt. extra laarzen, waterdichte matjes om op te zitten, fleecedeken, EHBO-etui met daarin

pincet/tekentang, tea tree EHBO-olie, pleisters, 2x gaaskompressen, verband, waterdichte tape, Bach rescue remedy, 2x paracetamol of aspirine. Activiteiten die niet wenselijk zijn als interventie, zijn schapendrijven met hond (hier kan eventueel aan gedacht worden op een later tijdstip in samenwerking met docenten die schapendrijf-lessen geven) en bedrijfsactiviteiten van Grazeland zoals het verplaatsen van de schapen van het ene weiland naar het andere. Tijdens een interventie met de schapen zal ik altijd een hond bij me moeten hebben voor het geval dat de schapen schrikken, over de omheining springen en ontsnappen. Dit hoeft niet per se te maken hebben met de interventie zelf. Het komt vaak genoeg voor dat een loslopende hond van een voorbijganger schapen opjaagt. Vooral op de momenten dat de schapen niet beschermd zijn door middel van stroom op de omheining, bestaat het risico dat loslopende honden de veiligheid van de schapen in gevaar brengen. Een getrainde hond, zoals Harry en Emmie kunnen de veiligheid van de schapen waarborgen door het weiland als hun territorium te bewaken, en door de schapen naar de veiligheid van de herder te drijven. Ook zijn er interventies waarbij het noodzakelijk is dat Rick zelf ook aanwezig is. Hij neemt dan de rol als extra paar ogen en handen om te veiligheid van de mensen en dieren te waarborgen.

Natuurtherapie

De organisatorische en financiële kant van zaken, zal in overleg met Grazeland op papier gezet moeten worden.

59 F IGUUR 22: NUMMER 36 IS HET KNUFFEL -SCHAAP, FOTO VAN EEN FILMPJE DOOR E. TJEMKES (2014)

Kippen en Kwartels Naast honden en schapen hebben Rick en ik sinds 2012 gevogelte in de tuin. De kippen en kwartels zijn op dit moment niet geschikt voor animal assisted interventions, omdat ze in de achtertuin gehouden worden, wat als privé ruimte bestemd is.

Natuurtherapie

In de toekomst is het zeker wel interessant om interventies met kippen en/of kwartels aan te bieden, gezien de interactie met het gevogelte de mens veel mogelijkheden voor ontwikkeling bied.

60

F IGUUR 23: MET HET FEEST VAN KUIKENS, IS DE DOOD GAUW VERGETEN, FOTO VAN EEN FILMPJE VAN E. T JEMKES (2013)

Rick en ik hebben steeds zelf ons gevogelte uitgebroed in een speciaal daarvoor gebouwde broedkast. Dit heeft veel inzicht gegeven rond het thema ‘leven en dood’. Bij het proces van uitkomen liggen leven en dood namelijk vaak letterlijk naast elkaar. Vooral bij erg zwakke kuikens, die na het uitkomen vanzelf binnen 24 tot 48uur sterven, komt de vraag “hoe ga je om met de dood?” op de voorgrond te staan. De kippen en kwartels zijn, naast hun functie als onderhouders en gezellige bewoners van de tuin, altijd bedoeld geweest om vroeger of later opgegeten te worden. Ook hier speelt natuurlijk het thema dood een belangrijke rol. “Hoe ga je om met de dood?” is zo een vraag die aan de hand van kippen en kwartels regelmatig aangesproken kan worden. Verder kan hiermee ook het thema ‘gezonde voeding’ vanuit het perspectief van de natuurgeneeskunde en permacultuur besproken worden.

Daarnaast kan het thema ‘lucht’, waar deze diersoort een sterke affiniteit mee heeft, op verschillende manieren vorm gegeven worden. Er kan geknutseld worden met veren, door kipbewegingen na te doen wordt luchtigheid aan een activiteit toegevoegd en met het voelen en waarnemen van de veren (los en aan de levende vogel) kan de kwaliteit van lucht ervaren worden.

Natuurtherapie

Omdat de kippen en kwartels niet nu direct ingezet zullen worden, zal hier niet een uitgebreide beschrijving volgen. Wat, tot slot, wel genoemd mag worden, is dat de interventies met kippen het beste buiten (op een erf, in een tuin, weiland of bos) plaats vind, terwijl het contact tussen mens en kwartel praktischer wijze in een grote volière georganiseerd moet worden. Het uitbroeden van kuikens is een binnen-activiteit, die leuk en leerzaam is voor jong en oud. Het gevogelte hoeft niet handtam, maar wel mensen gewend te zijn. Met meelwormen als “snoepjes” valt deze dieren bovendien een boel te leren!

F IGUUR 24: DEZE JONGE AMROCK KIPPEN LEREN DAT MENSEN NIET ENG ZIJN, F OTO VAN E. T JEMKES (2014)

61

Het is bijna zover… De theoretische basis is gelegd. De onderliggende principes, processen en praktische voorwaardes zijn beschreven. De vraag “hoe pas ik animal assisted interventions toe binnen de natuurgeneeskunde?” is beantwoord. De natuurgeneeskundige praktijk waarbij dieren als assistenten worden ingezet kan bijna van start! Voordat het echter helemaal zover is, zijn er nog een aantal belangrijke aspecten die besproken, uitgezocht en genoteerd moeten worden. Een officieel ondernemingsplan zal hier vorm aan geven. De marketing tools “TOQFIM + R” en “de 5P’s” zullen de structuur van het plan vormen, waar financiële, organisatorische, juridische en vele andere aspecten worden vastgelegd. Ook een gedetailleerd hygiëneplan zal hierin opgenomen worden. De samenwerking tussen Grazeland en Natuurtherapie zal bovendien in groter detail uitgewerkt worden. Tot slot, zal ik me niet alleen bezig moeten houden met het maken van plannen, maar vooral ook met het uitvoeren hiervan:

Don’t dream your life,

Natuurtherapie

But live your dreams!

62

Natuurtherapie F IGUUR 25: E. TJEMKES IN ACTIE TIJDENS HAAR PROEF -WORKSHOP MET SCHAPEN IN A UGUSTUS 2014, F OTO VAN E. T JEMKES (2014)

63

Bronnenlijst In dit hoofdstuk is een lijst gegeven met de belangrijkste bronnen per onderwerp. Ook enkele boeken die niet geciteerd zijn in dit document, maar die wel interessant zijn voor meer informatie, zijn hier genoemd. In het hoofdstuk ‘Bronvermelding’ staan alle gedetailleerde verwijzingen naar literatuur en websites die gebruikt zijn voor citaten en andere informatie voor het schrijven van dit document.

Natuurgeneeskunde I. ‘Traditionele Europese Natuurgeneeskunde’ door A. Elling en T. van Asseldonk, Instituut voor Traditionele Europese Natuurgeneeskunde, Kamperveen, 2006, ISBN: 90-810781-19 II. ‘Én Simpel Én Complex – een praktische toepassing van de 4 natuurkwaliteiten’ een syllabus door R. Koenders en E. Tenhagen, HvNA, 2009.

Natuurtherapie

Permacultuur I. ‘People & Permaculture’ door L. Macnamara, Permanent Publications, East Meon, 2012, ISBN: 978-1-85623-087-2 II. ‘Permaculture in a nutshell’ door P. Whitefield, Permanent Publications, 2000, ISBN: 978-1-85623-003-2

64

Animal assisted interventions I. ‘Handbook on Animal-Assisted Therapy’ door A.H. Fine, Academic Press, third edition, 2010, ISBN: 978-0-123-81453-1 II. ‘The Nature Principle’ door R. Louv, Algonquin Books, Chapel Hill, 2012, ISBN: 978-156512-581-0 III. ‘Biophilia’ door E.O. Wilson, Harvard University Press, 1990, ISBN: 978-0674074422 Over dieren I. ‘De Border Collie als gezelschapsdier’ door G. Abbink-Burgers, Etiko/CirCum Publishing, Deurne, 2001, ISBN: 90-5266-163-4 II. ‘Storey’s Guide to Raising Sheep’ door P. Simmons en C. Ekarius, Storey Publishing, North Adams, 2009, ISBN: 978-1-60342-459-2 III. ‘Storey’s Guide to Raising Chickens’ door G. Damerow, Storey Publishing, North Adams, 2010, ISBN: 978-1-60342-469-1 IV. ‘Keeping Quail’ door K. Thear, Broad Leys Publishing, Saffron Walden, 2007, ISBN: 9780906137-38-3

Bronvermelding

HvNA, Hogeschool voor Natuurgeneeswijzen Arnhem in Nederland, 16.12.2014: http://www.hvnaopleidingen.nl/ ii ‘Én Simpel Én Complex – een praktische toepassing van de 4 natuurkwaliteiten’ een syllabus door R. Koenders en E. Tenhagen, HvNA, 2009, hoofdstuk ‘De natuurkwaliteiten als basis voor de natuurgeneeskunde’ p53 t/m 75. iii Definitie Genezen, 19.09.2014: http://www.encyclo.nl/zoek.php?woord=genezen iv Preamble to the Constitution of the World Health Organization as adopted by the International Health Conference, New York, 19-22 June, 1946; signed on 22 July 1946 by the representatives of 61 States (Official Records of the World Health Organization, no. 2, p. 100) and entered into force on 7 April 1948. Gekopieërd op 19.09.2014 van http://www.who.int/about/definition/en/print.html v Definitie Gezondheid, 20.10.2014: http://www.encyclo.nl/begrip/GEZONDHEID vi Definitie Gezondheid, 20.10.2014: http://nl.wiktionary.org/wiki/gezondheid vii Definitie Gezondheid, ‘Coëlho Zakwoordenboek der Geneeskunde’ door A.A.F. Jochems en F.W.M.G. Joosten, 29e druk, Elsevier, Doetinchem, 2009, p348. viii Definitie Kunde, 21.10.2014: http://www.encyclo.nl/begrip/kunde ix De 4 natuurkwaliteiten, de 4 elementen en de temperamenten staan beschreven in de syllabus van R. Koenders en E. Tenhagen ‘Én Simpel Én Complex – een praktische toepassing van de vier natuurkwaliteiten’, 2009, p1 t/m 44. x Meer informatie over het schema van Reckeweg zie Hoofdstuk 7 ‘Homotoxine leer volgens Reckeweg’ in ‘Traditionele Europese Natuurgeneeskunde’ A. Elling en T. van Asseldonk, Instituut voor traditionele Europese natuurgeneeskunde, Kamperveen, 2006, eerste druk, p144 t/m 149. xi Schema van Reckeweg ontvangen als lesmateriaal aan de HvNA van E. Tenhagen, 2011. xii Betekenis anamnese volgens F. Müller in ‘De anamnese – Een praktische handleiding voor het afnemen van het homeopathisch consult’, Uitgeverij Gignomai, Zutphen, 2010, tweede druk, p11. xiii F. Müller in ‘De anamnese – Een praktische handleiding voor het afnemen van het homeopathisch consult’, Uitgeverij Gignomai, Zutphen, 2010, tweede druk, p11 xiv Diagnostiek volgens Dr. F.X. Mayr in ‘Traditionele Europese Natuurgeneeskunde’ A. Elling en T. van Asseldonk, Instituut voor traditionele Europese natuurgeneeskunde, Kamperveen, 2006, eerste druk, p173. xv Sir Henry Head en reflexologie in ‘Traditionele Europese Natuurgeneeskunde’ A. Elling en T. van Asseldonk, Instituut voor traditionele Europese natuurgeneeskunde, Kamperveen, 2006, eerste druk, p178. xvi Diagnostiek van het bindweefsel in de Syllabus ‘Lichaams Gericht Werk – Verdieping diagnose methoden en therapieën’ door I. van Dort, HvNA, Arnhem, 2013-2014, p6. xvii Oogdiagnostiek in in ‘Traditionele Europese Natuurgeneeskunde’ A. Elling en T. van Asseldonk, Instituut voor traditionele Europese natuurgeneeskunde, Kamperveen, 2006, eerste druk, p174. xviii Oogdiagnostiek in in ‘Traditionele Europese Natuurgeneeskunde’ A. Elling en T. van Asseldonk, Instituut voor traditionele Europese natuurgeneeskunde, Kamperveen, 2006, eerste druk, p174. xix De waarde van irisdiagnose in de Syllabus ‘Irisdiagnose deel 3’ door M. Trompenaars, HvNA, Arnhem, 2013-2014, p6.

Natuurtherapie

i

65

Natuurtherapie

xx

66

Citaat van Hippocrates “Let food be thy medicine and medicine be thy food” van http://www.goodreads.com/author/quotes/248774.Hippocrates . op 06.11.2014 xxi Voeding volgens Mayr uit de Syllabus ‘Lichaams Gericht Werk – diagnose methoden en therapieën’ door I. van Dort, HvNA, Arnhem, 2011, p10. xxii ‘The Experience of Touch: research points to a critical role’ door D. Goleman, 2. Feb. 1988 in The New York Times, gevonden op 06.11.2014: http://www.nytimes.com/1988/02/02/science/theexperience-of-touch-research-points-to-a-critical-role.html xxiii Fytotherapie, op 06.11.2014: http://nl.wikipedia.org/wiki/Kruidengeneeskunde xxiv De Bachbloesemtherapie van Dr. Edward Bach zoals beschreven in ‘Bachbloesemtherapie’ door Dr. G. Verhelst en L. Vander Stappen, BVBA Mannavita, Wevelgem, 2010, eerste druk. xxv S. Hahnemann, 06.11.2014: http://nl.wikipedia.org/wiki/Samuel_Hahnemann xxvi Citaat uit ‘Bachbloesemtherapie’ door Dr. G. Verhelst en L. Vander Stappen, BVBA Mannavita, Wevelgem, 2010, eerste druk, p17. xxvii Definitie van coaching, gevonden op 06.11.2014 in: http://www.encyclo.nl/begrip/coaching xxviii Animal assisted intervention definitie vrij vertaald van A.H. Fine ‘Handbook on Animal-Assisted Therapy’, Academic Press, third edition, 2010, p36. xxix B. Levinson uit ‘Handbook on Animal-Assisted Therapy’ door A.H. Fine, Academic Press, third edition, 2010, p33. xxx Citaat uit ‘The nature principle’ R. Louv, Algonquin Books, Chapel Hill, 2012, p9. xxxi De universele taal van energie wordt uitgelegd in ‘Cesar’s Way – the natural everyday guide to understanding and correcting common dog problems’ door C. Millan en M. Peltier, Three Rivers Press, New York, 2006, p59-78. xxxii Biophilia hypothesis van E.O. Wilson beschreven in ‘Handbook on Animal-Assisted Therapy’ door A.H. Fine, Academic Press, third edition, 2010, p37. xxxiii Uit ‘The nature principle’ R. Louv, Algonquin Books, Chapel Hill, 2012, p27. xxxiv Citaat uit ‘The nature principle’ R. Louv, Algonquin Books, Chapel Hill, 2012, p20. xxxv Wandelen is gezond in ‘Neun Gründe, warum Spaziergänge so gesund sind‘ gepubliceerd op 16.12.2013 (geactualiseerd op 11.11.2014), gevonden 18.11.2014: http://www.zentrum-dergesundheit.de/gesund-durch-spazieren-gehen-ia.html xxxvi Onderzoek over stress-reductie met behulp van dieren is te lezen in het hoofdstuk ‘6.2 Stressreducing health benefits from AAA’ in ‘Handbook on Animal-Assisted Therapy’ door A.H. Fine, Academic Press, third edition, 2010, p86 t/m 89. xxxvii D.A.CH.-studie gepresenteerd tijdens de lezing ‘Psychologische Grundlagen der Mensch-TierBeziehung: Bindung, Stressregulation & Tierquälerei’ door A. Beetz op 24.05.2014, aan het Institut für soziales Lernen mit Tieren, in Marl-Sinsen, Duitsland. xxxviii Portage in asinotherapie gepresenteerd door B. Wijnen op 06.10.2012 op het AAIZOO symposium 2012 te Barneveld, Nederland. Website van B. Wijnen, 18.11.2014: http://www.ezelstalhansengrietje.nl xxxix Uit de presentatie ‘Tiere als Helfer für Alzheimer-Kranke‘ door Prof. Dr. E. Olbrich, 09.10.2014, Institut für soziales Lernen mit Tieren, in Wedemark, Duitsland. xl Definitie Emoties uit de scriptie van E. Tjemkes, ‘Talking with the Beasts – learning to lead through animal assistance’, 2012, p9. Online op: https://www.scribd.com/doc/101517172/Talking-with-theBeasts (24.10.2014) xli Uit de presentatie ‘Psychologie der Mensch-Tier-Beziehung’ door Prof. Dr. E. Olbrich, 03.11.2013, Institut für soziales Lernen mit Tieren, in Marl-Sinsen, Duitsland.

Vertaling van: “to bring knowledge and meaning to our relationships with the world, and with each other” uit de missie van Green Chimneys, 25.11.2014: http://www.greenchimneys.org/about/mission/ xliii Oxytocine levels stijgen bij mens en dier tijdens de interactie, uit ‘Handbook on Animal-Assisted Therapy’ door A.H. Fine, Academic Press, third edition, 2010, p11. xliv Dieren bieden sociale steun, uit ‘Handbook on Animal-Assisted Therapy’ door A.H. Fine, Academic Press, third edition, 2010, p27. xlv Hechting uit ‘Thesis voor de SHO registeropleiding medische en psychosociale basiskennis 2014’ door Peter Netten, Velp, 2014, p3. xlvi Gepresenteerd door Dr. A. Beetz in ‘Psychologische Grundlagen der Mensch-Tier-Beziehung: Bindung, Stressregulation & Tierquälerei‘aan het Institut für soziales Lernen mit Tieren op 24.05.2014, te Marl-Sinsen, Duitsland. xlvii Citaat uit ‘People & Permaculture’ door L. Macnamara, Permanent Publications, East Meon, 2012, p81 xlviii Info over wetten en richtlijnen mbt dierenwelzijn is te vinden bij de Rijksoverheid (25.11.2014): http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/dieren/dierenwelzijn xlix Informatie over zoönosen van de rijksoverheid (25.11.2014): http://www.rivm.nl/Onderwerpen/Z/Ziek_door_dier/Zo%C3%83%C2%83%C3%82%C2%B6nosen_op_ een_rij l Grazeland, 28.10.2014: www.grazeland.nl li Vereniging van Natuurgeneeskundig Therapeuten, 27.11.2014: http://www.vntnederland.nl/kennismaking lii ‘Qualitätsentwicklung und Qualitätssicherung in der Praxis tiergestützter Interventionen‘ door Dr. R. Wohlfarth en Prof. Dr. E. Olbrich, ISAAT & ESAAT, Wenen en Zürich, 2014. liii Enkele risicogroepen zoals gepresenteerd in ‘Qualitätsentwicklung und Qualitätssicherung in der Praxis tiergestützter Interventionen‘ door Dr. R. Wohlfarth en Prof. Dr. E. Olbrich, ISAAT & ESAAT, Wenen en Zürich, 2014, p39. liv Dog whisperer with Cesar Millan, realityserie dat werd uitgezonden door National Geografic Channel. 24.10.2014: http://www.cesarsway.com/dogwhisperer/episodearchive http://nl.wikipedia.org/wiki/The_Dog_Whisperer lv Scriptie van E. Tjemkes, ‘Talking with the Beasts – learning to lead through animal assistance’, 2012. Online op: https://www.scribd.com/doc/101517172/Talking-with-the-Beasts (24.10.2014) lvi Weiterbildung animal assisted interventions, door ISAAT gecertificeerd, aan het Institut für soziales Lernen mit Tieren, 24.10.2014: http://lernen-mit-tieren.de/weiterbildung.php lvii In ‘Qualitätsentwicklung und Qualitätssicherung in der Praxis tiergestützter Interventionen‘ door Dr. R. Wohlfarth en Prof. Dr. E. Olbrich, ISAAT & ESAAT, Wenen en Zürich, 2014, p11, staat beschreven dat de kwaliteit van animal assisted interventions ontwikkeld wordt door ten minste 16uur in 2 jaar aan vakspecifieke opleiding te besteden (incl. intervisie). lviii AAIZOO is een Nederlandse stichting die zich inzet voor de kennisinfrastructuur op het gebied van animal assisted interventions in zorg, onderzoek en onderwijs. 04.12.2014: http://www.aaizoo.nl/ lix Een geschiedenis van de mens-hond-relatie staat beschreven in ‘Wolf to Woof – the evolution of dogs’ door K. Lange, National Geographic, januari 2002, p 2-31. lx Meer over het hondenras Border Collie in ‘De Border Collie als gezelschapsdier’ door Greet AbbinkBurgers, Etiko/CirCum Publishing, Deurne, 2001.

Natuurtherapie

xlii

67

lxi

Natuurtherapie

Domesticatie schaap uit ‘Storey’s Guide to Raising Sheep’ door P. Simmons en C. Ekarius, Storey Publishing, North Adams, USA, 2009, p2. lxii Het volgende schrift wordt als handleiding gebruikt om risicogroepen uit te sluiten van het contact met schapen: ‘Qualitätsentwicklung und Qualitätssicherung in der Praxis tiergestützter Interventionen‘ door Dr. R. Wohlfarth en Prof. Dr. E. Olbrich, ISAAT & ESAAT, Wenen en Zürich, 2014, p39. lxiii Oorsprong Solognote uit ‘Schapen in Nederland’ door J. Engelen, Tirion Natuur, Baarn, 2004, p118. lxiv De Sologne, een beschrijving uit (08.12.2014): http://www.france-voyage.com/frankrijktoerisme/sologne-889.htm lxv Rasbeschrijving Solognote uit ‘Schapen in Nederland’ door J. Engelen, Tirion Natuur, Baarn, 2004, p118 & 119.

68