Samenvatting
De wereldwijde zorg over de vernietiging van het tropisch regenwoud heeft ertoe geleid dat de Indonesische overheid het belang van de bescherming en het beheer van natuurlijke hulpbronnen in haar beleid heeft opgenomen. De bossen van Kalimantan zijn rijk in biodiversiteit en staan onder zware exploitatie druk, met name door commerciële houtkap. De belangrijkste bedreigingen worden gevormd door een combinatie van bos exploitatie en de conversie van bos naar landbouw en plantage, ongecontroleerde branden en niet duurzaam gebruik van het bos. Als gevolg hiervan zijn sommige boomsoorten zeldzaam geworden, in het bijzonder hardhoutsoorten uit het regenwoud. IJzerhout (Eusideroxylon zwageri), met de lokale naam ulin, is een waardevolle soort, die lokaal tot één van de meest geprefereerde houtsoorten wordt gerekend. Deze soort wordt ook beschouwd als een soort met sociaal belang, omdat hij voor veel doeleinden lokaal wordt gebruikt in dorpen. Deze soort wordt bedreigd door overexploitatie en commerciële handel. Het merendeel van het ijzerhout dat in de handel terecht komt is afkomstig van natuurlijke bossen. In Oost Kalimantan is het van groot belang het landgebruik van inheemse groepen te bestuderen. Deze groepen overleven door een complex patroon van landgebruik. Het mozaïek van land gebruikssystemen veroorzaakt een diversiteit aan landschappen, maar geeft ook inkomen door de productie van voedsel en cash crops. De snelle ontwikkeling van de bosbouw sector in Indonesië zet het voortbestaan van deze traditionele systemen onder druk. Dit vindt plaats ondanks het gegeven dat inheemse volkeren vaak generaties lang in deze bosgebieden hebben geleefd. Lokale groepen zijn actief betrokken bij het beheer en de exploitatie van het bos, en zij zetten zich ook in voor de bescherming van waardevolle boomsoorten. Dit soort traditionele beheers systemen werden echter tot voor kort, niet erkend door de overheid. Deze studie genereert nieuwe inzichten in lokale beheerssystemen, die gebruikt kunnen worden voor nieuw overheidsbeleid
253
Can traditional forest management protect and conserve ironwood (ulin) stands?
voor bosbeheer en bosexploitatie, met als doel het duurzame beheer van ijzerhout te bevorderen en de rol die deze houtsoort speelt voor lokale gemeenschappen in rurale gebieden zeker te stellen. Dit onderzoek heeft als doel de volgende onderzoeksvragen te beantwoorden; 1. Wat is de natuurlijke verspreiding van ijzerhout? Wat is de diversiteit aan boomsoorten in die gebieden waar ijzerhout voorkomt en wat is de rol van ijzerhout in het bosecosysteem in het onderzoeksgebied? Hoe wordt het bosecosysteem beïnvloed door de exploitatie van ijzerhout? 2. Wat zijn de bestaande traditionele landgebruikssystemen en welke rol spelen die in het beheer van ijzerhout? Welke externe factoren beïnvloeden het beheer van ijzerhout? 3. Wat is de traditionele kennis over de teelt en de bescherming van ijzerhout door inheemse gemeenschappen? 4. Wat kunnen we leren over de keten van productie tot consumptie van ijzerhout in Oost Kalimantan? 5. Welke omstandigheden dragen bij aan het succes van geïntegreerd en gezamenlijk beheer gericht op de duurzame bescherming van ijzerhout? 6. Welke bijdragen zijn gewenst voor een verbetering van bescherming en beheer?
Natuurlijke verspreiding van ijzerhout bossen en diversiteit aan boomsoorten Een beter begrip van de natuurlijke verspreiding van de diversiteit aan boomsoorten is van belang om lokale gemeenschappen te helpen met de waardering van de complexiteit van het bos. Dit onderzoek is uitgevoerd in traditioneel beheerde bossen in twee dorpen van het Pasir district, Oost Kalimantan, namelijk. Muluy en Rantau Layung. Een toegevoegde inventarisatie van ijzerhoutbomen rond deze dorpen was ook onderdeel van het onderzoek. In dit kader werd ook informatie verzameld over de diversiteit aan boomsoorten d.m.v. systematische plot sampling. De bosgebieden in dit onderzoek vertonen een hoge diversiteit aan soorten. Er blijken wel verschillen tussen de diverse lokaties wat betreft de diversiteit aan soorten en families in het voorkomen van ijzerhout maar ook in andere parameters zoals dichtheid en kroondekking rond de dorpen Muluy en Rantau Layung. Dit kan deels een gevolg zijn commerciële kap die wel heeft plaatsgevonden rondom Rantau Layung, maar minder rond Muluy. De bevolking van Muluy en Rantau Layung maakt ook onderscheid tussen verschillende variëteiten van ijzerhout. Natuurlijke bosjes van ijzerhout vormen een onderdeel van het dipterocarp bos in het onderzoeksgebied. IJzerhout is daarom ongelijk verspreid over het bos en wordt gevonden in geconcentreerde bosjes van maximaal 1 ha groot.
254
Samenvatting
Traditioneel recht m.b.t. de exploitatie van boomsoorten in de bosgebieden rond de dorpen is streng gereglementeerd en wordt nog strict toegepast. Bomen mogen alleen gekapt worden voor persoonlijk gebruik. Gemeenschapsbossen zijn ook de bron van een groot aantal niet bosbijprodukten. Bomen in de dorpsbossen worden daarom traditioneel beschermd voor lokaal gebruik, voor religieuze doeleinden en voor culturele gebruiken en voor concrete inkomsten, zoals uit het benutten van medicinale planten of bijenhoning. Het feit dat ijzerhoutbomen nog steeds in ruime mate aanwezig zijn in de dorpsbossen is een bewijs dat deze niet zwaar geëxploiteerd zijn. IJzerhoutbomen worden in deze dorpen gerespecteerd en beschermd, vanwege hun relatie met de rest van het bos ecosysteem. Uit dit onderzoek blijkt dat de lokale gemeenschappen in de onderzoeksdorpen zich zeer bewust zijn van de belangrijke bijdrage van het bos aan hun dagelijks bestaan. Dit is in het bijzonder het geval bij gemeenschappen die midden in het bos leven. Het traditionele beheer van bossen door lokale gemeenschappen kenmerkt zich dan ook door een duurzame benutting van hoogwaardige houtsoorten, in het bijzonder ijzerhout. Het overleven van deze gemeenschappen is in belangrijke mate afhankelijk van het bos, dat al generaties lang door deze gemeenschappen wordt beheerd. Er is een administratief systeem ontwikkeld om het traditionele beheer uit te voeren, maar de traditionele autoriteiten zijn bezig hun macht en invloed te verliezen, door de invloed van moderne administratieve systemen. Het is echter van groot belang de traditionele beheerssystemen te integreren in moderne bescherming strategieën. Dit zal een belangrijke bijdrage leveren aan de bescherming van het resterende areaal aan bossen.
Beheer en duurzame gebruiksstrategieën van ijzerhout Het onderzoek heeft zich gericht op het complex van activiteiten dat zowel landbouw als bosbeheer onder de zwerflandbouwers omvatte, met als doel het leren begrijpen hoe de verschillende typen activiteiten aan elkaar zijn gerelateerd. Er is ook gekeken naar het traditionele landgebruiksysteem en de rol ervan bij het beheer van ijzerhoutbomen. De identificatie van het landgebruik mede aan de hand van de traditionele en lokale namen van landgebruikstypen werd verricht en opgeschreven op basis van de informatie verkregen van veldassistenten zoals het adathoofd, een lid van een lokale niet-gouvernementele organisatie (NGO) PEMA Pasir (Persatuan Masyarakat Adat), en dorpelingen die waren uitgezocht vanwege hun ervaring en kennis van de lokale namen van planten. De bevolking van Muluy en Rantau Layung behoren tot de etnische groep van de Pasir Dayak , die al lang in een zekere harmonie met het bos leven. De bosgebieden in beheer bij deze gemeenschappen zijn traditioneel ingedeeld voor bepaalde bestemmingen. Binnen deze bestemmingen kunnen verschillende vormen van bosgebruik worden aangetroffen, sommige met een aan de behoefte gerelateerde gebruiksfunctie, sommige met een beschermingsfunctie. Deze gemeenschappen houden zelf bepaalde vormen van
255
Can traditional forest management protect and conserve ironwood (ulin) stands?
gebruik in stand, die weer verbonden zijn aan traditioneel recht betreffende landgebruik, zij hebben zichzelf ook aan de markteconomie verbonden door het verzamelen van een groot aantal bosprodukten. Hoewel zwerflandbouw de belangrijkste activiteit is, zijn andere aan het bos gerelateerde activiteiten ook van belang. Gedurende het uitvoeren van zwerflandbouw hebben deze lokale gemeenschappen een duurzaam systeem van bosbeheer ontwikkeld, waarbij ze gebruik maken van traditioneel recht die het gebruik van bosprodukten reguleert. Zogenaamde boseilanden of simpukng zijn ingesteld met als doel het beschermen van boomsoorten in boomreservaten, vooral indien waardevolle boomsoorten aanwezig zijn. Simpukng bestaan uit verschillende boomsoorten en deze spelen een rol bij de productie -, beschermings- en culturele functies van het bos bij lokale bewoners. Simpukng hebben over het algemeen een beschermde status en bestaan vaak uit zowel wilde soorten als uit aangeplante soorten, die zowel ecologische als economische functies hebben. De simpukng tenslotte vormen ook in situ beschermde gebieden voor ijzerhout en andere zeldzame soorten. IJzerhout wordt daarnaast ook aangetroffen in old growth forests (alas tuo). Uit het oogpunt van landgebruik bieden de simpukng en alas tuo een interessante uitdaging voor de bescherming van ijzerhoutbomen. Dit zijn echte voorbeelden van traditioneel beschermd bos (hutan lindung) of van traditionele bostuinen die niet alleen zorgen voor de bescherming van waardevolle boomsoorten, maar die ook veel andere economische en ecosysteemfuncties hebben. Traditionele methoden om land te bewerken en om bomen te kappen zijn de sleutel tot een duurzaam gebruik en zij dragen bij aan risicovermindering voor de lokale bewoners tot over exploitatie van het bos. IJzerhout is lange tijd een belangrijk produkt geweest van volgroeid climax bos. Traditioneel werd ijzerhout slechts op kleine schaal lokaal gebruikt voor lokale constructie van huizen en voor gereedschappen. In het verleden werd ijzerhout eigenlijk zelden commercieel geoogst, behalve voor de productie van dakpannen, die werden verkocht, om daar weer voedsel mee te kunnen kopen. Gereedschappen van ijzerhout worden gebruikt voor veel culturele doeleinden. Over het algemeen worden vooral oudere gekapte stammen gebruikt en niet recent gekapt hout. Het gebruik van ijzerhout heeft ook een relatie met mensenrechten. Een groot deel van het culturele en religieuze leven in de dorpen Muluy en Rantau Layung maakt traditioneel gebruik van ijzerhout. Traditionele kennis is hier ook gericht op het duurzame gebruik. IJzerhout wordt daarom beheerd volgens traditionele wetten, die betrekking hebben op toegang tot het oogsten van ijzerhout. De trend van meer marktgerichte exploitatie vormt een directe bedreiging voor het duurzame beheer van ijzerhout. Als gevolg van zwakke nationale wetgeving houden veel lokale gemeenschappen vast aan hun traditionele adatregels m.b.t. het bosbeheer, met als doel het voorkomen van bosvernietiging.
256
Samenvatting
De teelt van ijzerhout als middel tot bescherming Hier wordt informatie beschreven die van belang is voor de traditionele kennis van ijzerhout en voor de traditionele beschermingsactiviteiten van de lokale bevolking. Het gaat hier ook over veranderende landschappen en landgebruikspatronen in relatie tot het gebruik van ijzerhout en de lokale kennis over de ecologie van ijzerhout. De sociaaleconomische context is hier ook van belang, omdat die de voorraden aan ijzerhout bomen kan aantasten. Het is daarbij belangrijk problemen te inventariseren en de externe factoren te analyseren die de teelt en bescherming van ijzerhout beïnvloeden. De Dayak Agabag bevolking beschouwt zwerflandbouw als een oude methode die al in eeuwen in gebruik is. Zij onderscheiden verschillende vormen van landgebruik, die gereguleerd worden door traditioneel recht verbonden aan landgebruik. In het onderzoeksgebied worden vier belangrijke vormen van landbouw gevonden, 1) regen-afhankelijke rijstbouw; 2) kleinschalige landbouw van oliepalm, en peper in monocultuur; 3) deels braakliggende rotatiesystemen met droge rijst (jakaw genoemd) en 4) agroforestry systemen met vruchtbomen en landbouwgewassen. In dit onderzoek werden verschillende zowel inheemse als exotische boomsoorten aangetroffen die voorkomen in de traditionele agroforestry plots van de Dayak Agabag bevolking. Zoals veel lokale boeren hebben aangetoond, kan ijzerhout geteeld worden door het herplanten van wilde zaailingen. Veel lokale boeren hebben interesse in het aanplanten van ijzerhout en, hoewel ze traditionele kennis hebben, missen ze vaak moderne methoden en technieken. In de twee onderzoeksdorpen, werden personen gevonden, die deskundig waren in de traditionele teelt, en deze hadden ook ijzerhoutbomen aangeplant zonder hulp van de bosbouwdienst. Het bos kan op zo’n manier verbeterd worden door enrichment planting en dit geeft tegelijkertijd voordelen aan kleine lokale boeren die nu bosproducten kunnen oogsten binnen en buiten het beschermde gebied. Ook het aanplanten van bomen op het erf van kleine boeren kan zorgen voor nieuwe genetische bronnen, als aandacht wordt besteed aan de oorsprong van het materiaal en aan de genetische variatie. Omdat natuurlijke bossen sterk afnemen in areaal als gevolg van landbouwontwikkeling, wordt het aanplanten van bomen op landbouwgronden steeds belangrijker. Onderzoek wijst uit dat, in sommige gebieden, het aantal bomen dat door kleine boeren wordt geplant op hun grond is toegenomen, ondanks bevolkingsgroei in het gebied. Agroforestry kan een belangrijke methode zijn om boomsoorten te telen in de berggebieden van Kalimantan, waar als gevolg van een hoge bevolkingsdichtheid, de druk op het bos extra hoog is. Vanuit het oogpunt van landgebruik is het systeem van oude zwerflandbouw (jakaw genoemd) een interessante optie voor de bescherming van ijzerhout. In gebieden waar ijzerhout zwaar geëxploiteerd is, vormt dit systeem van `bescherming door teelt` een effectievere oplossing dan het beschermen van ijzerhout in het natuurlijke bos. Een landgebruiksstrategie gericht op agroforestry omvat activiteiten
257
Can traditional forest management protect and conserve ironwood (ulin) stands?
voor het herbeplanten van erosie gevoelige gronden en tegelijkertijd de produktie van voedsel gewassen en niet-houtbosprodukten, op een economisch en ecologisch meer verantwoorde wijze. Bij deze methoden zal de participatie van de lokale bevolking ook van groot belang zijn.
De keten van produktie naar consumptie Het onderzoek naar de produktie- en consumptieketen van ijzerhout had als doel de leemte aan kennis op te vullen, die hier bestond voor produktie, distributie en consumptie in Oost Kalimantan. Hier wordt ook beschreven hoe de private sector en de handel tewerk gaan in relatie tot illegale houtkap in Oost Kalimantan en wat we kunnen leren over de huidige markten voor ijzerhout door het analyseren van informatie over handel en huidige beleid t.a.v. illegale houtkap met als doel het tegengaan van de illegale exploitatie en illegale handel in ijzerhout. De wereldwijde vraag naar ijzerhoutprodukten is ontstaan door de exploitatie van ijzerhout in oude climax bossen, vaak door kaalkap in conversie bos en gemengde kap in bossen met een andere status. In de context van moderne ontwikkelingen in Azië werden nieuwe gebruiksvormen bekend voor ijzerhout. Dit is ook een direct gevolg van eenvoudiger transportsystemen voor ijzerhout, die een toegevoegde waarde geven. Hoewel ijzerhout oorspronkelijk vooral werd benut voor huizen- bouw, zien we dat moderne ijzerhoutprodukten hiermee nu concurreren. De gevarieerde gebruiksvormen hebben een grote vraag gestimuleerd, waardoor het handelsvolume is toegenomen. Deze verstoorde balans is vooral zichtbaar rond stedelijke gebieden en in andere gebieden waar een verhoogde vraag naar ijzerhout aanwezig is. Gedurende de laatste 10 jaar is de vraag naar ijzerhout in de lokale en internationale handel, zeer sterk gestegen en dit heeft een sterk druk gelegd op de resterende natuurlijke ijzerhoutbossen in Kalimantan. In feite wordt een vijfde van het totale bosgebied intensief geëxploiteerd voor het maken van moderne ijzerhout produkten. IJzerhout wordt ook internationaal in grote volumes verhandeld. Zeker 95% van alle bewerkte ijzerhoutproducten worden vanuit het laagland bos van Kalimantan, in gebieden waar slechts langzame aangroei van ijzerhout plaatsvindt, verkocht aan Japan en China, daarna aan Korea, Taiwan en Duitsland. Er zijn ook gevallen bekend, waar het oogsten van ijzerhout overgaat in overexploitatie, speciaal wanneer ijzerhoutprodukten commercieel en grootschalig op de markt worden gebracht. Het belangrijkste handelsgerelateerde probleem is de export van bewerkte ijzerhoutprodukten. Alle ijzerhoutprodukten die op deze wijze geëxporteerd worden zijn afkomstig van de snel afnemende natuurlijke bossen in Kalimantan. Als direct resultaat van
258
Samenvatting
deze commerciële activiteiten is ijzerhout in toenemende mate een bedreigde soort geworden.
Voorwaarden voor succes van geïntegreerd en collaboratief beheer van ijzerhout Beschermingsinitiatieven, die de sociale en culturele waarden van een ecosysteem meenemen, hebben met name baat bij het identificeren van culturele sleutel soorten. De uitgebreide traditionele kennis van ijzerhout en andere bomen- en plantensoorten is van groot belang voor het onderzoek door bosecologen en biologen, die daardoor ook meer respect krijgen voor deze traditionele kennis systemen in het algemeen. Moderne benaderingen van bosbeheer en bescherming hebben weinig kennis van een holistische wereldvisie en het aan het bos verbonden leven van lokale gemeenschappen. Veel wetten die betrekking hebben op bos exploitatie en beheer falen in het erkennen van het belang van de rechten van inheemse en nomadische volkeren over de gebieden waar zij generaties lang geleefd hebben zij slagen er ook niet in om de traditionele gebruiken te integreren m.b.t. landbouw, visserij, begrazing door vee en het verzamelen van bosprodukten. Deze situatie maakt het moeilijk voor lokale bewoners om hun traditionele diëten, gezondheidszorg en andere gebruiken in stand te houden. De beleidsmakers moeten de realiteit van de lokale omstandigheden erkennen, waarbij lokale bewoners overleven door gebruik te maken van het bos en zij moeten nieuwe beleidskaders ontwikkelen die deze omstandigheden meenemen. Van belang is te constateren dat de rechten van lokale gemeenschappen om nietgecultiveerde bosprodukten, zoals ijzerhout, te oogsten, niet erkend worden met name omdat de rechten en rollen van lokale bewoners niet voldoende begrepen en ook niet voldoende gerespecteerd worden. Als bijvoorbeeld een gemeenschap of huishouden heeft besloten om bos gebieden minder intensief te exploiteren, met het doel de groei van bepaalde produkten tijdelijk te stimuleren, wordt deze vorm van management vaak door bosbouwspecialisten ontmoedigd. Er is geen houtbedrijf dat zal betalen voor bomen die zo worden beschermd. Het traditionele adat-systeem is daarom niet uitgerust voor de eisen en mogelijkheden van moderne economische systemen. Deze traditionele systemen kunnen echter wel worden aangepast aan moderne condities indien het Departement van Bosbouw het bestaan van traditionele gemeenschapssystemen zou erkennen voor de gecontroleerde exploitatie van ijzerhout binnen lokaal vastgestelde grenzen, en indien dit departement ook het traditionele systeem zou willen ondersteunen met procedures voor conflictbeheersing.
259
Can traditional forest management protect and conserve ironwood (ulin) stands?
Conclusies Het gebruik van bosprodukten is niet de enige oplossing voor ontwikkelingsproblemen, maar de toegang tot een veelvoud van deze produkten zullen door de bevolking ontwikkelde bosbeheersprogramma´s (en bosbeschermingsprogramma´s) wel economisch en sociaal meer acceptabel maken voor lokale gemeenschappen, zonder wiens steun zulke programma´s vaak falen. Bovendien zijn traditionele bosbeheersprogramma´s en traditionele systemen van agroforestry waarschijnlijk beter aangepast aan de lokale cultuur die al eeuwen aanwezig is. Lokale gemeenschappen zijn een belangrijke component voor het succes van bosbeschermingsplannen, omdat deze lokale gemeenschappen vaak betrokken zijn bij het kappen van ijzerhout en omdat die op de lange termijn baat hebben bij een duurzaam gebruik van het bos. Het door lokale gemeenschappen uitgevoerde bosbeheer kan problemen helpen oplossen in de uitvoering van wet en regelgeving. Echter, omdat de benaderingen van traditioneel bosbeheer lokaal sterk kunnen verschillen, zelfs binnen een regio, is het van belang dat voor dit soort bosbeheer een lokatie specifieke benadering wordt gekozen en geen generieke. Dit kan als gevolg hebben dat het ontwikkelen van bosbeheersplannen een langdurig proces wordt, vaak langer dan de tijd die beschikbaar is voor de uitvoering van effectieve beschermingsplannen. Inheemse kennis en betrokkenheid zijn dus van groot belang bij de ontwikkeling van bosbeheers- en beschermingsplannen in relatie tot ijzerhout. De belangrijkste zaken die aandacht vragen zijn de behoeften van lokale gemeenschappen wat betreft natuurlijke hulpbronnen en de stimuleringsmaatregelen voor het duurzame gebruik. Het is in het belang van lokale gemeenschappen om hun natuurlijke hulpbronnen, in het bijzonder ijzerhout, te beschermen voor toekomstige generaties. De voordelen voor lokale gemeenschappen van het duurzame gebruik en de bescherming van ijzerhout zijn drievoudig: 1) ze zijn verzekerd van het gebruik van deze natuurlijke hulpbron in de toekomst; 2) het genereert werkgelegenheid door het uitvoeren van beschermingsen beheersactiviteiten; en 3) het bosgebied zal beschermd worden voor invloeden van buitenaf. Wat betreft het ontwikkelen van duurzame methoden van gebruik en beheer van bos en biodiversiteit, verdienen lokale gemeenschappen meer aandacht. Met de ontwikkeling van toekomstige behoeften aan natuurlijke hulpbronnen en land in constante competitie staan met de activiteiten van boskap concessies en andere gerelateerde problemen, is het van groot belang voor inheemse volkeren en natuurbeschermingsorganisaties om samen te werken voor de toekomstige bescherming van het bos en van de mensen die afhankelijk van haar zijn.
260
