Een uitgave van Stichting de Noordzee • voorjaar 2004 • www.noordzee.nl
Wel eens in de Noordzee gezwommen? Weet je eigenlijk wel met wie je dan het bad gedeeld hebt? Vast niet. De meeste Nederlanders weten namelijk niet wat er allemaal in de Noord-
Noordzee~Bewoner:
M. de Boer / WDCS
Noordzee~ NatuurKrant
1
zee leeft. Wat zijn de mooiste plekjes van de Noordzee, welke leuke beesten leven er en wat kun je daarvan zien als je op het strand bent? In deze krant lees je er meer over. Verder nemen we je mee met het Coastwatch project. Het zwerfvuilonderzoek op het strand waaraan ook dit jaar weer veel jongeren hebben meegewerkt.
W. Willekens / Aquadia
Veel plezier bij het lezen van de NoordzeeNatuurKrant. En, ben je binnenkort op het strand: hou je ogen goed open en misschien ontmoet jij wel een van die bijzondere dieren!
Natuurgebieden in de Noordzee
Gewone heremietkreeft
De gewone heremietkreeft kan 10 cm lang worden en zo’n 3,5 cm breed. Het grootste gedeelte van het beestje zie je alleen niet. Het zachte achterlijf van heremietkreeften wordt namelijk niet, zoals bij krabben, beschermd tegen hongerige zeevogels door een schild. Daarom bewonen heremieten verlaten slakkenhuizen. Alleen de kop, de looppoten en de stevige scharen komen geregeld buitenshuis. Ga op het strand maar eens op zoek naar deze leuke beestjes, dan kun je het zelf zien. De meeste kans maak je in poeltjes en onder stenen, vlakbij of in het water van de zee. 1
2
Wat eten ze? Heremietkreeften eten van alles, op allerlei verschillende manieren. Met een zeef in hun bek filteren ze plankton uit het water. Met een slijmnet dat ze uit hun bek laten hangen vangen ze plankton. De piepkleine diertjes die op de zeebodem leven worden opgeveegd met behulp van de borstels aan hun mond. Wormen en kleine kreeftjes eet de heremietkreeft met zijn kleinere linkerschaar. Met zijn grotere rechterschaar kraakt hij schelpdieren. Behalve vers voedsel, eet de heremietkreeft ook de restjes ~ van anderen op.
2 3 4 1 5
Meer weten over de gewone heremiet of over zijn neefje de kleine heremiet? Kijk op www.noordzee.nl/natuur. Iedereen kent ze wel, stukjes Nederland waar de natuur zo mooi of bijzonder is dat we ze natuurgebieden noemen. We beschermen die gebieden, zodat over 100 jaar dat mooie stukje Nederland er nog steeds is voor planten, dieren en mensen.
3
4
Wat niet iedereen weet is dat Nederland niet ophoudt bij het strand. Een heel stuk van de Noordzee hoort ook bij Nederland: het Nederlands Continentaal Plat, het NCP. De Nederlandse Noordzee is zelfs 1.4 keer zo groot als het Nederlandse land. Op het kaartje hieronder kun je precies zien waar het NCP ligt. In dit deel van de Noordzee liggen net als op het land gebieden die extra bijzonder zijn. Wij van Stichting De Noordzee vinden dat je ook die gebieden moet beschermen. De 5 gebieden in vogelvlucht:
Doggersbank
1: 2: 3: 4: 5:
wee jan van genten in vogelvlucht (M. de Boer / WDCS) T Dodemansduim (G. van Moorsel / Ecosub) Witsnuitdolfijn (M. de Boer / WDCS) Schol (M. Vestjens) Pelikaansvoet (S. Dijksen/Foto Fitis)
5
De Doggersbank is een zandbank die maar 18 meter onder water ligt. Door het heldere water kunnen hier zelfs in de winter algen groeien. Er is daardoor het hele jaar rond veel te eten.
Centrale Oestergronden
Vroeger kwamen hier oesterbanken voor, helaas zijn die verdwenen. Maar in het gebied leven nog steeds veel bijzondere bodemdieren zoals het burchtenkreeftje en de perkamentworm.
Klaverbank
De Klaverbank is het enige gebied op het NCP met een harde ondergrond. Grind, zandribbels en grote stenen en keien zorgen voor samen voor een uniek leefgebied voor allerlei dieren.
Friese Front
Bij het Friese Front wordt de zee plotseling een stuk dieper. Hierdoor zakt de stroomsnelheid van het zeewater en zinken algjes en kleine beestjes naar de bodem. Een paradijsje voor dieren die op de bodem leven, vissen, vogels, walvissen en dolfijnen.
Kustzone
De watertemperatuur is in de kustzone wat hoger dan in de rest van de Noordzee en er is altijd voldoende voedsel. Daardoor is het een ideale kinderkamer voor veel vissen. Benieuwd geworden naar de 5 natuurgebieden, de dieren die er leven of naar wat we moeten doen om die gebieden te beschermen? Kijk dan op www.noordzee.nl/natuur. ~
Wist je dat het Nederlandse deel van de Noordzee gemiddeld 30 meter diep is? Ter vergelijking: de Noordzee voor Noorwegen is soms wel 500 meter diep. Sommige oceanen zijn zelfs 11 kilometer diep!
NoordzeeNatuurKrant 2004
Noordzee~Bewoner:
2
Eten en gegeten worden in zee
1
S. de wolf / foto fitis
In de natuur draait alles om eten en gegeten worden. Om duidelijk te maken hoe het leven van planten en dieren met elkaar samenhangt kun je een voedselketen maken.
Hondshaai
Wat eten ze? Hondshaaien zijn geen kieskeurige eters. Ze lusten van alles: kleine visjes, kreeftjes, weekdieren, wormen en zelfs allerlei soorten afval. Ze jagen vooral ’s nachts. Aan hun ogen hebben ze dan niet zoveel, maar gelukkig hebben ze nog drie zintuigen om hun prooi te vinden: een zijlijnsysteem om waterbewegingen te signaleren, een electroreceptorsysteem om elektrische signalen van bodemdieren op te vangen en een hele goede neus. Haaieneieren Hondshaaien leggen in het voorjaar eieren. Deze zien eruit als rechthoekige, platte luciferdoosjes met aan alle vier de hoeken gekrulde uitsteeksels. Hiermee zitten ze vast aan bijvoorbeeld steen, een scheepswrak of een wier. Die uitsteeksels zijn bovendien hol waardoor zuurstof bij het haaienjong kan komen. Na 8 tot 10 maanden zijn de jongen groot genoeg en kruipen ze uit het ei. Met een beetje geluk kun je op het strand losge~ slagen (en lege) eikapsels vinden!
Rijkswaterstaat, directie noordzee
Hondshaaien zijn kleine, maximaal 1 meter lange haaien die dichtbij de bodem van de zee leven. Ze zwemmen door golfbewegingen te maken van kop naar staart. Hiervoor trekken eerst de spieren aan de ene kant van het lijf samen en daarna aan de andere kant. Die spierbeweging kan echter maar één kant op. Dus achteruit zwemmen zit er niet in.
Een voedselketen bestaat simpel gezegd uit een opeenvolging van dieren die elkaar op eten. Je kunt allerlei voedselketens maken, maar een keten begint altijd met planten.
Meer weten over de Hondshaai? Kijk op www.noordzee.nl/natuur.
Zee~Weetje:
Een voedselketen in zee begint meestal met fytoplankton: heel kleine plantjes die in het water drijven. Soms kan je ze zonder een vergrootglas of microscoop niet eens zien! In het water zit alles wat het fytoplankton nodig heeft om te groeien. Bovendien krijgt het genoeg zonlicht. Een enkele keer begint de keten met grote planten zoals wieren of zeegras.
3
1
De kleine plantjes worden gegeten door kleine diertjes: het zooplankton. Zooplankton bestaat uit hele kleine beestjes die niet groter worden dan 1 cel, maar ook uit jonkies van vissen, schelpen of garnalen. Dat zooplankton drijft in het water, net als het fytoplankton. Als je een schep water pakt, dan heb je een mooi mengelmoesje te pakken!
4
Het zooplankton wordt gegeten door allerlei vissen, zoals haring. De kleine vissen worden zelf weer gegeten door grotere vissen, door inktvissen, vogels, zeehonden en walvissen.
Niet al het fyto- en zooplankton wordt opgegeten door vissen. Een deel ervan zinkt naar de bodem. Hier leven allerlei dieren, zoals schelpdieren en wormen. Zij leven van het plankton en worden vervolgens zelf weer gegeten, door bijvoorbeeld vogels.
Zeepaardjes zijn vissen, ook al zou je dat misschien niet zeggen. Dat is niet het enige wat bijzonder is aan deze beestjes: de mannetjes krijgen de jonkies. Het vrouwtje legt haar eitjes bij het mannetje op de buik in een soort buidel. Daar worden de eitjes bevrucht. De buidel gaat dicht en pas weer open als de jonkies er uitkomen. Het is zelfs zo, dat als de eitjes uitkomen, het mannetje een soort weeën krijgt! Het is dus bijna een zwanger mannetje!
26/6/2003: Kabeljauw erkend als bedreigde diersoort (BN De Stem) De landen rond de Noordzee en de Oostzee hebben de kabeljauw officieel als bedreigde diersoort bestempeld. Op een ministersconferentie over de bescherming van het zeemilieu hebben 15 landen en de Europese Commissie een lijst opgesteld met 27 bedreigde zeedieren, waaronder walvissen, oesters, schildpadden, vogels, haaien, roggen en andere vissen.
2
Sommige van die dieren worden zelf ook weer gegeten, andere niet. Dieren die zelf niet gegeten worden staan aan de top van de voedselketen. Mensen bijvoorbeeld. Wij leven wel niet in zee, maar we eten wel zeedieren. Denk maar aan mosselen en vis. In een aantal landen eten ze zelfs zeehond en walvis.
6 5
Op de tekening zie je hoe een voedselweb er in zee ongeveer uitziet. 1: 2: 3: 4: 5: 6: 7:
Etende zeehond (M. de Boer / WDCS) Fytoplankton (J. van Iperen / NIOZ) Kwal (S. Dijksen / Foto Fitis) Fytoplankton (J. van Iperen / NIOZ) Zooplankton (S. Oosterhuis) Schelpkokerworm (M. Vestjens) Zeester (M. Vestjens)
Dode planten en dieren worden in het water of op de bodem opgeruimd, o.a. door bacteriën. Daarbij komen voedingsstoffen vrij, die weer door het fytoplankton worden gebruikt. Eigenlijk kun je dus beter spreken over een voedselweb.
7 hij eet plankton, door met zijn bek open door het water te zwemmen. Wist je dat de reuzenhaai, die af en toe ook door de Nederlandse Noordzee zwemt, een meter of 10 lang is! Maar deze reus is onschuldig:
NoordzeeNatuurKrant 2004
Je kent het gevoel misschien wel. Je loopt niets vermoedend op het strand, kijkt op het juiste moment naar beneden en wat ligt daar: een super mooie schelp, een fles mét een boodschap, een krabbetje dat voor je voeten wegschiet. Je hebt een schat uit zee gevonden!!!
Dit beest gebruikt dat rugschild voor zijn stevigheid, want het heeft geen skelet zoals wij. Het schild helpt de zeekat ook om van boven naar beneden en andersom te gaan. Hoe werkt dat? Er zitten veel luchtkamertjes in het zachte kalk. Een levende zeekat kan die kamertjes vol laten lopen met water, waardoor hij snel kan zinken. Als hij weer naar boven wil, dan perst hij het water er uit.
Roggenei
ar om ec
Een roggenei is een rechthoekig doosje, zwart of donkerbruin met aan de hoeken uitsteeksels. Daarmee zit het ei onder water vast, bijvoorbeeld aan wier of stenen. Bovendien krijgt het ei door die uitsteeksels zuurstof binnen. Als je een roggenei met een scheurtje erin vindt, dan heeft een kleine rog de weg naar de grote zee gevonden. Het duurt ongeveer 7 maanden voordat een ei uitkomt. Vroeger kon je regelmatig roggenei-
droogd is, leg het dan een nacht in het water. Het krijgt dan zijn oorspronkelijke grootte terug.
Krab
In kuiltjes, onder zeewier of bijvoorbeeld bij een pier heb je grote kans een levende krab te vinden. Wil je die van dichterbij bekijken, lees dan eerst het stukje ‘Stap 2 van Doe-Ding Krabben’ voor de beste strategie. Krabben, ook de kleintjes kunnen namelijk lelijk knijpen. Vooral zwemkrabbetjes zijn erg agressief.
Stap 3 Draai de krab om. Stap 4 Vergelijk de buik (het achterlijf) met de tekeningen. Heb je een mannetje (A) of een vrouwtje (B) gevonden? A
Jan van Gent
De Jan van Gent is een grote zeevogel: met zijn vleugels uitgespreid is hij bijna 2 meter breed. Het grootste deel van zijn leven (zo’n driekwart van de tijd) vliegt hij boven de zee. Wat eten ze? Jan van Genten eten vooral vissen die in scholen leven, zoals haring en kabeljauw. Vanuit de lucht zoeken ze een school op, waarna ze van grote hoogte loodrecht de zee in te duiken. Hierbij kunnen ze snelheden van 100 km per uur halen! Om deze klap op te vangen hebben ze een verstevigde schedel als helm en ‘airbags’: een onderhuids luchtkussen. Eieren Voor Jan van Genten is een ei leggen en uitbroeden niet gemakkelijk. Het mannetje houdt vanaf eind januari een broedplaats vrij op een steile rotskust (bijvoorbeeld Bass Rock bij Schotland). Het vrouwtje legt midden april één ei. Vervolgens broeden mannetje en vrouwtje om de beurt het ei uit. Dit doen ze niet met hun lijf zoals de meeste vogels, maar met hun poten! In de broedperiode zijn die extra doorbloed om meer warmte af te kunnen geven. Na ruim 40 dagen komt het ei uit.
B
Je vindt vaak stukken van een krab, In Nederland heb je september en oktober de meeste kans om de Jan van ~ Gent te zien.
noordzeekrab
zoals een (leeg) schild of een poot. Krabben hebben namelijk een heel hard pantser, dat niet meerekt als ze groeien. Om te kunnen groeien moeten ze uit hun pantser kruipen. Dit doen ze op een beschutte plek, omdat ze anders een erg lekker en makkelijk hapje zijn voor vogels en andere dieren. Die oude pantsers kan je op het strand vinden. De poten, dat is weer een ander verhaal. Krabben kunnen hun poten in geval van nood afwerpen, zonder erg te bloeden. Gelukkig groeien die poten later weer aan!
Tekeningen: www.krabben.nl
Meer weten over de Jan van Gent en andere zeevogels? Surf dan naar www.noordzee.nl/natuur.
Gewone dolfijn. M. de boer / WDCS
Dolfijnen en walvissen in de Noordzee Bij dolfijnen en walvissen denken veel mensen aan oceanen ver hier vandaan. Dat is jammer, want ook in de Nederlandse Noordzee leven deze mooie dieren. Vaste bewoners zijn: de witsnuitdolfijn, de witflankdolfijn, bruinvissen en zelfs de dwergvinvis. Vroeger hoorde hier ook de tuimelaar bij. Daarnaast komen er geregeld gasten langs, zoals potvissen, bultruggen of gewone dolfijnen.
Soorten krabben die je op de Nederlandse stranden kunt tegenkomen zijn: de noordzeekrab, de gewone zwemkrab, de gewone strandkrab en de breedpootkrab. Nieuwsgierig geworden? Neem eens een kijkje op ~ www.krabben.nl.
De staart van een bultrug
e
Een bruinvis met jong Over de witsnuitdolfijn kun je een en ander lezen op pagina 5. Witflankdolfijnen worden minder vaak gezien en dan vaak samen met hun witsnuitfamilieleden. Ze zijn namelijk wat schuwer en minder dol op boegsurfen.
Jacht is een bedreiging voor dolfijnen en walvissen. Daarom geldt er voor veel soorten een jachtverbod. Visnetten vormen een ander groot gevaar. Walvissen en dolfijnen zijn namelijk geen vissen en moeten boven water ademhalen. Verstrikt in de netten kunnen ze dat niet en ze stikken dan. In december 2003 spoelde een bultrug zonder staart aan op het strand van Katwijk. Waarschijnlijk heeft deze bultrug de verkeerde afslag genomen en is de Noordzee in een visnet terechtgekomen. Misschien hebben vissers de staart van de bultrug afgesneden om hem uit de netten te bevrijden. Meer weten over walvissen en dolfijnen in de Noordzee? Kijk op www.noordzee.nl/natuur.
stekelrog
Naast de dolfijnen leeft er één walvis in Nederland: de dwergvinvis. Deze walvis heeft geen tanden maar baleinen, waarmee ze voedsel uit het water zeven. Dit hoeven niet alleen kleine voedseldeeltjes te zijn. Ze zijn juist erg gek op Noordzeeharing.
marijke de boer / / WDCS
De laatste jaren worden er steeds meer bruinvissen gezien. Met een goede kijker, veel geduld en wat geluk kun je ze zelf vanaf het strand zien. Ze zijn te herkennen aan hun kleine driehoekige rugvin, die vaak een holle achterzijde heeft, en hun donkere rug. Ze springen zelden boven het water uit. Meestal rollen ze langzaam door het wateroppervlak.
(s. dijksen / foto fitis)
Stretta
Zeeschuim is een wit plaatje van kalk dat maximaal 30 cm groot is. Misschien komt het je wel bekend voor, ze hangen namelijk vaak in vogelkooien. Maar weet je wat het eigenlijk is? Het is het kalken rugschild van de zeekat, een inktvis.
Tip: als het ei dat je vindt uitge-
Stap 2 Pak ‘m op. Om ervoor te zorgen dat de krab je niet kan knijpen met zijn scharen pak je hem van achteren op. Met je duim en middelvinger pak je het schild op het breedste punt vast. Met je wijsvinger kun je nu nog wat druk zetten op het schild voor meer houvast.
m. de boer / / WDCS
Zeeschuim
Meer informatie over roggeneieren: www.rajidae.tmfweb.nl
3
Stap 1 Zoek een krab. Bij een pier, in het wier of in een kuiltje maak je de meeste kans.
R. Shucksmith
Hieronder staan wat aanspoelsels die je met een beetje geluk zelf kan vinden. Heb je wat anders gevonden en wil je weten wat het is? Kijk dan op http://users.pandora.be/hugo. ollieuz/pages/index.html of neem een zoekkaart mee naar het strand, deze kun je o.a. kopen bij de meeste bezoekerscentra aan de kust, Natuurmonumenten en Ecomare.
eren vinden op de Nederlandse stranden. Tegenwoordig gebeurt dat helaas minder vaak. O.a. door de intensieve (boomkor)visserij leven er simpelweg minder roggen in de Noordzee. Als je het geluk hebt om een roggenei te vinden, is het waarschijnlijk van een Stekelrog of een Sterrog.
(F. maas)
Nog nooit zo’n schat gevonden? Met oostenwind heb je de meeste kans. Dat zou je misschien niet verwachten, omdat de wind dan juist richting de zee waait. De wind duwt inderdaad de bovenste waterlaag richting openzee. Maar de diepere laag stroomt dan juist richting land. En die laag neemt van alles mee.
Noordzee~Bewoner:
ecomare
Schatten uit zee
Doe~Ding 1 Krabben
Springende witsnuitdolfijn
NoordzeeNatuurKrant 2004
4
2
Zee~Weetje:
Een makreel kan wel 50 km per uur zwemmen! Ter vergelijking: het wereldrecord zwemmen op de 100 m ligt op ongeveer 7 km/uur! De makreel is overigens absoluut niet de snelste vis. Er zijn vissen die wel 100 km/u. kunnen halen!
M. Vestjens
Noordzee~Bewoner:
Op zoek naar krabben heb je ze misschien wel eens gezien: kleine, rode bolletjes die vastzitten op een dijk of strekdam. Het zijn waarschijnlijk paardenanemonen met hun tentakels ingetrokken. Net als een egel die zich oprolt bij gevaar, trekt een paardenanemoon zijn tentakels in als hij droogvalt. Onder water wordt dit rare blubberbolletje een mooi dier, dat veel weg heeft van een bloem. Meestal zijn ze rood, maar ze kunnen ook groen of blauw zijn. Op een zuil van maximaal 5 cm doorsnee zitten wel 200 tentakels van maximaal 3 cm lang. Net onder die tentakels zitten blauwe, lichtgevoelige knopjes. Wat eten ze? Met hun tentakels vangen paardenanemonen, hoe klein ze ook zijn, flinke prooien, zoals vis en krabben. In de tentakels zitten netelcellen die de ~ slachtoffers verdoven, net als bij kwallen.
Wind en water
Stretta
Paardenanemoon
Doe~Ding 2 Windkracht 10
Meer weten over de paardenanemoon? Kijk op www.noordzee.nl/natuur.
Stap 1 Kijk 1 minuut lang heel goed naar de zee.
Maart 2003: Olielozingen grotere ramp dan crashes (WWF bulletin) Jaarlijks sterven er honderdduizenden zeevogels als gevolg van illegale olielozingen van zeeschepen. Dit aantal overtreft het aantal slachtoffers van olierampen door ongevallen met schepen. Gemiddeld komt er door ‘bewuste’ olielozingen 4x zoveel olie in zee terecht dan door ongelukken. Recente vervuiling van de Zuid-Hollandse stranden blijkt dan ook door meer schepen dan alleen de gecrashte Tricolor te zijn veroorzaakt.
Zee~Weetje:
3
Wist je dat de ogen van de walvis bedekt worden door olieachtige tranen die bescherming bieden tegen het zoute water. Bovendien hebben ze relatief kleine ogen.
November 2003: Zeeslak heeft ijzeren laarzen (Volkskrant) Onderzoekers hebben een nieuw type zeeslak ontdekt dat is uitgerust met harde schildjes op het zachte deel van zijn lijf. Die schildjes zijn een soort voeten van het dier, maar volgens Science van 7 november hebben ze meer weg van ijzeren laarzen.
Als je geregeld over het strand langs de zee loopt of als je misschien wel eens op zee bent, dan weet je dat de zee er nooit hetzelfde uitziet. De zon en met name de wind geven haar steeds een ander uiterlijk. Als er geen wind is, dan is hij spiegelglad. Bij een stevige storm kan je soms niet meer zien wat water is en wat lucht!
windkracht (schaal van Beaufort)
In de 18e eeuw heeft meneer Beaufort, die vaak op zee was, een beschrijving gegeven van windkrachten. Pas in 1926 werd dat aangevuld met windsnelheden. De Duitse kapitein op de grote vaart Peter Petersen heeft daarbij een schaal voor het zeeoppervlak ontwikkeld. Deze wordt nog steeds gebruikt, zie de tabel. ~
Stap 2 Kijk in de ‘schaal van Petersen’ (in de tabel) welke beschrijving van het zeeoppervlak het best past bij de zee die je ziet. Stap 3 Welke windkracht staat er nu volgens jou? Bekijk of beluister de weerberichten om er achter te komen of je het goed had.
meter omschrijving per sec. volgens KNMI
schaal van Petersen zeeoppervlak
0
0.0- 0.2
windstil
spiegelgladde zee
1
0.3- 1.5
zwakke wind
kleine golfjes,die de zee een geschubd aanzicht geven
2
1.6- 3.3
zwakke wind
kleine, korte golven met glasachtig aanzicht
3
3.4- 5.4
matige wind
kleine golven, ze beginnen te breken, de eerste schuimkopjes
4
5.5- 7.9
matige wind
kleine langer wordende golven. Schuimkoppen komen nu vrij veel voor.
5
8.010.7
vrij krachtige wind
matige golven, van grotere lengte; overal schuimkoppen met hier en daar opwaaiend schuim.
6
10.813.8
krachtige wind
er komen grotere golven, de brekende koppen doen overal grote witte schuimplekken ontstaan, opwaaiend schuim komt vrij veelvuldig voor.
7
13.917.1
harde wind
de golven worden hoger, het witte schuim begint zich als strepen in de richting van de wind te ontwikkelen.
8
17.220.7
stormachtige wind
matig hoge golven, met aanmerkelijke kamlengte, toppen waaien af en vormen goed ontwikkelde schuimstrepen in de richting van de wind.
9
20.824.4
storm
hoge golven, zware strepen schuim, rollers beginnen zich te vormen, het zicht kan door verwaaid schuim worden beinvloed
10
24.528.4
zware storm
zeer hoge golven met lange overstortende golfkammen, grote oppervlakken schuim: de zee krijgt een wit aanzicht; zware overslaande rollers, verwaaid schuim vermindert het zicht.
11
28.532.6
zeer zware storm
buitengewoon hoge golven, de zee is geheel bedekt met lange schuimstrepen, de randen van de golfkammen verwaaien overal, het zicht is sterk verminderd.
32.7+
orkaan
de lucht is met schuim en verwaaid zeewater gevuld, de zee is volkomen wit, zicht op enige afstand bestaat niet meer.
12
Bron: website KNMI
NoordzeeNatuurKrant 2004
Mensen en de zee Maak jij ook gebruik van de zee? Lekker uitwaaien op het strand? Zwemmen op een warme dag? Misschien zelfs wel eens varen op zee? Er zijn ook mensen die op zee werken. Vissers en zeemannen zijn misschien wel de bekendste. Daarnaast werken er o.a. zandwinnaars en mensen die op platforms olie of gas uit de zeebodem halen. Binnenkort komt daar een nieuw beroep bij: windmolenbouwer. Voor het opwekken van duurzame energie zullen namelijk windmolens op zee worden gebouwd. Alles wat wij op en in zee doen heeft invloed op de dieren die er leven. Heb je daar wel eens bij stilgestaan? Wat we doen hoeft geen probleem te zijn, maar dat kan wel. Daarover kun je hieronder meer lezen.
Scheepvaart
Over de wereldzeeën varen grote boten om spullen van A naar B te brengen. Dit is milieuvriendelijker dan ze bijvoorbeeld met vliegtuigen vervoeren, maar voor de zee is het niet ‘je van het’. Een voorbeeld: wanneer de olie waar schepen op varen of die zij vervoeren in het water terechtkomt (per ongeluk of expres!), is dat dodelijk voor veel zeevogels. Vooral voor vogels die een groot deel van hun leven in de zee zwemmen, zoals de zeekoet. Detail: schepen gebruiken als brandstof olie die zo stroperig en vies is, dat die door vrachtwagens niet gebruikt mag worden!
R. De Bruijne
Maar dat is niet het enige. Er wordt bijvoorbeeld ook nog steeds afval overboord gegooid. Dat laten o.a. de resultaten van Coastwatch zien (pag. 7). Een appelschilletje is geen probleem, maar plastic of andere troep wel, ook al lijkt het misschien mee te vallen in zo’n grote zee. Allerlei zeedieren zien klein afval aan voor eten en met een maag vol plastic kunnen ze dan doodgaan van de honger. In grotere netten en touwen kunnen zeehonden en vogels verstrikt raken en verdrinken.
5
M. De Boer / WDCS
Noordzee~Bewoner:
Witsnuitdolfijn
En dan zijn er natuurlijk nog de ongelukken. Jullie hebben eind december 2003 vast wel iets gezien op TV over het ongeluk met het schip de Andinet. In een zware storm zijn toen grote containers met vaatjes gif en ook losse vaten overboord geslagen. De containers zijn kapot gegaan en lekken gif naar de zee. Veel losse vaten zijn nog niet gevonden en lekken waarschijnlijk ook. Voor de dieren in zee is dat gevaarlijk, ze kunnen er flink ziek van worden. Het ministerie van LNV heeft geadviseerd om in het gebied waar de vaten ongeveer verloren zijn voorlopig niet te vissen. Dat is niet veilig voor de vissers (stel je voor dat ze zo’n vaatje opvissen), maar ook niet voor viseters (misschien heeft de vis wel in water met gif gezwommen).
Zee~Weetje:
Windmolens
Energie hebben wij allemaal nodig: voor de TV, voor een warme douche, voor licht en ga zo maar door. Nu nog komt deze energie vooral van olie en gas. Maar dat raakt op en vervuilt de lucht. Daarom moet er steeds meer duurzame energie opgewekt worden: groene energie (je kent de term vast van de reclame). Windenergie is een vorm van groene energie. Op zee waait het altijd en dus… zijn er plannen om nog in 2004 in Nederland windmolens in zee te plaatsen. Wat de gevolgen zullen zijn voor de Noordzee en de dieren die er leven is nog niet helemaal duidelijk. Dat wordt onderzocht, zodra de windmolens in zee zijn gebouwd. Mogelijk vliegen vogels tegen de wieken te pletter. Misschien maken de molens zoveel lawaai dat dolfijnen en zeehonden daar liever wegblijven. De stalen palen betekenen in ieder geval een grote verandering voor de bodem, die nu vooral uit zand bestaat. Misschien gaan hier wel allerlei leuke beesten, die niet van zand houden, hun stek vinden?
Visserij
Sliptongetjes, kabeljauw, een harinkie op zijn tijd. De meeste mensen eten wel eens vis uit zee. Lekker en gezond. Maar helaas worden niet alle vissen op een zeevriendelijke manier gevangen. Met name de boomkorvisserij waarmee schol en tong wordt gevangen is schadelijk. De boomkor
woelt het bovenste laagje van de zeebodem om zodat vissen opschrikken en in het net zwemmen. Bij het omwoelen van de bodem gaan bijna alle dieren die op of bij de bodem leven dood, ook schelpen en vissen waar de visser niet in is geïnteresseerd. In het Nederlandse deel van de Noordzee wordt elk stukje bodem minimaal 1 keer per jaar omgewoeld door de boomkorren. Dit is vooral een probleem voor soorten die normaal heel oud worden. Die kunnen namelijk pas als ze een paar jaar oud zijn jonkies krijgen. Als ze voor die tijd worden opgevist of geplet door een boomkor , komen er dus geen jonkies en blijven er steeds minder over. Op deze manier is de rog inmiddels een vis die je nog maar af te toe tegen komt in de Noordzee. Meer weten? Kijk op www.noordzee.nl. Ook voor mogelijkheden om de zee te gebruiken zonder het leefgebied van al die bijzondere zeedieren aan te tasten. ~
4
De witsnuitdolfijn kan wel bijna 3 meter lang worden en heeft, zoals zijn naam al zegt, een korte witte snuit. Het zijn snelle zwemmers, die ook nog eens hoge sprongen uit het water kunnen maken. Ze vinden het erg leuk om op de boeggolf van schepen te surfen. Dus als je eens met een boot de zee op gaat, kijk dan naar ze uit. Bij de kust zul je ze niet zo snel zien, ze blijven liever verder op zee en komen alleen in de zomer wat dichter bij de kust. Wat eten ze? Witsnuitdolfijnen eten veel vis en inktvis. Welke soorten ze precies eten dat hangt er maar vanaf wat er op dat moment rondzwemt. Ze lusten graag een harinkie, maar kabeljauw, makreel of een inktvisje gaat er ook prima in. Hoe leven ze? Deze dolfijnen leven niet alleen, maar in groepen. Zo’n school bestaat normaal gesproken uit 6 tot 20 witsnuiten. Maar meer kan ook. Zo zag een sportvisser in 1999 een groep van ongeveer 50 dieren op 20 zeemijl uit de kust van Texel. (20 zeemijl is ongeveer 37 kilometer) Meer weten over de witsnuitdolfijn en andere dolfijnen? Kijk op www.noordzee. nl/natuur. ~
De Noordzee is niet zo helder blauw als bijvoorbeeld de Middellandse zee. Dit komt o.a. doordat de bodem heel zandig is. De stromingen van het water ‘blazen’ het zand omhoog en zo vertroebelt het water. Daar komt bij dat de rivieren veel voedingsstoffen in het zeewater brengen. Hierdoor groeien er vooral in de kustzone veel algen in zee. Deze plantjes kleuren het water bruin/groenig.
Wist je dat een rog 7 jaar oud moet worden voordat zij eieren (zo’n 50 per jaar) gaat leggen? Ter vergelijking: makrelen produceren al jonkies (ongeveer 50.000 per jaar) wanneer ze twee zijn!
NoordzeeNatuurKrant 2004
10
C Coast-watch nd O over het stra inen A achter de du ! en S strand opruim en dicht k op T telkens de za ons wel W Willem helpt eg A alles moet w oep men met tr o k r e n te e o T tassen vol m stic pla C colablikjes en mt van het strand p ko H heel veel troe Claudia, nd burg, Vliela en jt De Kri
7
Coastwatch prikbord! 1
4
Het dagje Coastwatch We vertrokken met zo’n 90 leerlingen en leraren vanuit school naa r Egmond aan Zee. Toen we aankwamen zetten we onze fietsen in de rekken en kregen we een gevulde koek, laadden de spullen uit en brachten ze naar het strand. Eenmaal op het strand konden de meesten het niet lat en even te voelen hoe koud het zeewater was . Anderen gingen een balletje trappen of gingen frisbeeen. De spullen waren klaar dus was het tijd om te gaan. Mijn groepje had de uiterste hoek dus we moesten het verst lopen wat wel heel erg gezellig was. We begonn en met inventariseren en vonden aan de kant van de duinen de meeste troep. Toe n iedereen klaar was kreeg je een consumpti ebon waar je een ijsje, wat drinken of een zakje chips van kon kopen. Het was een gez ellige dag en ik heb het erg naar mijn zin gehad. Casper Horn PCC, Alkmaar
8 Coastwatch Je moest voor Coastwatch gaan turven op een papier en sommige groepjes moesten wegen, dan moest je het vuil oprapen en wegen aan een soort hanger. Of zoals ons groepje moest je de temperatuur van het water opnemen en van de lucht. Het begon ook nog eens te regenen daarom moest je turven met een potlood in plaats van met een pen. Later op school moest je op de computer grafieken maken met behulp van de turflijst. Evelien, RSG Simon Vestdijk, Harlingen
1
12
11
Hallo allemaal, zooi op het strand Ik heb best wel veel rot je van!!! rik gevonden, daar sch heel groot visnet n ee k We vonden oo ld en daar lag alen dat was aangespoe moesten hem er lemaal zand op dus we n! Dat was best kke met z’n allen uittre bben hem er uitwel zwaar, maar we he eindelijk uitgetrokken! l blikjes gevonWe hebben ook héél vee . op k den! Dat viel me oo
1 t van de GS RandInterview uit de Coastwatch kran stad 1. Hoe was het op het strand? je had altijd wat te Het was wel leuk en gezellig, doen. 2. Wat was er allemaal te zien? dieren en afval. 3. Wat heb je allemaal gevonden? / enz. Een boei van een boot / plastic 4. Hoe was ak? saai. 5. Hoe was bio? n dat was wel leuk Ook saai, behalve dat opruime en? ond gev 6. Wat voor dieren heb je ben Schelpen en krab 7. Waarom ging je daarheen? ol We hadden een project van scho lijk? 8. Hoe vond je het uiteinde weggingen, want het Het was wel jammer dat we was wel leuk. 9. Vond je het leerzaam?
10
10 7
8
9
6
nne, Laura en Rosalyn, Gerieke, Ria Rotterdam d, Roelien van GS Randsta
3
5 4 3
Gemiddeld vonden fr e w z s k u t s 6 9 1 we r! e t e m 0 0 5 r e p l i vu
2 4
1
Punaise Naam deelnemer 1
GS Randstad
2
Beach Cleaning evenement, Terh eyde > K Shell International Rijswijk
3
Kennemer Lyceum
Zandvoort > B
4
PCC
Egmond aan
5
CS Jan Arentsz
Bergen aan Z
6
Etty Hillesum College
Den Helder –
7
RSG Simon Vestdijk Harlingen
Harlingen
8
RSG Simon Vestdijk Franeker
Sexbierum
9
Piter Jelles OSGgymnasium
Ferwerd
10
GSG ’t Schylger Jouw
Oosterend, Ter
11
Mavo De Krijtenburg
12
Vlieland - Oost
Burgemeester Walda SG
Nes, Ameland
10
Zeevaarders lozen afval in de zee is het echt nodig? waarom? Liliane van Randen, De Krijtenburg, Vlieland
locatie
Maasvlakte/
3 0 0 2 n e t a t l u s e r h c t a w t s a Co Coastwatch is een pro
ject voor de onderbouw
In 2003 is 36 kilometer van de Nederlandse kust onderzocht. Van de Zuid Holland tot op de Waddeneilanden is er ‘geCoastwatcht’, zoals je kunt zien op de kaart op pagina 6. (zie ook fig. 1)
Hoeveelheid zwerfvuil
Op een onderzoekseenheid van 500 meter lagen gemiddeld 196 stuks zwerfvuil. Dat is veel meer dan in 2002 toen er maar 104 stukken zwerfvuil per eenheid werden gevonden. We hebben het hier over gemiddelden, dus per locatie kan meer of minder zijn gevonden. Zo werden op de Maasvlakte gemiddeld 355 stuks vuil gevonden per eenheid en bij de Friese waddenkust maar 44. Aan de Noordzeestranden van Noord- en Zuid-Holland en de Waddeneilanden vinden we het normaal gesproken het meeste vuil. Vooral op de Waddeneilanden kun je prima strandjutten, zeestromingen zorgen er namelijk voor dat hier erg veel afval uit zee aanspoelt. Kijk in de tabel voor een vergelijking met vorig jaar. Aan de Oosteren de Westerschelde in de Zeeuwse Delta ligt over het algemeen het minste. Helaas is dit jaar niet in de Delta geturfd. Waarschijnlijk wordt dat volgend jaar wel weer gedaan, zodat we dan weer alle gebieden met elkaar kunnen vergelijken. (zie fig. 2)
Top Tien
Van al het vuil dat is gevonden is een Top Tien samengesteld. Bovenaan staan de touwen, netten en kabels. Vaak vind je deze als een kluwen bij elkaar, helemaal in en door elkaar gegaan. Kun je je voorstellen dat vogels, zeehonden en andere dieren hierin verstrikt kunnen raken? In de Top Tien staan veel voorwerpen van plastic. En dan te bedenken het wel 400 jaar kan duren voordat bepaalde soorten plastic zijn vergaan. Tot die tijd blijft het dus in het milieu, als het tenminste niet eerder door vogels en vissen wordt aangezien voor eten. (zie fig. 3)
Samenstelling
Als we kijken naar de Coastwatch gegevens van de afgelopen 6 jaren, dan valt er iets op. De samenstelling van het gevonden zwerfvuil is ieder jaar ongeveer gelijk. Kijk en vergelijk in de tabel. (zie fig. 4)
datum
/Slufter
5 juni
Kijkduin
20 september
fig. 1
Aantal ond (in percent erzochte eenheden ages) W addenze
Noordze
van het Voortgezet On derwijs. Leerlingen inv entariseren aan de ha nd van turflijsten wat er aan afval op de Nederla ndse kust ligt. Met deze gegevens gaan ze zelf aan de slag op school, maar ze worden ook na ar Stichting De Noord zee gestuurd. Wij make n ieder jaar een analy se van de gegevens va n heel Nederland. De res ultaten hiervan gebru iken we om aandacht te vragen voor de vervuilin g van de zee. En zo we rken we samen aan ee n schonere en gezondere Noordzee!
Locaties
NoordzeeNatuurKrant 2004
22 oktober
Zee
15 mei
Zee zuid strand
er 500 meter p il u v rf e w z s k tu S 2003 2002
Kilo’s afval
Op 15 locaties werd het zwerfvuil op het strand niet alleen geteld, maar ook gewogen. Gemiddeld werd 64 kilo afval gevonden op een stukje strand van 500 meter. Hout en plastic namen de bulk voor hun rekening met respectievelijk 22 en 20 kilo gemiddeld. Net als bij de aantallen laat het gewicht grote verschillen per locatie zien. Op Vlieland lag in het voorjaar maar liefst 359 kilo troep, terwijl er op een stukje strand in de buurt van Den Haag in het najaar maar 3 kilo werd gevonden. (zie fig. 5)
Waar komt al dat vuil vandaan
Om niet steeds de troep van de stranden op te moeten ruimen, zullen we moeten zorgen dat er geen vuil meer op het strand terechtkomt. Dan moeten we natuurlijk wel weten, waar het vuil vandaan komt. Het zwerfvuil op de Nederlandse kust is onder te verdelen in vier groepen: 1. aangespoeld uit zee (o.a. netten, viskisten en werkhandschoenen); 2. door toeristen achtergelaten (bijvoorbeeld frietbakjes en kranten); 3. gedumpt vanaf land (o.a. puin en stoelen); en 4. afval waarvan we niet zeker weten waar het vandaan komt. In deze laatste groep zitten bijvoorbeeld de drankverpakkingen. We kunnen niet zeker weten of een gevonden colafles door bezoekers van het strand is achtergelaten of dat een matroos van een of ander vrachtschip hem overboord heeft gegooid. (zie fig. 6)
Balans...
fig. 3
Vuil Top 10 / 2003 1
bels Touwen, netten en ka
2174
2
Houten pallets en stuwmateriaal
1949
3
Plastic zakken, lappen,
4
Overige plastic voedselverpakkingen
1739
5
Plastic drankflessen
967
6
Drinkpakken
7
Drinkblikjes
661
8
Uitwerpselen
641
9
Plastic flessen
597
rschelling
t
3 november 3, 4 & 5 juni 23 mei 9 april & 8 september 17 juni
1746
etc.
691
596
10 Piepschuim
3
Zoals je kunt zien in de tabel, is een groot deel van het afval op de stranden uit zee aangespoeld. Hoe komt het daar in terecht? Deels zal het per ongeluk van een schip of een boorplatform zijn gewaaid. Begin februari bijvoorbeeld spoelden er aan de Zeeuwse kust een hele lading bouten van zo’n 20 cm lang aan. Waarschijnlijk heeft een schip een deel van zijn lading verloren. Helaas gaat er ook met opzet van alles over de reling van een schip: van etensresten tot accu’s en complete koelkasten aan toe.
Samenstelling zwerfvuil (in
3 kg.
3 november
95 268
91 126
Waddenzee Noordzee
Heb je gezien dat toeristen ook ‘goed’ zijn voor zo’n 15%? En dan te bedenken dat de gegevens van Coastwatch buiten het badseizoen zijn verzameld. In de zomer wordt er nog veel meer troep door ons allemaal achtergelaten na een dagje zonnebaden.
fig. 5
Den Haag
58%
fig. 2
359 kg.
Vlieland
fig. 6
Herkomst zwerfvuil Uit zee Van land Van toeristen Herkomst onbekend
46% <1% 15% 39%
percentages)
1998
1999
2000
2001
2002
2003
48
52
49
50
53
47
Plastic
14
12
14
14
11
14
Hout Touwen en netten
14
13
14
11
11
15
8
8
10
10
9
Papier
8 6
7
6
6
7
7
Metaal
5
5
5
5
5
5
Glas
3
2
3
3
2
2
Textiel
2
1
1
1
1
1
Overig
100
100
100
100
100
100
13 mei 11 november
42%
e
fig. 4
Bloemendaal
e
NoordzeeNatuurKrant 2004
Een zee van informatie
ehhh...
In deze krant hebben jullie kennis kunnen maken met de natuur van de Noordzee en wat kunnen lezen over het Coastwatchproject. Maar natuurlijk is er nog meer te vertellen over de zee, de dieren die erin leven en de mensen en bedrijven die er gebruik van maken.
A. Sevestre
Ben je nieuwsgierig geworden en wil je meer weten over de Noordzee, dan volgen hier een paar tips:
NoordzeeNatuurQuiz Beantwoord de volgende vragen en beken wat je bent: een echte zeebonk of toch een landrot?
2
De Noordzee is in zijn geheel de moeite waard. Maar volgens Stichting De Noordzee zijn er een aantal gebieden extra bijzonder. Dit zijn er: a. 3 b. 5 c. 8
3
Wrakken van schepen horen niet thuis op de zeebodem, maar voor sommige dieren zijn ze toch wel heel interessant. In de Nederlandse Noordzee liggen: a. hooguit 100 wrakken b. ongeveer 1000 wrakken c. minstens 10.000 wrakken De antwoorden van de quiz staan onderaan deze pagina. Kijk hoeveel vragen je goed hebt beantwoord en zie wat jij bent:
Aantal vragen goed beantwoord
Zeetype
0 of 1
Landrot
2, 3 of 4
Matroos
5 of 6
Zeebonk
Zee~Weetje: In het Nederlands deel van de Noordzee liggen zeker 10.000 wrakken. Misschien liggen er zelfs wel meer! Op en in deze wrakken leven allerlei planten en dieren. Duikers gaan er dan ook graag een kijkje nemen.
4
In de noordzee leven een paar haaiensoorten, zoals de hondshaai. Weet jij of de hondshaai achteruit kan zwemmen? a. nee, hondshaaien kunnen niet achteruit zwemmen b. ja, door met hun staart de andere kant op te zwiepen c. ja, door met hun borstvinnen naar voren te bewegen
5
Over de Noordzee varen per jaar zo’n 123.000 schepen. Helaas gaat er nog wel eens troep overboord. Uit het Coastwatch onderzoek blijkt dat: a. <1% van het zwerfvuil op het strand uit zee (van schepen) komt b. ongeveer 19% uit zee aanspoelt c. minstens 37% van schepen afkomstig is
6
Waar heb je de meeste kans om krabben te vinden: a. al snorkelend in zee, een stukje uit de kust b. bij pieren en onder wier c. hoog op het strand, vlakbij de duinen
* speel het spel Seven Seas op www.noordzee.nl/coastwatchonline en ontdek de wereldzeeën, maar kijk uit voor piraten en vaatjes gif * speel het spel Ruimterover (op school aanwezig en anders te bestellen bij Stichting De Noordzee) en strijdt om de ruimte op zee. Zorg jij voor extra ruimte voor de natuur van de Noordzee of zet je juist de zee vol met windmolens voor duurzame energie?
* breng een bezoek aan een van de zeeaquaria van Nederland. Vraag naar het kijkblad bij de roggenbak voor leuke opdrachten en maak kennis met deze bijzondere zeebewoners. * bezoek de tentoonstelling Kust Kijken in Naturalis (8 april t/m 4 juli 2004) Interessante sites: www.zeeinzicht.nl www.duinbehoud.nl, onderdeel flora en fauna www.getij.nl www.noordzee.org www.waddenzee.nl www.anemoon.org
Stichting De Noordzee Stichting De Noordzee is de advocaat van de Noordzee. Omdat de zee zelf geen stem heeft, komen wij op voor haar belangen en voor de dieren die er leven. Dit doen we met zo’n 15 mensen, die allemaal hun eigen zeespecialiteit hebben. Door te praten met ministers, politici en gebruikers van de zee (o.a. vissers en scheepseigenaren) proberen wij het gebruik van de Noordzee zo zeevriendelijk mogelijk te maken. We maken duidelijk waarom iets moet veranderen. Maar we dragen ook ideeën aan over hoe iets anders kan. Soms lukt het niet met praten alleen. Dan laten we via de krant, de radio of zelfs de tv weten wat we ervan vinden. Als het echt niet anders kan, stappen we naar de rechter.
~
Schelpen
Schelpdieren groeien als ze ouder worden. De harde dooshuisjes waarin ze leven, moeten dus ook steeds groter worden. Het schelpdier laat zijn huisje meegroeien door er een randje kalk aan af te zetten. Als er veel voedsel is en het diertje hard groeit, wordt het een brede rand, bij minder voedsel een klein randje en is er even heel weinig te eten dan groeit de schelp niet. De randjes die zo ontstaan heten groeilijnen. Als de temperatuur te laag is groeit de schelp helemaal niet. Of er nu veel of weinig voedsel is. Stap 1 Zoek een mooie, grote kokkelschelp. Stap 2 Leg de schelp in het vakje en trek hem om met een potlood of een pen. Stap 3 Geef de groeilijnen aan in de tekening. Heb je geen schrijfgerei bij de hand, neem dan een schelp mee naar huis of school en maak later de tekening. Bron: Ecomare, educatieve dienst
Om ons werk goed te kunnen doen, moeten zoveel mogelijk mensen weten waarom die zee een belangrijk natuurgebied is. Daarom proberen wij op allerlei manieren, steeds weer iets over zeenatuur te laten zien. Bijvoorbeeld met deze krant, met een kalender, op onze site, in tentoonstellingen en tijdens de Week van de Zee met heel veel zeeactiviteiten.
Leg hier je kokkel:
Voordat de Noordzee een fijne plek is voor zeedieren om te leven, moet er nog veel gebeuren. Wij van Stichting De Noordzee kunnen daarbij jullie hulp goed gebruiken. Wanneer je iets vreemds ziet op het strand of juist een leuk bericht over de zee leest, laat het ons weten. Doen! Ons adres: Stichting De Noordzee Drieharingstraat 25, 3511 BH Utrecht 030 234 00 16
[email protected] | www.noordzee.nl
5
Colofon Uitgever: Stichting De Noordzee Redactie: Sytske van den Akker, Ike Span Met bijdragen van: Stichting De Noordzee, Coastwatch scholen Cartoons: John Jansen Fotografie: Stichting De Noordzee (tenzij anders aangegeven) Vormgeving en productie: STRETTA, Utrecht Mogelijk gemaakt door: Ministerie van LNV
De goede antwoorden van de NoordzeeNatuurQuiz zijn:
We vergeten wel eens dat er bij Nederland ook een stuk zee hoort. Heb jij enig idee hoe groot dat is? Het Nederlandse Noordzeegebied is: a. kleiner dan het Nederlandse land b. even groot als het Nederlandse land c. groter dan het Nederlandse land
* op www.noordzee.nl vind je upto-date informatie over scheepvaart, visserij, vieze stofjes in zee, Noordzeenatuur en natuurlijk ook over Coastwatch
* doe tijdens de Week van de Zee (20 t/m 30 mei) mee aan een van de vele zeeactiviteiten, kijk hiervoor op www.weekvandezee.nl
1.C 2.B 3.C 4.A 5.C 6.B
1
Doe~Ding 3
