Natuurbranden: de 15 meest gestelde vragen

Kennispublicatie

Natuurbranden: de 15 meest gestelde vragen

e ublicati Kennisp r 2e0r122012 e zboem vercseim d

Infopunt Veiligheid

Natuurbranden komen in Nederland met enige regelmaat voor. Meestal betreft het kleine natuurbranden, maar zo nu en dan hebben we te maken met grotere en onbeheersbare natuurbranden. Deze kwamen recent voor in de Noord-Hollandse duinen bij Bergen en Schoorl (2009, 2010 en 2011), op de Strabrechtse heide (2010) in Noord-Brabant, in het Drentse Fochteloërveen en Aamsveen (2011), bij Radio Kootwijk, bij Laag-Soeren en Hoog Soeren (2012). Als natuurbranden in het nieuws zijn, leidt dat tot vragen van burgers, professionals en bestuurders. Deze kennispublicatie is bedoeld om basiskennis te verstrekken over natuurbranden. Dit gebeurt in de vorm van een antwoord op de vijftien meest gestelde vragen.

1

Wat is een natuurbrand?

Een natuurbrand is een brand, waarbij de brandstof hoofdzakelijk uit vegetatie bestaat. Zo’n brand kan voorkomen in alle gebieden waar droge vegetatie brandbaar is: bos-, heide-, gras-, veen-, riet- en duinvegetaties. Dorpen en woonwijken/kernen die in of naast dergelijke natuurgebieden liggen kunnen dan gevaar lopen. Natuurbranden zijn nooit volledig te voorkomen. Het is dus van belang dat we er goed mee om leren gaan. Natuurbranden zijn niet per definitie schadelijk. Natuurbranden kunnen ook positieve effecten opleveren, die passen binnen het natuurbeheer of het beheer van het cultuurlandschap. In Nederland wordt hiervan opzettelijk gebruik gemaakt wanneer men beheerbranden toepast in heidevelden in plaats van plaggen. Beide zijn manieren om de vegetatie te verarmen ten gunste van de heide. Op terreinen van het ministerie van Defensie, zoals het Artillerieschietkamp Oldebroek en het Infanterieschietkamp Harskamp wordt de heide jaarlijks gebrand, enerzijds omdat op deze terreinen maaien of plaggen van de heide niet verantwoord is vanwege de aanwezigheid van niet ontplofte munitie, anderzijds om de vuurlast preventief te verlagen. Het toepassen van beheerbranden is een specialisme en mag alleen worden toegepast: • onder bepaalde omstandigheden, bij voorkeur wanneer de bodem bevroren is of een hoog vochtgehalte heeft. In de praktijk is dit in de wintermaanden na een periode van lichte vorst met oosten- of noordoostenwind. • met de juiste voorzorgsmaatregelen door natuurbeheerders, terreineigenaren, brandweer en veiligheidsregio. • in samenspraak met de instantie die hierover besluiten kan nemen (het bevoegd gezag), bijvoorbeeld in het kader van de Flora- en Faunawet of uit het oogpunt van brandveiligheid. Afhankelijk van de situatie is dit de gemeente, de provincie of het rijk. 2

In het buitenland worden beheerbranden op grote schaal toegepast en dan vooral als brandpreventiemaatregel in natuurgebieden. Deze planmatige branden (letterlijk ‘branden volgens voorschrift’ naar het Engelse woord prescribed burning) hebben tot doel om de brandstofopbouw in risicovolle vegetatie (vuurlast) laag te houden. Deze beheerbranden zorgen ervoor dat wanneer zich een ongecontroleerde natuurbrand voordoet, deze brand beter beheersbaar is en minder schadelijke gevolgen heeft. In Nederland is deze vorm van brandstofregulatie niet vanzelfsprekend, omdat we een dichtbevolkt land zijn waarin de natuur allerlei gebruiksfuncties heeft (wonen, werken, produceren, recreëren).

2

Hoe ontstaat een natuurbrand?

Een brand heeft in ieder geval nodig: zuurstof, brandstof en een bepaalde ontbrandingstemperatuur. Bij natuurbranden is zuurstof volop aanwezig, want het gaat altijd om een buitenbrand. De brandstof bestaat uit vegetatie, humus of strooisellaag, die brandbaar is als gevolg van uitdroging door zon en wind. Om daadwerkelijk te branden moet deze vegetatie een bepaalde temperatuur bereiken: de ontbrandingstemperatuur. Deze wordt veroorzaakt door een ontstekingsbron, ook wel aangeduid als de oorzaak van een natuurbrand. Natuurbranden kunnen worden veroorzaakt door bijvoorbeeld: • onvoorzichtig gebruik van vuur of een omvallende barbecue • vonkende delen van apparatuur als gevolg van snijden, lassen en slijpen • vonken afkomstig van remvoeringen van spoorvoertuigen 3

• • • • • •

kampvuur vuurwerk munitie, bijvoorbeeld op militaire oefenterreinen gebouw- en caravanbranden (met brandoverslag naar omringende vegetatie) brandstichting droge bliksem (dat wil zeggen blikseminslag als het niet regent).

Aangezien droge bliksem in ons land nauwelijks voorkomt, is het zeer aannemelijk dat het overgrote deel van de natuurbranden in ons land wordt veroorzaakt door bewust of onbewust menselijk handelen. Internationale onderzoekers gaan er zelfs van uit dat wereldwijd ongeveer 90% van de natuurbranden ontstaat als gevolg van (bewust of onbewust) menselijk handelen. Voor Nederland zijn geen exacte cijfers bekend, want er vindt nog geen landsdekkende registratie van natuurbranden plaats. Inmiddels wordt de registratie van natuurbranden meegenomen in de verbetering van de brandweerstatistiek door het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), in samenwerking met Brandweer Nederland en het Ministerie van Veiligheid en Justitie (VenJ). Er wordt overigens vaak gedacht dat de oorzaak van een natuurbrand niet te onderzoeken is. Tegenwoordig zijn er in Nederland echter enkele brandonderzoekteams van brandweer en politie, die getraind zijn om de ontstaansplek, brandoorzaak en het brandverloop te achterhalen. In geval van brandstichting kan deze informatie tot dadervinding leiden.

3

Welke soorten natuurbranden zijn er?

Vaak worden natuurbranden beschreven aan de hand van het type vegetatie waar de brand zich voordoet: bosbranden (loofbos, naaldbos of een combinatie van beide), heidebranden, duinbranden, veenbranden en rietbranden. Natuurbranden worden ook wel beschreven aan de hand van verschillende typen van vuur: • Grondvuur (ground fire) is een brand in de humuslaag en vegetatieresten die op de bodem liggen of wortels in de grond. Grondvuur komt ook voor in droge organische bodems zoals veen en ondergrondse boomstronken. Daar kan het vuur maanden en zelfs jarenlang doorbranden of smeulen. Grondvuren zijn lastig op te sporen en lastig te bestrijden, omdat ze grotendeels onder de grond woeden. Grondvuur dat niet volledig gedoofd is, kan eenvoudig weer oprakelen. • Loopvuur (surface fire) is een brand in lage vegetatie, zoals grassen, heide, lage struiken of laaghangende takken van bomen. De mate waarin loopvuur kan worden bestreden, is sterk afhankelijk van de brandstof en de wind. Loopvuur verplaatst zich vaak snel. 4

• Kroonvuur (crown fire) is een brand in de toppen van de bomen die samen het dak van het bos vormen, ook wel de kroonlaag genoemd. Kroonvuur wordt gevoed door loopvuur en kan zich zo verder door het bos verspreiden. Kroonvuur is erg dynamisch en moeilijk te bestrijden. • Vliegvuur (spotting) kan ontstaan als gevolg van kroonvuur, wind en lokale terreinomstandigheden. Brandende en gloeiende naalden, bladeren, boomschors en takken worden door de harde wind meegenomen. Vliegvuur kan - afhankelijk van de windsnelheid - honderden meters tot wel kilometers ver voor het ‘vuurfront’ terechtkomen en daar nieuwe vuurhaarden vormen.

4

Hoe groot is de kans dat een natuurbrand onbeheersbaar wordt?

Uit onderzoek blijkt dat in ons land de kans relatief groot is dat een ontstane natuurbrand onbeheersbaar is. Op de Veluwe, het grootste bos- en natuurgebied in ons land, is deze kans gemiddeld 4% per jaar. In droge perioden is deze kans veel groter, namelijk 50%. Dat betekent dat bij de helft van het aantal natuurbranden in droge perioden in dit gebied sprake is van onbeheersbaarheid van brand. Of deze branden ook onbeheersbaar blijven, is erg afhankelijk van de actuele weers- en terreinomstandigheden (zie vraag 5). Investeren in optimale brandbestrijding brengt deze kans in droge perioden slechts terug van 50% naar 40%. Dat betekent dat aanvullende preventieve maatregelen nodig zijn om de onbeheersbaarheid van natuurbrand te beperken in termen van omvang, intensiteit en schade. 5

Dit is een belangrijk thema in het landelijk werkprogramma Natuurbranden 2012-2016. Hierin werken betrokken ministeries, provincies, gemeenten, veiligheidsregio’s, brandweer, terreinbeheerders en de recreatie- en toerismebranche aan een samenhangende aanpak van natuurbranden in de belangrijkste risicogebieden in ons land. Deze multidisciplinaire aanpak wordt uitgewerkt in diverse concrete projecten op het gebied van natuurbrandpreventie, crisisbeheersing en onderzoek.

In vergelijking met andere omgevingsrisico’s is de kans op een onbeheersbare natuurbrand in droge perioden met 40 tot 50% relatief hoog. Voor overstromingsrisico’s hanteert de overheid overschrijdingsfrequenties als norm. De dijken langs de grote rivieren zijn bijvoorbeeld zo ontworpen dat ze bestand zijn tegen een overstroming die eens per 1250 jaar voorkomt (0,0008 % per jaar), terwijl de Hollandse zeedijken bestand zijn tegen een overstroming die slechts eens per 10.000 jaar voorkomt (0,0001 % per jaar). Voor gevaarlijke stoffen hanteert de overheid een ‘risicocontour’ voor de afstand tussen een risicovol bedrijf en bebouwing waar mensen wonen en/of werken. Binnen deze risicocontour wordt als norm een overlijdenskans gehanteerd van 1 in de 1 miljoen jaar (0,0000001 %), Dat wil zeggen de kans dat één persoon overlijdt als gevolg van een ongeval met gevaarlijke stoffen bij een risicovol bedrijf één keer per miljoen jaar mag voorkomen. Preventieve natuurbrandmaatregelen kunnen effectief worden toegepast door een gedegen risicoanalyse als uitgangspunt te nemen, zowel op landschapsschaal als op het niveau van het terreinbeheer. Een aantal veiligheidsregio’s beschikt voor bepaalde risicovolle gebieden over natuurbrandrisico-indexkaarten op een schaal van vierkante kilometers 6

(kilometerhokken). Er wordt aan gewerkt om deze risico-index te koppelen aan het landelijke databestand van de provinciale risicokaart. Enkele provincies zijn gestart met het stimuleren van gebiedsgerichte samenwerking op het gebied van natuurbrandpreventie in risicovolle gebieden.

5

Wat maakt een natuurbrand onbeheersbaar en hoe groot kan de impact zijn?

Of een natuurbrand kan worden bestreden is afhankelijk van diverse factoren die van invloed zijn op de (on)beheersbaarheid van een natuurbrand, zoals: • weersomstandigheden (wind, temperatuur en luchtvochtigheid) • de brandbaarheid en brandstofopbouw van de vegetatie in een gebied • de ruimtelijke patronen van bodem en vegetatie in een gebied • andere terreinomstandigheden, zoals helling en bodemgesteldheid • de bereikbaarheid en toegankelijkheid van een gebied: of er voldoende wegen en paden zijn voor de hulpdiensten om bij het natuurgebied te kunnen komen en zich in het gebied te kunnen verplaatsen • de beschikbaarheid van bluswater, en de kennis en het gebruik van andere technieken om natuurbranden te stoppen - water is niet de enige manier • de snelheid van detectie; een beginnende brand is gemakkelijker te bestrijden dan een natuurbrand die in volle ontwikkeling is • de effectiviteit van het optreden van de hulpdiensten en de communicatie bij natuurbranden • de ontsluiting van een gebied: of er voldoende wegen en paden zijn waarlangs grotere groepen mensen het gebied kunnen ontvluchten. 7

De impact van een onbeheersbare natuurbrand kan zeer groot zijn. Allereerst zijn er grote veiligheidsrisico’s voor hulpverleners, bewoners en werknemers, recreanten en passanten die zich ten tijde van een dergelijke brand in (de buurt van) het gebied bevinden. Zij kunnen worden blootgesteld aan de brand zelf of aan de rookontwikkeling ervan. Dat kunnen grote aantallen mensen zijn, want in ons land worden natuurgebieden in droge tijden druk bezocht. Ten tweede zijn gebieden met risicovolle vegetatie in ons land sterk verweven met bewoning en bedrijvigheid. Deze gebieden worden vaak ook doorkruist door spoorwegen, (auto)snelwegen, hoogspanningkabels en gasleidingen. Ook zijn er diverse brandstoftankstations en installaties voor de drinkwatervoorziening.

Omdat in ons land de evacuatietijd bij een onbeheersbare natuurbrand slechts enkele uren bedraagt, kan dit enorme problemen opleveren voor het ontruimen van recreatieterreinen, verzorgingstehuizen, bedrijven en woonkernen in de omgeving van de natuurbrand. Ook de beperkte bereikbaarheid, toegankelijkheid en ontsluiting van gebieden met risicovolle vegetatie kunnen problemen opleveren. Hulpdiensten kunnen het gebied dan moeilijk bereiken. En terreinen kunnen niet snel worden ontruimd vanwege de beperkte wegcapaciteit in het omliggende gebied. Problematisch is ook dat de richting en snelheid van een onbeheersbare natuurbrand moeilijk voorspelbaar zijn. De ontwikkeling en verspreiding van een natuurbrand zijn het onderwerp van vraag 8.

8

6

Wat is de relatie tussen klimaatverandering en natuurbranden?

De relatie tussen klimaatverandering en natuurbranden is complex en onderwerp van internationaal wetenschappelijk onderzoek, maar wordt nog in beperkte mate onderzocht voor gebieden die vergelijkbaar zijn met Nederland. De verwachting is wel, dat de frequentie van natuurbranden in ons land toeneemt als gevolg van klimaatverandering. De klimaatscenario’s van het KNMI geven aan dat we in ons land vaker te maken krijgen met extreme weersituaties, waaronder extreme droogte en hitte. Mogelijk dat daardoor de frequentie van onbeheersbare natuurbranden toeneemt. Het Planbureau voor de Leefomgeving stelt in het rapport ‘Delta in beweging’ (2011) dat klimaatveranderingen ons land kwetsbaarder maken voor overstromingen, wateroverlast, droogte en hitte. In dit rapport is ook aandacht voor natuurbranden als een onderschat omgevingsrisico met een grote maatschappelijke impact.

7

Hoe worden natuurbranden ontdekt?

In veel gevallen worden natuurbranden gesignaleerd en gemeld door natuurbeheerders, bewoners, recreanten, wandelaars en fietsers. In een aantal grotere natuurgebieden is een systeem van luchtsurveillance ingesteld, zoals op de Veluwe, in Utrecht en in Overijssel. In droge perioden met verhoogd natuurbrandrisico zijn er dan één of meerdere observatievliegtuigen in de lucht met een bemanning die bestaat uit een piloot en een brandweerman 9

als observator. Wanneer vanuit de lucht een natuurbrand wordt gesignaleerd, geeft de bemanning met behulp van GPS de plaats ervan aan de meldkamer door. Vervolgens geeft zij vanuit de lucht ondersteuning aan de brandweervoertuigen die de natuurbrand ter plaatse bestrijden. Wereldwijd zijn er diverse technologische systemen beschikbaar voor de detectie van natuurbranden die gebruikmaken van andere detectietechnieken dan luchtsurveillance. Deze zijn echter nog niet praktisch inzetbaar in de operationele werkprocessen van de meldkamer.

8

Hoe ontwikkelt een natuurbrand zich?

Een natuurbrand ontwikkelt zich vaak volgens het zogenoemde laddereffect: een brand begint in lage vegetatie (bijvoorbeeld heide) en klimt daarna naar boven in de hogere vegetatie. Eerst brandt de ondergroei, die stralingswarmte veroorzaakt. Het omringende brandbare materiaal verliest daardoor vocht en vat sneller vlam. Steeds meer brandbaar materiaal begint te smeulen en vliegt in brand. In lage vegetatie krijgt de wind vat op de vlammen en kan de brand zich verder verspreiden. In een bos kunnen de vlammen zich verder omhoog verspreiden via lage takken van struiken en droge schorsdelen van bomen. De brand krijgt nu voldoende warmte om zich verder uit te breiden. Een beschrijving van kroonvuur is te vinden bij vraag 3. Het Nederlands Instituut Fysieke Veiligheid (NIFV) ontwikkelt een simulatiemodel voor natuurbrandverspreiding, samen met de veiligheidsregio’s op de Veluwe, GEODAN en Efectis Nederland. Het model berekent de verspreiding van een natuurbrand voor de verschillende vegetatietypen en terreinomstandigheden in de Nederlandse situatie. 10

Het model draagt bij aan een optimale voorbereiding op een natuurbrand en geeft meer inzicht in de mogelijkheden om natuurbranden te voorkomen, te beperken en te bestrijden. In 2012 komt dit model beschikbaar voor heidegebieden in Nederland. Vanaf 2013 zal een start worden gemaakt met het doorontwikkelen en testen van dit model voor vegetatietypen in duingebieden, bossen en veengebieden in samenwerking met de brandonderzoekers van brandweer en politie (zie vraag 2).

9

Wanneer is het risico op natuurbranden het grootst?

Het natuurbrandseizoen in Nederland loopt van januari tot en met oktober, wanneer er sprake kan zijn van risico op natuurbranden als gevolg van droogte. Een aantal factoren speelt hierbij een rol: • Jaargetijde: in de winter en het vroege voorjaar zijn de sapstroom van de vegetatie en de bladgroei nog niet op gang gekomen. De vegetatie is relatief droog en brandbaarder dan de rest van het jaar. • Luchtvochtigheid: wanneer de luchtvochtigheid laag is, verdampt de vegetatie meer vocht, droogt sneller uit en is daardoor brandbaarder. • Soort begroeiing: heide en grassen zijn gemakkelijk brandbaar in droge perioden, omdat ze snel opwarmen door hun kleine brandstofinhoud ten opzichte van een relatief grote oppervlakte. Naaldbos is doorgaans brandbaarder dan loofbos, omdat loofbos meestal een koeler en vochtiger microklimaat heeft dan naaldbos. Bovendien bevatten naaldbomen brandbare harsen. Veen is ook brandbaar als het uitdroogt, bijvoorbeeld door een lage grondwaterstand.

11

• Temperatuur en zoninstraling: een combinatie van hoge temperatuur en blootstelling aan de zon vergroot het risico op natuurbranden, omdat bodem en vegetatie daardoor sneller uitdrogen. • Wind: bij hogere windsnelheden drogen vegetatie en materiaal dat op de grond ligt sneller uit en kan een eenmaal ontstane natuurbrand zich sneller verspreiden. Wind is een belangrijke aanjager van natuurbranden. Deze factoren worden onder andere met behulp van meetstations bepaald.

10 Op welke wijze wordt over het risico op natuurbranden gecommuniceerd? In een aantal veiligheidsregio’s wordt het actuele risico op natuurbranden bijgehouden met behulp van een kleurcodering. Deze wordt weergegeven op www.natuurbrandgevaar.nl. Deze website informeert publiek en media over het actuele risico op natuurbranden. Ook diverse natuurbeheerders, recreatieondernemers en gemeenten verwijzen naar deze website. Er zijn nog grote verschillen in de wijze waarop wordt gecommuniceerd over het risico op natuurbranden. Landelijk wordt het belang van een eenduidige waarschuwing en risicocommunicatie onderkend. In oktober 2012 is de Landelijke Natuurbrand Boodschap 2013 vastgesteld. Het doel van dit landelijke plan voor risicocommunicatie over natuurbranden is tweeledig: het risicobewustzijn én de zelfredzaamheid van natuurgebruikers, ondernemers en beheerders verhogen.

12

Op Europees niveau wordt ook gecommuniceerd over het risico op natuurbranden. Besloten is dat Nederland te zijner tijd aansluit bij de Europese classificatie die daarvoor gebruikt wordt: de Fire Danger Forecast van EFFIS, European Forest Fire Information System. Tot die tijd blijft de gebruikte classificatie op www.natuurbrandgevaar.nl leidend.

11 Hoe wordt een natuurbrand bestreden? Een natuurbrand vergt een goede samenwerking tussen brandweer, gemeenten, Defensie, terreinbeheerders, recreatieondernemers, boeren, loonwerkbedrijven, politie en de geneeskundige hulpverlening. Dit wordt gecoördineerd door de veiligheidsregio. Bij grote natuurbranden worden alle beschikbare middelen op het gebied van brandbestrijding ingezet om grote en ongewenste schade te voorkomen: brandweervoertuigen, luchtverkenning, watertransport en helikopterblussing. Veiligheidsregio’s met uitgestrekte natuurgebieden, zoals het Veluwemassief, de Utrechtse Heuvelrug en de Sallandse Heuvelrug, beschikken over gespecialiseerde natuurbrandbestrijdingsvoertuigen.

Deze voertuigen hebben onder andere een extra grote watertank, vier- tot zeswielaandrijving en zijn zo ingericht dat ze al rijdend een natuurbrand kunnen blussen. Aangezien terreinbeheerders hun gebied op hun duimpje kennen is nauwe samenwerking tussen brandweer en terreinbeheerders bij natuurbestrijding cruciaal, zowel in de voorbereidende fase als tijdens de brandbestrijding. Het is van groot belang om gegevens tijdig en eenduidig uit

13

te wisselen. Dit gaat met name over de aanwezigheid van mensen in het gebied, kwetsbare gebieden en objecten, de beschikbaarheid van bluswater en de bereikbaarheid, toegankelijkheid en ontsluiting van het natuurgebied. Bij grote natuurbranden wordt gebruik gemaakt van bijstand van hulpdiensten uit andere veiligheidsregio’s of zelfs grensoverschrijdend, bijvoorbeeld bijstand door brandweerkorpsen uit België en Duitsland. Ook agrarische bedrijven leveren ondersteuning, bijvoorbeeld door de inzet van giertanks. Afhankelijk van de aard van de natuurbrand en de ernst van de situatie levert Defensie capaciteit en ondersteuning: materieel, grondtroepen en blushelikopters die een zogenoemde Fire Bucket dragen. Dit is een grote containerzak die gevuld is met water en een inhoud heeft van 2500 liter of 10.000 liter, afhankelijk van het type helikopter. De interregionale bijstand bij de bestrijding van natuurbranden vergt de nodige afstemming en voorbereiding tussen de brandweer, veiligheidsregio’s en de Koninklijke Luchtmacht. Dit wordt landelijk gecoördineerd door het Landelijk Operationeel Coördinatiecentrum (LOCC) in samenwerking met de Veiligheidsregio Noord- en Oost-Gelderland (VNOG) en de Veiligheidsen Gezondheidsregio Gelderland-Midden (VGGM) voor de inzet van het blusheliteam. Het LOCC coördineert ook grensoverschrijdende samenwerking zoals de inzet van het Nederlandse blusheliteam bij de grote natuurbrand op de Kalmhoutse heide (2011) in België net over de grens bij Woensdrecht. In het buitenland worden ook andere manieren (dan blussen met water) gebruikt om natuurbranden te stoppen of onder controle te krijgen, zoals het gebruik van vuurzwepen, brandgangen (fireline) en tegenbranden (backfire). Met vuurzwepen kun je branden in lage vegetatie met de hand uit slaan. Een fireline is een pad dat gemaakt wordt door alle brandstof weg te hakken en schrapen (handmatig of met een bulldozer), waardoor er alleen kale grond of gesteente overblijft. Als de brand het pad bereikt, dooft de brand door gebrek aan brandstof. Deze techniek biedt de brandbestrijders bovendien een veiligere plek om hun werk te doen. Tegenbranden (backfire) is een techniek waarbij een gecontroleerde brand wordt aangelegd om vegetatie alvast weg te branden. Daardoor dooft de ongecontroleerde brand uit bij gebrek aan verdere brandstof. Backfires worden doorgaans vanaf nieuw gemaakte of bestaande brandgangen uitgevoerd, en vanaf wegen en paden. Het is een techniek die een specialistische opleiding en regelmatig realistisch oefenen vereist en die niet in Nederland wordt toegepast. Er zijn vraagtekens bij de mate waarin deze techniek veilig kan worden toegepast in ons land. Dit heeft vooral te maken met de diverse gebruiksfuncties van onze natuurgebieden. 14

12 Wat wordt er gedaan aan het verminderen van natuurbrandrisico’s? Risicobeheersing van natuurbranden heeft in ons land een aantal jaren weinig aandacht gehad, maar staat weer sterk in de belangstelling als gevolg van recente incidenten. Diverse organisaties werken samen in het landelijk werkprogramma Natuurbranden 2012-2016 aan maatregelen die moeten leiden tot minder risico’s en een kleinere impact van natuurbranden. Hierbij profiteren zij van de kennis die de afgelopen decennia is opgebouwd in Nederland en andere landen zoals Groot-Brittannië, de Verenigde Staten, Canada, Australië, Portugal, België en Duitsland. Er zijn diverse maatregelen die kunnen worden toegepast. Risicocommunicatie en voorlichting maken mensen bewust van onveilig gedrag in natuurbrand­ gevaarlijke perioden. Gemeenten kunnen een stookverbod afkondigen in droge perioden met behulp van de Algemeen Plaatselijke Verordening. Brandstichting kan worden teruggedrongen door onderzoek te (laten) doen naar de oorzaak van de natuurbrand (zie vraag 2) en de dader op te sporen. Snelle detectie van een natuurbrand zorgt ervoor dat deze tijdig kan worden bestreden. Andere maatregelen komen ter sprake bij de vragen 13 tot en met 15.

15

In het algemeen is het raadzaam om bij het ontwikkelen van maatregelen op het gebied van natuurbrandpreventie en zelfredzaamheid gebruik te maken van internationale ervaringen. Goede voorbeelden hiervan zijn te vinden op de websites www.firewise.org en www.firesmartcanada.ca. Andere kennisbronnen zijn te raadplegen via de website www.infopuntnatuurbranden.nl. Ook is het interessant om gebruik te maken van praktijkervaringen zoals in het verleden in ons land werden toegepast en deze te vertalen naar de context van onze huidige samenleving. Hierbij valt te denken aan de herintroductie van brandsingels met minder brandbare boomsoorten (zoals berk), het gebruikmaken van stuifzandgebieden met een strategische bufferfunctie en de herintroductie van brandgangen in een vorm die ecologisch en landschappelijk aantrekkelijk is.

13 Wat doen beheerders en eigenaren van natuur­terreinen aan het voorkomen en beperken van natuurbranden? Nederland telt een groot aantal bos- en natuureigenaren, variërend van particuliere grondeigenaren met een paar hectare grond tot grote natuurorganisaties met grote natuurgebieden. De mate waarin zij maatregelen treffen op het gebied van natuurbranden varieert. Het Bosschap, het platform voor alle bos- en natuureigenaren, heeft daarom een advies opgesteld voor alle eigenaren met daarin adviezen over risicobeheersing van natuurbranden. Dit praktijkadvies is te vinden op www.bosschap.nl en op www.natuurportal.nl.

16

De belangrijkste adviezen van het Bosschap zijn: • Zorg voor goede contacten tussen de natuurterreineigenaren en de brandweer en oefen regelmatig samen. • Inventariseer samen met de brandweer de brandrisico’s in het natuurterrein en bepaal welke maatregelen nodig zijn om natuurbranden te voorkomen en te beperken. • Zorg voor een goede toegankelijkheid van het natuurterrein voor de hulpdiensten. Organiseer dat tijdens de bestrijding van een natuurbrand gidsen meerijden op blusvoertuigen. Verken jaarlijks het natuurterrein samen met de brandweer in een brandweervoertuig, zodat actuele wijzigingen bekend zijn. Maak bij hekken gebruik van gelijksluitende sloten, die eenvoudig met één sleutel te bedienen zijn. Breng nummering aan bij waardevolle gebouwen en objecten, en geef deze informatie door aan de brandweer.

• Zorg voor voldoende bluswater door samen met de brandweer de bluswatervoorzieningen in en nabij het natuurterrein te inventariseren. Breng daarbij in beeld welke boeren en loonwerkers ondersteuning kunnen leveren bij de aanvoer van bluswater. • Neem maatregelen die bijdragen aan natuurbrandpreventie. Denk daarbij aan maatregelen die de hoeveelheid brandbare stof op strategische locaties in risicovolle gebieden beperken. Een voorbeeld is het maaien of verwijderen van vegetatie, brandbaar strooisel en top- en takhout in een strook van 10-20 meter rond picknick- en parkeerplaatsen en langs drukbezochte paden en wegen. • Signaleer onveilig gedrag van mensen en spreek deze mensen hierop aan. Regel extra toezicht in brandgevaarlijke perioden. 17

14 Hoe kunnen recreatieondernemers zich voorbereiden op een natuurbrand? Recreatieondernemers wordt geadviseerd om in overleg met de brandweer een risicoanalyse van hun eigen terrein te maken. Zij kunnen dan het bestaande ontruimingsplan aanpassen ter voorbereiding op natuurbranden. Ook kunnen zij advies inwinnen van collega-ondernemers en regiomanagers van de RECRON en de ANWB. Deze organisaties zijn al actief zijn op het gebied van natuurbrandveiligheid in recreatiegebieden; zij geven handige tips en ontwikkelen praktische instrumenten voor recreatieondernemers, zoals het bedrijfsnoodplan.

Verder zijn er veel ervaringen opgedaan in het project ‘Pilot Zelfredzaamheid bij natuurbranden - Veluwe’. Op de website www.gelderland.nl/natuurbranden zijn de dvd en de eindrapportage van dit project te downloaden. Inmiddels zijn er ook elders in den lande dergelijke projecten georganiseerd, zoals bijvoorbeeld in Drenthe. Eén van de leerpunten is dat het belangrijk is om te oefenen met het ontruimen van een recreatieterrein met gasten. Het ontruimen van een recreatieterrein is immers veel tijdrovender en complexer dan het ontruimen van een gebouw. Een ander leerpunt heeft betrekking op het managen van verwachtingen. Zo blijken veel recreatieondernemers te veronderstellen dat bij een naderende natuurbrand de brandweer hen komt ontruimen. De realiteit is dat de brandweer juist op andere locaties bezig is om met man en macht de natuurbrand zo te bestrijden, dat deze het recreatieterrein niet bereikt. 18

Ook zal het enige tijd duren voordat de politie en gemeente zijn opgeschaald. Dat betekent dat recreatieondernemers in de eerste fase van de ontruiming van hun recreatieterrein vooral op de eigen zelfredzaamheid zijn aangewezen.

15 Wat kunnen mensen zelf doen om voorbereid te zijn op een natuurbrand? Een gewaarschuwd mens telt voor twee. Wees u bewust van het risico van natuurbranden in de omgeving waar u woont, werkt en recreëert. Een woning of gebouw met een rieten kap (ook geïmpregneerd riet) is brandbaarder dan een woning of gebouw met dakpannen. En brandgevaarlijke situaties kunnen zich ook voordoen in een tent, stacaravan of recreatiewoning. Het helpt als u daarop voorbereid bent. Algemene tips voor bewoners, recreanten en kampeerders: • Leer uw kinderen over brandveiligheid. Maak hen bewust van de gevaren van een natuurbrand. • Zorg dat het alarmnummer 112 zichtbaar is op strategische plekken. • Raadpleeg in droge perioden de website www.natuurbrandgevaar.nl om op de hoogte te zijn van het actuele natuurbrandrisico in het natuurgebied waar u zich bevindt. • Rapporteer risicovolle situaties die tot een natuurbrand kunnen leiden aan de gemeente of de politie. • Verken vluchtroutes en plan verschillende vluchtwegen, die u vanuit uw huis, werkplek, caravan of recreatiewoning tot buiten het bos- of natuurgebied leiden. Bedenk daarbij welke vervoermiddelen u tot uw beschikking hebt. Houd rekening met een vluchtroute te voet.

19

• Bespreek het risico van natuurbranden met uw medebewoners, collega’s, gasten en buren. Overweeg hoe u kunt samenwerken. Bedenk hoe u mensen met speciale behoeften, zoals kinderen, ouderen of personen met een handicap, kunt helpen in risicovolle situaties. • Bewoners: zorg ervoor dat uw woonhuis en bijgebouwen gemakkelijk bereikbaar zijn voor brandweervoertuigen. Zorg ervoor dat er zo weinig mogelijk risicovolle vegetatie is in de directe omgeving van uw woning met bijgebouwen. Houd dak en dakgoten vrij van afgevallen blad en naalden om te voorkomen dat deze gaan smeulen en in brand raken door vliegvuur. Onderzoek heeft uitgewezen dat dit bij natuurbranden een groter risico vormt voor het afbranden van woning en bijgebouwen dan de blootstelling aan de hitte van een natuurbrand zelf (zie www.firewise.org). Wanneer u op pad gaat in een natuurgebied: • Raadpleeg bij het betreden van het natuurgebied de informatieborden voor de plattegrond met de aanduiding van uitvalswegen en eventuele veiligheidsinstructies. • Zorg dat u zich goed oriënteert op wegen en paden. Bij voorkeur hebt u een gedetailleerde kaart van het gebied bij de hand. Zoek in geval van onraad zoveel mogelijk de hoofdroutes op. • Zorg dat u tijdens uw verblijf in het natuurgebied een opgeladen mobiele telefoon bij de hand hebt, zodat u in geval van onraad de meldkamer kunt waarschuwen en kunt aangeven waar u zich bevindt. • Houd er rekening mee dat er geen netwerkdekking kan zijn van het mobiele telefoonverkeer in het natuurgebied waar u op dat moment bent. • Wees alert op verdachte situaties en meld die bij de terreineigenaar of een hulpdienst (bij spoedeisende/levensbedreigende situaties 112, anders 0900 8844 ) • Ziet u rookontwikkeling? Bel 112 en breng u zelf in veiligheid (weg van het vuur) en houd daarbij de windrichting en rookontwikkeling nauwlettend in de gaten. Als u vuur ziet en op een heuvel loopt, denk eraan dat heuvelopwaarts vuur zich sneller verspreidt dan heuvelafwaarts. • Probeer een route te volgen die u zo snel mogelijk uit het bos- of natuurgebied leidt. Bij acuut gevaar: overweeg om te ‘schuilen’ in ondiep water of op grote lege vlaktes waar geen vegetatie is (zoals bijvoorbeeld stuifzand).

20

Wanneer u in een tent, caravan of recreatiewoning verblijft: • Caravan of vouwwagen uit de stalling? Laat eerst de gasleidingen en brandblusser controleren en vervang deze zo nodig. • Informeer bij de receptie van een camping of recreatieverblijf naar het vluchtplan en de veiligheidsinstructies die voor het recreatieterrein gelden. • Maak geen open vuur (bijvoorbeeld BBQ of vuurkorf) in een droge periode. • Houd tentdoek, gordijnen, papier en andere makkelijk brandbare materialen op veilige afstand van kook- en verwarmingstoestellen en zorg voor voldoende ventilatie. • Een brand begint klein. Met een emmer water die u klaar heeft staan kunt u een beginnende brand blussen. Bij uw kampeeruitrusting hoort een brandblusser, bedenk wel dat deze maar beperkte tijd kan blussen. Probeer de brandhaard zo dicht mogelijk te benaderen en spuit met korte stoten. • Doof sigaretten goed. Gooi glas altijd in een prullenbak of neem het mee. Parkeer uw auto (met hete katalysator) niet in droog gras. Denk ook aan gebruikte kolen van de barbecue of tuinafval (in verband met broei) etc. • Ontstaat er brand op de camping? Bel 112, verwijder gasflessen uit de omgeving van de brand en meld de brand bij de receptie of de portier.

21

• Volg bij ontruiming en evacuatie van camping of recreatiepark zo veel mogelijk de instructies van de campingeigenaar, bedrijfshulpverleners, hulpdiensten en politie. Help mensen die extra hulp nodig hebben om het natuurgebied zo snel mogelijk te verlaten. • Verlaat de camping of het recreatiepark zo snel mogelijk. Neem alleen belangrijke papieren, geld, telefoon of medicijnen mee. Laat uw caravan- of kampeeruitrusting achter, aangezien het meenemen ervan tot aanzienlijke vertraging van de ontruiming of evacuatie kan leiden.

Meer informatie Meer informatie over het onderwerp natuurbranden is te vinden op het Landelijk informatieknooppunt natuurbranden: www.infopuntnatuurbranden.nl

22

Colofon Uitgave van Infopunt Veiligheid, december 2012 Tekst: ir. Alette Smeenk, Veiligheidsregio Noord- en Oost-Gelderland, dr. Cathelijne Stoof, Cornell University, Verenigde Staten, Henk Schuijn BBA, Brandweer Fryslân, ing. Ester Stalenhoef-Willemsen, NIFV Eindredactie: drs. Alexander Heijnen, landelijk programmamanager natuurbranden, Ministerie van Veiligheid en Justitie Beeld: Mathijs Schuijn, Célestine Aerden, Yannick Wauters, Eric Vorstenbosch/AVDD, Topografische Dienst, VNOG, NIFV Deze kennispublicatie is een product van het landelijk Werkprogramma Natuurbranden 2012-2016 en is tot stand gekomen dankzij de bijdragen van de Landelijke Kerngroep Natuurbranden, diverse deskundigen en door de raadpleging van diverse informatiebronnen. De samenstellers hebben de grootst mogelijke zorg aan de inhoud van deze kennispublicatie besteed. Aan de inhoud van deze kennispublicatie kunnen echter geen rechten worden ontleend en de samenstellers aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid die zou kunnen voortvloeien uit de inhoud van deze kennispublicatie. 23

Infopunt Veiligheid Infopunt Veiligheid, onderdeel van het Nederlands Instituut Fysieke Veiligheid (NIFV), is hét centrale vraag- en informatieloket op het gebied van fysieke veiligheid. Beroepsbeoefenaars kunnen hier hun vragen voorleggen aan vakspecialisten. Dat kan telefonisch, per e-mail of via een webformulier. De toegang tot de informatieservice en informatiebemiddeling is laagdrempelig en kosteloos. Actuele dossiers Infopunt Veiligheid biedt ook inzage in een online kennisbank met dossiers die actueel worden gehouden door een redactieteam van kennismakelaars en deskundigen uit de praktijk. U hebt 24 uur per dag toegang tot enkele duizenden kennisdocumenten verdeeld over meerdere kennisgebieden. Een belangrijke kennisbron voor veiligheidsregio’s, hulpverleningsdiensten, landelijke, provinciale en gemeentelijke overheden en organisaties in de vitale sectoren. Kennispartners Om meer doelgroepen van dienst te kunnen zijn en de kennis verder te verbreden, werkt Infopunt Veiligheid samen met kennispartners zoals: het Centrum Industriële Veiligheid (CIV), GHOR Nederland, de Nederlandse Vereniging voor Brandweerzorg en Rampenbestrijding (NVBR) en het Centrum voor ­Criminaliteitspreventie en Veiligheid (CCV). Het informatiepunt wordt ondersteund door een gebruiks­ vriendelijke, interactieve website: www.infopuntveiligheid.nl

Infopunt Veiligheid Kemperbergerweg 783 Postbus 7010 6801 HA Arnhem T 0900 235 112 112 (lokaal tarief) F 026 351 50 51 E [email protected] www.infopuntveiligheid.nl

24

december 2012

Als veiligheid ook úw punt is!