Nanotechnologie GEWIKT ENGEWOGEN

Nanotechnologie GENEWIKT GEWOGEN

www.NanoSoc.be

1

Inhoudstafel Werkwijze

Wat is nanotechnologie

2

Waarom deze brochure

3

Hoe zijn we te werk gegaan

4

Wat leest u in deze brochure

6

Wie zijn onze Partners

7

Domeinen

Nano & gezondheid

9

Meer en betere gezondheidsinformatie: een garantie voor een zorgeloos bestaan? Prikkelen en genezen

10

Nanomatrix

14

Out of control

16

Reacties van het burgerpanel

19

Nano & nieuwe materialen

21

Hoe leiden we de complexiteit van technologie in goede banen? An Inc. Convenient truth

22

Nooit meer solden

25

Oeps, de lucht is vuil

28

Reacties van het burgerpanel

31

Nano & de slimme omgeving

9

21

33

Hoe mens zijn in een netwerk van computers? Nanopuber

34

Opa en oma wonen in de tuin

39

Verzekeringspolis ‘Win for life’

42

Reacties van het burgerpanel

45

33

Inhoudstafel

2

Wat is nanotechnologie NANOTECHNOLOGIEËN ZIJN GEBASEERD OP DE STUDIE EN MANIPULATIE VAN ATOMEN, MOLECULEN EN SUPRAMOLECULAIRE STRUCTUREN.

VAN MATERIALEN OP DE SCHAAL

Mensenhaar is 10.000’n keer dikker Een nanometer (nm) is het miljardste deel van een meter. Ter illustratie: een mensenhaar is nog veel te dik voor de nanoschaal en heeft een doorsnede van 80.000 nm. Een watermolecule meet bijna 0,3 nm.

Geen sciencefiction Op deze geringe schaal vertonen nanodeeltjes bijzondere kwaliteiten. Ze bezitten andere fysische en elektrische eigenschappen en lokken andere chemische reacties uit.

Er bestaan nu al nanotechnologische toepassingen in heel diverse domeinen. Nanomaterialen worden gebruikt in computers en elektronica, in zonnebrandcrème en cosmetica, textiel en coatings, voeding en medische toepassingen, sportartikelen en zuiveringsinstallaties, constructie- en verpakkingsmaterialen, auto’s en legertuig.

Het belang Nanotechnologie is een booming business en zal onze maatschappij grondig veranderen. Dit lokt heel wat vragen uit. Willen we wel meer technologie in ons leven? Welke impact zullen nanotechnologieën hebben op onze gezondheid en op de kwaliteit van ons milieu? Garandeert die technologie ons meer veiligheid of net niet? Zullen nanotechnologieën ons helpen bij een duurzamer gebruik van grondstoffen en energie? Dragen ze bij tot onze autonomie of worden we juist meer afhankelijk van technologie? En wat met onze privacy?

Gewikt en gewogen

Volgens de “Dikke van Dale” nano- als voorvoegsel in namen van maten en eenheden ter aanduiding van het miljardste deel van het in het grondwoord genoemde (10-9) (symb. n): nanobrug, nanofarad, nanogram, nanokelvin, nanometer, nanopascal, nanoseconde l 1926-1950l
3

Waarom deze brochure “Nanotechnologieën voor de Maatschappij van Morgen”, kortweg NanoSoc, is een onderzoeksproject gefinancierd door de Vlaamse Overheid, meer in het bijzonder door het “Instituut voor de aanmoediging van Innovatie door wetenschap en technologie in Vlaanderen” (IWT).

Het project wil inzicht geven in de maatschappelijke veranderingen, die gepaard kunnen gaan met de nieuwste ontwikkelingen op vlak van nanotechnologie.

Hiervoor hebben onderzoekers uit de humane en exacte wetenschappen samengewerkt met een groep “gewone” burgers.

De resultaten van dit onderzoek kunnen nanotechnologen aanzetten om stil te staan bij vragen als:

> Welke richting moet het onderzoek uitgaan? > Hoe springen we om met leemten in onze wetenschappelijke kennis? > Hoe zullen gebruikers en de maatschappij reageren op de nieuwe technologieën?

Burgerpanel: In theorie kan je alles maken met nanotechnologie. Onderzoekers moeten gericht onderzoek doen, op basis van weloverwogen keuzes. Ze moeten de zaken ontwikkelen die echt noodzakelijk zijn voor onze maatschappij en niet vergeten om bij- van hoofdzaken te onderscheiden!

Werkwijze

4

Hoe zijn we te werk gegaan We zijn vertrokken van verhalen. Het zijn geen wetenschappelijk onderbouwde scenario’s, noch pure verzinsels; wel verhalen die een idee geven hoe de toekomst er dankzij nanotechnologie misschien zal uitzien. Deze verhalen bevatten fictieve elementen en borduren tegelijk voort op het wetenschappelijke onderzoek naar nanotechnologie.

> Hoe zijn we tot die verhalen gekomen In totaal zijn een 60 tal Vlamingen - een gemengde groep van nanotechnologen, ambtenaren, sociale wetenschappers en geïnteresseerde burgers – aan de slag gegaan om voor zichzelf enkele verhaaltjes neer te pennen over hoe zij toekomsten met nanotechnologie zien. Er is rond drie verschillende thema’s gewerkt: nano & gezondheid, nano & nieuwe materialen, nano & “slimme omgeving”.

Burgerpanel: Ik vind het zeer positief dat de “maatschappij” van het begin betrokken is. Dat is belangrijk, wil men nieuwe technologieën echt een kans geven. Zelf ben ik ervan overtuigd dat technologie vooruitgang betekent in onze maatschappij. Het is daarom aangenaam te weten dat die maatschappij vooraf zijn zeg heeft mogen doen.

Het NanoSoc-team heeft uit deze vertelsels stellingen afgeleid, zoals deze: ‘Nanotechnologische toepassingen zullen vooral met succes ingezet worden om mensen te beschermen tegen verslechterende milieuomstandigheden, eerder dan om milieuproblemen zelf aan te pakken’. Deze uitspraken zijn dan ter goedkeuring opnieuw voorgelegd aan de groep en uit deze commentaren kon het NanoSoc-team afleiden wat de deelnemers zoal bepalend vinden voor onze “nanotoekomst”. Eén van die factoren was bijvoorbeeld ‘de economische aantrekkelijkheid van nanotechnologie’. Met die ideeën in het achterhoofd hebben de deelnemers vervolgens hun creativiteit de vrije loop gelaten en in kleurrijke tekeningen hun visie op de toekomst afgebeeld. Hierbij was een professionele schrijver aanwezig, die op basis van zijn indrukken enkele verhalen verzonnen heeft. Over elk van die thema’s heeft onze auteur drie verhalen geschreven, dus negen in totaal.

> Waarom per se verhalen We hebben gekozen voor toekomstverhalen en niet voor wetenschappelijke uiteenzettingen, omdat verhalen wetenschappers aanzetten om kritisch na te denken over de keuzes van vandaag. Door de verhalen te laten groeien in dialoog tussen burgers en experts, bevatten ze ook begrippen die vreemd zijn aan het discours van de nanotechnoloog. Zo’n kruisbestuiving kan het debat over nanotechnologie alleen maar verrijken. De inhoud van een verhaal is bovendien nooit onder één noemer te vatten en nodigt dus uit tot discussie en debat. In tegenstelling tot een wetenschappelijke uiteenzetting is een verhaal tenslotte ook toegankelijk voor een breed publiek. Iedereen die het leest, kan zich een eigen mening vormen.

Gewikt en gewogen

Burgerpanel: Zaten hier wel de juiste mensen rond tafel? Uit de aanwezigheid van universitairen meen ik te mogen opmaken dat wetenschappers bereid zijn te luisteren naar de burger. Ik heb helaas geen vertegenwoordigers van de industrie gezien. Misschien zijn ze weggebleven, uit concurrentieoverwegingen. Dat zou kunnen. Desondanks blijft dit een mooi initiatief, ook al vraag ik me af of de resultaten ervan echt wel zullen wegen op wat de industrie doet.

5

> Wat zijn burgerpanels Eén van de doelstellingen van het NanoSoc-project is te achterhalen hoe burgers over nanotechnologie denken. Daarom wilden we uitzoeken wat burgers belangrijk vinden, waar zij waarde aan hechten. Dat was geen makkelijke opdracht, want waarden zijn niet direct observeerbaar. Ze komen maar aan de oppervlakte als mensen handelen en communiceren.

Daarom hebben we gevraagd aan drie panels burgers met heel uiteenlopende sociale achtergronden, om de toekomstige werelden die geschetst worden in de verhalen te “bezoeken” en zich vragen te stellen zoals:

HOE

VOELT HET OM TE LEVEN IN ZO’N NANOTOEKOMST?

HOE

IS HET OM IN ZO’N WERELD KINDEREN TE KRIJGEN, TE WERKEN, ZICH TE VERPLAATSEN, ZICH TE ONTSPANNEN, OUD

OF ZIEK TE WORDEN?

Nano NU >> Kuntswerk -Yota2 van Louis De Cordier, fotograaf - Dann

Een professionele acteur heeft daartoe samen met de burgers een rollenspel opgezet waarbij ze scènes hebben gespeeld uit de verhalen. Terwijl de ene helft van de groep acteerde, observeerde de andere helft en omgekeerd. Aan de “acteurs” en aan de “observatoren” is dan gevraagd om na te denken over wat ze zagen en hoe ze zich daarbij voelden. Het NanoSoc-team heeft die ervaringen vertaald naar waarden en heeft ook gepolst welke waarden volgens de deelnemers onderhevig kunnen zijn aan verandering. Burgerpanel: Wat ik gemist heb, is een vooruitblik op de maatschappelijke relevantie van nanotechnologie. Ik had misschien toch iets meer willen weten over welke mogelijkheden deze technologie zal scheppen om wereldwijde problemen aan te pakken zoals hongersnood, het gebrek aan water, mensen die elke dag moeten strijden om in leven te blijven…

Werkwijze

6

Wat leest u in deze brochure In deze brochure kan u negen verhalen lezen. In de kantlijn staan enkele citaten van de burgerpanels. Zij vertolken de gevoelens, de ervaringen, de waarden en de appreciaties die burgers hebben geuit bij het lezen en bediscussiëren van de verhalen.

Nadien volgt ook telkens een aparte rubriek met “reacties van het burgerpanel”. Daarin worden alle bedenkingen kort en krachtig samengevat.

Ofschoon altijd wordt aangenomen dat Jan Modaal niet openstaat voor nieuwe technologieën, blijkt uit ons onderzoek precies het tegenovergestelde. Een doorsnee burger is heel goed in staat om met zin voor nuance zijn gevoelens ten opzichte van nieuwe ontwikkelingen – meestal een mengeling – te uiten. g g van enthousiasme en bezorgdheid g

Behalve onze burgerpanels hebben ook drie groepen nanotechnologen nanote zich nanotoekomsten verbeeld en er zich in ingeleefd. Zodra Zodr we rond zijn met het verwerken van die gegevens, brengen we een andere and brochure uit.

Wij hopen alvast dat deze brochure u stof tot nadenken mag geven. Veel leesplezier !

STAPPEN IN ONS ONDERZOEK stap 1: verbeelding van nanotoekomsten in verf en verhaal

Het NanoSoc-team

stap 2: inleefsessies met burgers stap 3: verbeelding- en inleefsessies met nano-wetenschappers stap 4: stakeholders toetsen hun agenda’s aan nieuwe vragen stap 5: integratie van de “geleerde lessen” in een oefening van strategische onderzoeksplanning

Gewikt en gewogen

7

Wie zijn onze Partners

Gefinancierd door het “Instituut voor de aanmoediging van Innovatie door wetenschap en technologie in Vlaanderen” (IWT).

Nanotechnologieën houden, net als alle nieuw opkomende technologieën, beloftes en gevaren in. Met het NanoSoc-project willen wij de mogelijkheden onderzoeken om in Vlaanderen hierover reflectie op gang te brengen. In de eerste plaats in middens van onderzoekers zelf, werkzaam in instituten, universiteiten of bedrijven. Verder ook in een open communicatie met overheden en burgers. We verwachten dat een dergelijk reflectieproces onderzoeksgemeenschappen zal helpen om bewust rekening te houden met bezorgdheden en verwachtingen die leven in de samenleving.

U NIVERSITEIT A TNWERPEN

U NIVERSITEIT A NTWERPEN

K.U.L EUVEN

IMEC

De onderzoeksgroep Technology Assessment (TA) van de Universiteit Antwerpen onderzoekt het samenspel tussen maatschappelijke verandering en de dynamiek van wetenschap en technologie. In het NanoSoc project wil de groep visies op en keuzes voor een toekomst met nanotechnologieën zichtbaar maken. Ze doet daarvoor beroep op kennis en verbeelding van zowel ontwikkelaars als gebruikers van nanowetenschap en -technologie. De TAgroep hoopt op die manier reflectie en debat op gang te brengen over behoeften en alternatieve technologiepaden in dit domein.

EMAT, als elektronenmicroscopie groep, werkt al jaren met nanomaterialen en poogt het belang van die nanomaterialen op een begrijpelijke manier over te brengen aan de burger. Als wetenschappers zijn we ons bewust van de enorme mogelijkheden en vernieuwende impact van de nanomaterialen voor de moderne technologie. In parallel bestuderen we het effect van de verspreiding van nanodeeltjes in de lucht. Via NanoSoc vinden we een medium om de communicatie met de burger aan te gaan en een “win-win” situatie te creëren.

Prof. Dr. Johan De Tavernier en ir. Johan Evers vertegenwoordigen het Centrum voor Wetenschap, Technologie en Ethiek in het NanoSoc consortium. Dit centrum van de K.U.Leuven wil via debat en onafhankelijk onderzoek de maatschappelijke en ethische reflectie over nieuwe ontwikkelingen in wetenschap en technologie stimuleren door te laten zien welke dynamiek ze teweeg brengen en hoe ze straks ons dagelijkse leven zullen bepalen. Met dit project wil CWTE vanuit ethische hoek een bijdrage leveren in het verkennen en duiden van belangrijke maatschappelijke en ethische vragen die nanotechnologie ongetwijfeld in de nabije toekomst zal opwerpen.

IMEC draagt bij tot het NANOSOC project met een reflectie over de twee wetenschappelijke casussen “bio op chip” en “slimme omgeving”. Het is de bedoeling een beter inzicht te verwerven in de impact die de verspreiding van nanotechnologie zal hebben op de wijze waarop wetenschap en technologie door de brede maatschappij gepercipieerd worden. Tevens zal worden onderzocht hoe de onderzoeksagenda’s van IMEC beter kunnen afgestemd worden op de huidige maatschappelijke prioriteiten.

Werkwijze

8

Bio-on-Chip Gewikt en gewogen

9

Nano & gezondheid Meer en betere gezondheidsinformatie: een garantie voor een zorgeloos bestaan? Het onderzoek naar medische nanotechnologie staat nog in de kinderschoenen. Maar er beweegt heel veel. Nu al behandelt men Parkinson-patiënten met diepe hersenstimulatie, krijgen diabetespatiënten een insuline-implantaat, of is instant screening van bloedstalen met behulp van speciale chips mogelijk. In de nabije toekomst zullen bijvoorbeeld ‘hartcellen-op-chip’ de ontwikkeling van gepersonaliseerde medicijnen toelaten. Op nano-partikels die kankercellen in het lichaam zullen bestrijden, dienen we nog even langer te wachten.

Bio-on-chip technologie maakt een koppeling tussen biologische (proteïnen, DNA, cellen, weefsel, …) en micro- of nano-elektronica. Via deze koppeling kan informatie uitgewisseld worden in twee richtingen. Een bio-on-chip sensor vertaalt biologische veranderingen in een elektrisch signaal. Zo kan men de aanwezigheid detecteren van bepaalde stoffen of van activiteit in een staaltje (bijvoorbeeld, water of lucht) of in het lichaam. Een bio-on-chip actor vertaalt een elektrisch signaal in een biologisch effect. Denk daarbij bijvoorbeeld aan implanteerbare insuline-pompjes, een pacemaker voor het hart of aan een vorm van hersenstimulatie.

Wat de promotoren van deze technologieën drijft, is de zoektocht naar nieuwe toepassingen die ons helpen bij het waken over onszelf, onze naasten en onze omgeving. Het gaat om applicaties die toelaten de eigen gezondheid en die van onze dierbaren op te volgen en te verbeteren.

Ontwikkelingen met betrekking tot bio-on-chip spelen in op onze hang naar zorgeloosheid en op bredere maatschappelijke ontwikkelingen, zoals: > een toenemende individualisering, waarbij mensen meer controle willen over het eigen lot en leven. Deze evolutie gaat samen met een afnemend vertrouwen in de capaciteiten van overheden, instituties en experts. Wij willen liever zelf beslissingen nemen en ons leven naar eigen goeddunken inrichten; > een groeiende aandacht voor gezondheid en, daarmee gepaard gaand, een toenemende commercialisering van “gezondheid” dat tot een product verwordt.

Deze ontwikkelingen kunnen ook bestaande tendensen versterken, zoals: > wat sommige sociale wetenschappers benoemen als “georganiseerde onverantwoordelijkheid”. Omdat er zoveel actoren ingrijpen in die keten van monitoring, diagnose, opvolging en interventie wordt het onduidelijk wie nu verantwoordelijk is voor eventuele fouten.

Bio-on-chip-toepassingen zullen moeten voldoen aan enkele technologische vereisten:

> betrouwbaar, > complex (er is meer wisselwerking tussen verschillende toepassingen), > snel, efficiënt en accuraat (in het doorgeven van informatie), > persoonlijk (toegespitst op de eigenheid van elk individu), > menselijk (gezondheidsadviezen worden bijvoorbeeld audiovisueel doorgegeven), > invasief (geïntegreerd in het lichaam).

Nano en gezondheid

10

Prikkelen Prikkele 

en genezen

Els heeft een neus voor mode. Ze is Europees inkoopver-

antwoordelijke voor een internationaal bedrijf dat sportartikelen en –kleding verdeelt. Els en Marie lijden aan dezelfde spierziekte. Els gaat haar ziekte te lijf met de meest geavanceerde technologieën, waaronder ingeplante biochips. Die houden de lichaamstoestand van Els permanent in de gaten en sturen gegevens door naar hooggekwalificeerde artsen. Marie is deeltijds telefoniste en kan zich die technologie niet veroorloven. Zij valt terug op een door de overheid aangeboden basispakket “gezondheidszorg voor chronische zieken”. Daarvoor moet ze drie keer per weeknaar Antwerpen.

‘Misschien moet ik die elektroden toch maar laten inplanten’, denkt Els. elektroden die ze de avond tevoren op haar lichaam had gekleefd. Ze hebben haar spieren vannacht gestimuleerd. Dankzij een krachtige slaappil – anders zou ze wakker worden van de tinteling – heeft ze niettemin goed geslapen. ‘Misschien moet ik die elektroden toch maar laten inplanten’, denkt Els. ‘De artsen van Drémusco.com beweren dat ze al zo minuscuul geworden zijn, dat je ze gewoon kan inspuiten. Maar ja. Volgens die van Muscleflex Inc. zijn uitwendige stimulatoren nog altijd het best. Wie moet ik nu geloven?’

Parameters van dit scenario Een anticiperende overheid stimuleert het onderzoek naar nieuwe medische toepassingen van nanotechnologie en zorgt tegelijk voor basisgezondheidszorg.

Voor Els onder de douche stapt, kijkt ze even in de spiegel. Met haar Er is sociale ongelijkheid, want wie zich de nieuwe technologie niet kan veroorwijsvinger raakt ze het loven, valt noodgedwongen terug op het basispakket. kleine touchscreen aan. Haar spiegel verandert in Omdat de nieuwste technologie nog experimenteel is, is ze niet altijd betrouween computerscherm. ‘De baar. meetresultaten van voorbije nacht, geïnterpreteerd door Dr. Laurent Dessin, Drémusco.com, Parijs’, leest ze. Onwillekeurig betast ze even haar linkervoorarm, 6u30 Marie wordt gewekt door het ochtendnieuws: ‘Het waar de meetchip van Drémusco.com ingeplant is. Elk uur Congolese parlement heeft gisteravond bevestigd dat de zendt die een batterij gegevens naar een medisch centrum 24-jarige dochter van de onlangs verongelukte president van Drémusco.com tegen Parijs: bloeddruk, suikergehalte, Joseph Kabila, mevrouw Sifa Kabila, haar vader tijdelijk melkzuur, afbraakproducten, spiereiwitten, C-reactief proopvolgt als nieuwe president van de Republiek Congo. Nieuteïne. Drémusco volgt haar medische toestand nauwgezet we verkiezingen worden georganiseerd …’ Even dommelt op en stuurt haar zelfs dieet- en medicatieadvies. Tegelijk Marie weer in, maar dan herinnert ze zich haar afspraak worden de elektroden op haar spieren aangestuurd. om acht uur op het Provinciaal Instituut voor Chronische Aandoeningen (PICA). Het is ruim een uur rijden naar Antwerpen en ze moet nog stalen nemen: ochtendurine in een Vroeger moest Els minstens twee uur per dag fysieke oefepotje, bloeddruppels op een strip, speeksel in een buisje. ningen doen. Nu gebeurt de spierstimulatie vanzelf, ’s ‘Dan nog douchen, ontbijten en de auto in’, zucht ze. ‘Zou nachts of tijdens een zeldzame pauze overdag. Dat spaart ik toch niet beter verhuizen en dichter bij het PICA gaan tijd uit. Zo vond ook de multinational die Els in dienst heeft. wonen’, denkt ze bij zichzelf. Haar talrijke tripjes naar ontwerpafdelingen in Parijs, Milaan en Londen interfereerden al te vaak met de fysieke training. Helemaal problematisch werd het als Els op ronde 7u15 Els zit rechtop in bed en verwijdert omzichtig de moest langs productiecentra in Afrika. Gewikt en gewogen

Ze tikt een tweede keer het touchscreen aan en daar verschijnen de cijfers van Muscleflex Inc. Vannacht zijn haar kuitspieren gestimuleerd, anderhalf uur lang. Geen wonder dat die stram aanvoelen. ‘Even ‘Het monitoren van een ziekte geeft een kijken naar hogere kwaliteit aan het leven. Het mohet dieetadnitoren schept de mogelijkheid om meer vies van Musaandacht aan andere zaken te geven.’ cleflex. Lap, daar heb je het weer. De artsen van Muscleflex beweren dat ik foliumzuur moet innemen, Drémusco zegt dat ik de volgende drie dagen van de folium moet afblijven.’

8u02 Marie stapt door de automatische draaideur van het Provinciaal Instituut. Ze hijgt, want het was druk op de baan en er was geen plaats meer op de parking van het Instituut. Ze heeft elders moeten parkeren en bijna 400 meter te voet afgelegd. Niet simpel voor iemand met een spierziekte. Maar aan de receptie wordt ze op een brede glimlach onthaald: ‘Dr. Antoons en de kine wachten al op u. Laat uw staaltjes maar hier, dan breng ik ze alvast naar het lab’. De receptioniste neemt de zakjes en potjes met urine, bloedstrips en speeksel en spoedt zich naar de lift. Onwillekeurig werpt Marie een blik op het bord naast de lift. Er staat ‘Diagnostisch Laboratorium – tweede verdieping’. Tijdens de opendeurdag van het Instituut was Marie een kijkje gaan nemen in het lab: geen gigantische ruimte met in het wit geklede laboranten, maar een kamer met één lange tafel volgestouwd met apparaten. Kleine robotarmen spoedden zich van het ene apparaat naar het andere en spoten her en der stalen in. Amper had de laborante de stalen bloed, urine en speeksel op de tafel gezet of de robotarmen grepen ze vast. ‘Uit één druppel bloed kunnen deze toestellen duizenden parameters aflezen’, zei ze routineus. ‘Alles gebeurt volautomatisch en veel sneller dan vroeger’. Dankzij de lab-on-chip-technologie, waarin het Instituut met steun van de overheid had geïnvesteerd, konden ze veel meer stalen verwerken in een veel kleinere ruimte.

11

‘U vindt dr. Antoons in consultatieruimte 4’, hoort Marie de recepti8u15 Els neemt de Thalys bis in Antwerpen. Over ruim een uur oniste nog roepen voor de liftdeur zich sluit. Marie kan het verloop moet ze in Paris Nord zijn, want om tien uur staat er al een vervan deze ochtend al voorspellen: een kort gadering gepland met een creative director van gesprek met de dokter, een half uur kieen modehuis. nesitherapie met Peter, een uur gezaKijken welke ‘Els krijgt feedback onder de vorm van menlijke motorische revalidatie, een lijnen die ja of nee, oké of niet oké, groen of rood. uur zwemmen, vervolgens overloopt in ontwerp Marie krijgt feedback van haar dokter, de dokter alle meetresultaten, dan heeft! Op de vrienden en lotgenoten. Met feedback weer een uur relaxatie en elektrothetrein laat bedoel ik ondersteuning, bijsturing en rapie, een gesprek met de diëtiste voor ze haar blik support. Meer woorden, meer uitleg.’ de volgende twee dagen en afsluitend glijden over een doktersvisite waarbij haar medicahaar pertie voor die dag wordt vastgelegd. En sonal comdan weer aan ‘t werk! municator. Misschien zijn er nog nieuwe adviezen binnengekomen van Drémusco of Muscleflex? Beide partijen zijn er nog altijd niet uit of ze nu foliumzuur zouden aanraden of niet. In ieder geval suggereert Drémusco dat ze het debiet van haar onderhuidse chip voor de enzymtherapie mag verlagen tot 200 eenheden per dag. Aan dat tempo zal het medicijnreservoir pas over vier weken leeg zijn.

Els volgt het allernieuwste programma van Drémusco, met de nieuwste chip, de beste medicijnen en het kruim van de Franse artsen en professoren. Dat kost natuurlijk een bom geld, maar ‘Chips behandelen onze ziekte, maar het modebedrijf betaalt de faczonder begrip te tonen. Het is belangrijk tuur. Met plezier, want haar om met mensen te kunnen praten over de baas wil zijn talentvolle ingevolgen van onze ziekte. Je moet niet alkoopdirecteur niet kwijt. Als Els leen de ziekte behandelen, maar de hele zich driemaal per week in het persoon.’ ziekenhuis had moeten aanbieden, was ze trouwens nooit zover geraakt. Soms voelt ze zich wel een proefkonijn, want sommige toepassingen zijn nooit eerder uitgetest. Een keer is het echt fout gelopen. Een chip van Drémusco had een berekeningsfout gemaakt en daardoor kreeg Els een bijna fatale combinatie van pijnstillers en spierversterkers toegediend. Haar lever en nieren blokkeerden en ze moest in allerijl naar het ziekenhuis. Drémusco had haar ogenblikkelijk overgevlogen naar Parijs en had haar twee dagen lang aan de lever- en nierdialyse gelegd. Die hebben Els erdoor gesleurd, maar haar vertrouwen in de bio-chips had een flinke deuk gekregen. Ze kreeg wel een fikse schadevergoeding. Dat stond trouwens zo in haar contract. Bovendien had Drémusco Nano en gezondheid >> Verhalen

12

er alle belang bij dat de fen ze elkaar in de gymzaal, het zwembad of de relaxanieuwste technologieën, tieruimte. Terwijl ieder zijn die ze bij Els en enkele Soms voelt ze zich wel een proefkonijn, want gepersonaliseerd revalidatietientallen andere patiënsommige toepassingen zijn nooit eerder uitten uittestten, optimaal programma afwerkt, onder functioneerden. Als het het goedkeurende oog van kigetest. Een keer is het echt fout gelopen. bij hen fout ging, kon Drénesist Peter en zijn team, pramusco zijn nieuwigheden ten ze over koetjes en kalfjes. niet op de markt brengen. Over hun ziekte, maar ook Toch had Els het zekere voor het onzekere genomen en ook over andere, minder zwaarwichtige dingen. Daaruit put de concurrerende chip van Muscleflex Inc. laten inplanten. Marie de steun en moed die ze nodig heeft om haar theraSindsdien wordt ze door twee medische bedrijven in het pie vol te houden. Als kind had Marie altijd terecht gekund oog gehouden. Het kan haar maar ten dele geruststellen, in een nabij gelegen ziekenhuis, maar de overheid wou dat want de adviezen van beide bedrijven spreken elkaar soms alle ernstige chronische aandoeningen behandeld zouden tegen en dat baart haar zorgen. worden in gespecialiseerde, multidisciplinaire centra. Wie toch elders wou gaan, moest zelf maar opdraaien voor de kosten. Daarom komt Marie nu drie keer per week naar Antwerpen. Haar enzymtherapie, haar kine, motorische, elektrotherapie en dieetadvies worden dan wel voor 100% terugbetaald door de overheid.

12u10 Het broodje Brie heeft gesmaakt. Els heeft twee vergaderingen achter de rug en speelt snel haar lunch naar binnen. Ze heeft elektroden aangebracht op haar benen en armen. ‘Tijd om de spieren te stimuleren’, had Muscleflex haar gemeld. Ondertussen bladert ze door de krant en ziet onder de rubriek “Innovatie” deze kop: ‘IMEC, VITO en VIB fusioneren’. Ze leest geboeid verder.

10u27 Marie dobbert zachtjes op de golven van het water, nagenietend van haar inspanning tijdens het gym- en zwemuur. Haar nek wordt ondersteund door een kussentje. In een hoek van het zwembad maken Janina, Laura en Veerle hun traditionele kabaal. Die gekke meiden weten ook nooit van ophouden! Al bij al is het toch een leuke ochtend geworden. De sessies met andere patiënten samen zijn best wel gezellig. Sommige patiënten hebben net als zij een spierziekte, anderen een stofwisselingsziekte of andere chronische aandoeningen. Drie keer per week trefGewikt en gewogen

Het Vlaams parlement heeft het decreet goedgekeurd waardoor het Interuniversitair Micro-elektronica Centrum (IMEC), het Vlaams Instituut voor Technologisch Onderzoek (VITO) en het Vlaams Instituut voor Biotechnologie (VIB) hun onderzoeksactiviteiten samenbrengen en voortaan door het leven gaan als het Vlaams Instituut voor Nanotechnologie (VIN). Door de Vlaamse krachten in de nanoelektronica, de nanomaterialen en de nano life sciences te bundelen, ontstaat Europa’s grootste onderzoekscentrum in nanowetenschappen. Voortaan zullen vijftienduizend wetenschappers onder één vlag opereren. De fusie was een noodzakelijke voorwaarde opdat de Vlaamse ministerraad de verdubbeling van het onderzoeksbudget zou goedkeuren. ‘VIB, VITO en IMEC zijn uitgegroeid tot wereldspelers in het onderzoek naar respectievelijk nanogeneesmiddelen, nanomaterialen en bioelektronica’, verklaarde de Vlaamse minister-president in het parlement. ‘Maar om het hoofd te bieden

aan de concurrentie vanwege onderzoekscentra in India, Indonesië en Zuid-Afrika moesten we de krachten bundelen’.

‘Ik zou het besterven als mijn medische gegevens in verkeerde handen zouden vallen’

Els weet dat haar ingeplante bio-chips en haar enzymtherapie hun oorsprong vinden in deze Vlaamse laboratoria. De Vlaamse overheid doet er alles aan om haar economie innovatief te houden. Dat is de laatste twintig jaar aardig gelukt, maar er komt steeds meer concurrentie vanuit het buitenland. De schrik leeft immers dat onderzoekers uit Vlaanderen wegtrekken, net als destijds de industriële productie en grote delen van de dienstensector.

Op de pagina’s over internationale politiek leest Els dat de Verenigde Naties de resolutie over de bescherming van de privacy en het dataverkeer hebben ‘De kloof tussen arm en rijk wordt gewoon goedgekeurd. doorgetrokken. Marie moet zich dingen Eindelijk kan ontzeggen en ze is, bij gebrek aan een zoiets op webetaalbaar alternatief, aangewezen op reldniveau diensten waardoor ze geen voltijdse job worden gekan uitoefenen. Els kan de keuze maken, regeld, zucht maar Marie niet. Marie wil wel een chip, Els opgelucht. maar krijgt er geen.’ ‘Ik zou het besterven als mijn medische gegevens in verkeerde handen zouden vallen’. Haar oog valt op een advertentie die vertelt dat de opvoering van La Traviata in de opera van Antwerpen met twee dagen verlengd is. Vanavond en zaterdag. ‘Zou ik nog een kaartje kunnen bemachtigen voor vanavond?’ En ze denkt even na: ‘Als ik de trein neem om 18u30 uit Parijs, dan ben ik nog mooi op tijd in Antwerpen.’ Haar vinger snelt over het schermpje van haar personal communicator, ze wacht enkele seconden gespannen af, tot dit bericht verschijnt: ‘Stoel 12 op rij 2, eerste balkon, is voor u gereserveerd’.

12u35 Marie stapt in haar auto en rijdt naar het werk. Het wordt weer een drukke namiddag. Sinds de nieuwe re-

13 clamefolder uit is, wordt haar firma overspoeld met telefonische vragen. Vanmiddag zullen die allemaal bij Marie terecht komen. Toch dwalen haar gedachten af naar het gesprek met dr. Antoons. Haar aanvraag voor een ingeplante bio-chip is weer ‘s afgewezen door de controleartsen van het ziekenfonds en het RIZIV. Zolang de kostprijs van die chip te hoog blijft en haar toestand redelijk stabiel is, komt ze niet in aanmerking, ook al weet dr. Antoons best dat ze binnen tien à vijftien jaar in een rolstoel zit. Een chip zou haar medicatie beter kunnen doseren en die rolstoel met nog enkele jaren uitstellen. ‘Misschien lukt het over twee jaar wel’, had Antoons haar hoop gegeven. ‘Dan vervalt het patent op de eerste generatie chips en komen er gegarandeerd generische producten op de markt, waardoor de prijs zal dalen. Dan kom je zeker in aanmerking’.

Zolang de kostprijs van die chip te hoog blijft en haar toestand redelijk stabiel is, komt ze niet in aanmerking, ook al weet dr. Antoons best dat ze binnen tien à vijftien jaar in een rolstoel zit.

22u45 De laatste tonen sterven uit en een daverend applaus barst los. Els veert samen met de rest van het publiek op. Het was een adembenemende voorstelling. Ze heeft zelfs een traantje weggepinkt. Een avondje wegdromen in de opera, omgeven door en verbonden met al die andere mensen die in extase kijken en luisteren. Helaas bleef haar personal communicator maar aandringen om de elektrische spierstimulatie te starten. Nogal moeilijk als je in de opera zit, niet? Ze zou nu echt wel naar huis moeten en weer alleen zijn. Had ze nu maar iemand om even na te praten, over die bloedstollend mooie aria, bijvoorbeeld. Steels kijkt ze in de richting van een groepje toeschouwers schuin voor haar. Els had ze samen de zaal zien binnenkomen. Tijdens de pauze had ze al opgevangen hoe enthousiast ze waren over de voorstelling. ‘Het moet toch leuk zijn om zoveel vrienden te hebben’, bedacht ze. Eén van de gezichten kwam haar bekend voor. Hun blikken kruisten en de vrouw scheen haar ook te herkennen. Ze stapt op Els toe. ‘Was jij vorig jaar niet op die informatieavond voor patiënten met spierziekten?’. Els staat verstomd en knikt gretig het hoofd. ‘Wil je misschien met ons nog iets gaan drinken in de foyer, dan stel ik je voor aan de andere leden van ons trainingsclubje?’ ‘Ach wat’, denkt Els, ‘die dokters kunnen me wat’. Met haar duim schakelt ze haar personal communicator uit en wandelt samen met Marie naar de foyer.

Nano en gezondheid >> Verhalen

14

Nanomatrix Nanoma  Mark Frans schrijft een tekst voor zijn weblog. Mark is lid

van “filosofen zonder grenzen” en wil zijn lezers waarschuwen voor de groeiende macht van de nanotechnologen. ‘De nanolobby heeft ons in zijn greep, zonder dat we er erg in hebben’. Volgens hem voelt Jan met de pet zich opperbest en laat hij zich gewillig manipuleren, zolang er maar voldoende serotonine en andere gelukshormonen door zijn aderen stromen. ‘Maar wie trekt er aan de touwtjes? Een kleine groep van nanotechnologen. Zij bestieren het lot van deze groeiende groep “onwetende gelukkigen”.’

Parameters van dit scenario

bewerkstelligen?

De bio-on-chip-technologie zat aanvankelijk vol goede bedoelingen. Denken we maar aan de monitoring en behandeling van diabetes, plasmacholesterol, hypertensie, de ziekte van Crohn, reuma en andere aandoeningen. De bio-chips en nanomedicijnen wisten zelfs geestelijke ongemakken te verlichten. Ze gaven een precieze hoeveelheid signaalstof vrij, die rekening hield met de neerslachtigheid van de patiënt (depressie), de mate van hyperactiviteit of verminderde aandacht (ADHD) en de ernst van de waanvoorstellingen (schizofrenie).

Nanotechnologie is uiterst betrouwbaar. Een lakse overheid laat begaan.

Het systeem was simpel en tegelijk geniaal: een chip vol met sensoren leest onze lichaamsparameters af. Zonodig wordt onmiddellijk ingegrepen. Zogenaamd “slimme” pillen laten hun geneesmiddel pas vrij wanneer er echt behoefte aan is. Het waren wonderen van techniek: robuust, betrouwbaar, instelbaar en zonder bijwerkingen. Alleen waren ze duur en dus enkel weggelegd voor de rijken. Dat veranderde toen de gemiddelde leeftijd waarop mensen stierven aftopte en uiteindelijk zelfs fors daalde. Die daling was echter al jaren voordien voorspeld. De sterke pollutie, eerst in Europa en de VS, maar later ook in India, China en andere groeipolen van Azië, hadden de lucht, het water, het land en de voed-

Er is grote sociale ongelijkheid en die wordt nog versterkt door de bio-on-chiptechnologie.

Beste lezers,

Al sinds de Franse revolutie predikt de moderne mens vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid. Anno 2025 leeft de indruk dat wij vrijer en gelijker zijn dan onze voorouders na de wereldoorlog en zeker dan onze voorvaderen uit het 18de eeuwse Parijs. Maar we staan voor een keerpunt! Zijn die mooie idealen nog wel van tel in het tijdperk van de cyborg, waar mens en elektronica samensmelten? Dreigt onze maatschappij, hoe democratisch ze op het eerste gezicht wel lijkt, niet uiteen te vallen in twee grote kampen: een kleine groep die weldra zal beschikken over “verbeterchips” en zich zo macht toeëigent en de grote massa die enkel nog zoekt naar een surrogaat voor geluk? Dreigt de biologische elektronica (of de elektronische biologie, zo u wil) de maatschappelijke kloof niet uit te diepen, in plaats van vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid te Gewikt en gewogen

Het aantal kankergevallen explodeerde en kinderen werden geboren met afschuwelijke afwijkingen.

selproductie danig verknoeid. Het aantal kankergevallen explodeerde en kinderen werden geboren met afschuwelijke afwijkingen. En dan was er nog die epidemie waar zowat de halve wereldbevolking aan scheen te lijden: obesitas. Als gevolg van overgewicht schoot het aantal patiënten met hart- en vaatziekten, diabetes, nierproblemen, blindheid, artrose en herseninfarcten pijlsnel de hoogte in. Om die moordende evolutie tegen te gaan, ontwikkelden life science bedrijven een “technologische mix”: een uitgekiende combinatie van implanteerbare bio-chips en nanomedicijnen kon de druk van het milieu op ons lichaam teniet doen. Ook voor dikke mensen werd een farma‘De grootste bedrijven zullen de meeste cologische chips kunnen verspreiden en daardoor oplossing nog meer medicamenten verkopen. Want uitgedokeen farmaceutische firma die een chip terd. Een verdeelt, zal ervoor zorgen dat de chip niet-aflahaar geneesmiddelen voorschrijft. Wat tende lobdrijft deze wereld? Het is niet louter een bycampagkwestie van nieuwe technologie, maar ook ne moest en vooral de markt die speelt.’ de chips promoten bij overheid, werkgevers en verzekeringsmaatschappijen.

De technologie werkte, laat daar geen twijfel over bestaan! Ze bracht soelaas voor tal van menselijke kwellingen. Kanker werd in de kiem gesmoord,

overtollige vetcellen verbrandden hun calorierijke inhoud, hoge cholesterolwaarden verdwenen als sneeuw voor de zon, hartinfarcten en beroertes bleven uit.

Maar het succesverhaal had ook een keerzijde. Wie niet mee stapte in het bio-chipverhaal, kreeg geen terugbetaling meer van het ziekenfonds, kon geen levensverzekering afsluiten, raakte niet aan werk of kreeg zijn kinderen niet geplaatst in een kribbe of een openbare school. De lobby wist de overheid zelfs te overhalen om nanomedicijnen toe te voegen aan voedsel en drinkwater. ‘Absoluut veilig’, werd ons verzekerd. ‘Alleen als de slimme pil besluit dat het fout loopt in ons lichaam, worden de actieve stoffen vrijgegeven. In het andere geval verdwijnen de nanoconstructen ongebruikt in de toiletpot’. Nu heeft de industrie ook het geestelijk welzijn in het vizier. Zelfs de gezonde burger die zich wel eens gestresseerd voelt, de vrouw met premenstrueel syndroom, de student die examens moet afleggen, de puber die zijn plaats in de samenleving zoekt, het kind dat gepest wordt op school: ze kunnen allemaal geholpen worden met zogenaamde mental health-chips.

Steeds duidelijker zie je hoe deze chips en producten evolueren van medicamenten naar technologische hulpmiddelen om het “algemene welzijn” te bevorderen. Antidepressie- en antifobiechips groeien uit tot be-happy-chips. Chips hoeven niet alleen neerslachtigheid en pathologische melancholie tegen te gaan, maar kunnen de drager nu ook in een voortdurende staat van farmacologische gelukzaligheid brengen, dankzij een uitgekiende cocktail van nanodrugs met gelukshormonen. Kortom, de meest primaire vorm van wat sommigen geluk zouden noemen. De hele bevolking dreigt plat te gaan voor het farmacologische substituut voor tv, cultuur of sociale contacten. Wat we schijnen te vergeten, is dat dit elektronisch en farmacologisch pseudogeluk onze vrijheid tenietdoet. Want de homo cyborgiensis wordt een gelukkige domkop, die in volslagen onwetendheid leeft en niet eens zijn verslaving aan “geluk” inziet. Een verslaving die hem blind maakt voor de manipulatie waarvan hij het slachtoffer zal worden!

15

byisten zichzelf zullen verslaven aan hun be happy-chips! Zij zullen eerder kiezen voor de ontwikkeling van powerchips om hun eigen mogelijkheden te verbeteren; om zichzelf slimmer, sneller, alerter, gezonder en uiteindelijk nog machtiger te maken.

Geen plaats op aarde zal ont‘Hoe meer we weten, hoe meer we komen aan die verlangen naar onwetendheid. Vroeger toenemende hadden we niets en waren we gelukkiger. druk. De lobby Nu is alles zo complex.’ heeft door zijn exploitatie van de wereldmarkt, de productie en consumptie van alle landen kosmopolitisch gemaakt en onder haar controle geplaatst. Ook de minst ontwikkelde naties hebben zij voor zich gewonnen. De lage prijzen van de producten zijn de artillerie waarmee zij alle Chinese muren neerhalen. De promotie van het wereldwijde geluksgevoel is het sluipende gif waarmee zij de hardnekkigste regimes doen capituleren. Zij dwingen naties zich te onderwerpen, zij dwingen hen de “beschaving” in te voeren, lees: consumenten van gelukchips te worden.

Wat zal de toekomst brengen? De teloorgang van de vrije gedachte, vrees ik. De lobby zal zich volkomen meester maken van ons brein. De volgende generatie chips worden wellicht het echte paard van Troje. Zonder dat wij het beseffen, zullen zij de controle overnemen van onze geest. Zij zullen weerloze lichamen en afgestompte geesten overleveren aan de almachtige lobby, die ons zal besturen vanuit een ivoren toren, een onneembare vesting. En dan zal de Franse revolutionair voorgoed zijn duur bevochten idealen hebben opgeborgen. Want in de wereld van de homo cyborgiensis heerst geen vrijheid, gelijkheid of broederlijkheid!

Mark Frans

Steeds duidelijker zie je hoe deze chips en producten evolueren van medicamenten naar technologische hulpmiddelen om het “algemene welzijn” te bevorderen. Antidepressie- en antifobiechips groeien uit tot be-happy-chips.

‘Technologie zal ons omringen, op en rond ons lijf zitten. We zullen er niet meer mee bezig zijn en er ons ook geen vragen bij stellen.’

Want zal de ge‘Meer keuzes betekent meer verantwoorlukkige homo delijkheid en extra stress.’ cyborgiensis nog wel beseffen dat hij, bij elk glas water dat hij drinkt en elke hap die hij eet, de nanolobby steeds rijker en machtiger maakt. Want denk niet dat de chiplob-

Nano en gezondheid >> Verhalen

16

Out of ccontrol  Met rode ogen staart Lyn naar de kist waarin haar over-

grootmoeder opgebaard ligt. Ze hoort nauwelijks de woorden van troost die de andere familieleden, vrienden en kennissen haar toevertrouwen. Ze drukt zich steviger tegen haar Senegalese partner Simango aan. ‘Ze was niet meer van de jongsten’ of ‘ze heeft niet eens geleden’ of ‘ze heeft een heel mooi leven gehad’ behoren tot de goedbedoelde trivialiteiten die de meeste mensen uitbrengen. Wat kan je anders zeggen bij het overlijden van een 107-jarige?

Lyn leeft in een tijd waarin bio-chips heel gewoon zijn. Bijna iedereen draagt in zijn lichaam een of meerdere diagnostische chips, zelfs de kat, de hond en de goudvis. Therapeutische nanochips zijn verkrijgbaar uit de muurapotheek, meestal op voorschrift … van een diagnostische chip. Chips controleren niet alleen onze gezondheid, maar ook het milieu en de voeding. We betalen ermee in de winkel of op restaurant.

De voorbije vijftig jaar hebben zich twee “chipgolven” voltrokken. Tussen 1985 en 2000 zijn Parameters van dit scenario de elektronische chips, oorspronkelijk ontwikkeld De overheid neemt een afwachtende houding aan met betrekking tot bio-chips. voor computers, sterk in De betrouwbaarheid van die chips is betrekkelijk laag, maar ze zijn dan ook prijs gedaald. Ze vonden hun toepassing in allerbijzonder goedkoop. hande gebruiksvoorwerDaardoor zijn ze betaalbaar voor iedereen. Er is sociale gelijkheid. pen: auto’s, koelkasten en wasautomaten, gsm’s en mp3-spelers, koffiezetapparaten, waterkokers en strijkijzers. Net zo vindt vandaag, in 2025, een gelijkaardige explosie plaats van Toch kwam de dood van “grootmoetje” als een donderslag bio-chips. Dankzij import uit lagelonenlanden zijn deze bij heldere hemel. Die ochtend waren Lyn en zij samen extreem goedkoop geworden. onder de zonnebank geweest. Vervolgens had ze grootmoetje afgezet aan de gymzaal, waar die nog een uurtje ging fietsen op haar hometrainer. Ze zou zelf wel met de De oudste generatie bio-chips werd vorige eeuw nog ontbus naar huis terugkeren. In de late namiddag werd Lyn wikkeld. Aanvankelijk werden ze gebruikt om huisdiegebeld terwijl ze Noortje de borst aan het geven was. Haar ren te merken en hun vaccinatiegegevens op te slaan. De overgrootmoeder had een jammerlijk ongeval gehad. ‘Een overheid zou de chip al snel voor alle huisdieren verplicht samenloop van omstandigheden’, zei de stem aan de anmaken. Daarna volgden de landbouwdieren. Er werd een dere kant van de lijn. ‘Een heel ongelukkig en uitzonderlijk centrale gegevensbank opgericht onder controle van het toeval’. Grootmoetje was niet meer. Federaal Voedselagentschap. Dankzij die gegevensbank werd de traceerbaarheid van elk stukje vlees, van stal tot bord, een feit. De absolute traceerbaarheid, en de hoge boetes die samengingen met fraude, maakten de voedLyn leeft in een tijd waarin bio-chips selvoorziening een stuk veiliger. Zo was er in 2025 geen heel gewoon zijn. Bijna iedereen spoor meer te bekennen van de hormonenmaffia die eind vorige eeuw de Europese veeteelt nog teisterde. Ook dioxidraagt in zijn lichaam een of meernecrisissen en andere ongelukken zijn de voorbije vijftien dere diagnostische chips, zelfs de jaar uitgebleven.

kat, de hond en de goudvis.

Gewikt en gewogen

Van de identificatiechips kwamen ook versies op de markt voor de mens, aanvankelijk zonder veel succes. Chips om verloren gelopen of ontvoerde kinderen op te sporen, sloegen nooit echt aan. Anders werd het toen banken en kredietkaartmaatschappijen hun schouders onder de ID-chip zetten. Zij zagen in de chip een ideale opvolger voor de bankkaarten. Zwaaiend met allerlei voordelen wisten zij hun klanten te overhalen om zich een chip te laten inplanten, op kosten van de bank. In enkele jaren tijd hadden ze hun hele netwerk van betaalautomaten uitgerust met lezers die automatisch de radiofrequentie van ingeplante ID-chips registreerden en de klanten toegang verschaften tot hun bankrekening. De bankchip werd een gigantisch succes, want al snel werden ook betaalterminals in grootwarenhuizen, winkels, bioscopen, ja zelfs het plaatselijke zwembad uitgerust met chiplezers. Gewoon even passeren en je bankrekening werd automatisch gedebiteerd. Een kaart bovenhalen om te betalen, was al even uit de mode als een broekzak vol rinkelend geld. Aan de ID-chip werden ook nieuwe functies toegevoegd. De chip werd de persoonlijke toegangspoort tot het wereldwijde web. In combinatie met een oor‘Als als al onze aankopen persoonlijk tje deed hij geregistreerd worden, kan grootmoe dan dienst als nog inkopen doen voor de rest van de gsm, gps, familie? Of moet iedereen individueel zijn mp3-speler, aankopen doen?’ radio-ontvanger enzovoort. Wie een projectiebril opzette, kreeg op aanvraag zijn agenda, de uittreksels van zijn bankrekening of de nieuwste Disneyfilm te zien.

Onderzoek heeft uitgewezen dat mensen met een biometrische chip veel sneller naar het medicijnkastje grijpen.

Een tweede generatie implanteerbare chips had een heel ander doel: monitoring. Ze konden checken of er beginnende tumorgroei of infecties plaatsgrepen, ons suiker- en

cholesterolgehalte meten, onze BMI ‘Het inplanten van chips doet mij een controleren en beetje denken aan het screenen van nagaan hoe het erfelijke ziektes, wat nu al gebeurt bij met onze psyche pasgeborenen. Door het screenen van was gesteld. Al pasgeborenen op erfelijke ziektes kunnen deze biometrische deze mensen op latere leeftijd angstig gegevens werden worden voor ziektes die zich mogelijks via de huiscompukunnen ontwikkelen, maar zich misschien ter doorgestuurd nooit zullen ontwikkelen.’ naar een centrale gezondheidsdatabank, gerund door de overheid en de farma-industrie. Een eventueel dringend gezondheidsadvies – welk nanopilletje je moest innemen - werd per kerende teruggestuurd.

Anno 2025 zijn die biometrische chips bijzonder goedkoop geworden en voor iedereen betaalbaar. Ook voor mensen met een klein pensioentje, zoals grootmoetje. De farmaceutische industrie verkoopt ze naar verluidt zelfs onder de productieprijs. Een marketingtruc, volgens sommigen, want onderzoek heeft uitgewezen dat mensen met een biometrische chip veel sneller naar het medicijnkastje grijpen. Bovendien beginnen die biometrische chips steeds “slimmer” te worden en geven ze zelf al gezondheidsadvies wanneer één van de gemeten parameters afwijkt. Ze wachten niet langer op een mogelijk advies van de centrale gegevensbank. Is het toeval dat een biometrische chip van farmabedrijf A ook meestal een geneesmiddel van bedrijf A aanraadt? Nieuw zijn de biometrische chips voor huisdieren. Ietsje duurder, maar snel in prijs gedaald. Ook diervoederfabrikanten hebben immers de marketingmogelijkheden van deze chips ontdekt.

regionaal, nationaal of supranationaal niveau.

“Slimme” pillen die eenmaal in het lichaam hun geneesmiddel vrijlaten in een dosis aangepast aan de behoefte van het moment.

17 ‘Monitoring maakt ons afhankelijk, want we vertrouwen niet langer op onze instincten. Als we duizelig worden, bijvoorbeeld, zullen we misschien redeneren: “Als het echt ernstig was, zou mijn chip me wel waarschuwen.” Misschien zullen we uiteindelijk geloven dat een machine ons beter kan opvolgen dan ons eigen lichaam’.

De laatste generatie bio-chips heeft vooral een therapeutische functie. In feite zijn het “slimme” pillen die eenmaal in het lichaam hun geneesmiddel vrijlaten in een dosis aangepast aan de behoefte van het moment. Soms zijn die therapeutische chips zelf uitgerust met een sensor of met een antenne die instructies kan opvangen van de biometrische chip in je lichaam. De combinatie van biometrische en therapeutische chips bepaalt dan samen hoeveel geneesmiddel er wordt vrijgesteld en wanneer. Bovendien houden computers, artsen en wetenschappers van de farmaindustrie een oogje in het zeil. Want zodra je een biometrische chip kosteloos hebt laten inplanten, geef je ook het sponsorende be-

Chips met een sensorfunctie worden op grote schaal gebruikt om het milieu te monitoren, zowel binnen- als buitenshuis. In de nieuwe woningen worden de verwarming en de ventilatie geregeld door sensoren. Zij detecteren of er ergens een kook- of ‘Als we nooit meer de kans krijgen om toiletgeurtje hangt en nemen zonodig ziek te zijn, zal ons immuunsysteem dan gepaste maatregelen. Voorts heeft elke niet verzwakken? Aan onze kinderen gaven rivier, elke stad, elk bedrijventerrein een we toch de kans om een griep te hebuitgebreid netwerk van sensoren. Al die ben, de kans om af te koelen, we gaven informatie wordt op verschillende niveaus wel iets, maar het kind moest ook leren verzameld: de chips die je eigen woning vechten tegen de ziekte. Nu begint die monitoren rapporteren uitsluitend aan chip onmiddellijk door te seinen en komen je persoonlijke computer, tenzij het echt er medicamenten vrij.’ link wordt, bijvoorbeeld als er brand uitbreekt. Dan worden onmiddellijk de hulpdiensten verwittigd. Andere sensornetwerken rapporteren op gemeentelijk,

drijf inzage in je lichaam. Het doel is “farmacovigilantie”. De overheid heeft immers de bedrijven verantwoordelijk gesteld voor de opvolging van mogelijke schadelijke effecten of onvoorziene nevenwerkingen van deze chips. Temeer daar de nieuwste generatie chips niet altijd uitvoerig is getest.

De voordelen van onze chipmaatschappij zijn overduidelijk. Mensen leven langer en gezonder. Door het permanent screenen van hun lichaamsparameters, gecombineerd Nano en gezondheid >> Verhalen

18

met aangepast gedoseerde geneesmiddelen, worden tal van ernstige ziekten in een vroegtijdig stadium afgeblokt. Geneesmiddelen worden overigens veel efficiënter gebruikt dan vroeger. Bijna niemand heeft nog een eigen medicijnkast en ook artsen en apothekers hebben veel minder werk. De meeste huisartsen zijn overigens in dienst getreden bij de farmabedrijven, om mee de centrale gegevensbank te runnen. Apothekers hebben hun zaak omgebouwd tot een apotheekautomaat, vergelijkbaar met een broodautomaat uit 2005. Als er een medisch probleem is, heeft de biometrische chip toch al de correcte bestelling geplaatst. Wanneer de patiënt zich bij de apotheker aanbiedt, ligt het juiste geneesmiddel reeds klaar. Betalen doe je met een ID-chip,

Op amper vijftien jaar tijd is de levensverwachting van de bevolking met tien jaar verlengd. dat spreekt voor zich.

gezondheidsbank. Zij zouden gegevens over individuele patiënten doorverkocht hebben aan verzekeringsmaatschappijen. Soms is er sprake van regelrechte misdaad: hackers plunderen bankrekeningen en dieven herprogrammeren hun identificatiechip, om zich dan uit te geven voor iemand anders. Dan doen ze hun dagelijkse inkopen zonder zelf te betalen.

Het gebeurt ook dat de technologie zelf in de fout gaat, zoals bij de overgrootmoeder van Lyn. Grootmoetje was altijd al een gezondheidsfreak geweest. Op haar 92-ste had ze een eerste onderhuidse chip laten inplanten, die vijf lichaamsfuncties controleerde, waaronder haar bloeddruk en haar mobiliteit. Eigenlijk was het een soort alarmbel voor oudere mensen. Als er iets misging, werd een verwante verwittigd, die een kijkje kwam nemen. Het was eigenlijk een onding, want meermaals werden de ouders van Lyn voor niets opgetrommeld. In plaats van een geruststelling, werd die eerste chip een paniekzaaier. Onder druk

lijke gebeurde: de chip van grootmoeder sloeg tilt en in haar lichaam werd plots een hoge dosis insuline vrijgezet. Zonder het te beseffen gleed grootmoe in een coma, steeds dieper, terwijl de therapeutische chips steeds meer insuline vrijgaven. Pas na een uur ging in de centrale gezondheidsbank het alarm af. Een medisch urgentieteam werd ter plaatse gestuurd, maar die kwam te laat. Grootmoeder lag dood in haar zetel met een dode poes in haar schoot.

Lyn staart naar de lijkkist. Haar twee maanden oude dochter Noortje slaapt vredig op de arm van Simango. Lyn kijkt even op en herkent de trekken van grootmoetje in haar kleine snoetje. ‘Morgen moet ik met Noortje naar Kind en Gezin’, piekert ze. ‘Ik moet toch nog ’s nadenken vooraleer ik haar zo’n biometrische chip laat inplanten.’

Op amper vijftien jaar tijd is de levensverwachting van de bevolking met tien jaar verlengd. Wetenschappers verwachten dat kinderen die nu worden geboren, minstens 125 jaar oud zullen worden. Dan zullen veel van hun organen “tot op de draad” versleten zijn, tenzij stamceltherapie eindelijk zijn beloftes waarmaakt.

Toch drijven er ook donkere wolken boven de schijnbaar zonnige chipwereld. Er is een overaanbod aan nieuwe technologieën. Men wordt om de haverklap aangespoord om zijn chips te laten updaten, van chip te veranderen, een abonnement op deze of gene toepassing te wijzigen. Bovendien is de eindeloze stroom gegevens, ook persoonlijke, een gegeerde bron van informatie. Het internationale karakter van die gegevensstromen stelt de overheid overigens voor schier onoverzichtelijke problemen: lokale wetgeving om privacy te beschermen wordt vlotjes omzeild door internationaal opererende consortia. De lokale wetgever holt voortdurend achter de feiten aan. Geregeld worden mensen bestookt met doelgerichte reclame, die duidelijk gebaseerd is op hun levensprofiel; een profiel dat handige marketingjongens wisten samen te stellen uit de talrijke gegevens die her- en der verspreid liggen over databanken. Bovendien zijn beheerders van databanken niet altijd even gewetensvol. Er loopt momenteel een geruchtmakend proces tegen enkele directie- en kaderleden van de centrale Gewikt en gewogen

van de overheid werden deze chips trouwens later van de markt gehaald. ‘Geen hond of poes nemen wegens mogelijke interferentie met de chip van haar kind?! Ik begrijp dat je je kind veilig wil stellen, maar ik vind dat toch een drastisch besluit. Want zo laat je je leven bepalen door een chip. Lage betrouwbaarheid beperkt wel heel erg onze keuzevrijheid.’

De laatste chip die grootmoetje had, eentje van de vijfde generatie, leek helemaal geen gebreken te vertonen, tot die dag dat Chipke, de poes van de buren, raar begon te doen. Grootmoetje kwam thuis van de gymzaal en zag de kat lamlendig op het gras liggen, roerloos. ‘Misschien heeft de buur weer muizenvergif gestrooid en heeft ze daarvan gegeten’, dacht grootmoeder. Ze nam de poes mee binnen en legde hem op haar schoot. Zonder dat ze het besefte, begon de biometrische chip van Chipke te interfereren met grootmoetjes eigen chip. Het onvermijde-

19

Reacties van het burgerpanel Meer en betere informatie over de eigen gezondheid en de gezondheid van onze dierbaren houdt volgens de burgers voordelen in, maar ook nadelen.

VOORDELEN

NADELEN

CONTROLE Dankzij de nieuwe informatie, krijgen we meer controle over het eigen lot en dus meer autonomie. Hoe meer feedback we krijgen via monitoring, hoe zelfstandiger we worden ten opzichte van onze medemens.

ZORGEN De technologie verschaft ons de nodige informatie om ons minder onzeker te voelen, maar helaas betekent meer weten ook meer zorgen.

KEUZEVRIJHEID

AFHANKELIJKHEID Het vermogen om lichaamssignalen te interpreteren wordt vervangen door monitoringtechnologie, waardoor we dit vermogen mettertijd verliezen.

De bio-on-chip-technologie biedt ons kansen om ons leven naar eigen goeddunken in te richten.

Mensen zullen zich verloren voelen als de monitoring plots uitvalt.

TIJDWINST We sparen tijd uit, doordat consultaties, verzorging en genezing gebeuren zonder dat we er acht op slaan.

Mensen zullen hun verantwoordelijkheid afwentelen op de technologie (ontwikkelaar). Hoe betrouwbaarder de technologie, hoe minder verantwoordelijkheid ze zelf zullen opnemen en hoe meer verantwoordelijkheid ze leggen bij de chip en/of de persoon die de chip heeft ontwikkeld of ingeplant.

ZORGELOOSHEID

Een betere opvolging van onze gezondheid neemt onze zorgen grotendeels weg.

INDIVIDUALISERING Personalisatie is leuk, maar kost ook tijd en moeite. Zo moeten alle gezinsleden, bijvoorbeeld, een apart menu samenstellen. KEUZEBEPERKING Onze keuzevrijheid wordt beperkt, omdat het systeem niet toelaat andere keuzes te maken dan voorgeprogrammeerd. Een geringe betrouwbaarheid van de technologie kan ons belemmeren. Zo kunnen we misschien geen hond “met chip” kopen, omdat die de chip van onze kinderen zou kunnen verstoren. SOCIALE CONTROLE De technologie impliceert meer sociale controle, bijvoorbeeld wanneer informatie over de drager ongewild wordt doorgegeven aan behulpzame familieleden of vrienden. OVERCONSUMPTIE Het voortdurend monitoren zal de gezondheid herleiden tot een consumptieproduct, met een overconsumptie van gezondheidsproducten tot gevolg. SOCIALE ONGELIJKHEID De grotere keuzevrijheid om het leven zelf in te richten wordt beperkt door financiële (of legale) voorwaarden. KEUZEPLICHT De overvloed aan informatie over de eigen gezondheid dwingt de patiënt en zijn naasten om verantwoorde keuzes te maken. Die grotere verantwoordelijkheid kan stress veroorzaken.

Nano en gezondheid >> Burgerpanel

20

Nieuwe materialen Gewikt en gewogen

21

Nano & nieuwe materialen Hoe leiden we de complexiteit van technologie in goede banen? Nanomaterialen worden vandaag al volop gebruikt in sportartikelen (tennisrackets en -ballen, golfclubs en –ballen), vuilafstotende kledij voor de medische sector, pleisters met zilverpartikels die brandwonden helen, zonnebrandcrèmes en huidverzorgingsproducten met nanodeeltjes, waterafstotende coatings voor gebouwen, in metaallegeringen (lichter en sterker) voor de vliegtuignijverheid en in katalysatoren.

Het groeiende aanbod aan technologische mogelijkheden schept veel kansen. De nieuwe technologie kan onze levenswijze immers duurzamer maken met minder energie en grondstoffen, minder afval, minder vervuilende emissies, langere levensduur van producten. Ze kan ons werk en onze vrije tijd ook comfortabeler en aangenamer maken. Maar het is onzeker in welke mate deze mogelijkheden ook werkelijkheid zullen worden en of we ons er in alle opzichten beter zullen bij voelen.

De technologie maakt de inrichting van ons dagelijkse leven en van de hele samenleving immers complexer.

Hoe kunnen we, in het licht van al deze nieuwe kansen, een goede balans vinden tussen werk, vrije tijd en familie? Wat moet er gebeuren om onze economie en onze samenleving op een duurzame leest te schoeien?

Ontwikkelingen in het domein van de nanomaterialen spelen in op bredere sociaal-economische ontwikkelingen zoals: > een verschuiving van een producten- naar een diensteneconomie; > een toenemende individualisering; > een adequatere afstemming van diensten en producten op persoonlijke behoeften en budgetten; > een voortschrijdende consumptiemaatschappij; > nieuwe en diverse invullingen van wat zinvol leven is (los van de notie “werk”); > machtsverschuivingen en nieuwe vormen van samenwerking tussen overheid, universiteiten en bedrijven in onze huidige kennismaatschappij; > een toenemende noodzaak om complexe ontwikkelingen en toepassingen begrijpelijk te maken voor een breed publiek.

Wetenschappers staan voor de enorme uitdaging om: > de complexiteit te beheersen/beheren, > de betrouwbaarheid te verzekeren, > de milieu- en gezondheidsrisico’s in te schatten, van de op nieuwe materialen gebaseerde apparaten en systemen.

Nano en nieuwe materialen

22

An Inc. Convenient 

truth

Luca pendelt tussen haar gescheiden ouders. Nu eens

Het magnetisch stof bestaat uit kleine magnetisch geladen deeltjes en is gebruikt om communicatieapparatuur onklaar te maken. De virussen zijn in Amerikaanse laboratoria ontwikkeld en besmetten alleen mensen met een specifieke variant van het zogenaamde CD134, een eiwit in de witte bloedcellen. Deze variant komt weinig voor bij mensen van Europese of Afrikaanse komaf, maar wel bij zuidoostelijke Aziaten. Wie besmet raakt, maakt hoge koorts en kan zelfs tijdelijk verlamd Parameters van dit scenario raken. Nanotechnologie is zeer winstgevend en de nood aan basisgrondstoffen leidt tot De gecombineerde ingewapende conflicten. zet van de bommen en Nanomaterialen hebben een overwegend negatieve impact op milieu en gezondhet nanostof hebben de heid. Niettemin trachten onderzoekers en bedrijven, weliswaar onder druk van de Chinese troepen en hun overheid, de kwalijke nevenwerkingen in te schatten en te voorkomen. Ongelukken commandostructuur zijn echter niet uitgesloten. onherstelbare schade toegebracht, aldus de NAVO-bevelhebber. Naar verluidt zouden zes op tien Chinese soldaten gedurende korte of langere tijd verlamd geweest zijn. Eén van de militairen die heeft deelHet journaal van tien uur op Radio World Music genomen aan de actie, is de Belgische piloot Nico Verhasselt... woont ze twee weken bij haar vader, die zich net als zijn lief tot het hippiedom heeft bekeerd. Dan weer verblijft ze twee weken bij haar moeder. Zij is Europees ambtenaar bij de Commissie voor Wetenschap, Milieu en Industrie. Luca heeft ook nog een broer, Nico. Die is gevechtspiloot en is momenteel op missie in Congo.

Onze correspondent in Kinshasa meldt dat de NAVO-troepen in Congo tijdens de voorbije 48 uur nog meer terrein veroverd hebben op de rebellen in de zuidelijke mijnprovincie Shaba. De rebellen worden gesteund door Chinese commandoeenheden en tankdivisies en hebben noodgedwongen de provinciehoofdstad Lubumbashi moeten verlaten. Zij trekken zich nu terug richting Zambia. De bevelhebber van de NAVO verwacht dat zijn soldaten midden volgende week de hele provincie zullen gepacificeerd hebben. De commandant heeft vandaag ook meer uitleg gegeven over de geheime wapens die vorige week ingezet zijn. Het zou gaan om bommen met “slimme virussen” en om “slim magnetisch stof”. Het is de eerste keer dat dit militair tuig door de NAVO is ingezet.

Gewikt en gewogen

De commandant heeft vandaag ook meer uitleg gegeven over de geheime wapens die vorige week ingezet zijn. Het zou gaan om bommen met “slimme virussen” en om “slim magnetisch stof”. Luca spurt naar de radio en draait de volumeknop harder. Dan hoort ze hoe haar broer – “GI Nico”, noemt ze hem plagend – het relaas doet van de raid die hij en zijn Duitse copiloot hebben uitgevoerd. Ze hebben boven vijandelijk gebied een bommentapijt gedropt met virussen en nanostof. ‘Toch wel erg voor die Chinezen’, denkt Luca bij zichzelf. Tegelijk is ze blij de stem van haar broer te horen. Volgende week komt hij naar huis en kunnen ze elkaar weerzien bij moeder.

Helaas heeft NanoInc ook alle Aziatische werknemers moeten afdanken. Aziaten zijn immers gevoelig voor het virus dat gebruikt is om de rebellen uit het gebied te verdrijven.

… En we sluiten af met een overzicht van de beurskoersen, door Jonathan De Paepe. Eén grote uitschieter vandaag: het bedrijf NanoInc. De koers van de aandelen van NanoInc is deze ochtend alweer met 14% gestegen. Op amper twee weken is de beurskoers dus bijna verdubbeld en dat is vooral te wijten aan het einde van de grondstofoorlog die nu al weken woedt in de Democratische Republiek Congo. NanoInc is de voornaamste concessiehouder in de Congolese mijnbouwsector. Gisteravond heeft het Amerikaanse hoofdkwartier in Miami bekend gemaakt dat de exploitatieactiviteiten in Shaba vanaf volgende maand hervat zullen worden. Helaas heeft NanoInc ook alle Aziatische werknemers moeten afdanken. Aziaten zijn immers gevoelig voor het virus dat gebruikt is om de rebellen uit het gebied te verdrijven. Hoelang dat virus nog werkzaam zal zijn, is onzeker en dus heeft het bedrijf de Aziatische personeelsleden vervangen door Europeanen en Afrikanen.

Debbie, ‘Alleen zij die zich bewust afzetten tegen de nieuwe technologische vooruitgang, zullen er ook vriendin van bewust mee bezig zijn. De anderen stellen Luca’s vader, zich geen vragen.’ komt de kamer binnengestormd. ‘Een echte schande’, roept ze. ‘Allemaal voor wat grondstoffen! Ik moet dringend onze actiegroep activeren zodat we kunnen postvatten voor de deur van NanoInc in Brussel!’ En weg is ze. Haar wijde paarse rok uit Indisch katoen wappert nog na, als ze de hoek om loopt. ‘Heb zo’n stiefmoeder’, lacht Luca.

Twee jaar geleden heeft ze Luca’s vader leren kennen. De vredesactiviste met hippie-allures woonde met vijf gelijkgezinde gezinnen in een gemeenschapshuis. Vader liet zich meteen overdonderen door haar jeugdige enthousiasme. Amper een maand later verliet hij zijn echtgenote en trok hij bij Debbie in. Luca had de bui zien hangen. Het boterde al lang niet meer tussen haar ouders. En toen het bedrijf van oom Louis failliet ging, maakten ze onafgebroken ruzie.

‘Zullen minder slimme mensen weten wat de nieuwe technologieën inhouden, zeker nu het almaar sneller en sneller vooruitgaat?’ ‘Weten wat de technologie inhoudt, heeft te maken met intelligentie en tijdsbesteding. Hoeveel tijd maken we vrij voor het begrijpen van technologie? Kunnen we überhaupt alle aspecten ervan kennen?

sie voor Wetenschap, Milieu en Industrie. Daar beheert ze dossiers met betrekking tot nieuwe technologieën en materialen. Mama is bezeten door nieuwe technologie. Ze heeft haar hele huis laten overschilderen met ‘We zullen meer tijd over houden voor saniverf, die bacteriën doodt creatieve en prettige zaken, in plaats van en elk oppervlak zelfreinigend bezig te zijn met huishoudelijke taken.’ maakt. “Een wondermiddel”, noemt mama het. Ook heeft ze nieuwe designmeubels gekocht die stuk voor stuk sanitised zijn.

Telkens Luca van bij vader komt, moet ze de inhoud van haar reiskoffer in de wasmachine dumpen en behandelen met nanoclean, om alle ziektekiemen te verwijderen. ‘In die commune loopt het ongedierte zeker over de keukentafel?’, had haar moeder eens gevraagd. Luca had er het zwijgen toegedaan. Ooit had ze een krantenartikel laten slingeren met een

Vandaag pendelt Luca van mama naar de “commune” en weer terug. Telkens in een andere wereld belanden, valt haar soms zwaar. Bij vader en Debbie gaat het er heel gemoedelijk aan toe. Iedereen komt bij iedereen over de vloer, er wordt samen gegeten – vege vegetarisch – en een beetje rommel hier en daar vindt niemand erg. Het Ze heeft haar hele huis laten gemeenschapshuis was w vroeger een schoolgebouw, dat door de bewoners eigenhandig overschilderen met saniverf, die is verbouwd. Ze kweken kw nu hun groenten bacteriën doodt en elk oppervlak in de tuin, die vroeger v de speelplaats zelfreinigend maakt. was. Ze hebb hebben alle klinkers uitgebroken. De bewoners van het gemeenschapshuis hebben het niet meenscha begrepen op nieuwe technolobegrepe interview van een prof die beweerde dat de explosieve stijging van gieën. In heel het gebouw staan het aantal allergiegevallen vooral te maken had met een teveel nauwelijks twee comnauwelij aan hygiëne. Het immuunsysputers en drie auto’s, teem van jonge kinderen zou maar de d bewoners te weinig contact hebben met beschikken wel over beschikk ‘Hoe minder flexibel mensen zijn in het micro-organismen en daarheel veel vee fietsen. Elk zich aanpassen aan nieuwe technologieën, door overdreven reageren weekend voert er wel hoe sneller de sociale ongelijkheid zal op onschuldige deeltjes als iemand actie tegen toenemen.’ stuifmeel. Haar moeder deed de grootindustrie. grootind Deze het interview af als pseudoweek moet Nan NanoInc het ontwetenschappelijgelden, volgende gelden ke onzin, larie van week zal het allicht Pepw een paarse hippie. Daarmee doelde ze na‘Het lijkt alsof de wereld in An Inc. siCoca of McDiquita tuurlijk op Debbie. Convenient truth kil en koud is en Luca’s Banana zijn. moeder altijd keihard werkt en druk bezig is. Maar zij geniet gewoon van de Luca mistte bij haar moeder de gezelligheid van veel technologie! Ze heeft een heel drukke job Als Luca bij haar mensen om zich heen. Ook haar moeder liep ze er en maakt dankbaar gebruik van technolomoeder logeert, zelden tegen het lijf. Meestal zagen ze elkaar op de gische hulpmiddelen.’ waant ze zich op videochat. Was er ergens in Europa weer ‘s een milieueen andere planeet. crisis losgebroken, dan repte mama zich erheen. Zoals Moeder werkt als toen met die industriële wasserij, drie maanden geleambtenaar voor de den vlakbij Parijs. Een wasserij en een aanpalende fabriek Europese commisvoor nanomaterialen waren aangesloten op hetzelfde zuiveringsNano en nieuwe materialen >> Verhalen

23

24 Er lagen vissenlijkjes van Parijs tot aan Le Havre!

markt. Voor de “luttele” som van 550 euro kon je hem op je automotor monteren. Kassa kassa.

‘Je kan altijd wel een manier bedenken waarop een deeltje ergens terechtkomt waar het niet thuishoort. Hoe moet de samenleving daarop reageren? Er zullen veiligheidsprocedures komen, maar ik vrees dat er vooral procedureslagen geleverd zullen worden, waar de gewone burger in vermalen wordt.’

Wat betekende dat voor nonkel Louis’ katalysatorfabriek? Zijn bedrijfje moest de boeken sluiten, toen bleek station. Nanozeep van de wasdat de katalysator van Naserij was per ongeluk vermengd noInc vijf keer goedkoper geraakt met nanoafval uit de fa‘Dankzij technologie zal het makkelijker was. Door het gebruik van briek en omdat beide producten worden om af te spreken en sociale connanokristallijne edelmetaop elkaar inwerkten, was een getacten te onderhouden.’ len op de lamellen, was er immers vaarlijke mix ontstaan, die door veel minder materiaal nodig en dat de zuiveringsinstallaties niet drukte de prijs enorm. Bovendien geneutraliseerd werd. Het goedje was de firma exclusieve eigenaar van kwam in de Seine terecht en pas na verloop van tijd kreeg het patent en had de overheid het in de mot. Na enkele weken kwamen er NanoInc ook nog een dode vissen bovendrijven; niet enkele, maar tienduizenmonopolie in de Congolese den. Er lagen vissenlijkjes van Parijs tot aan Le Havre, mijnbouw. Het kon dus alle over een afstand van ruim 200 kilometer. Dat op zich was ‘Technologie ontstaat omdat er mensen andere fabrikanten in de al een milieudrama, maar wat zouden de gevolgen zijn zijn die het leuk vinden om iets te maken, tang nemen. De overheid voor de tien miljoen inwoners van Parijs. Hun drinkwater om creatief te zijn. Deze mensen hebben liet begaan. ‘Arme Louis’, was immers gezuiverd water uit de Seine? Moeder was met waarschijnlijk niet de bedoeling om een dacht Luca. ‘Net als de Chihaar collega’s ijlings naar Parijs afgereisd in de hoop een samenleving te veranderen. nezen in Congo gesneuveld nog groter fiasco te voorkomen. Hoe kon dit gebeuren? De ter wille van NanoInc’s Europese dienst waar haar moeder werkte, had immers aandeelhouders’. Louis is de milieuvergunningen voor het hele bedrijvenpark afgedakloos en zit wellicht ergens leverd. De afvalstromen van beide bedrijven afzonderlijk te bedelen in de stad Antwerpen. waren weliswaar zorgvuldig ontleed, zo bleek, maar niemand had eraan gedacht dat beide afvalstromen zich konden vermengen en voor onvermoede rampen zorgen.

Luca maakt zich vandaag geen illusies meer. Zo’n in‘Als je alle risico’s wil voorkomen, moet cidenten zullen nog voorkoje zoveel regels invoeren dat er van men en ergens heeft Debbie keuzevrijheid nog maar weinig overblijft, wel gelijk. Grote bedrijven niet?’ helpen het milieu met opzet om zeep, zodat ze later nog een cent kunnen verdienen aan de opkuis. Zoals toen met die nanocat-katalysator van NanoInc. Onafhankelijke wetenschappers hadden nog voor de marktintroductie gewaarschuwd voor problemen met de ozonlaag. De katalysator hielp weliswaar fijn stof uit de Het gat in de ozonlaag was een “oud lucht te halen en ging het broeikaseffect tegen, maar hij probleem”, dat inmiddels onder convergrootte tevens het gat in de ozonlaag. Toch had de Europese Commissie groen licht gegeven, want de opwarming trole was. van de aarde en het fijn stof kregen toen voorrang. Het gat in de ozonlaag was een “oud probleem”, dat inmiddels onder controle was. Uiteindelijk zou het bedrijf beter worden van het ozongat dat het eerst vergrootte, want enkele jaren later brachten ze de nanocat-naverbrander op de

Gewikt en gewogen

25

Nooit m meer solden Gerard werkt in een autofabriek. Hij woont samen met zijn vrouw

Maddy en hun kinderen Jolien en Michelien in de voorstad. We schrijven juli 2025. Zoals de meeste gezinnen hebben Gerard en Maddy maar één auto. Gerard gaat met de wagen naar zijn werk, Maddy neemt het openbaar vervoer. De autobelastingen zijn immers torenhoog en rationeel energieverbruik en duurzaamheid zijn ordewoorden geworden. Geen gezin haalt vandaag nog twee auto’s in huis. Bovendien is het openbaar vervoer goedkoop. Wie met de bus of trein naar school of naar het werk gaat, reist helemaal gratis.

op de teller ?! – waar tonnen afval gewoon gestort of verbrand werden, waar mensen uren op autostrades stonden aan te schuiven, waar huizen geen zonnepanelen hadden, waar bossen zuchtten onder de zure regen, ‘Technologie geeft ons de illusie dat onze waar mensen massaal kleine levenskwaliteit erop vooruitgaat.’ stofdeeltjes inademden en nog meer van dat fraais. Het was de wereld die Gerard en Maddy zelf hadden gekend, maar die voor hun eigen dochters blijkbaar mijlenver af stond.

Het kanteljaar was 2006, toen de Het kanteljaar was 2006, toen de energieenergieprijs langzaam maar zeker prijs langzaam maar zeker begon te stijbegon te stijgen. Het ene record gen. Het ene record volgde na het andere. Parameters van dit scenario volgde na het andere. Huisbrandolie, gas, elektriciteit en benDe hoge winstmarges van bedrijven zijn afgetopt omdat grondstoffen ontzettend zine namen een steeds grotere hap uit het duur geworden zijn en omdat de overheid steeds hogere milieu- en duurzaamgezinsbudget. De grondstofprijzen rezen heidsnormen oplegt. De impact van nieuwe nanomaterialen op het milieu en op de pan uit. Met miljarden nieuwe consude volksgezondheid is overwegend positief, ook omdat eventuele schadelijke nementen, eerst in India en China, later in venwerkingen grondig onderzocht worden. heel Zuidoost-Azië en Afrika, overtrof de vraag naar primaire grondstoffen al snel het aanbod. Ongeziene prijsstijgingen waren het gevolg. Aanvankelijk trachtte de overheid de pil te verzachten via premies en fiscale gunstmaatregelen, maar die Die zaterdag is Gerard al vanaf acht uur ‘s morgens in de weer. waren niet structureel en brachten geen zoden aan Hij loopt eerst langs de bakker voor verse broodjes, dan naar de de dijk. De wereldeconomie ging in recessie. bloemenzaak en tot slot wipt hij binnen bij de algemene voedings‘Als de fabrieken elders komen, moeten zaak voor kakelverse eitjes. Gerard en Maddy zijn vandaag vijftien we er misschien met de magnetische trein jaar samen en dat wil hij vieren met een verrassingsontbijt. Bij heen. Misschien zal al onze tijd weer thuiskomst mag hij niet vergeten de bloemen in te korten en het De toenmalige, democratische president van de Veropgaan aan vervoer, aan het contacteren pakje nanokristallen in het water te gieten, enigde Staten veranderde van specialisten, aan apparatuur herstelzegt de bloemist. ‘Dan blijven uw rozen lanin 2012, bij het aanbrelen die niet meer werkt. En hoe gaan we ger vers’. Hij vroeg ook of er een busje nanoken van zijn tweede dat allemaal betalen?’ ‘Stellen technologen zich vragen bij het spray bij moest. ‘Dan blijven uw snijbloemen ambtstermijn, het geweer doel van de technologie die ze ontwikkezeker twee maand fleurig’. Van duurzame van schouder en zette de len? Zijn technologieën ook nuttig voor de snijbloemen gesproken … machtige energie- en pesamenleving?’ troleumlobby buitenspel. Miljarden dollars onderzoeksgeld werden gekanaliseerd naar nieuwe en duurzame Dagelijks komt het woord wel ergens ten technologieën. Europa volgde en alras zaberde. Ook gisteren nog, toen Gerard met Jolien gen ook Aziatische supermachten in dat het zo niet en Michelien in Bokrijk waren. Ze hadden vooral oog gehad voor verder kon. Overheden stimuleerden meer dan ooit onderzoek naar het paviljoen van de jaren zestig tot en met negentig van vorige alternatieve energiebronnen en manieren om energie en grondstofeeuw: een wereld waarin energie niks kostte, waar mensen om de fen te besparen. Milieu en gezondheid kwamen hoog op de agenda vijf jaar een andere auto kochten – met amper 150.000 kilometer

Nano en nieuwe materialen >> Verhalen

26

te staan. Onder het motto “voor wat, hoort wat” werden van onderzoekscentra en industrie dan weer betere prestaties verwacht: nieuwe producten ‘‘Energie zal in de toekomst spotgoedmoesten veiliger, duurzamer, koop zijn. Wij denken nu nog teveel aan gebruiksvriendelijker en efficigas en aardolie, maar wind en zon zullen ënter zijn. Producten die niet voldoende stroom genereren, via slim glas voldeden, werden extra belast, bijvoorbeeld. Het enige dat een duurzame zodat ze duurder werden en evolutie kan tegenhouden, zijn machtssnel weggedrukt werden door verhoudingen en lobbygroepen.’ de concurrentie.

Gerard kon ervan mee spreken. Kort nadat hij als 25-jarige materiaaldeskundige was aan-

De researchafdeling had een half jaar nodig om een oplossing te vinden en kwam met een gloednieuw materiaal op de proppen, gemaakt uit composieten met nanobuisjes. De kunststof was ijzersterk, roestvrij, krasbestendig en bovenal vederlicht. De auto opgebouwd uit dit materiaal woog 30% minder dan het conventionele model, bespaarde 20% op brandstof en stootte bijgevolg minder CO2 uit. Het werd een feest in de autofabriek, want nu zouden de hoge taksen wegvallen. De opvolger van het gewraakte model werd inderdaad een succesnummer.

De auto opgebouwd uit dit materiaal woog 30% minder dan het conventionele model, bespaarde 20% op brandstof en stootte bijgevolg minder CO2 uit.

genomen bij de onderzoeksafdeling van een internationale autoassemblagefabriek, dreigde het bedrijf op de fles te gaan. De Europese Commissie had hun jongste model verwelkomd met een extra milieutaks van 50 % en alsof dat niet genoeg was, moest de monovolume op de Franse, Duitse en Italiaanse wegen tweemaal zoveel wegentaks betalen. Allemaal omdat tests hadden uitgewezen dat zijn CO2-uitstoot 10 % boven de norm uitkwam. Gewikt en gewogen

in de hoofden van de ‘De scheiding tussen werk en vrije tijd mensen was vervaagt, ook al omdat er meer communier veel verancatiemogelijkheden zijn. Je kan van thuis derd. Nageeen planning doorgeven, mensen aan het noeg iedereen werk zetten. Maar je moet natuurlijk ook zag de noodwel stop kunnen zeggen. Zeggen: ik neem zaak in van nu vrij.’ duurzame consumptie. Mensen vonden het maar niets als je woning slecht geïsoleerd was, als je met een monster van een auto reed of als je vier keer per jaar met het vliegtuig op vakantie ging. Trouwens, een bruin kleurtje was uit de mode.

De nieuwste en meest vooruitstrevende automodellen stootten inderdaad niets meer uit, tenzij waterdamp.

Gerard had het allemaal aan den lijve meegemaakt, temeer daar Maddy op kop liep in de milieu- en duurzaamheidbeweging. Ze waren de eerste in hun straat die een energiepassieve woning hadden. Maar Gerard had ook de Wereldwijd andere kant van de medaille gezien, ‘Technologie zal ons leven niet makkelijheeft de keuze op zijn werk. De nieuwste en meest ker maken, maar anders. Onze handevoor energievooruitstrevende automodellen stootlingen worden lichter en comfortabeler, vriendelijk ten inderdaad niets meer uit, tenzij maar er blijven handelingen nodig. Om en duurzaam waterdamp. Zij werden aangedreven weer beweging te krijgen, gaan we bijzijn vruchten door elektromotoren of reden op wavoorbeeld fitnessen.’ afgeworpen. terstofgas. Die motoren waren bovenAanvankelijk dien veel minder onderhevig aan slijinvesteerde tage. Dat moest ook wel, want auto’s men vooral in geproduceerd in 2025 moesten minstens windmolens, bio-energie, recyclage en ra500.000 km meegaan. Over vijf jaar zou dat optioneel energie en –productgebruik. Maar getrokken worden tot 750.000 km. En wanneer de auto nano schakelde de boel een versnelling hodan toch onder ger. Zo konden fotovoltaïsche zonnecellen de sloophamer op basis van nanokristallen een efficiëntie terechtkwam, ‘Als je duurzame producten maakt die halen van 30% en meer, een veelvoud van moesten alle lang meegaan, waarom zou je dan nieuwe vroeger. Elk nieuw gebouw kreeg een dak met zonnecelonderdelen gekopen? Misschien zal er dan meer belen. Brandstofcellen en batterijen op basis van nanomemrecycleerd kunhoefte zijn aan dienstverlening. Je koopt branen en nanomaterialen overspoelden de markt, naast nen worden. geen nieuwe auto meer, maar je leent er nieuwe isolatiematerialen en “slim glas”. Dat hield de Goed nieuws een en elke week laat je hem van kleur warmte binnen en de koude buiten (of omgekeerd in tijden voor Maddy, veranderen’. van zomerse hitte). Ultralichte en oersterke materialen op dacht Gerard, basis van koolstof vervingen de klassieke bouwmaterialen want als soren werden verwerkt in allerhande gebruiksgoederen. Ook teerder in een

recyclagebedrijf zou zij meer werk krijgen. Maar met al die bijkomende eisen was voor de autoconstructeurs “het vet van de soep”.

De kosten voor onderzoek en ontwikkeling lagen hoger dan ooit, terwijl er steeds minder wagens werden ver‘Werk staat niet meer gelijk met het kocht, zeker toen uitoefenen van een controle- of producook de meeste contiefunctie in een bedrijf. Werk kan ook sumenten in India betekenen dat je zorg draagt voor je en China zich moeder of je grootmoeder’. een “duurzame” ‘Wanneer arbeid onze vrije tijd wordt, wagen hadden wat op zich wel mooi is, wordt vrije tijd aangeschaft. Gewel erg saai, niet?’ rard besefte eens te meer de ironie van een duurzame economie toen een zoveelste kaderlid hem een pamflet in de handen drukte, om te protesteren tegen (alweer) een herstructurering in de fabriek. Zou het ooit zover komen dat er geen geld meer was voor innovatie? ‘Wat een rare wereld toch. Misschien keren we toch beter terug naar de consumptiemaatschappij van twintig jaar geleden? Of zou ik beter een job zoeken in de dienstensector? Dat is pas stabiel werk’. ‘Men is bezig, men vervult een rol in de maatschappij, thuis of in zijn vrije tijd. Dat is ook werken.’

Wat heeft hij een broertje dood aan winkelen en zeker aan al die solden waar hij als kind werd heen gesleept. Vreselijk! Hij draagt al vijf jaar hetzelfde pak. Dat ziet er nog steeds als nieuw uit. Maddy koopt zelfs geen kleren meer, maar huurt ze in de fashiontheek die verbonden is aan de modeacademie. Nu ja, modeacademie is misschien niet het juiste woord, want kledij is minder trendgevoelig dan vroeger. Vandaag wordt vooral aandacht besteed aan het ontwerp en aan de duurzaamheid van het materiaal. Kledij is dan ook heel duur geworden. Zelfs amper betaalbaar, tenzij je kan huren natuurlijk. Maddy betaalt per kledingstuk enkele maanden huur en dan loopt ze ’s rond in een echte “Declercq” en dan weer in een “Dijkmans”. Allemaal unieke stukken, die na elke uitleenbeurt door de ontwerpers voorzien worden van nieuwe accenten. Daar is Maddy.

27 Maddy koopt zelfs geen kleren meer, maar huurt ze in de fashiontheek die verbonden is aan de modeacademie.

‘Proficiat met je huwelijksverjaardag, schatje. Kinderen, we kunnen ontbijten!’

Gerard steekt de deur open en Jolien en Michelien komen dollend de trap afgestormd. Jolien, twaalf ‘Op het einde van de rit zullen we misjaar oud en al flink opgeschoten, schien meer energie hebben verbruikt om heeft de nieuwe rok en blouse aan al die duurzame dingen te maken. Moeten die ze gisteren met Maddy is gaan we niet minder consumeren?’ kopen. Michelien (10) draagt haar kamerjas en nachtjapon en lijkt veel minder opgetogen. Ze kijkt met een pruillip naar de nieuwe kleren van Jolien. ‘Niet weer die ellenlange discussies over kleren’, denkt Gerard bij zichzelf. Toch heeft hij te doen met zijn jongste dochter, die altijd de afdankertjes krijgt. Maar wat wil je? Anno 2025 is ook kleding onderhevig aan de wetten van duurzaamheid. Bovendien wordt kleding tegenwoordig vervaardigd uit stoffen die vlekken en reukjes tegengaan. Je hoeft je kleren nauwelijks nog te wassen. Zelfs na twee jaar zijn Joliens kleren nog niet versleten en dus moet Michelien ze afdragen.

Zelf vindt Gerard die kreukvrije en duurzame stoffen best handig.

Nano en nieuwe materialen >> Verhalen

28

Oeps, d de  Roger

lucht is vuil

d’Oups, een steenrijke nanomagnaat heeft nog maar enkele weken te leven. D’Oups is stichter van een ondernemersfamilie, groot geworden in vastgoed en nanomaterialen. D’Oups’zonen en dochters beheren een imperium van meerdere tientallen bedrijven.

nu begrijp ik waarom.

In mijn leven telden enkel geld en macht. Zonder geld, geen macht. Mijn eerste grote contract heb ik binnengehaald begin zestiger jaren van vorige eeuw. Ik was toen een beginnend aannemer van amper 24. Europa was nog opgedeeld in twee blokken; het was de Koude Oorlog. De Belgische regering wilde atoomschuilkelders laten bouParameters van dit scenario wen voor zijn ministers, Met nanomaterialen valt ontzaglijk veel geld te verdienen. Gezien de negatieve impact parlementsleden en van deze materialen op milieu en gezondheid en gegeven het feit dat er nauwelijks onhun families. Het conderzoek wordt gedaan naar de schadelijke nevenwerkingen, is de wereld minder leefbaar tract voor de bouw van geworden. die schuilkelders werd aan mij toegewezen. Van een klein bedrijfje met tien werknemers groeide ik al snel uit tot Gekluisterd aan zijn ziekbed in een woning dertig meter een KMO met ruim 150 personeelsleden. Nadat ik onder de grond, dicteert Roger d’Oups zijn testament. gelijkaardige bouwprojecten met de NAVO en met wat toen nog Europese Gemeenschap heette, had Ik, Roger d’Oups, geboren te Merchtem op 30 deafgesloten, verdubbelde, ja vervijfvoudigde mijn cember 1939, besef dat er een einde komt aan mijn bedrijf in omvang. Omdat alle werken geheim waleven. Terwijl ik dit testament dicteer, beschik ik ren – de Russen mochten er immers niet achterkonog over mijn volle verstand. Wat ik nu laat neermen – werd er nooit een openbare aanbesteding schrijven, is ook mijn afscheidsbrief. uitgeschreven. Ik kon voor de bouwwerken dus aanrekenen wat ik wou. Dat ik daartoe enkele ambtenaren en politici steekpenningen moest geven, Ik heb de kans gekregen om een imperium uit te nam ik er voor lief bij. Mijn bedrijf groeide en vele bouwen, maar daarvoor heb ik keihard moeten honderden medewerkers en hun families verdienknokken, moeilijke beslissingen moeten nemen, den er hun boterham. beslissingen die heel vaak invloed hebben gehad op andermans leven. Op dat van mijn familie niet in het minst, maar ook op dat van mijn werknemers en In mijn leven telden enkel geld en tal van anderen. Niet altijd zijn mijn beslissingen in macht. Zonder geld, geen macht. goede aarde gevallen. Dat is nog zacht uitgedrukt, want ik heb meer vijanden gemaakt dan vrienden. Toch ben ik gelukkig met wat ik opgebouwd heb. Mijn kinderen hebben van mijn levenswerk intusIk begon mij gaandeweg te specialiseren in grote sen hun levenswerk gemaakt. Ik heb ze alle zes van vastgoedprojecten, eerst in België, later in heel jongs af aan bij de zaak betrokken. De wil om te Europa en nog later in Azië en Zuid-Amerika, dé werken hebben ze met de paplepel meegekregen. bouwmarkten van de eeuw. Ik bouwde fabrieken, Alleen mijn jongste dochter Luna, die kleine rebel, spoorlijnen, luchthavens, als het maar groot was. wilde niet in het gareel lopen en verkoos om als In 2003 liet ik het bouwbedrijf over aan mijn oudkleuterjuf met kinderen bezig te zijn. Waarom zij ste zonen Jan, Thomas en Denis. Ik zocht en vond de familie heeft verlaten, was mij een raadsel. Maar Gewikt en gewogen

nieuwe uitdagingen. Opnieuw wilde ik bouwen, maar nu met kleine bouwstenen, met atomen. Ik stortte me op de nanotechnologie. Ik investeerde in twintig kleine bedrijfjes, verspreid over de hele wereld. Aan elk bedrijf gaf ik 20 miljoen euro om hun meest geavanceerde product in ontwikkeling zo snel mogelijk te vermarkten. Voor vijf bedrijven liep het faliekant af; zij gingen failliet. Pech. De andere vijftien, die wel succesvol waren, hebben het verlies ruimschoots kunnen ‘Spelen met de technologie is een doel op compenzich. Ik denk dat mensen zich daar meer seren. en meer mee gaan bezighouden.’ Terwijl mijn leeftijdsgenoten lagen te genieten van hun pensioen, werd ik de ongekroonde koning van de nanomaterialen. Ik produceerde zonnebrandcrèmes, textiel met vuilafstotende nanovezels, tennisraketten en golfclubs, heup- en knieprothesen met nanocoating, zonnecellen en filtersystemen tot nanoverf in alle kleuren van de regenboog. Mijn grootste succes was echter de nanocompose: een aggregaat van gebonden eiwitten waarmee je in één chemische reactie ethanol kon winnen uit hout. Bij een temperatuur van 25 graden Celsius zet nanocompose de belangrijkste componenten van hout – cellulose, hemicellulose en lignine – om in zuivere ethanol. Een verbazingwekkende uitvinding en meer dan welkom in een tijd waar biobrandstoffen bijzonder gegeerd waren. Ik sloot contracten af met regeringen van bosrijke landen. Eerst met Zweden, Finland en Rusland. Daarna kocht ik zelf stukken tropisch regenwoud in Borneo en Sumatra. Hout werd dankzij nanocompose vijf jaar lang de eerste bron van biobrandstoffen. En naarmate meer ethanoltankers uitzwermden over de wereldzeeën, vloeiden steeds meer ethanoldollars naar mijn bankrekening. De plaatselijke bevolking hield er overigens flink wat landbouwgrond aan over. Jammer genoeg wisten ze die niet vruchtbaar te houden. Het succes van de nanocompose heeft ons echter blind gemaakt voor de gevaren. Niet alleen mij,

29

maar ook de overheid. Het eerste grote ondoor grote plasmaschermen ‘Er wordt geen rekening gehouden met de geluk deed zich voor op de grootste producmet daarop natuurtaferelen, grenzen of limieten van de technologie. tiesite van nanocompose, nabij Gent. Na een de woningen werden uitgePersoneel wordt niet beschermd. Wanneer explosie van een opslagtank kwam veertigrust met speciale nanofilters een firma een monopolie heeft, kunnen duizend ton nanocompose vrij. Een westen(ook geleverd door één van producten onvoldoende getest worden op mijn bedrijven), fitnessruimwind voer de gaswolk oostwaarts, deze wolk gevaren.’ ten, you name it. Ik liet door sloeg uiteindelijk neer in Belgisch en Nederlands Limburg. Al het groen daar werd aanarbeiders groentebedden aangetast door de verterende eiwitcomplexen: leggen en stallingen bouwen bomen, struiken, weilanden. De weiden van de om in onze eigen behoeften te Schelde- en Dendervallei, de dennenbossen van de Kempen kunnen voorzien. Kortom, het was goed leven en de boomgaarden van de Limburgse fruitstreek stierven onder de grond. Zelfs de zonnestralen konden we af en bleven jarenlang onvruchtbaar. Bewoners die de wolk vangen en ondergronds afgeven. Ik liet ook mijn labo’s hadden ingeademd, kregen ademhalingsmoeilijkheden. verhuizen naar de kelders, zodat ik de wetenschap en de technologie niet moest missen.

Het spreekt vanzelf dat mijn bedrijven Nanocompose en Nanofuel op de fles Na een explosie van een opslagtank kwam gingen. De firma’s werden veroordeeld veertigduizend ton nanocompose vrij. tot het betalen van een gigantische schadevergoeding, maar die konden ze onmogelijk zelf ophoesten. Ook de verzekering kon de torenhoge schadeclaims niet aan. Toch bleef de productie van nanocompose elders gewoon doorgaan. Ik had de technologie immers uitgevoerd en ondergebracht in aparte vennootschappen, die joint ventures waren aangegaan met Chinese, Braziliaanse en Keniase bedrijven. Tevergeefs trachtte ik mijn partners te overhalen om te stoppen met het product, wegens te gevaarlijk. Er zouden weer ongelukken kunnen gebeuren, en zo geschiedde.

Het leven bovengronds was voor jaren onmogelijk geworden. Ik liet mijn hele familie - kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen – tijdelijk onderduiken in één van de netwerken van atoomschuilkelders die we vroeger hadden gebouwd. Met de nieuwe kennis die mijn zonen hadden opgedaan en met onze expertise inzake nanotechnologie, konden we die betonnen kerkers ombouwen tot paradijselijke ondergrondse woningen. Vensters werden vervangen

Ik vind het heel jammer dat nanocompose in deze landen eerder achteruitgang dan vooruitgang heeft gebracht. Het heeft de ‘Het is goed om meer aandacht te beecosystemen zwaar aansteden aan de nadelen van een nieuwe getast en economische technologie en op voorhand de afweging schade toegebracht. De te maken. Aan de pluspunten wordt al landbouw en de voedaandacht genoeg besteed.’ selvoorziening werden ondergeschikt aan de productie van biobrandstoffen en raakten helemaal ontwricht. Een ramp, vind ik, want is landbouw niet het fundament van onze economie? Mijn overzeese partners hadden er geen oren naar.

Het moet gezegd dat onze familie niet slechter is geworden van het ongeluk in Gent. Om de woonomgeving opnieuw

Nano en nieuwe materialen >> Verhalen

30

leefbaar te maken, hebben andere bedrijven uit onze groep contracten weten af te sluiten met de overheid. Ons grootste succesnummer was zonder twijfel de Plastic Cocoon, een idee van mijn tweede zoon Thomas. Omdat niet iedereen geld had voor een ondergrondse woning, bedacht Thomas een constructie uit metaal en plastic, die mensen rond hun huis konden optrekken. Als er zich nog ’s een ongeval voordeed, kon het ding luchtdicht afgesloten worden. Aangevoerde lucht werd via nanofilters gezuiverd en de bewoners konden gezond en wel thuisblijven tot het gevaar was geweken. Op vijf jaar tijd verkocht Thomas in België en Nederland meer dan een half miljoen Plastic Cocoons. Ook de overheid verpakte haar scholen en administratieve gebouwen in luchtdicht plastic. Andere landen in Europa, de VS en Azië volgden snel.

de biodiversiteit van onze planeet ernstig bedreigd is. Daarom heb ik de “Dolly Foundation” opgericht. Die beheert een bank van stamcellen van dier- en plantensoorten die met uitsterven zijn bedreigd. Het is de bedoeling om deze soorten alsnog te redden dankzij ingevroren stamcellen. Ik laat deze stichting mijn persoonlijk imperium na en hoop dat de Dolly Foundation ooit de Ark van Noach zal worden, die de aarde opnieuw zal bevolken.

Roger d’Oups

Ze koos er bewust voor om niet onder de grond te gaan wonen.

Het was een noodoplossing, maar wel een die werkte. Ook voor mijn dochter Luna en haar familie. Ze koos er bewust voor om niet onder de grond te gaan wonen. Want anders zou ze het contact met de aarde verliezen. Bovenblijven was voor haar een expressie van “hoop”. Ze smeekte me om zelf naar boven te komen, om mijn kleinkinderen buiten te zien spelen en contact te hebben met wat ze de “middenklasse van de bovenwereld” noemde. Eerst begreep ik haar niet, maar nu ik hier tijdens mijn laatste levensuren naar de virtuele realiteit van de Mont Blanc kijk, begrijp ik wat ze bedoelde. Ondergedoken in mijn schuilkelder, ben ik tot het besef gekomen dat mijn rijkdom en macht de maatschappij veel schade hebben berokkend. De laatste jaren van mijn leven heb ik mij daarom ingezet voor een betere wereld, voor een betere natuur. Ik besef dat, mede door het verdwijnen van het regenwoud, Gewikt en gewogen

Merchtem, 27 maart 2025

31

Reacties van het burgerpanel De deelnemers aan het burgerpanel zouden het appreciëren indien de ontwikkeling van nanomaterialen zou leiden tot duurzamere producten, een groeiend comfort en een toename van de vrije tijd. Maar tegelijk hebben zij ernstige vragen

OMTRENT

KEUZEVRIJHEID Kiezen wij voor de technologie of kiest de technologie voor ons? Wordt de grote massa onbewust meegesleurd door nieuwe technologische ontwikkelingen?

schappelijke en technologische ontwikkelingen, vooral omwille van de mogelijke impact en de nog onduidelijke risico’s.

Enkel als we voldoende weten over de mogelijkheden, de gevaren en de betrouwbaarheid van de technologie, kunnen we ons met een gerust hart hierop verlaten.

Zolang men niet alle risico’s kan inschatten, kan men geen adequate veiligheidsprocedures uitwerken. De overheid moet hierin een belangrijke rol spelen.

Zullen wij als consument voldoende inzicht hebben in de voor- en nadelen van nanotechnologie om er gepast mee te kunnen omgaan en zonodig zelfs weerstand te kunnen bieden? Zullen we nog zonder nanotechnologie door het leven kunnen gaan? Is er met andere woorden een pluralisme van levensstijlen mogelijk?

Courtesy Zettl Research Group, Lawrence Berkeley National Laboratory and University of California at Berkeley

ZIN

Nieuwe technologieën kunnen leuk zijn, maar verbeteren niet per se onze levenskwaliteit.

EN ONZIN

Nieuwe technologieën worden heel vaak spelenderwijs geboren. Moet een maatschappij niet bewuster bezig zijn met welke technologieën en welke toepassingen ze wil ontwikkelen? Een oplossing voor een probleem kan een trits nieuwe problemen in het leven roepen. Denk maar aan genetische manipulatie! VEILIGHEID Er moet publieke controle zijn op de weten-

VRIJHEID Veiligheidsprocedures kunnen nooit elk ongeluk uitsluiten. Ze belemmeren evenwel onze creativiteit en vrijheid. Hoe complexer de technologie, hoe groter de risico’s en hoe complexer de procedures om deze risico’s te beheersen. Zal er dan nog ruimte zijn voor menselijke feilbaarheid? TIJDSBESTEDING

Hoe moeten we de vrijgekomen tijd invullen en organiseren?

De deelnemers verbinden een zinvol bestaan niet noodzakelijk met de notie van “werk”. Zodra de grens tussen arbeid en vrije tijd vervaagt, scheppen we meer voldoening in ons werk. Teveel vrije tijd is dan weer saai. Zal het verwerven van een inkomen minder direct gekoppeld zijn aan het leveren van een dienst aan de gemeenschap? Zullen we niet langer werken – omdat we gezonder leven – en zullen we voortaan niet veel meer tijd stoppen in het draaiend houden van de technologie? DUURZAAMHEID Sommige burgers vrezen dat bestaande machtsverhoudingen en lobbygroepen het gebruik van duurzame producten en productieprocessen zullen afremmen. TEWERKSTELLING Als nanotechnologie de levenscyclus van producten verlengt, moeten we dan minder snel vervangingsproducten kopen? Betekent deze evolutie niet noodgedwongen minder tewerkstelling of komt er een verschuiving van jobs naar de dienstensector?

Nano en nieuwe materialen >> Burgerpanel

32

Slimme omgeving Gewikt en gewogen

33

Nano & de slimme omgeving Hoe mens zijn in een netwerk van computers? Tijdens de voorbije zomermaanden konden toeristen in de Vlaamse kunststeden Brugge, Gent en Mechelen al op stap met een GPS-gestuurde mobiele stadsgids. Deze GPS-gids is een illustratie van een “slimme omgeving”, maar dan een kinderschoenen-versie. De term “slimme omgeving” verwijst naar een omgeving waarin piepkleine computers worden ingebouwd in toestellen. Deze computertjes communiceren draadloos met elkaar en reageren op prikkels uit de omgeving. Zij zijn zo klein dat ze met het blote oog niet te zien zijn.

Naar alle verwachting zullen deze computers ingeplant worden in het meubilair en in de muren van onze woning, in kantoorruimten en gebouwen, op verkeerswegen, in auto’s en andere vervoersmiddelen, in kledij en in ons lichaam.

Ontwikkelingen in het domein van de zogenaamd “slimme omgeving” spelen in op onze behoefte aan comfort. Nieuwe technologieën zullen saaie routinetaken van ons overnemen en aldus onze levenskwaliteit verhogen.

Een slimme omgeving biedt ondersteuning om: > samen ervaringen te creëren; > onvoorspelbaarheid in te bouwen in onze ervaringen en zo het “actief experimenteren” te bevorderen in plaats van passief te consumeren; > in te spelen op specifieke behoeften van een individu, dat aldus meer controle krijgt op de eigen ervaringen.

Een slimme omgeving speelt in op enkele maatschappelijke trends: > Toenemende virtuele contacten leiden tot een andere invulling van het begrip “sociale contacten”;

De “slimme omgeving” moet beantwoorden aan volgende technologische uitdagingen:

> Men stelt hogere eisen aan de invulling van arbeid en vrije tijd; > Men is meer op zichzelf gericht, men streeft naar zelfontplooiing en een eigen levensstijl.

> Snelle, efficiënte en accurate toegang tot informatie en terugkoppeling van informatie, > Technologie wordt “ onzichtbaar” en verdwijnt naar de achtergrond, > Gebruiksvriendelijke interface, > Zelflerend en aanpassingsvermogen, > Grote autonomie, > Personalisatie.

Nano en nieuwe materialen

34

Nanopuber Nanopu Nanopub  Koen Afkadyl is vijftien en een gepassio-

wekken. Eerst zachtjes meer weten waar hij uithangt. En na wat vorige woensdag ‘Ik denk dat de band tussen ouders en en dan van langsom luigebeurd is, kan Koen het wel helemaal schudden. neerd gamer. De jonge tiener is schoolmoe kinderen sterker wordt naarmate alles der. Na vijftien minuten en koestert een grote droom: wereldkambeter gepland wordt. Met zo’n UPAD doezelen komt onverpioen Thunderspace worden. Toen hij vier heb je onmiddellijk het vermogen om te biddelijk de sirene en dagen oud was, kreeg hij zoals zijn leefTerwijl hij zijn cornflakes oplepelt, herleest hij de pagina’s reageren.’ de stroomstoot. ‘Waartijdsgenoten een identificatiechip ingeplant. die hij de voorbije dagen geschreven heeft. om zou ik opLater zou daar een Universal Personal Agent staan?’, bromt Device bijkomen, een toestel ter grootte van Koen. ‘Ik mag een hedendaagse gsm, uitgerust met een krach‘Ik vind het belangrijk dat mijn kind mij t o c h n i e t n a a r school, want ik heb straf’. tige computer en de nieuwste communicatiesnufjes. Sinds graag ziet en niet zijn UPAD.’ Op 12 maart enkele maanden beheersen die chip, de UPAD en zijn 2008 werd op ouders het leven en denken van Koen. Hij wil onder hun de grens van waakzaam oog uit, maar de laatste poging die hij daartoe Nebraska en Coondernam, kwam hem duur te staan: hij kreeg een week Sinds enkele maanden beheersen lorado, nabij het stadje Venango, de Ameriafzondering, zonder games en zonder internet. Hij moest kaanse pedofiel Jim Bearkley ontmaskerd. De die chip, de UPAD en zijn ouders van zijn ouders ook nog een verhandeling schrijven over man had liefst vijftien meisjes ontvoerd, opgeslode zogenaamde “elektronische opvoeding”. het leven en denken van Koen. ten, verkracht en vermoord. Hij zocht zijn slachtoffers overal in de Verenigde Staten. Via het internet sprak hij met de meisjes af in lokale winkelcentra, Vandaag breekt zijn vijfhij lokte ze naar zijn bestelwagen, verdoofde en de strafdag aan. ‘Ga nu ontvoerde ze. Zijn laatste slachtoffer, Elsy Florence maar eerst eten en veruit Chicago, heeft hem echter de kop gekost. geet daarna je tanden niet Parameters van dit scenario te poetsen’, klinkt het uit Elsy was een van de eerste kinderen met een onde UPAD. Het ding heeft derhuidse identificatiechip. Haar chip was een zoHet hoofdpersonage leeft in een veilige wereld. de stem aangenomen van genaamde radio frequency identifier (RFID). RFID’s zijn moeder, onmiddellijk Iedereen draagt een onderhuidse identificatiechip, ook kinderen en jongeren. zijn vandaag heel gewoon, maar in 2008 ging het daarna gevolgd door de nog om gloednieuwe technologie. Enkele uren naOmdat ouders altijd weten waar en wanneer hun kinderen zich bevinden, is hun baritonstem van vader. dat Elsy als vermist was opgegeven, doorkruisten privacy niet gegarandeerd. ‘Vanochtend alleen corntientallen politiewagens met schotelantennes de flakes. Want tijdens strafKinderen en jongeren hebben maar de autonomie die hun ouders hen willen gestad Chicago in de hoop een signaal van Elsy’s tijd is snoepen verboden.’ ven. RFID-chip op te vangen. Zonder succes.

De sirene loeit en kleine elektroshocks priemen in Koens pols. Zo snel hij kan, veert hij op. Zijn Universal Personal Agent Device (UPAD) doet er het zwijgen toe en zijn polshorloge is gestopt met schokken uitdelen. “Kutding”, mompelt Koen. Hij heeft veel zin om die UPAD in een hoek van de kamer te keilen, maar dan krijgt hij wellicht weer straf. Al sinds zeven uur doet de UPAD zijn best om Koen te

Gewikt en gewogen

Zestig uur na haar ontvoering zaten ‘Al goed, al goed’, verantwoordelijsust Koen, ‘ik heb ‘Zeker als je kinderen jong zijn, wil je ken van de FBI, mijn lesje wel betrokken zijn bij hun opvoeding, want de CIA en het geleerd’. Zowel dan hebben ze een individueel aangepaste Pentagon samen moeder als vader opvoeding nodig. Daarna kan je ze zelfrond de tafel. zitten al een uur op hun werk. Maar al zijn ze dan standig laten opgroeien.’ Ze zouden alle niet thuis, via de UPAD houden ze niettemin de middelen inzettouwtjes stevig in handen. Al enkele weken tracht ten om Elsy via Koen zijn ouders te overhalen om het regime van haar RFID-chip op zijn UPAD te versoepelen naar dat van een zestiente sporen. Satellieten konden ze niet gebruijarige. Maar daar willen ze niet van weten. Integendeel, ken, want de radiogolven uit Elsy’s chip waren niet ze zijn al zo weinig thuis en dan zouden ze helemaal niet sterk genoeg. In de nacht van 11 op 12 maart, vijf

dagen na haar verdwijning, ving een avontuurlijke student, die een maandenlange voetreis aan het maken was, via zijn UPAD een zwak signaal op in Nebraska, zowat 1.300 km ten zuidoosten van Chicago. Een antiterrorisme-eenheid werd er op af gestuurd en enkele uren later werd elk Amerikaans gezin wakker met de emotionele beelden van Elsy’s bevrijding.

Ze groeide uit tot het icoon van de conservatieve Safe Parent en Children Movement. Overal verschenen affiches, gadgets, T-shirts en zelfs televisiespotjes met het opschrift: ‘Where were you the night Elsy was freed? Luckily she was tagged’. De aandelen van Applied Digital Products, de producent van de Safecode-chip die Elsy droeg, schoten de hoogte in en het bedrijf kon de vraag nauwelijks bijhouden. Ook in de Amerikaanse senaat gingen stemmen op om alle gsm-masten uit te rusten met antennes die signalen van ingeplante RFID-chips konden opvangen. In minder dan vijf jaar tijd lieten alle ouders in de VS een Safecode-chip inplanten bij hun kinderen. Europa volgde. De fundamenten waren gelegd voor de elektronische opvoeding zoals we die nu kennen.

35

‘Hmm, niet slecht geschreven’, mummelt Koen en hij tast even onder zijn oksel naar zijn Safecode-chip van de vierde generatie. Pas als hij achttien wordt, kan hij beslissen of de chip er al of niet uit gaat. Zijn besluit staat nu al vast. Dat ding moet eruit!

Glimlachend denkt hij terug aan vorige week woensdag. Hij had met Jonas en Abdoel afgesproken om samen huiswerk te maken, met instemming van de UPADs. Iedereen had de zijne in pc-mode gezet en het drietal zat broederlijk naast elkaar zijn taak te maken. Jeroen oefende Franse spelling, Abdoel werkte integralen uit en Koen studeerde geschiedenis. Sinds dit jaar moesten ze opnieuw historische data van buiten leren. Stom, want die kon je ook via je UPAD opvragen, maar ach, die nieuwe eindtermen van de minister!

In minder dan vijf jaar tijd lieten

De UPADs projecteerden een virtueel keyboard alle ouders in de VS een Safecodeop de tafel en de geoefende vingers van het chip inplanten bij hun kinderen. drietal tikten Franse woorden, wiskundige formules en historische gebeurtenissen in. Studeren werd al snel spelletjes spelen, tot groot ongenoegen van de UPADs. De aanvankelijk onschuldige spelletjes werden gevaarlijke spelletjes … Koen scrolt naar de volgende pagina van zijn verhandeling.

Geïndividualiseerd onderwijs was de hype van de jaren tien. Onder het motto The right solution had de British Education Board het plan opgevat om tussen 2009 en 2019 een grootscheepse studie op te zetten over de impact van geïndividualiseerde leertrajecten. Twintigduizend jongeren tussen twaalf en achttien zouden zo’n traject volgen. Elk jaar zouden hun studieresultaten vergeleken worden met die van jongeren die gewoon les volgden. In het geïndividualiseerde leertraject kreeg elke leerling onderwijs op maat, aangepast aan zijn of haar vorderingen. Per twee leerlingen was er een vaste begeleider. Na drie jaar werd de studie stopgezet. De leerlingen uit de geïndividualiseerde leertrajecten scoorden immers veel beter op de gemeenschappelijke examens. De verschillen waren zo duidelijk dat de decaan van het befaamde London Polytechnic Institute eraan dacht om voortaan alleen nog leerlingen uit een geïndividualiseerd traject toe te laten tot zijn ingenieursopleiding. Ook het Eton College zou voortaan alleen nog geïndividualiseerde trajecten aanbieden. Het zou daarvoor zijn lerarenkorps moeten verdrievoudigen en het collegegeld verdubbelen, maar als dat tot betere resultaten leidde, zou niemand daarom malen. De geest was uit de fles. Niemand in het Verenigd Koninkrijk wilde zijn kind nog naar een gewone school sturen.

Nano en nieuwe materialen >> Verhalen

36

Iedereen eiste een deeltijdse leerkracht op voor zijn eigen kind. Een onhoudbare situatie! Heel wat pedagogen gingen daarom op zoek naar alternatieven en al na enkele jaren kwamen ze met de digital teacher op de proppen: een uitgebreid softwarepakket, dat bovendien “intelligent” was. Het

uitvechten, elkaar zelfs afknallen. Jeroen had geamuseerd ze nog nooit van gehoord. ‘Ik heb het gekregen van mijn toegekeken hoe Abdoel en Koen een partijtje virtuele voetbroer. Die zit in een hackersclub. Zodra hij achttien is gebal speelden. Jammer genoeg bleven de UPADs herhalen worden, heeft hij zijn UPAD weggegooid en sindsdien ontdat het nu wel echt tijd werd om opnieuw aan het wikkelt hij in zijn werk te gaan. Hun ouders zouden over enkele mivrije tijd software nuten worden ingelicht. ‘Weet je wat?’, fluisterde om die dingen te ‘Ik wil de grenzen van het systeem kunnen saboteren.’ Jeroen. ‘Zal ik onze verkennen zodat ik ze kan verleggen.’ virtuele moeders en vaders eens het zwijHet stelde een virtuele wereld voor, maar die verschilde nauwelijks gen opleggen?’ ‘Het is tijd om van de echte wereld. De figuren waren levensecht en ook hun eigen verder te werken Verstomd staarden leefomgeving was getrouw nagebootst. In MAL konden ze kattenkwaad aan uw verhandeKoen en Abdoel hun vriend uithalen, virtuele robbertjes uitvechten, elkaar zelfs afknallen. ling’, roept de UPAD. Koen schrikt op en vestigt aan. ‘Hoe bedoel je? Onze zijn aandacht weer op de verhandeling. ‘U heeft de ouders het zwijgen opleglaatste twee minuten geen toets meer aangeraakt. U zit te gen?’ stamelde Abdoel. Jedagdromen’. kon leerkrachten bijstaan in de opvolging van de vorderingen van individuele leerlingen en kon autonoom nieuwe leerpakketten selecteren, aanbieden en evalueren. Al snel combineerde men de Safecode-chip met de De digital teacher werd maand na maand, jaar digital teacher. Het gebeurde immers dat slimme na jaar verder verfijnd. Ook de British Education leerlingen pc’s uitwisselden en elkaars opbouwBoard ging ermee aan de slag. Ze haalde haar oortoetsen en examens maakten. Dat kon natuurspronkelijke studie terug boven en volgde gedulijk niet de bedoeling zijn. Informatic Solutions rende een jaar tienduizend leerlingen in een leerkwam als eerste op de markt met een pc waarin traject begeleid door een deeltijdse leerkracht en een sensor voor RFID-chips was ingebouwd. Die vergeleek de resultaten met die van tienduizend registreerde wie er aan de computer werkte. Die andere leerlingen die door een digital teacher computer werd almaar kleiner, draagbaarder en waren begeleid. Er was nauwelijks verschil. De kreeg meer functies ingebouwd. Hij was uiteindigital teacher werd ook door de Duitse, Franse delijk verworden tot de gsm van vroeger, maar en Amerikaanse ministeries van onderwijs uitgedan met alle toeters en bellen, inclusief projector test en goedgekeurd. Singapore was in 2017 het ter vervanging van het beeldscherm, virtueel toeteerste land dat zijn scholen sloot en al zijn leersenbord, sensoren, gps, gsm, digitale camera. Het lingen op de digital teacher overschakelde. toestel kreeg De zachte software van de digital teacher werd de de tweede bouwsteen van de elektronische op‘De ouders gaan als het ware vrij uit. Ze naam voeding. doen niks, dus ze hebben het voordeel UPAD, van de niet aanwezige ouder. Ze doen kort niks, waardoor ze ook niks misdoen. Het voor Koen logde die woensdagmiddag als eerste in op MyAlroen diepte uit zijn broekzak een magnetische memorysysteem heeft alles overgenomen.’ UniverternativeLife (MAL), stick op en legde die voor Koen en Abdoel op tafel. sal Pereen spel dat de ‘Hierop staat een programma waarmee je een UPAD sonal drie vrienden om de tuin kan leiden. Hij denkt dat je dingen aan Agent De‘Hoe intelligenter het systeem wordt, hoe vaak speelden. het doen bent die je ouders best oké vinden, terwijl vice. meer ik het de baas wil blijven’. Het stelde een je eigenlijk doet waar je zin in hebt. Je kan hiermee virtuele wereld De ontwikkelingen in de hardware gingen zelfs je schoolrapport vervalsen’. Koen en Abdoel kevoor, maar die hand in hand met die van de intelligente software. ken elkaar verbluft aan. ‘Je houdt ons voor de gek! verschilde nauDe digital teacher werd uitgebreid met de digital Hoe kom je daar aan?’ De vragen vlogen Jeroen om welijks van de coach (voor sporttrainingen), digital webmaster de oren. ‘Heb je het al gebruikt? Hoeveel kost het? Sinds echte wereld. De figuren waren levensecht en ook (om het chatgedrag van kinderen te surveilleren) wanneer heb je dat programma? Werkt het echt?’ Een prohun eigen leefomgeving was getrouw nagebootst. In en de digital psy (een digitale begeleider voor jongramma om een UPAD om de tuin te leiden, daar hadden MAL konden ze kattenkwaad uithalen, virtuele robbertjes Gewikt en gewogen

geren met psychische problemen). De grote doorbraak kwam er echter met de digital parent: een digitale of virtuele ouder. De UPAD kon een grote hoeveelheid opvoedkundige taken van de echte ouders overnemen. Ook de overheid begon er zich mee te moeien. Die wilde voor de kinderen en jongeren een veilige wereld scheppen en de ouders bijstaan in hun moeilijke opvoedingstaken. Ze werkte een opvoedingssysteem uit, dat bestond uit verplichte programma’s voor elk kind en vrij te kiezen opties, een soort opvoedingsencyclopedie. Het verplichte gedeelte bepaalde bijvoorbeeld waar je als minderjarige binnen mocht en waar niet.

‘Ik vind het niet tof dat mensen mij altijd via mijn gsm kunnen bereiken, maar het geeft me wel een gevoel van vrijheid.’ ‘Ik zou niet meer zonder gsm kunnen. Ik ben er emotioneel mee verbonden.’

diger op geworden. In de bal zat immers ook een chip zodat spelers die buitenspel liepen, door hun eigen UPAD werden goals en corners behoorden teruggefloten. Discussies over definitief tot de verleden tijd. Af en toe was zo’n UPAD ook je beste vriend. Als je een dag flink had gewerkt, kreeg je als beloning de toestemming om een zak friet te ‘Die UPAD volgt al mijn doen en gaan halen, mocht je naar een coole film kijken of laten. Of ik snoep, rook, mijn kreeg je een uurtje om te gamen.

De eerste weken na de geboorte fungeerde de UPAD als babyfoon, als sensor tegen wiegendood en als verklikfietslicht gebruik, mijn helm ker bij natte of vieze billetjes. Bij kruipers of beginnende opzet, welk meisje ik kus, waar stappers gaf de UPAD aan wanneer het kind in een ruimte De ID-chip in combinatie met de UPAD had kwam die risicovol was, zoals een traphal of een keuken. ik ga en sta. Ik word er knetzijn plek veroverd in het leven van kinderen Daarna haakte de UPAD in op de noden van de peutertergek van. Ik voel me overal en jongeren. Een treffend voorbeeld was 9 tuin en de kleuterschool. De vorderingen op motorisch, beloerd en bespied. november 2022, toen hackers drie van de cognitief en sociaal vlak werden voortdurend gescreend vijf centrale servers hadden gekraakt. Alle en de spelletjes en ontwikkelingstaken werden daaraan UPADs sloegen tilt. Niemand wist aangepast. Lager, middelbaar nog welk lespakket hij die dag of hoger onderwijs werden moest doornemen, waar en wanneer hij of zij afgeschaft, want met de in‘Ouders zijn in het opvoedingsproces niet een afspraak had en met wie, kinderen liepen dividuele trajecten kon het ontdaan van hun verantwoordelijkheid; ze verloren in de stad en namen de verkeerde gebeuren dat een vierjarige kunnen nog altijd sturen. Ze kunnen nog bus, s ouders trac trachtten chtten hun kinderen te al kon lezen of een veertienaltijd de UPAD afzetten of de instellingen llokaliseren, lo kaliseren, maar ook alle telefoonverjarige reeds kwantumfysica wijzigen. Ze hebben duidelijk nog een keer ging de mist in. Kortom het werd studeerde. verantwoordelijkheid in de opvoeding.’ een chaotische h dag. Waar het onderwijsprogramVraag is of we dat elektronische opma sterk de nadruk legde op voedingssysteem echt wel hebindividualisering, was voor ben gewi gewild. w ld. Toegegeven: het is opvoedingstaken vaak het omgekeerde het geval. Ouders in n volkomen democratische demo m cratische openheid kregen weliswaar de vrijheid om zelf de settings van de stapje apje voorr stapje e opgebouwd en het digital parent in te stellen of te wijzigen, maar dat kostte heeft eeft de kennis van onze leernogal wat tijd en vergde enige handigheid. Het was veel lingen ngen op een hoger eenvoudiger om elk jaar een upgrade te kopen waarin vasniveau veau getild, het te instellingen voor een dertienjarige, veertienjarige of zehelpt elpt ouders ventienjarige zaten. Elk jaar betekent een stukje meer verbijj de opvoeantwoordelijkheid en elk jaar een beetje meer vrijheid, de ding, ng, maar “juiste weg naar volwassenheid”, aldus de handleiding. voelt oelt iedereen en er zich evengoed vengoed ‘De juiste weg naar volwassenheid. Laat me niet lachen’, denkt bij? j? Koen bij zichzelf. ‘Die UPAD volgt al mijn doen en laten. Of ik snoep, rook, mijn fietslicht gebruik, mijn helm opzet, welk meisje ik kus, waar ik ga en sta. Ik word er knettergek van. Ik voel me overal K. Afkadyl beloerd en bespied.’ ’s Avonds krijg ik mijn ouders over me heen als ik een cola heb gedraaid in plaats van een wortelsap, als ik Kaat heb gekust of gevoetbald met Abdoel’. Natuurlijk moest Koen ook toegeven dat zo’n UPAD wel handig was, bijvoorbeeld op het voetbalveld. De taak van de scheidsrechter was er een stuk eenvouNano Na Nan o en n nieuwe nieuwe materialen m erialen >> mat >> Verhalen

37

38

Koen bewaart zijn tekst en denkt verder na over die bewuste woensdagmiddag met zijn vrienden. Helaas eindigde ook die dag in complete De UPAD van Koen meldde het chaos. Abdoel was de eerste ongeval onmiddellijk aan de die de hackerscode in zijn hulpdiensten. Een ambulance UPAD had geladen. Terstond en een spoedarts kwamen ter deed zijn UPAD er het zwijgen toe. ‘En wat nu?’, vroeplaatse … gen Koen en Abdoel in koor. ‘Wel’, antwoordde Jeroen, ‘nu kunnen we de virtuele wereld van MAL switchen met onze eigen wereld. De UPADs zullen dan registreren wat we in de virtuele wereld doen, terwijl wij volledig vrij zijn’. ‘Waarom skippen we dan gewoon niet de gymles en fietsen we in MAL naar de gymzaal. Ondertussen plunder ik de snoepautomaat en blijven we hier chillen’. Dat vond iedereen een schitterend idee. Alleen hadden ze dat ‘Zelf zorgen voor je kinderen, schept een stomme ongeluk niet veel innigere band dan met zo’n UPAD die voorzien. Nog in de roes zegt wat er misloopt.’ van de herwonnen vrijheid had Koen tijdens zijn virtuele fietstocht geen rekening gehouden met de automatische campusbus die van rechts kwam. Er was geen ontwijken aan en de bus sleurde hem mee. De UPAD van Koen meldde het ongeval onmiddellijk aan de hulpdiensten. Een ambulance en een spoedarts kwamen ter plaatse … alleen was er op de aangegeven plaats geen spoor van het ongeval. Het duurde slechts een kwartier voor de politie de werkelijke locatie van Koens Safecode-chip had getraceerd en daar hadden ze de drie belhamels al te pakken. Het trio hield aan hun avontuur een weekje straf over. Moeder had zelfs gedreigd om Koens UPAD-settings terug te draaien naar die van een dertienjarige. Gelukkig had vader nog even bemiddeld en bleef alles bij het oude. ‘Laat dit nooit meer gebeuren’, had vader met een knipoog gezegd. Misschien dacht hij wel terug aan de tijd dat hij vijftien was en van zijn ouders verbod had gekregen om met zijn vriendin (en huidige vrouw) uit te gaan. En het toch stiekem gedaan had.

Gewikt en gewogen

Opa en oma o 

39

wonen in de tuin

Tien jaar geleden hebben oma en opa Seyen hun huis overgelaten

aan hun zoon Jasper. Die is er samen met zijn vrouw Laura en hun kinderen Joke (14) en Jeroen (8) ingetrokken. De grootouders wonen nu in een kangoeroewoning, achterin de tuin. Oma heeft wat last van reuma, maar trekt zich aardig uit de slag. Opa lijdt aan dementie, maar kon altijd al terugvallen op zijn medicatie en de mantelzorg van oma. Tot een half jaar geleden…

laatste dagen in een rust- en verzorgingstehuis, zoals ook zijn ouders hadden gedaan.

De aan- en uitfloepende spotjes op de weg begeleiden Jaspers auto naar de uitgang van de parking. Jasper stuurt behoedzaam, want met dit rotweer ziet hij geen hand voor zijn ogen. Het lichtspoor is zijn enige houvast. ‘Hadden ze nu maar geïnvesteerd in zo’n automatisch begeleidingssysteem’, vloekt hij. Wanneer hij de slagboom nadert, klinkt het vanuit de individuele luidsprekertjes in de hoofdsteunen: ‘Beste familie Seyen, Parameters van dit scenario dank voor uw bezoek aan de Zonnestraal. De directie en de staf wensen u nog een De familie Seyen leeft in een veilige wereld, want dankzij elektronische techprettige dag.’ nologie kan iedereen overal worden geïdentificeerd. Daardoor zijn de criminali-

via de ziekteverzekering konden ze bijvoorbeeld een verpleegrobot huren

teitscijfers drastisch gedaald. Ingrijpende regelgeving heeft er voor gezorgd dat de privacy verzekerd is en de mensen een grote mate van keuzevrijheid hebben.

In zijn spiegel ziet Jasper oma schuifelen op de achterbank. Ze zit niet goed. Jasper buigt zich voorover en drukt op Mensen leven in de zogenaamde “slimme omgeving”, met een slimme koelkast, het knopje van de PAA (personalised ameen autonome wagen, op dynamische wegen. bient atmosphere). Intelligente sensoren detecteren wie er in de zetel zit en vervormen de vulling zodat de passagier lekker zit. Uit de luidsprekertjes in de kopsteunen weerklinkt stille muziek, aangepast aan ieders smaak. Joke, de veertienjarige dochter, Het is stil in de auto. Regen en hagel kletteren op het dak. De elekgrijpt naar de oortjes. Haar punch-muziek, een tronische ruitenwisser veegt onhoorbaar de druppels naar de zijnieuwe dansrage overgewaaid uit Mumbay, staat en onderkant van de voorruit. Het is januari. De avond is kil en te stil naar haar zin. na het bezoek aan opa is de stemming onder nul gezakt. Het gaat snel bergaf met opa. Langzaam maar zeker glijdt hij verder weg in zijn dementie. Jasper laveert de auto naar de invoegstrook van de smart highway. De automatische piloot wordt ingeschakeld. Ondanks het miezerige weer neemt Oma zit ineengedoken op de achterbank van de auto en denkt de auto vaart en ritst zich probleemloos tussen terug aan wat haar man een half jaar geleden zei. De medicatie de andere wagens. Bumper aan bumper rijden ze zou zijn ziekte niet lang tegenhouden en om zijn vrouw niet ten gestaag verder, aan een snelheid van 80 km per laste te zijn, wou hij per se naar een verzorgingstehuis. Hij was uur. ‘Nog even dat rapport lezen over de nakende vastbesloten, ook al bleef oma op hem inpraten. Ze konden hun toetreding van Oekraïne en Turkije tot de Europese kangoeroewoning natuurlijk nog voller proppen met elektronische Unie, voor mijn vergadering met de Koreanen en hulpmiddelen; via de ziekteverzekering konden ze bijvoorbeeld de Amerikanen’, denkt hij. Daar klapt zijn stuur al een verpleegrobot huren. Maar opa was altijd al terughoudend in en verschijnt het elektronische papier van zijn geweest tegenover die “nieuwerwetse prutsen”. Liever sleet hij zijn digitale assistent. Jasper is verkoopsdirecteur bij

Nano en nieuwe materialen >> Verhalen

40

Digitranslate, een digitaal vertaalbedrijf. Als het Europees Parlement nu ook Turks en Russisch aanvaardt als officiële talen, opent dat nieuwe mogelijkheden voor zijn firma.

‘Ik kan zelfs mijn rapporten lezen in de auto’

De achtjarige Jeroen zit achterin de auto naast oma. Hij verveelt zich meestal stierlijk tijdens het bezoek aan opa, maar de autorit vindt hij best leuk. Vroeger niet. Toen had papa nog een gewone wagen en die mocht niet op de intelligente rijstrook, wegens te gevaarlijk. De autorit naar het verzorgingstehuis duurde toen soms twee uur, omdat de intelligente rijstroken altijd voorrang hebben. ‘Gek’, denkt Jeroen. ‘En toch kiezen vandaag nog altijd mensen voor een klassieke auto’. Omdat ze graag zelf het stuur in handen hebben of omdat ze die 5,5 eurocent per kilometer smart road misschien toch wat duur vinden.

Ze zijn van de drukke ringweg af en duiken de tunnel in, richting autoweg. De wagen rijdt nu 120 km per uur. Hier is minder verkeer en de optimale doorstroomsnelheid ligt hoger dan op de ring. ‘Wat een luxeleven’, zucht paps tevreden. ‘Nooit meer files. Ik kan zelfs mijn rapporten lezen in de auto’.

Toen hij mocht kiezen tussen een loonsverhoging of autodelen, was zijn keuze snel gemaakt. Met tien gezinnen uit de buurt hebben ze nu vijf Toyopels ter hunner beschikking. Wie een wagen nodig heeft, geeft een seintje en dan komt de auto uit de centrale buurtparking voorgereden, precies met de zetelopstelling en kofferindeling zoals gevraagd. Jasper herinnert zich nog hoe moeilijk het was geweest om voor zijn familie een customer profile te maken. Er is uren gepalaverd over de kleur van het koetswerk, de tint van de ramen, de selectie van de videoprogramma’s. Het compromis was dat de nanolak van de wagen tijdens de week het patroon zou aannemen dat papa en mama graag zagen en ’s weekends de kleur van de kinderen.

Gewikt en gewogen

‘Zo’n systeem moet mijn leven makkelijker maken, dus dat werkt gemakzucht in de hand. Maar als ik in mijn vrije tijd toch andere doelstellingen wil nastreven, zoals een marathon kunnen lopen, dan kan een machine me wel helpen. Bijvoorbeeld door te zeggen wat ik moet eten, waar ik moet lopen, wat ik moet doen. Gemakzucht, ja, maar ik krijg wel de mogelijkheid om meer te bereiken in mijn leven.’

de wagen neemt op weekdagen het patroon aan van papa en mama, tijdens het weekend de kleur van de kinderen.

Jasper schrikt op van zijn lectuur, wanneer de zoemer van de voordeur zijn vijfde symfonie van Beethoven plots tronische papier verschijnt onderbreekt. Op het elekde gedaante van een onbekende vrouw. “Veronica Li Cheng, thuisbezorgster van het grootwarenhuis Kruispunt”, staat eronder. Jasper raakt even de touchbutton Answer aan en zegt: ‘Goedendag, mevrouw Li Cheng, ik had verwacht dat Jean de boodschappen zou brengen?’ ‘Dat klopt’, antwoordt de vrouwenstem, ‘maar Jean is weggeroepen omdat een van zijn kinderen ziek is geworden.’ ‘Bent u vertrouwd met de toegangsprocedure?’, vraagt Jasper. ‘Wilt u dan even uw rechter wijsvinger op het schermpje naast de bel leggen, vervolgens in de camera kijken voor de iriscontrole en luidop tot tien tellen voor de stemcontrole?’

Terwijl mevrouw Li Cheng tot tien telt, selecteert Jasper op zijn elektronisch papier het icoontje van Kruispunt in de rubriek “boodschappen” en sleept de stemopname, de irisscan en de vingerafdruk naar de homepagina van het grootwarenhuis. Twee seconden later leest hij op het scherm ‘Persoonsbevestiging – Veronica Li Cheng met uw boodschappen – Vergeet niet onze weekpromoties te selec-

teren! Kruispunt wenst u nog een prettige dag.’

‘Mensen vertonen een grote bereidheid om persoonlijke informatie door te geven aan het systeem, maar een rem om anderen fysiek binnen te laten. Het fysieke contact is blijkbaar anders dan het doorgeven van privégegevens. Om geholpen te worden, moet je echter persoonlijke informatie vrijgeven.’

Jasper is nog een half uurtje van thuis verwijderd, maar opent alvast de voordeur voor Veronica. ‘Mevrouw Li Cheng, u kunt erin. Zet alles maar in de koelkast, behalve misschien de mi Taiwan en de lasagne Hawaï. Kan u die alvast in de oven plaatsen? Over een half uur- tje zijn we thuis. Neem misschien ook de vervallen producten mee. Het schermpje op de koelkast geeft aan wat er weg moet. Misschien tot een volgende keer!’ ‘Prima’, zegt Veronica, ‘al zal volgende keer uw vaste leverancier Jean er weer zijn, zodat u deze procedure niet weer ’s hoeft over te doen, mijnheer Seyen. Nog een prettige avond en een behouden thuiskomst’.

‘Wilt u uw rechter wijsvinger op het schermpje naast de bel leggen, in de camera kijken voor de iriscontrole en luidop tot tien tellen voor de stemcontrole?’ De contouren van Veronica Li Cheng vervagen langzaam en op de digitale assistent verschijnen weer de letters van Jaspers rapport. In de linkerbovenhoek ziet hij hoe de icoontjes van de koelkast, de microgolf en ‘Het zou toffer zijn als de leveranciers de stoomoven binnenkwamen, wanneer ik er niet ben. oplichten. ‘VerDan word ik niet gestoord wanneer ik dorie’, denkt thuis ben.’ Jasper bij zichzelf, ‘Laura is weer vergeten om de voedselvoorkeuren te resetten. Dat is al de vierde week op rij dat de koelkast “mi Taiwan light” en lasagne

Hawaï “met extra sporen” bestelt. Ook de rest van het weekmenu zal dus weer hetzelfde zijn. Eigenlijk heb ik zin in een pak friet met stoofvlees, maar ja, dan zal mijn hometrainer weer een half uur extra fietsen of lopen programmeren. Moet ik weer discussiëren met dat rottoestel’.

‘Ik ken mensen in het echte leven, waar ik me ontzettend mee kan amuseren. Anderen ken ik alleen virtueel, maar toch heb ik evenzeer het gevoel dat het vrienden zijn en alles wat daarbij komt. In de toekomst zullen we het verschil niet meer beseffen tussen real life en virtuele contacten. Ik heb dat besef niet meer.’

Jasper verdiept zich weer in zijn rapport. ‘De kans dat Ankara de strenge privacywetten van Europa ondertekent, is na de laatste overlegronde in Brussel aanzienlijk gegroeid’, leest hij. Aha, dat betekent dat Turkije zijn gegevensbanken zal koppelen met Europa. Dat is een hele stap naar de toetreding, want dan zullen Turkse bedrijven eindelijk kunnen onderhandelen om toegang te krijgen tot de Europese databanken.

In die banken bevinden zich de persoonsgegevens van alle Europeanen: naam, woonplaats, leeftijd, medisch dossier, financiële situatie, politieke overtuiging, culinaire voorkeur, levenspatroon, zelfs de plaatsen waar je de voorbije jaren bent geweest. Dat is handig voor de politie als ze een misdaad moeten oplossen, als er nog ’s een gepleegd wordt, tenminste. ‘Gelukkig is al die informatie beveiligd en gecodeerd’, denkt Jasper. Alleen wie expliciete toestemming heeft, kan eraan. Het European Technology Institute en de Europese Commissie hebben er tien jaar over gedaan om het systeem technisch en juridisch sluitend te maken. Met succes, want inmiddels zijn de belangrijkste juridische principes en de technologie overgenomen door de VS, China en Japan. India ontwikkelt zijn eigen systeem.

‘Het is allemaal zo voorspelbaar geworden’

Joke heeft weinig opgevangen van het gesprek tussen haar vader en de boodschappenvrouw. In haar oortjes weergalmt de beat van Four Wang Gang en in gedachten oefent ze al haar moves voor vanavond. Dan heeft ze via de chat afgesproken in de 3DVM-room. Al haar vriendinnen hebben er zo een. Eigenlijk was die zaal met camera’s en projectoren een werkinstrument van paps, voor zijn videoconferenties. Maar Joke mag er na de werkuren gebruik van maken om af te spreken met haar vriendinnen. De twee grootste producenten van 3DVM-rooms zijn gefusioneerd tot Maxihard en dus zijn alle rooms nu compatibel met elkaar.

41

‘Misschien zou het leuker zijn als we dichter bij elkaar woonden’, mijmert Joke. ‘Dan konden we ook echt met elkaar fuiven’.

Ook oma heeft geen acht geslagen op mevrouw Veronica. Ze zit te tobben over opa’s gezondheid. Die gaat zienderogen achteruit. Dat weet ze maar al te goed, want voor opa in het verzorgingstehuis ‘Tijdens virtueel contact is er minder werd opgenomen, heeft hij empathie, is er geen kans om iets uit te Jasper en haar toegang gegeven tot wisselen. Je kan beter zeggen: ik laat zijn medisch en cognitief dossier. Daaruit de telefoon en ik ga vijf minuten bij een blijkt een alarmerende daling van de peptidenvriend of vriendin zitten. Dan heb je nog waarden en een sterke afname van de hersengolhet menselijk contact en de gezelligheid.’ ven. Zijn resultaten op de cognitieve testen zijn slecht. Alles gaat nu peilsnel. Ze is er al op voorbereid dat hij haar vanavond niet meer zal herkennen. Toch mist ze hem, ook al is ze nog maar pas bij hem vertrokken. ‘Laten we hopen dat hij zijn knuffelshirt draagt. Dan kan ik hem met de elektronische handschoenen nog een flinke knuffel geven’.

Oma weet nu al hoe het huis eruit zal zien als ze thuiskomt. Haar gezelschapsrobot Laika heeft vast haar pantoffels en looprekje klaargezet. Slim als hij is, zal hij ook wel een sherry hebben uitgeschonken. Hij heeft immers gemerkt dat oma de laatste weken een beetje depri is. Een flinke borrel doet deugd. Misschien zal de intelligent and healthy bartender wel van zijn oren maken, want alcohol is niet goed voor reumapatiënten. Maar Laika staat een trapje hoger in de huiselijke hiërarchie, dus Laika is de baas. ‘Zou de strijk ook al in de kast liggen, de kamer gestofzuigd zijn en de virtuele haard branden?’, vraagt oma zich af. ‘Het is allemaal zo voorspelbaar geworden’, zucht ze. Misschien moest ze toch maar een hond nemen. Die zorgt ten minste nog ’s voor een verrassing.

‘Je mag nog het grootste comfort hebben, alle knopjes die je kunnen helpen, op maat gemaakt voor persoonlijk geluk is dat geen garantie. Oma zal even eenzaam zijn.’

Nano en nieuwe materialen >> Verhalen

42

Verzekeringspolis Verzeke 

‘Win for life’

Likkebaardend staat Jean voor de hamburgerke-

veerd voor “Testverkoop” en “De Gebruikersunie”.

ten. Straks begint zijn nachtshift en Jean wil eerst Carbill is even nog wat eten. Hoe zal hij zijn honger stillen, met ‘Het systeem blijft ondergeschikt aan de streng voor water een hamburger of een broodje gezond van de mens. Ik kan, bijvoorbeeld, nog altijd als voor bloem en broodjeszaak? ‘Als ik nu ‘s een broodje gezond eet beslissen wat ik wil eten.’ gist. Alle benotijdens de pauze vannacht en nu snel een hamdigde ingrediënburger naar binnen werk, met frietjes en cola?’ ten moeten voorJean stapt de hamburgertent binnen en bestelt de zien zijn van een grootste hamburger die ze in huis hebben. Terwijl hij elektronisch label. Jean tikt het scherm van afrekent met zijn ingeplante chip, herberekent de compuzijn pc aan en kan de hele voorgeschiedenis van de ter van Life Securities de premie die Jean maandelijks bebloem natrekken: van- waar het graan komt, wie het taalt voor zijn ziekteverzekering. Er is zonet 2,5 eurocent gemaaid en gemalen heeft, wie het vervoerd heeft. ‘Vanbijgekomen. daag hebben we graan uit Argentinië’, leest hij op zijn

Parameters van dit scenario

scherm, ‘volgende week Russisch en daarna Frans’. Klinkt erg multicultureel, maar alle graan is gezaaid en geoogst onder het toeziend oog van Carbill. Eenheidsworst dus…

Een onveilige wereld, waarin mensen weinig privacy hebben, maar veel autonomie.

Jean is bakker: geen ambachtsman die eigenhandig deeg kneedt en broden in de oven schuift, maar een werknemer van de volautomatische bakkerij van voedselgigant Carbill United Brands. Jean is verantwoordelijk voor de veiligheids- en kwaliteitsaspecten in de bakkerij. Hij moet nagaan of het gebakken brood voldoet aan de normen. Die normen zijn heilig.

Zodra Jean in de bakkerij aankomt, wordt hij gebrieft door zijn collega’s van de dagploeg. De tweede bakpartij van deze namiddag moest vernietigd worden omdat er “wit” water was in gesukkeld. Niet dat het brood daarom slecht was, maar regels zijn regels: alleen brood bereid met “blauw” water mocht de fabriek verlaten! Het blauwe water wordt aangevoerd via beveiligde leidingen en is extra gecontroleerd, het witte water komt uit de gewone waterleiding: prima drinkwater niettemin, maar volgens Carbill niet veilig genoeg om brood mee te bakken.

Gewikt en gewogen

Maar of het brood daardoor lekkerder is? Jean heeft zo zijn bedenkingen. Thuis bakt hij brood op de oude manier, met bloem van de Wereldwinkel en de handen woelend in het mollige deeg. Ook al heeft die bloem geen label, Jean weet tenminste zeker dat de boer een eerlijke prijs heeft gekregen. Zou Carbill zijn boeren ook deftig betalen?

Veiligheid is een belangrijk thema in 2025. Zo wonen Jean en zijn zwangere vrouw Jenny op een afgesloten en beveiligd terrein met daarop ongeveer 100 gezinswoningen. Gloednieuw en best gezellig, vinden ze. Iedereen heeft zijn eigen tuin en er zijn ook gemeenschappelijke voorzieningen zoals een openlucht zwembad, volleybal- en tennisterreinen, of nog, een gemeenschapshuis voor sociale activiteiten. Bovendien biedt het uiterst streng beveiligde condominium beschutting tegen de buitenwereld.

Ingrediënten ondergaan Alleen bewoners mogen gebruik maken van de voorzieook in de fabriek nog een ningen, want het is te gevaarlijk om vreemdelingen binnen uitgebreide controle. En te laten. Alleen personen wiens ID-chip herkend is, kunnen zodra het brood gebakken langs de elektronische toegangspoort. Ook het huis van is, wordt van elk brood een staal genomen. Een batterij Jean en Jenny is uitgerust met slimme beveiligingselekbiosensoren moet eventuele verontreinigingen detecteren. tronica. Dat heeft hun inbraakpremie trouwens fors verZijn die er niet, dan krijgt het brood een goedkeuringslalaagd. Helemaal veilig is het natuurlijk nooit. Zo is het al bel en kan het verkocht worden. Foefelen is uitgesloten, voorgekomen dat tien huiwant alle afzen op het terrein gekraakt gekeurde brozijn, nadat een hacker het Jean stapt de hamburgertent binnen en bestelt de grootste den gaan linea veiligheidssysteem had lam recta naar een hamburger die ze in huis hebben. Terwijl hij afrekent met gelegd. De dieven hadden afvalverwerzijn ingeplante chip, herberekent de computer van Life Sein alle huizen ingebroken kingsbedrijf. curities de premie die Jean maandelijks betaalt voor zijn waarvan de bewoners geDe rest komt registreerd stonden als afziekteverzekering. Er is zonet 2,5 eurocent bijgekomen. in de superwezig. Maar geen nood, ook markt terecht. daartegen kan men zich Bovendien verzekeren. heeft de consument ook zicht op de interne keuken. Een onafhankelijk controleorgaan, de “Keurbakker”, mag op elk moment het productieproces van Jeans bakkerij komen Jeans wereld wordt beheerst door veiligheid, een obsessie controleren en heeft zelfs permanente toegang via elektrodie handig uitgebuit wordt door verzekeringsinstellingen, nica en kleine cameraatjes. “Keurbakker” rapporteert ook banken, grootwarenhuizen en andere product- en dienstaan de overheid en werkt samen met consumentenorgaverleners. De verzekeringspremies zo laag mogelijk hounisaties. In zijn raad van bestuur zijn twee zitjes gereser-

den, bezorgt het koppel al jaren kopbrekens, zeker nu Jenny zwanger is. Wat artsen en ziekenhuizen tegenwoordig niet aanrekenen?! Bovendien waren de sociale uitkeringen allang niet meer “welvaartsvast”. Wie vandaag terugvalt op een overheidspensioen, ziekte- of werkloosheidsuitkering, is straatarm.

Banken, grootwarenhuizen en verzekeringen zagen een nieuwe gezamenlijke markt: ze ontwikkelden de “Win for Life”-chip en dito polis.

Het sociale vangnet van weleer is bijna helemaal vervangen door privéverzekeringen. Men verzekert zich van de wieg tot aan het sterfbed. Met uitzondering van de laatste drie weken dan. Onderzoek heeft immers uitgewezen dat die laatste weken in het leven van een zieke een aardige duit kosten aan de gezondheidszorg. Tenzij je een extra premie betaalt, ben je daarvoor niet gedekt. Alle premies worden bovendien aangepast aan je gedrag: wie rookt, zich regelmatig lazarus drinkt, veel verzadigde vetten consumeert of te weinig sport, betaalt meer. Aanvankelijk volstond het zijn levenswijze aan te geven, op erewoord?! Maar al snel kwamen er premieverminderingen voor wie de verzekeraar toeliet om zijn werkelijke gedrag te controleren. Banken, grootwarenhuizen en verzekeringen zagen een nieuwe gezamenlijke markt: ze ontwikkelden de “Win for Life”-chip en dito polis.

43

ze hadden het geld van Pierre via een carrousel doorgesluisd naar tientallen anonieme rekeningen in diverse belastingparadijzen. De bank van Pierre had nog geprobeerd uit te zoeken wie er achter de roof zat, maar raakte het spoor snel bijster. Bovendien had Pierre, eerder per ongeluk dan met opzet, de optie “elektronische inbraak” vergeten aan te vinken bij het afsluiten van zijn verzekeringspolis. Weg was zijn spaargeld. Het ging van kwaad naar erger met Pierre. Hij raakte aan de sigaret en de drank en zag algauw zijn premies stijgen. Op

Vandaag is hij een paria, een sans chip, zonder geld, noch verzekering. Hij woont nu in een trailerpark, moeizaam overlevend op een uitkering.

het werk dwaalden zijn gedachten af en zijn baas zette hem uiteindelijk aan de deur. Schulden stapelden zich op en de bank blokkeerde zijn chip. Vandaag is hij een paria, een sans chip, ‘Mensen zijn bereid om privé-informatie zonder geld, noch vervrij te geven binnen een kader waarbinHet principe was eenvoudig: je liet zekering. Hij woont nu nen hun privacy niet geschonden wordt.’ een elektronische ID-chip inplanten in een trailerpark, moeien gebruikte die voortaan als bankzaam overlevend op een kaart. Al wat je kocht werd met de uitkering. Voor zijn inkochip afgerekend. Tevens werden al je pen kan hij alleen nog terecht aankopen doorgeseind naar de computer van de verzekeringsmaatbij de Ilda en de Ludl, de enige twee waschappij die je premie moest berekenen. Bij de aankoop van een toefje renhuizen waar je nog zonder chip mag betalen. broccoli (goed tegen kanker) of een pakje Benecol (goed voor je cholesterol) ging de premie omlaag, bij een pond gehakt, een pak friet of een sigaret ging hij omhoog. Win for Life ™ was niet meteen een hit. De gewone verzekeringspremies werden echter zo duur, dat mensen massaal overschakelden. Bovendien kregen ze met hun Win for Life-chip nu ook korting in de supermarkt en een lage rentevoet als ze wilden lenen bij de bank.

Maatschappijen trachtten elkaars beste klanten in te pikken. Jean had zelfs vernomen dat ze in elkaars gegevensbanken inbraken. Dat had hij gehoord van Pierre, een vroegere buur uit het condominium. Pierre had tegenslag gehad. De grootste klap kwam toen zijn spaarrekening elektronisch werd geplunderd. De dieven hadden het slim gespeeld:

‘Heel erg voor Pierre’, vindt Jean, want wie de voordelen van Win for Life ™ kent, weet wat hij mist. Een voorbeeldje: sinds de verzekeringsmaatschappij ‘Het idee van “per persoon een aanbod” is aan hun slimme koelkast had doorgegeven dat Jeneen enorme beperking. Er is ook nog het ny zwanger was, had die automatisch aangepaste spontane: het moment waarop je alles maaltijden besteld, met extra vitaminen en mineraanders wilt.’ len. Ook was er al een plaatsje gereserveerd in het nabij gelegen kinderopvangcentrum, de peutertuin, de kleuterschool en de lagere school en er was voor hun toekomstige spruit al een dossier geopend bij de tandarts. Verder hadden ze waardebons ontvangen van talloze winkels en handelaars: voor het inrichten van hun kinderkamer, de aankoop Nano en nieuwe materialen >> Verhalen

44

van een autozitje, een blauwe en een roze geboortedoos ‘Een “slimme omgeving” mag mij gerust (ze hadden het gebeter leren kennen. Het systeem moet slacht van hun toede vrijheid krijgen om alle data over mij komstige baby nog creatief te leren combineren en zo verrasniet doorgegeven), send uit de hoek te kunnen komen’. potjes babyvoeding en nog veel meer. Win for Life ™ maakte het leven een stuk eenvoudiger.

Om zes uur zit de shift van Jean erop. Hij mag naar huis. Jean neemt het eerste rijtuig van het treinstel. Dat is beveiligd. Alleen mensen met een geregistreerde chip mogen erin. Al wie op- en afstapt, wordt nauwkeurig bijgehouden door de vervoersmaatschappij. Mocht er ooit iets gebeuren, zoals zakkenrollerij, dan kan de politie achterhalen wie er die dag allemaal in het voertuig heeft gezeten. De dader zou snel opgespoord zijn. In de trein verheugt Jean zich op zijn vrije namiddag en avond. Misschien moest hij met Jenny de “Virtual Holiday Room” maar reserveren en er hun favoriete strand, “Jimbaran Beach” op Bali oproepen. Jean vond die virtuele reizen leuker dan echte. Hij hield niet van al dat echte gereis en het was bovendien nog gevaarlijk ook. Vreemde culturen vond hij sowieso al bedreigend. Jenny was trouwens zwanger en mocht geen vliegtuig meer op. Als er tijdens de vlucht iets zou gebeuren, kreeg de luchtvaartmaatschappij immers de rekening gepresenteerd.

Wanneer Jean om half acht thuis arriveert, ziet hij de zwangere Jenny de trap afkomen. Met een wrange grijns geeft ze hem een brief van de verzekeringsmaatschappij.

Geachte mijnheer en mevrouw,

Uit uw aankoopgedrag hebben wij vastgesteld dat u geen geregistreerd brood koopt. Ofwel eet u geen brood, ofwel bakt u zelf uw brood. In dat laatste geval maakt u alleszins geen gebruik van ingrediënten die door een erkende kwaliteitsinstelling zijn gevalideerd. Omdat dit risico’s inhoudt voor uw gezondheid en die van uw ongeboren

Gewikt en gewogen

baby, zien wij ons genoodzaakt uw premie te verhogen (cfr. artikel 5 § 9.1.4.7 van uw polis). De premie voor uw familiale Win for Life™ wordt vanaf volgende maand vermeerderd met 1,5%, uw schuldsaldoverzekering met 0,75% en uw overlijdensdekking met 0,5%. Uw premie kan evenwel ongewijzigd blijven, als u uw koopgedrag alsnog wijzigt. Wij zijn zo vrij om u het brood van Carbill United Brands aan te raden. Dit brood is evenwichtig samengesteld en het voldoet aan alle normen die door het Europese Instituut voor Volksgezondheid zijn opgelegd. U vindt dit brood in alle met ons samenwerkende voedingszaken. U kan ook de automatische command van uw koelkast programmeren op dit artikel door de code CUBOO7 in te geven.

Met gezonde en verzekerde groeten,

Life Securities

Uit uw aankoopgedrag hebben wij vastgesteld dat u geen geregistreerd brood koopt.

45

Reacties van het burgerpanel De verhalen rond de “slimme omgeving” hebben de deelnemers aan dit burgerpanel aan het denken gezet over de aard van relaties en contacten, de ruimte voor creativiteit en experiment en de mogelijkheid om het lot in eigen handen te nemen.

VOORDELEN

NADELEN

COMFORT Deelnemers fantaseerden over een slimme omgeving die routineuze opvoedings- en onderwijstaken van ouders overneemt en die de verplaatsingen, het schoolprogramma en de schooltaken van de kinderen kan monitoren.

LUIHEID Meer vrije tijd creëert een gevoel van zorgeloosheid, schept de mogelijkheid voor diepgaandere contacten, maar niets garandeert dat we die kansen ook grijpen.

Deelnemers fantaseerden over een slimme supermarkt die tijdsplanning, de aankopen en het budgetbeheer van het huisgezin kan overnemen. Een slimme omgeving zou bijvoorbeeld ook aangepaste sportoefeningen en diëten kunnen uitdokteren voor de gezinsleden, of nog, hun agenda’s op elkaar afstemmen. ZELFONTPLOOIING Deelnemers zijn van oordeel dat in een hoogtechnologische samenleving de vrijgekomen tijd meestal besteed wordt aan zelfontplooiing. In een laagtechnologische samenleving komt die eerder ten goede aan sociale interacties met anderen. VIRTUEEL CONTACT De ontwikkelingen op het gebied van slimme omgevingen hebben de deelnemers aan het denken gezet over de vraag wat nu eigenlijk essentieel is aan menselijk contact. Het lijkt erop dat fysiek contact in de toekomst geen voorwaarde meer zal zijn en dat virtuele communicatie een grotere rol zal spelen in het onderhouden van vriendschapsbanden. VERRASSING Een slimme omgeving is weinig voorspelbaar wegens het zelflerend vermogen van de technologie. Dit opent perspectieven voor experiment en creativiteit. Een systeem dat persoonlijke data van de gebruiker creatief kan combineren, kan de consument bovendien verrassen en stimuleren. ONZICHTBAARHEID

In een slimme omgeving verdwijnt de technologie naar de achtergrond en wordt zij als het ware onzichtbaar. De gebruiker treedt via een gepersonaliseerde interface in contact met het systeem.

VEREENZAMING Technologisch comfort betekent niet per se meer of diepgaandere contacten. Doordat technologie een aantal huishoudelijke en opvoedkundige taken heeft overgenomen, doen er zich minder gelegenheden voor waarop gezinsleden, ouders en kinderen, elkaar zullen ontmoeten. STRESS De snelheid en efficiëntie waarmee een slimme omgeving op onze wensen inspeelt en producten/diensten aanbiedt, kan ons een opgejaagd gevoel geven. Nu technologie een efficiënter gebruik van onze schaarse tijd mogelijk maakt, krijgen we het gevoel dat we onze “tijd verdoen” als we niet doelgericht met iets bezig zijn. VERSCHRALING Virtueel contact kan leiden tot een verschraling van menselijke contacten. Ouders die hun kinderen op afstand monitoren dreigen veeleer te gaan bestraffen dan te belonen. Kinderen krijgen geen ruimte om de grenzen tussen goed en kwaad te verkennen. PRIVACY Tenzij men zelf de aan- en uitknop van het systeem bemant, kan men altijd gestoord worden door anderen. Sommige deelnemers voelen zich geremd door fysiek contact, maar zien geen graten in het doorgeven van persoonlijke informatie aan een machine. Kiezen voor comfort kan in deze dus ten koste gaan van data privacy. VERVREEMDING Een slimme omgeving kan vervreemding in de hand werken, omdat ze op afstand en door onbekenden geprogrammeerd wordt. AFHANKELIJKHEID Omdat technologie almaar onzichtbaarder wordt, weten gebruikers niet meer hoe de “machine” precies werkt. Als de technologie faalt, voelt men zich dan ook verloren. In hoeverre laten mensen toe dat een systeem autonoom beslissingen neemt, zoals gesuggereerd wordt in de term internet of things (een draadloos netwerk van met elkaar communicerende slimme objecten zoals huishoudapparaten). Moeten we bang zijn om ons zelfbeschikkingsrecht te verliezen aan een zelflerende machine?

Nano en nieuwe materialen >> Burgerpanel

46

Gewikt en gewogen

47

Colofon

Verantwoordelijke uitgever Prof. Dr. Lieve Goorden Stadscampus Universiteit Antwerpen, Prinsstraat 13, 2000 Antwerpen

Medewerkers Prof. Dr. Lieve Goorden (TA-groep, Universiteit Antwerpen), coördinator en promotor van het NanoSoc-project Prof. Dr. Marc Van Rossum (IMEC), promotor Prof. Dr. Johan De Tavernier (CWTE, K.U.Leuven), promotor Prof. Dr. Gustaaf Van Tendeloo (EMAT, Universiteit Antwerpen), promotor Prof. Dr. Silvia Lenaerts (Departement Bio-Ingenieurswetenschappen, Universiteit Antwerpen), co-promotor Prof. Dr. ir. Herman Maes (IMEC, Director INVOMEC), co-promotor Dr. Marian Deblonde (TA-groep, Universiteit Antwerpen), senior onderzoeker Dr. Kristien Bonroy (IMEC), senior onderzoeker Dr. Wolfgang Eberle (IMEC, Bioelectronic Systems Group), senior onderzoeker Ing. Bart Van Poucke (IMEC), senior onderzoeker Ir. Johan Evers (CWTE, K.U.Leuven), doctoraatstudent Ir. Catherine Gorlé (EMAT, Universiteit Antwerpen), doctoraatstudent Michiel van Oudheusden (TA-groep, Universiteit Antwerpen), doctoraatstudent Joeri Nys (Universiteit Antwerpen), administratieve ondersteuning Sabine Billen (IMEC), grafische vormgeving en opmaak Jim Baeten (Trizone), facilitatie Marc Hongenaert (Momentum-Consult), facilitatie Peter Raeymaekers (wetenschapsschrijver), auteur van de 9 verhalen Stefaan Anrys (journalist), copy-writing alle onderzoekers en burgers die deelgenomen hebben aan de voorbije sessies van het NanoSoc-project

www.NanoSoc.be

Colofon

www.NanoSoc.be