Leerlingboekje Sneltoets informatieve teksten Niveau D
Voorbeeldtekst: Ruimteafval bereikt kritiek punt ‘O, geweldig.’ De frustratie was in 2008 duidelijk (al / eg / te) horen in de stem van de Amerikaanse (astronaute / terugkomen / waartegen) Heidemarie Stefanyshyn-Piper. Tijdens een ruimtewandeling van (kwamen / missie / waarom) STS-126 glipte haar gereedschapstas weg. Machteloos (lampen / moest / vooral) de astronaute toekijken hoe haar tas (in / jij / kun) een baan rond de aarde kwam. (Dit / Met / Zet) amateurtelescopen was de tas enkele dagen (baan / lang / weet) te zien, tot die verbrandde in (as / bol / de) dampkring. Ook de handschoen die (astronaut / bijzonder / doorwerkt) Ed White verloor bij de eerste Amerikaanse (brainstormende / niettegenstaande / ruimtewandeling) en de camera van Michael Collins (arm / bij / let) het Ruimtevaartuig Gemini zijn legendarische voorbeelden. (Drie / Rond / Tuur) de aarde zweven heel veel voorwerpen, (elf / kom / ook) wel ruimteafval genoemd. De afgelopen jaren (is / na / uw) de hoeveelheid ruimteafval schrikbarend gestegen, met (alle / geel / gilt) gevolgen van dien. In 2011 zijn (af / de / heb) overblijfselen van de afgedankte Amerikaanse (overgaan / peperduur / satelliet) UARS (Upper Atmosphere Research Satellite) ergens (eet / fit / in) de Grote Oceaan neergekomen, ver buiten (ar / de / vit) westkust van de Verenigde Staten. De (achterhalen / onderzoekers / waardevolle) van NASA hebben geen idee wat (de / me / es) precieze locatie is van deze zes (die / meet / ton) wegende satelliet ter grootte van een (bus / mede / zei). Naar: www.ad.nl, Trouw.nl, www.vandaag.be.nll, nl.wikipedia.org, scientas.nl, www.knack.be
12-14
© CED-Groep in samenwerking met Espin & Chung, Leiden University NIET VERSTREKKEN AAN DERDEN
pagina 1 van 5 pagina 1 van 5
Leerlingboekje Sneltoets informatieve teksten Niveau D
Tekst 1: De voorsprong van Afrikaanse hardlopers Uit Ethiopië en Kenia komen uitzonderlijk goede langeafstandslopers. Het Ethiopische dorp Bekoji leverde al (heel / vijf / wilt) Olympische én wereldkampioenen, zowel mannen als (vrouwen / wonnen / zachter). Wat is het geheim van dit (doorlopen / magnifieke / oogprobleem) Afrikaanse succes? Verschillende onderzoekers hebben zich (eb / de / in) afgelopen jaren over deze vraag gebogen. (Al / De / Ex) Britse bioloog Yannis Pitsiladis is al (belt / kwal / ruim) tien jaar bezig om het geheim (lik / pit / van) de snelheid van hardlopers te ontrafelen. (Hij / Hol / Pak) verzamelt genenmateriaal. Op reis naar Jamaica, Kenia (af / en / po) Ethiopië heeft hij altijd een ruime (adequatere / hoeveelheid / klaarmaken) wattenstaafjes en vacuümverpakkingen bij zich. Komt (als / bel / hij) onverwacht een topatleet tegen, dan neemt (erg / hij / wil) een beetje speeksel of wangslijm af. (Ma / Pi / Zo) verzamelt hij DNA. Inmiddels heeft hij (gal / ril / wel) duizend monsters verzameld, van allerlei topatleten. (Hij / Kas / Rol) mag geen namen prijsgeven, maar bekent (aast / grif / huis) dat hij vooral geïnteresseerd is in (achterhalen / telefoontje / uitblinkers), zoals wereldrecordhouders, olympisch kampioenen en andere (bijeengebrachte / medaillewinnaars / niettegenstaande). Hij bezit dus (vermoedelijk) de genetische (heilzamer / informatie / verbinden) van de snelste sprinters en langeafstandslopers (col / sik / ter) wereld: Usain Bolt, Asafa Powell, Kenenisa Bekele (af / en / zit) Haile Gebrselassie. Pitsiladis voelt zich soms (bed / een / zee) schatgraver. Ergens, heel diep verborgen in (die / fit / leed) overstelpende hoeveelheid minuscule onderzoeksgegevens, ligt mogelijk (het / hip / kon) geheim van snelheid verborgen. Wat stelt Jamaïcanen (ar / ets / in) staat harder te sprinten dan anderen? (Niemand / Oorkonde / Waardoor) domineren Kenianen en Ethiopiërs de lange (afstanden / sleutels / gezeten)? Maar steeds vaker knaagt bij hem (de / el / pas) twijfel. Is er wel een genetische (dacht / rotst / schat)? Pitsiladis gelooft er niet meer in. ‘(De / Of / Wie) genen spelen een belangrijke rol bij (had / het / kat) behalen van topprestaties, dat is ongetwijfeld (geel / liep / waar). Maar het is niet waar (bak / dat / dos) Kenianen, Ethiopiërs en Jamaïcanen iets hebben (kil / kon / wat) ze fysiek beter maakt dan blanken.’ (Hij / Hut / Zit) ontdekte dat de genetische verschillen tussen Kenianen (as / en / iel) Ethiopische atleten groot zijn en sterker (muts / nog / reed): sommige atleten hadden meer overeenkomsten met (fijn / star / zijn) eigen genenmateriaal dan met elkaar, terwijl Pitsiladis (absoluut / overgaan / zachtere) geen atletisch talent heeft. Andere onderzoekers (haas / klom / zijn) meer geïnteresseerd in de sociale en (culturele / pannenset / afstorten) aspecten die bijdragen aan het succes (aks / jou / van) deze hardlopers. Zo ging Henk Stouwdam (co / ras / op) onderzoek uit in Ethiopië en toog (hal / hij / hop) allereerst naar het dorpje Bekoji. In Bekoji (tafel / vroeg / waarna) hij aan de plaatselijke trainer Sintayahu Esete ((koffiekop / ontdekker / opgehaald) van onder meer Kenenisa Bekele) wat (goed / kwam / zijn) verklaring is voor de aanwezigheid van (ja / ga / zo) veel uitzonderlijke talenten op die paar (televisie / vierkante / waartegen) kilometer in die ontoegankelijke streek van Ethiopië. ‘(Aal / Hun / Lik) toewijding’, zegt hij zonder aarzelen. ‘De (lopers / slapen / terecht) uit mijn groep zijn harde werkers; (es / os / ze) willen heel graag hogerop. En verder (bloedende / natuurlijk / gezworven) de hoogte. Zij trainen dagelijks op (een / pil / zou) hoogte van 2800 meter. Dat verschaft Ethiopische (atleten / gestalte / zwaaide) een natuurlijke voorsprong op de vele, (blauwe / dankte / vooral) westerse, concurrenten. Door die hoogte is (hun / suf / tik) hematocrietwaarde van nature zo hoog, dat Ethiopiërs (mast / meer / moet) zuurstof kunnen opnemen en altijd adem (kans / lijm / over) hebben.’ Hematocriet komt uit het Grieks (‘hema’ (betekent / kippenhok / waarheen) bloed en ‘criterion’ betekent criterium); de (architectenbureau / hematocrietwaarde / onderuitgehaalde) is het volume van het bloed (dat / dol / dus) door de rode bloedcellen wordt ingenomen. (Hoe / IJl / Los) meer rode bloedcellen je hebt, hoe (bananenschillen / gekwalificeerd / zuurstofrijker) je bloed is.
12-14
© CED-Groep in samenwerking met Espin & Chung, Leiden University NIET VERSTREKKEN AAN DERDEN
pagina 2 van 5 pagina 2 van 5
Leerlingboekje Sneltoets informatieve teksten Niveau D
Aan de verklaringen (valt / voor / vuil) het Ethiopische loopwonder voegt Hermens, Nederlands (66 broodmagere / sportmanager / zeventiende), er nog een toe: teff. Teff (ei / is / ui) een Ethiopische graansoort, waar het nationale (afwas / brood / gedaan) injara van gemaakt wordt. Het heeft (ad / au / de) vorm van een pannenkoek, die in (combinatie / wandelden / regionale) met allerlei lekkernijen wordt gegeten. Hermens: (Bi / Do / In) teff zit veel ijzer, en er (koeken / nodige / zitten) veel mineralen en gluten in. Uit (onderzoek / stofzuigt / transport) is gebleken dat teff in combinatie (met / uil / waf) groenten, fruit en het proteïnerijke schapenvlees (bok / een / rit) atleet net iets meer geeft dan (ovenschotel / verschoonde / willekeurig) welk ander gezond voedsel.’ De sportmanager (ka / is / tor) ervan overtuigd dat teff een van (aal / cup / de) geheimen is van het grote succes (van / ver / viel) de Ethiopische atleten. Rene van Slooten, (hik / een / rij) levensmiddelentechnoloog die bijna tien jaar in Ethiopië (harde / heeft / tosti) gewerkt, reageert op deze verklaringen met (kip / nog / was) een aantal andere oorzaken. Ethiopiërs leren (col / van / zet) jongs af aan (hard)lopen op blote (voeten / werken / waarom) op een harde, rotsachtige ondergrond. Hiervoor (gebruiken / placemat / naderden) ze een looptechniek die vooral op (de / fa / hi) bal van de voet plaatsvindt en (aandacht / kampten / waarbij) de hiel nauwelijks de grond raakt. (Het / Hof / Kou) is inmiddels bewezen dat deze 'pose'-techniek, (prutser / waarbij / zwaarte) de loper als het ware steeds '(afvoerde / vaardige / voorover) valt', de minste energie verbruikt. Daarbij (klas / komt / lief) dat Ethiopiërs over het algemeen tengere (kleineren / lichamen / machtige) hebben met een gunstige gewichtoppervlakte-ratio die (de / ruw / zei) afvoer van warmte bevordert. Hun lange (huiver / slanke / tuinen) benen hebben bovendien voor zichzelf weinig (‘acupunctuurnaald’ / ‘bewegingsenergie’ / ‘niettegenstaande’) nodig, wat eveneens bijdraagt aan een (afzwakten / efficiënt / fauteuils) gebruik van energie. De grootste bijzonderheid (is / ju / ri) echter het opmerkelijke voedingspatroon van de Ethiopiërs, (ark / buk / die) vrijwel zonder uitzondering vasthouden aan de strenge (brak / klei / maar) gezonde voorschriften van hun Koptische kerk. Ethiopiërs (fresco / vasten / zwarte) sowieso iedere week al twee dagen, (aardig / muiten / waarop) ze uitsluitend vegetarisch voedsel eten, en (bladen / kennen / terecht) daarnaast nog eens een vastperiode van 55 (dagen / keuze / vieze) in het voorjaar en een andere (aandachtig / terugkomen / vastperiode) van 20 dagen in het najaar. (Dit / Kam / Ris) betekent dat Ethiopiërs in feite leven (op / uw / wik) een sober en zeer gezond dieet (met / mis / mus) veel plantaardige levensmiddelen (inclusief teff) en (aanpassen / relatief / muiterij) weinig dierlijke eiwitten. Dit leidt tot (een / erf / kil) 'schoon' lichaam met weinig ophoping van (achtereenvolgens / afbraakproducten / rundveehouderij) en veel weerstand tegen verzuring. Bron: Henk Stouwdam NRC 21 januari 2006, Rene van Slooten NRC 28 januari 2006, Mark van Driel Volkskrant 16 oktober 2010
12-14
© CED-Groep in samenwerking met Espin & Chung, Leiden University NIET VERSTREKKEN AAN DERDEN
pagina 3 van 5 pagina 3 van 5
Leerlingboekje Sneltoets informatieve teksten Niveau D
Tekst 2:
Wetenschap creëert telepathische ratten Een sciencefictiondroom wordt realiteit: voor het eerst zijn wetenschappers erin geslaagd dieren direct van brein tot brein te laten communiceren. De Amerikaanse hoogleraar neurobiologie Miguel Nicolelis (af / en / ik) zijn collega’s brachten een chip aan (al / eb / in) het brein van twee ratten, waarmee de (dieren / matten / waarom) hersengolven konden delen. Deze ratten konden (aantal / daarna / besten) over grote afstanden met elkaar ‘samenwerken’, (les / via / war) het internet, zonder dat ze van (elkaars / kinderen / zwemmen) bestaan op de hoogte waren. Hiermee (kosmos / kregen / waarin) de ratten telepathische krachten. Het voornemen (blij / kies / voor) dit innovatieve experiment ontstond tijdens eerdere (assortimenten / experimenten / voorbewerken) die aan de Duke University (een (bovenkamertje / klaarmaakten / particuliere) onderzoeksuniversiteit in Durham, North Carolina, VS) (bossen / ineens / werden) uitgevoerd. ‘In deze eerdere experimenten was (het / til / vlo) brein van ratten in staat om (klas / kwam / zich) onverwijld aan te passen aan de (input / pakte / super) van apparaten buiten het lichaam en (bleken / cadeau / zekere) de ratten zelfs in staat om (ga / ja / te) kunnen leren hoe ze onzichtbaar infrarood (bijna / licht / mepte) dat door een kunstmatige sensor werd (bezuiniging / gegenereerd / regiokatern) moesten verwerken,’ vertelt onderzoeker Nicolelis. ‘Dus (de / ex / je) vraag die we onszelf destijds stelden, (dal / cup / was): als het brein signalen van kunstmatige (hoedanig / muffins / sensoren) kan verwerken, kan het dan ook (bestrijden / informatie / waardevols) afkomstig van sensoren in een ander (lichaam / meedacht / noviteit) verwerken?’ Om dat te achterhalen zetten (as / de / ei) onderzoekers een vervolgexperiment op. Eerst trainden (la / os / ze) twee ratten om een eenvoudig probleem (op / we / zo) te lossen. Beide dieren ondervonden dat (uw / pa / ze) om een beloning te krijgen op (een / fik / man) hefboom moesten drukken als het lichtje (boven / laten / sms’je) de hefboom aanging; de ratten werden (alp / dus / fan) geconditioneerd. Vervolgens verbonden de grensverleggende onderzoekers (de / es / uk) hersenen van de dieren met elkaar (dag / met / tik) behulp van micro-elektroden. De micro-elektroden werden (aangebracht / integendeel / samenzwering)in het deel van de hersenschors (buk / cel / dat) motorische informatie verwerkt. Één van de (over / pikt / twee) ratten werd vervolgens de codeerder en (binnen / kreeg / water) te zien hoe het lichtje boven (co / de / je) hefboom ging branden en wist zo (dus / kom / nul) welke hefboom ingedrukt moest worden. Zodra (best / deze / past) rat de hefboom naar beneden drukte, (smal / waar / werd) de hersenactiviteit die bij dit gedrag (bladen / hoorde / zozeer), vertaald naar een elektrisch signaal. Dat (signaal / wateren / zakelijk) werd met behulp van de micro-elektroden (direct / metaal / zwakte) naar het brein van de andere (kik / rat / suf) gestuurd die als decodeerder dienst deed. (Alle / Deze / Liep) rat bevond zich in een andere (kamer / klief / looft) met daarin dezelfde hefbomen; alleen ging (do / er / la) boven deze hefbomen geen lampje branden. (Go / Is / Om) toch de juiste hefboom in te (kunnen / mijten / waarde) drukken (en een beloning te ontvangen) (aders / moest / schel) de rat afgaan op de informatie (ach / buk / die) het brein van de andere rat (hem / jat / reu) stuurde. In 70% van de experimenten (alhoewel / kopieerde / waardering) de decodeerder het gedrag van de (aanstonds / codeerder / proeverij): drukken op de linker hefboom wanneer (de / lef / mi) codeerder het linker lampje aan zag (iele / gaan / prent), en drukken op de rechter hefboom (bedankt / kloffie / wanneer) hij het rechterlampje aan zag gaan – (dip / dat / ede) is ruim boven het toevalsniveau van 50%. (Deze / Jouw / Leek) unieke vorm van brein-tot-breincommunicatie bleek zelfs (rif / te / vol) werken wanneer de coderende rat in Brazilië (uur / via / zat) en zijn breinsignaal via internet werd (dramatisch / verstuurd / waterpret) naar de decoderende rat in het Nicolelis-laboratorium (in / sof / zat) de VS.
12-14
© CED-Groep in samenwerking met Espin & Chung, Leiden University NIET VERSTREKKEN AAN DERDEN
pagina 4 van 5 pagina 4 van 5
Leerlingboekje Sneltoets informatieve teksten Niveau D
Wat bijzonder curieus is, (fut / is / rog) het feit dat de communicatie tussen (de / dos / hip) ver van elkaar af verblijvende dieren (aard / houd / geen) eenrichtingsverkeer was. Zo zagen de onderzoekers (dier / erop / flop) toe dat de codeerder geen volledige (mobieltje / voorschiet / traktatie) kreeg wanneer de decodeerder de verkeerde (hefboom / meemaakte / vervelend) indrukte. En dat leidde tot zeer (belangwekkend / illegaliteit / nedergedaald) en wetenswaardig nieuws, namelijk tot samenwerking (bakken / tussen / waarom) de op afstand verkerende ratten. ‘We (blauw / wiens / zagen) dat wanneer de decodeerder een fout (maakte / project / tinnen) de codeerder zijn hersenfunctie en gedrag (horrorfilms / veranderde / waarvandaan) om het voor zijn partner gemakkelijker (lef / nee / te) maken.’ De codeerder zorgde ervoor dat (dek / elf / het) signaal dat naar de decodeerder overgeseind (hoed / werd / zier), gemakkelijker op te merken en ‘schoner’ ((sneeuwt / waarde / zonder) al te veel ruis) was. ‘Wanneer (de / hel / mat) codeerder die aanpassingen deed, maakte de (decodeerder / dramatiseer / wasmachines) vaker de juiste beslissing en kregen (mep / pre / ze) dus beiden een betere beloning.’ Hoogleraar (daartegenover / neurobiologie / weggetrokken) Nicolelis rapporteert dat zijn experiment voldoende (attent / bewijs / hierom) levert voor de mogelijkheid van een (telefoontje / toekomstig / voorkwamen) breinnet: een soort internet van aan (elkaar / tassen / witste) gekoppelde hersenen. ‘Deze experimenten laten zien (dat / roe / zes) het mogelijk is om de hersenen (hak / ijl / van) ratten op een directe en geavanceerde (jenden / manier / wipkip) met elkaar te verbinden en dat (dol / het / tel) brein van de decoder kan werken (als / lor / rek) een apparaat dat patronen herkent,” stelt Nicolelis. ‘(Asociale / Eigenlijk / Evaluatie) creëren we hier een organische computer (arm / bek / die) een taak oplost; we creëren één (centraal / revisies / wijzigen) zenuwstelsel dat uit twee ratten bestaat.’ (Lespakket / Uitkomst / Wellicht) kan er in de toekomst een (deelnemers / doorvoeren / organische) computer worden gebouwd waar nog veel (eist / meer / mens) ratten deel van uitmaken. ‘In theorie (bod / juf / zou) je je kunnen voorstellen dat een (combinatie / investeert / zwakzinnig) van hersenen oplossingen kunnen aanleveren die (cru / dis / een) individueel brein alleen niet kan bedenken. (Era / Ook / Zet) voor mensen zou een breinnet mogelijk (achtste / kunnen / positie) zijn. Zij zouden met een ongekende (leerling / snelheid / verwacht) met elkaar kunnen communiceren. Één simpele (aantrekt / efficiënt / gedachte) zou zo miljoenen mensen tegelijk kunnen (allemaal / bereiken / pakketje).’ Er zijn ook praktische toepassingen denkbaar. (In / Rad / Sic) de toekomst kan dit onderzoek wellicht (hapten / mensen / niveau) ondersteunen bij een betere omgang met (protheses / rekenden / zweverige), bijvoorbeeld kunstbenen. Mensen kunnen mogelijk input (hor / lok / van) een object of apparaat buiten het (besteld / groenst / lichaam) (de prothese) verwerken, waardoor deze beter (aanbeveling / geïntegreerd / specificatie) kan worden in het lichaam. Naar: www.nrc.nl; www.scientas.nl
12-14
© CED-Groep in samenwerking met Espin & Chung, Leiden University NIET VERSTREKKEN AAN DERDEN
pagina 5 van 5 pagina 5 van 5