Museum Buurtspoorweg MBS Attractief te Boekelo (concept schetsplan) - 1 -

Museum Buurtspoorweg Attractief te Boekelo (concept schetsplan)

MBS Attractief te Boekelo (concept schetsplan) - 1 -

December 2014 MD

Inhoudsopgave Inleiding

3

Publieksaanbod

5

Een toekomstige bezoek aan Museum Buurtspoorweg te Boekelo

8

Korte omschrijving per deelproject

26

Stationsgebouw, retirade en wachtpaviljoen

26

Toegangsweg, voorplein, stationsperron en stationstuin

27

kopspoor, abri, weegbrug en ladingmal

29

Zouttoren, overwegpost en beveiliging

29

Kolenloods en goederenloodsje

29

Emplacement en wagendraaischijf

31

Bleekerijwand, textielcoulisse en terreinafscheiding

31

GOLS-café, museumwinkel en servicepunt

32

Museumdepot in vijf aspecten 1. ’t Schaddenspoortje (binnenperron) 2. PlayTrain (kinderspeelhoek) 3. Oud Zwart-Wit (expositiebalkon) 4. NightTrain (avontuur) 5. De Grote Geldverdieners (binnenlosweg)

33 33 34 34 34

Stallingsloods

35

Klimtoren

36

Fasering

38

Fase 0

39

Vervolgstappen

41

LET OP: i.v.m. fotorechten is openbare publicatie van deze notitie niet toegestaan


December 2014 MD

Inleiding Het bureau ZKA Consultants & Planners uit Waalwijk heeft in opdracht van de gemeente Haaksbergen in juli 2014 een ‘Toekomstvisie middellange termijn’ opgesteld ten aanzien van de Stichting Museum Buurtspoorweg. De rapportage opent met: ‘Museum Buurtspoorweg (MBS) Haaksbergen-Boekelo is een belangrijke toeristische aanbieder voor de regio, in het bijzonder voor de gemeenten Haaksbergen en Enschede’. Eén van de slotconclusies luidt: ‘In economische zin genereert MBS jaarlijks circa € 0,7 miljoen aan bestedingen. Dit creëert een structurele werkgelegenheid van 12-14 banen. Daarnaast heeft MBS een belangrijke sociaalmaatschappelijke betekenis (onder andere bijdrage instandhouding voorzieningenniveau en functie voor meer dan 100 vrijwilligers en leer-werkplaatsen)’. Zowel de gemeente Haakbergen als Enschede en ook Museum Buurtspoorweg hebben de gepresenteerde visie op hoofdlijnen onderschreven en streven naar een stapsgewijze realisatie van de omschreven doelen. Museum Buurtspoorweg is feitelijk een openluchtmuseum van zo’n 7 kilometer lengte, met twee hoofdvestigingen met elk een eigen ingang, eentje op station Haaksbergen en de ander te Boekelo. De hoofdvestigingen zijn onderling verbonden door het vervoermiddel waar het in dit museum allemaal om draait, de Twentsche Stoomtrein.

Een deel van het museum is per definitie een buitenmuseum, maar op verschillende onderdelen is het nu en in de toekomst ook zeker een all-weather attractie. Ten aanzien van de publieksattractiviteit van Museum Buurtspoorweg zijn er de laatste jaren verschillende studies en onderzoeken uitgevoerd. Ten aanzien van de locatie Boekelo betreft dit met name “Historie met Toekomst”(MD 1996), “Haalbaarheidsstudie Stationsomgeving Boekelo’ (IAA 2011) en het ‘Schetsontwerp Steenkolenloodsen Boekelo’ (IAA 2013), beide laatsten in opdracht van de gemeente Enschede. De daadwerkelijke ontwikkelingen zijn de laatste 15 jaar echter bijna uitsluitend in de vestiging te Haaksbergen gerealiseerd. De attractiviteit in Boekelo is daarbij flink achtergebleven en behoeft ingrijpende opwaardering. De ZKArapportage geeft hiertoe concrete aanzetten en gaat vergezeld van een ‘overzicht verwachte / noodzakelijke investeringen’. Daarbij richt men zich primair op verdere productverbetering


December 2014 MD

en verhoging van de publieksattractiviteit. Daarnaast is er ook ruim aandacht voor verhoging en borging van veiligheid, milieu en duurzaamheid. Ten tijde van het opstellen van voornoemde ZKA-rapportage, kwam het voormalige stationsgebouw te Boekelo in de verkoop. Omdat dit gebouw een sleutelrol zou moeten spelen in het verhogen van de (museale) attractiviteit van het Museum te Boekelo, is de verwerving hiervan opgenomen in voornoemd investeringsoverzicht. Echter, MBS heeft momenteel onvoldoende eigen middelen om zelfstandig een dergelijk object aan te kopen en is dus (mede) afhankelijk van andere partijen. Bovendien kan een dergelijke investering nooit los worden gezien van het totale MBS-publieksaanbod in Boekelo.

Exploitatie van het stationsgebouw, op een wijze waarin ook Museum Buurtspoorweg een rol speelt, kan alleen tot een optimaal kwalitatief rendement komen, indien ook de andere ontwikkelingen óp en rond het stationsgebied, zoals deels reeds uitgewerkt in genoemde IAA-studies, in goede samenhang op elkaar worden afgestemd. Hierbij zal Museum Buurtspoorweg ongetwijfeld de grootst mogelijke inspanning leveren, maar voor de realisatie ervan in hoge mate afhankelijk zijn van derden. Daarom presenteren we u deze notitie met provisorische illustraties, welke als leidraad zou moeten dienen voor de ontwikkelingen te Boekelo. Tevens kan het als basis dienen voor een, door een hiertoe gespecialiseerd bureau op te stellen ontwikkelingsplan MBS-Boekelo attractief, om het door ZKA geschetste en hier deels verder uitgewerkte scenario stap voor stap te realiseren.


December 2014 MD

Publieksaanbod De MBS-bezoeker komt voor de beleving, de sfeer van weleer, om wat op te steken over de vroegere maatschappij waarin de lokaalspoorweg een zo centrale rol speelde en zeker ook voor speels en educatief vermaak. ‘MBS past uitstekend bij het DNA en de identiteit van Twente (industrieel erfgoed, positionering Twente als ‘Landgoed van Nederland’) en presenteert de historie van het gebied aan bezoekers’ (ZKA).

‘Museum Buurtspoorweg spant zich in voor het in stand houden en mogelijk uitbreiden van het museaal plattelands lokaalspoorwegbedrijf Haaksbergen-Boekelo en haar collectie, op basis van onderzoek naar de geschiedenis van en de betekenis voor de regio, teneinde bezoekers op toegankelijke wijze het lokaalspoorbedrijf uit vervlogen tijden te laten (her)beleven’ (MBS-mission statement).


December 2014 MD

MBS streeft een groei na van het aantal bezoekers binnen een financieel gezonde exploitatie. Bovengenoemde missie moet hierbij worden gewaarborgd. De groeidoelstelling moet bereikt worden vanuit de primaire drijfveer en met de focus op het cultureel erfgoed en de lokale en regionale inbedding. MBS wordt gepositioneerd als ‘levend museum’. Attractieve en interactieve elementen kunnen van toegevoegde waarde zijn, maar MBS moet zich niet ontwikkelen tot pretpark. De aantrekkelijkheid van het Museum voor de gemiddelde bezoeker moet echter aanzienlijk worden verbeterd, met behoud van het authentieke karakter, aldus ZKA. Verder schrijft men: ‘Ook het voorzieningenniveau op de stations beïnvloedt de belevingswaarde. Met name geldt dit (momenteel in negatieve zin) voor Boekelo, waar zelfs adequate basisvoorzieningen zoals toiletten, wachtlokaal maar ook horeca ontbreken’. Met het oog op zowel onze jonge bezoekers (wandelwagentjes), de minder valide bezoeker (rolstoelen) als de oudere bezoeker (wandelstokken en rollators) zullen de voorzieningen voor het overgrote deel toegankelijk zijn voor deze belangrijke doelgroepen. Dit is niet alleen van belang voor de individuele bezoeker, maar zeker ook voor de aantrekkelijkheid voor groepsbezoek aan ons museum en de integratie in de lokale maatschappelijke omgeving. Kortom, om een bezoek aan Museum Buurtspoorweg weer aantrekkelijk te maken, zal er veel meer met de ogen van de verschillende bezoekersprofielen moeten worden gekeken om het aanbod in die lijn te versterken. Daarnaast moeten digitale als fysieke informatievoorziening op peil worden gebracht, zowel binnen het museum, als voor onze potentiele bezoekers in Nederland, Duitsland en elders op de wereld. Ons nationaal mobiel erfgoed zal bij dit alles steeds meer fungeren als drager van een totaalbeleving, waarbij de interactie tussen het gebodene en de bezoeker de cruciale verbinding vormt. De tijd dat de mooie oude trein als solitaire presentatie hordes mensen trok is, ook elders in Nederland en Europa, wel voorbij. Het totaalconcept, waarvan ook de maatschappelijke en (in het geval van MBS) landschappelijke omgeving deel uit maken, is mede bepalend voor het succes van de organisatie. Dat daarnaast het service- en voorzieningenniveau aanzienlijk moet worden verhoogd, is sowieso een basisvoorwaarde voor verdere groei.


December 2014 MD

Binnen een totaalplan zijn er ook op korte termijn (2015) en op kleine schaal al diverse verbeteringen en versterking van het publieksaanbod denkbaar, bijvoorbeeld binnen de mogelijkheden die bijvoorbeeld een voorziening als ‘de Agenda van Twente’ biedt (zie hoofdstuk ‘Fase 0’). Naast het bekende knelpunt van altijd beperkt beschikbare financiën, moet het gebrek aan voldoende medewerkers voor zowel de treindienst maar zeker ook voor nieuwe publieksproducten en hospitality in het algemeen niet onderschat worden.

Onderhavige schets, gaat echter vooral over het toekomstige totaalbeeld. Een beeld dat een voedingsbodem en structuur biedt en een leidraad vormt voor vele kleinere ontwikkelingen. Deze ontwikkelingen krijgen daardoor ook meer conceptuele samenhang en rendement en daardoor meer inhoud en betekenis. Voorwaarde is wel, dat de ingeslagen koers gedurende een flink aantal jaren zal moeten worden volgehouden, uiteraard steeds toetsend aan de (veranderende) werkelijkheid. Navolgend wordt allereerst uitvoerig en met een aantal deels provisorische illustraties, de voorziene en gewenste toekomstige beleving door een (toekomstige) bezoeker geschetst. Indien de lezer direct en meer beknopt kennis wil nemen van in de hiertoe noodzakelijke ontwikkelingen per object, kan het volgende hoofdstuk eventueel worden overgeslagen. Echter, deze beschrijving biedt wel de context en samenhang voor de daarna per object kort te beschrijven aspecten en ontwikkelingen. Die ontwikkelingen betreffen de inrichting en het gebruik van het MBS-stationsgebied, het gebruik van de gebouwen, de sporen, de installaties en soms het rollend materieel en last but zeker not least, de directe omgeving en aanwonenden van het stationsgebied te Boekelo.


December 2014 MD

Een toekomstig bezoek aan Museum Buurtspoorweg te Boekelo Ofschoon de meeste bezoekers per stoomtrein van Haaksbergen naar Boekelo (en terug) reizen, zijn er toch ook altijd wel enkelen, die al dan niet spontaan besluiten in Boekelo op te stappen en de stoomtreinrit in omgekeerde richting te maken. Vanuit dát perspectief wordt ons bezoek aan Museum Buurtspoorweg, met het in de toekomst sterk opgewaardeerde publieksaanbod, navolgend beschreven.

Met de auto of autobus, lopend of op de fiets komen we aan in de dorpskern van Zoutdorp Boekelo. De kleinschaligheid, de rust en het goed verzorgde straatbeeld met respect voor het verleden zijn een verademing. Midden in het dorp, bij café de Buren, zien we de grote spoorbomen van de spoorwegovergang van de Twentsche Stoomtrein van Museum Buurtspoorweg. Daar staat een authentiek seinpostje waar vanuit de spoorbomen worden bediend en de treindienst wordt geregeld. Vroeger was hier de toch wel wat provisorische ingang van het museum, maar de vriendelijke seinhuiswachter verwijst ons nu door naar de Windmolenweg, naar de nieuwe voetgangerstoegang tot het museum. Een museumtoegang via het Stationspad naar het historische stationsgebouw van de Geldersch-Overijsselsche Lokaalspoorweg-Maatschappij, een gemeentelijk monument binnen de gemeente Enschede.


December 2014 MD

Aangekomen bij dit inmiddels gedeeltelijk gerestaureerde gebouw uit 1883, wanen we ons al direct in vroeger tijden. De bestrating is geheel in oude stijl gereconstrueerd. De oorspronkelijke ingang voor de reizigers aan de linkerkant van het gebouw is weer in gebruik genomen voor de bezoekers. Hier kom je echt het Museum binnen, verder is het MBSterrein hier en elders, net als in Haaksbergen, geheel afgesloten. Dit is niet alleen nodig vanwege mogelijk vandalisme en diefstal buiten de reguliere openingstijden, maar maakt ook een sluitende ingangscontrole en toezicht (veiligheid) op het terrein mogelijk.


December 2014 MD


December 2014 MD

We stappen het stationsgebouw binnen en zien gelijk de stationschef in vol ornaat achter het authentiek gerestaureerde loket staan. We blijken te kunnen kiezen uit een goedkoper kaartje om het sterk opgewaardeerde MBS-museum te Boekelo te bezoeken, of een duurder kaartje om ook met de Twentsche Stoomtrein mee te kunnen gaan naar Haaksbergen. Sommigen onder ons hoeven die keuze echter niet te maken, want sinds Museum Buurtspoorweg bijna het hele zomerseizoen geopend is, zijn we hier inmiddels ook met onze Museum(jaar)kaart welkom. De Chef geeft ons de MBS-informatiebrochure en legt kort uit wat er zoal te zien is. In de vestiging Boekelo van het museum wordt het verhaal verteld van de economische betekenis die de lokaalspoorweg voor het dorp en de omliggende regio heeft gehad. Het gaat dus over allerlei soorten goederenvervoer, de kolentransporten, de textiel, de stukgoederen, de landbouw en natuurlijk de Koninklijke Zout.


December 2014 MD

Ons entreekaartje blijkt ook nog toegang te geven tot de kleine permanente tentoonstelling van de Historische Kring Boekelo-Usselo-Twekkelo, die in de naastliggende stationsruimte gehuisvest is en waarop de stationschef ook toezicht houdt. Hij vertelt dat hij zelf de woonruimte op de eerste verdieping (de vroegere woning van de stationschef) en de zolder heeft gehuurd en tevens als gebouwen terreinbeheerder en tuinman fungeert. Nou, dat kun je wel zien, want alles ziet er tip-top uit.

Daarmee zijn diens activiteiten en verantwoordelijkheden echter nog niet uitputtend beschreven, want ook de plaatselijke VVV is sinds kort in het stationsgebouw gevestigd. Het voormalige chefskantoor is daarvoor welhaast een ideale locatie. Zo krijgt herbestemming echt gestalte. In goede samenwerking tussen Museum Buurtspoorweg, de huidige vrijwilligers van de VVV en de actieve leden van de Historische Kring, is een brede maatschappelijke basis ontstaan voor de promotie van toeristisch en historisch Boekelo en omstreken. Door middel van deze bundeling van krachten, liet zich realiseren dat zowel het Museum, de VVV als de tentoonstelling van de Historische Kring frequent geopend en toegankelijk zijn. Bovendien kan het historische stationsgebouw op deze wijze (weer) een spilfunctie vervullen binnen het lokale netwerk, net als in de eerste 50 jaar van haar bestaan, toen het Lokaalspoorstation, naast de kerk en de fabriek, echt een centrale positie in het dorp innam.


December 2014 MD

Via de wachtkamer, waar we alles kunnen lezen en bekijken over de historie van de spoorwegen rond Boekelo, Zoutindustrie, Usselo en Twekkelo, lopen we het korte inmiddels gereconstrueerde stationsperron op. Daar vertrekt net een railbus, het zogenaamde ‘Spaarvarken’ van Museum Buurtspoorweg, richting Haaksbergen. Dergelijke korte treinen vertrekken direct voor het station vanaf het eerste perron, de langere treinen benutten als vanouds het lange eilandperron. Vlak voordat het Spaarvarken vertrok, precies zoals dat in de dertiger jaren op Station Enschede Zuid te zien was, is daar net de Twentsche Stoomtrein uit Haaksbergen met locomotief Kikker voorop al fluitend binnengelopen.


December 2014 MD

Op het perron, nabij het stationsgebouw staat ook de replica van de mooie vroegere kleine seinpost, een paviljoentje van hout met veel glas en in lichte kleuren geschilderd. Dit is het startpunt van de rondleiding en hier begint ook de speurtocht voor de kinderen. Deze speurtocht heeft als thema (hoe kan het ook anders): wat zocht Bello in Boekelo? Aan het einde van de speurtocht weten de kinderen het antwoord, nl. heel veel verschillende soorten te vervoeren goederen en daarbij nog arbeiders, boeren en buitenlui. Het paviljoentje is tevens een extra wachtgelegenheid bij slecht weer, zolang de Twentsche Stoomtrein nog niet in Boekelo is gearriveerd. Na sluitingstijd en buiten het seizoen vindt het deels authentieke MBS-perronmeubilair hier een beschut plekje. De eerste etappe gaat via het nieuwe voetpad richting de Zouttoren. Op weg daar naartoe heeft men op de plaats van het vroegere looppad een kopspoor aangelegd waar net een goederendemonstratie start. Met een kleine dieselrangeerlocomotief wordt een goederenwagen volgepakt met hooi ‘van één van de plaatselijke boeren’ op de weegbrug (oorspronkelijk afkomstig uit Hengelo) gereden en wordt er uitgelegd en gedemonstreerd hoe dat er vroeger ook in Boekelo aan toe ging met de aan- en afvoer van landbouwproducten en het wegen van de lading.

Daarna wordt nog onder de ladingmal (oorspronkelijk afkomstig uit Almelo) gecheckt, of de lading niet te hoog of te breed is. De kinderen bedienen daarbij de ladingmal, hebben dus echt wat te doen, maar hebben hopelijk geen last van hooikoorts, want bij elke demonstratie blijkt de lading toch weer te hoog te zijn..………


December 2014 MD

Vervolgens lopen we nog een stukje door, naar de zouttoren die net buiten het terrein staat. Ofschoon deze replica op deze locatie een wat vreemde eens in de bijt is, past hij zeer goed in het MBS-verhaal over Twente en Zout en de spoorweg. Het gebruiksmodel moet echter nog nadere worden uitgewerkt. We lopen door naar het seinpostje bij de overweg, oorspronkelijk afkomstig van NSstation Hoogeveen. In vroeger tijden werden de seinen en overwegbomen bediend vanuit eerdergenoemd paviljoentje op het perron, maar gezien het veel drukkere wegverkeer en de vergeleken met de dertiger jaren flink ingeperkte zichtlijnen zou dat heden ten dage onverantwoord zijn. De seinhuiswachter bedient niet alleen de overwegbomen, maar ook de vertrek- en aankomstseinen oftewel (in spoortaal) de in- en uitrijseinen van Boekelo, alsmede enkele wissels. Ook coördineert hij de rangeerdienst en communiceert daartoe middels praatpalen op het terrein. Bovendien heeft hij een telegraafverbinding met Haaksbergen en werkt de blokbeveiliging inmiddels weer op de authentieke manier. Hij geeft ons een demonstratie en uitleg, en de kinderen mogen zelfs ook zelf aan de zwengels draaien waarmee zwakstroom wordt opgewekt, het kloksein laten bellen en proberen een wissel om te zetten. Oef, dat ging wel heel erg zwaar. Als we nog meer willen weten van de historie en de achtergronden, of als de seinhuiswachter even druk bezig is met zijn werk, kunnen we met ons mobieltje met behulp van de aanwezige QR-code nadere informatie verkrijgen. Dat geldt trouwens voor het gehele Museumterrein en alle museale attracties. Het wordt tijd om verder te gaan. Eerst lopen we terug richting station, langs de mooie stationstuin, waar de grote weerbestendige LGB-modeltreinen hun rondjes draaien in een op schaal nagebouwd Twents


December 2014 MD

boerenlandschap, met enkele op schaal nagebouwde kenmerkende verdwenen gebouwen uit Boekelo-Usselo-Twekkelo, langs aardbeienplantjes en trostomaten en door een weilandje met mini-koeien. Kortom, het vroegere vervoer van landbouwproducten in miniatuur.

We lopen door, naar de op de oorspronkelijke locatie herbouwde retirade met schaamschot (ja, het moet allemaal wel decent), waar de kinderen even snel een plasje doen. Vervolgens gaan we tussen het paviljoentje en het stationsgebouw door, naar de replica van het vroegere houten goederenloodsje, dat exact op deze plaats stond.

Daar waar in Haaksbergen de grote voormalige goederenloods als stationscafé is ingericht, kunnen we hier zien, wat er zoal allemaal als stukgoed vervoerd werd tussen Boekelo en de rest van de wereld.


December 2014 MD

Kisten, kratten, manden, tonnen, blikken, zakken, balen, flessen, dozen en ga zo nog maar even door. Ook melkbussen, zo belangrijk voor Boekelo en de nabijgelegen vroegere melkfabriek, ontbreken natuurlijk niet. De stationsarbeider brengt deze stukgoederen zuchtend en steunend naar de goederenwagen, die langs het perron klaar staat voor vertrek.

Een paar stappen verder staat de geheel gerestaureerde steenkolenloods, een bijzonder gemeentelijk monument. Kolenloodsen, daar bestonden er heel veel van. In Enschede Zuid bijvoorbeeld, langs de lijn naar Alstätte, waar nu de brede Zuiderval is aangelegd, stond het er vroeger vol mee.


December 2014 MD

Nu zien we in deze gerestaureerde loods, net als vroeger, steenkolen van alle soorten en maten. De kinderen kunnen ze aanraken (ja, en lekker vieze handen maken), ze kunnen raden welke soort kolen waartoe geschikt is en hoe het zwarte goud gedolven werd. Verder staan er allerlei attributen uit het ‘kolentijdperk’. De kinderen doen wellicht mee aan de periodieke kolenschepwedstrijd, net als een echte kolenboer.


December 2014 MD

Niet alleen het kolenvervoer wordt belicht, ook het andere vervoer dat zo kenmerkend was voor de lokaalspoorlijnen in het Twents-Achterhoekse grensgebied komt uitgebreid aan de orde. Dit betreft met name het Twentse en Boekelose textielverleden en de Koninklijke Zout. In het inpandige filmzaaltje wordt dit alles met oude filmbeelden geïllustreerd. Achter de loods staat een kolenwagen op het opnieuw aangelegde kopspoor (aangesloten op de wagendraaischijf) en soms is de kolenboer zakken aan het vullen om ze op een ouderwets vrachtwagentje of paard-en-wagen te zetten.

Als we de filmzaal uitlopen, zien we het centrale emplacement vóór ons met in het midden de goederenwagendraaischijf en daarnaast de waterkolom voor de stoomlocomotieven. Men vertelt ons, dat er in eerdere interne plannen grote investeringen nodig zouden zijn geweest voor onder meer het verplaatsen van draaischijf en waterkolom en de vele sporen en wissels. Zoals het emplacement er echter nú bij ligt, herkennen we dat nog heel goed van enkele jaren eerder, maar wel met een spoor minder naar het museumdepot en daarvoor in de plaatst een spoortje naar de kolenloods. Meer is er niet gewijzigd. Een enorme besparing op de eerder geraamde kosten, zo begrijpen we. Ja, de tijd van lawinekapitaal is wel voorbij. Aan de waterkolom staat stoomlocomotief Kikker haar dorst te lessen. We nemen er even een kijkje. Op genoemde wagendraaischijf (afkomstig uit Arnhem, net zo eentje als er vroeger aan de overkant bij de Boekelosche Stoombleekerij lag), is MBS-personeel met behulp van enkele sterke jonge bezoekers bezig met het draaien van een kolenwagen die net gelost is, om hem daarna, met dat diesellocomotiefje dat we al eerder zagen bij de weegbrug, achter de personentrein te rangeren die zo dadelijk achter de Kikker terugrijdt naar Haaksbergen. Een echte gemengde trein (goederen- en personenvervoer, net als vroeger samen in één trein). Op de achtergrond zien we de prachtig gerestaureerde fabriekswand van de voormalige Bleekerij. Deze voormalige textielfabriek en haar invloed op het vroegere leven in Boekelo wordt naadloos verweven in het verhaal dat bij Museum Buurtspoorweg over de economische betekenis van de lokaalspoorweg en het station wordt vertelt.

Achter ons, aan de achterkant van de huizen en tuinen aan de Windmolenweg, is de situatie geheel veranderd. Waar een paar jaar eerder nog grote hopen zand en puin lagen met


December 2014 MD

bomen en struiken er op, staat nu het gezellige GOLS-café tegen een mooie in oude baksteenpatronen gemetselde fabrieksmuurcoulisse. Die muur geeft een rechtstreekse associatie met de textielgebouwen van weleer en voorziet bovendien in een effectieve scheiding (zicht en geluid) met de aangrenzende percelen. Het gebouw van het GOLS-café is aan de buitenkant een zuivere replica van het eerste (tijdelijke 1885-1908), grotendeels houten stationsgebouwtje van het GOLS-lokaalspoorstation Winterswijk, daar waarvandaan de treinen naar Haaksbergen, Boekelo en Enschede vertrokken.

We gaan lekker zitten op het terras, kijken naar de rangerende en aankomende/ vertrekkende treinen tegen de passende achtergrond van de behouden Bleekerijwand, voordat we onze tocht vervolgen richting de volgende publieksattractie, het Museumdepot.


December 2014 MD


December 2014 MD

Vergeleken met ons vorige bezoek lijkt er aan de buitenkant weinig te zijn veranderd, alleen het meest linkse spoor is verdwenen en op elk van de beide middelste sporen kijkt een locomotief door de openstaande deuren naar buiten. Enkele jaren geleden was er binnen weinig anders te zien dan 4 sporen vol met treinen in alle stadia van restauratie en verwaarlozing, met nauwelijks enige samenhang en weinig toelichting, en wat her en der verspreid staande attributen. Ook stond er een mooie TET-autobus uit de 70er jaren overdwars midden in het museumdepot. Allemaal heel goed bedoeld, maar weinig attractief. Men schijnt ook hier met hulp van overheden, sponsors en fondsen veel in de productkwaliteit te hebben geïnvesteerd. We zijn benieuwd! We lopen via de linker deur naar binnen, het zogenaamde binnenperron op. Langs het perron staat een korte ‘goederentrein met personenvervoer’ opgesteld, mooi afstekend tegen een achtergrondcoulisse. Deze trein is samengesteld uit voertuigen die momenteel niet inzetbaar zijn en is een voorbeeld van het vroegere reizen per langzame goederentrein, het reizen op ‘t Schaddenspoor. Op het binnenperron zelf, is dan ook een illustratieve expositie te zien van spoorse relikwieën en attributen, en met pratende poppen in een rariteitenkabinet. Ook hier kunnen we met behulp van onze mobieltjes en de aangebrachte QR-codes op de informatieborden aan de wand een heleboel extra informatie vinden over het geëxposeerde. Het is wel grappig als we door het raampje van het rijtuig naar binnen kijken, dat we daar onszelf zien zitten in een in een voorbijtrekkende heidelandschap van meer dan een eeuw geleden. Die effecten zijn onderdeel van de virtual reality die op meer plekken binnen het Museum is gecreëerd. Mama loopt met de twee kleintjes wat sneller door naar de speelhoek verderop, waar de kinders eerst maar weer eens even naar de WC moeten. Daarna kunnen ze kiezen tussen het kikkerspringkussen, de grote modeltrein, de legospeeltafel, kleurplaten, de playground met houten speelgoedtreintjes, de houten minilocs met een videoscherm waardoor de kleine kinderen ook ‘door het landschap rijden’, foto’s maken als Thomasgezichtje, (computer)spellen over het goederenvervoer op de lokaalspoorweg, en nog veel, veel meer. . Ook het verhalen vertellen en samen liedjes zingen over de trein, is met name bij de jongsten erg in trek. Museum Buurtspoorweg heeft inmiddels namelijk ook een hele verhalenserie uitgegeven over Herman de Machinist en al zijn maatjes bij het spoor. We zijn hen her en der ook al tegen gekomen als sprekende poppen. Herman de Machinist, Siem de Stoker, Chris de Conducteur, Richard de Remmer en Karel de Kruier en vooruit, natuurlijk ook Petra van de Poffertjes. Alle locomotieven van Museum Buurtspoorweg, die ook allemaal een naam hebben en een personage zijn, van Kikker, via t’Veulentje en de Sik tot Magda en de Brommer, en niet te vergeten het Spaarvarken en de Koekjestrommel, komen in de loop van die verhalen wel een keertje aan bod.


December 2014 MD

Papa gaat echter met de beide al wat oudere jongens door de donkere poort achterin het museumdepot en komt terecht in de duistere wereld van de virtual reality, Nighttrain, Le Train Obscure oftewel ‘bij nacht en ontij’. Van virtual reality hebben we in de kolenloods en op het binnenperron al een voorproefje gehad, dat was leuk en verrassend en vooral illustratief, maar dit is gewoon echt spannend! Als je goed kijkt, kun je hier ook een oud locomotiefje, een rijtuigwrak en een goederenwagen onderscheiden, die alle drie ook deel uitmaken van de show. We staan nu trouwens in een onlangs aangebouwd stukje van het museumdepot, de laatste 18 meter die er nog vrij was aan de achterkant tot aan de erfgrens bij de Teesinkbeek. Voor de bescherming van de ter plaatse liggende ondergrondse leidingen is blijkbaar een goede oplossing gevonden. Terwijl de jongens nog wat langer in het duister willen blijven en de meisjes op de Playground, gaan wij samen nog even kijken bij de wisselexpositie op de tussenvloer boven de speelhoek. Deze is met (wentel)trappen maar ook met een liftje te bereiken. Hier zien we de jaarlijks wisselende thematische tentoonstelling, zoals altijd vergezeld van oude filmbeelden en attributen. In 2017 was het thema natuurlijk ‘van AEE naar MBS - 50 jaar Museum Buurtspoorweg in Twente’. Daarna was hier enkele jaren het GOLS-café gevestigd, totdat de definitieve locatie gereed was. Nu bekijken we de tentoonstelling ‘125 jaar Bentheimer Eisenbahn op de grens van Twente’. Tussendoor kijken we af en toe door het brede langwerpige raam, om de jongens nog bezig te zien in de duistere virtuele wereld en werpen we een blik in de vide om de meiden in hun eigen fantasiewereld in de gaten te houden. Na al het spelen, kijken en beleven, overleggen we wat we verder gaan doen. onze MBSinformatiebrochure die we bij de ingang van de stationschef hebben gekregen, geeft nog diverse mogelijkheden aan. Een ritje met de pomplorry (op niet-rijdagen met spoorfietsen) naar een klimtoren, een voetplaatritje op spoor2 met het eerder genoemde diesellocomotiefje, tóch nog met de Twentsche Stoomtrein naar Haaksbergen op en neer, of gewoon lekker terug naar het GOLS-café. Hoe dan ook, wat we ook kiezen, op weg naar de uitgang van het Museumdepot komen we sowieso nog langs de presentatie op de binnenlosweg. Hier zien we nu in werkelijkheid het authentieke spoorwegmaterieel dat gebruikt werd voor de vier belangrijkste vervoeren in Boekelo, de steenkolen, het zout, de textiel en de landbouw. Het staat opgesteld tegen een mooie achtergrondcoulisse, met bijbehorende attributen en toelichtingen en zowaar ook hier soms een verrassende virtuele werkelijkheid. De jonge bezoekers kunnen hier echt laden en lossen, zonder hun handen vuil te maken en zonder zich te vertillen.


December 2014 MD


December 2014 MD

Als we het museumdepot uitlopen, kunnen we bij het overpad naar het eilandperron dus opstappen voor een voetplaatritje met de diesellocomotief over spoor 2, of een ritje maken met de pomplorry naar de nieuwe klimtoren nabij het eindpunt van de lijn ter hoogte van de Broekheurnerbeek, zo’n 400 meter verderop. Dat is wel even flink werken voor het hele gezin, want daar is flink wat spierkracht voor nodig. Gelukkig is er wel een MBS-begeleider bij om zo nodig te helpen en te zorgen dat alle veilig gebeurt en er vooral ook tijdig weer geremd wordt. In het bos aangekomen stappen we uit op een bestraat stukje spoor, nabij de abri. Deze abri is een replica uit 1990 van de Halte Herman bij Usselo, die vroeger bij het toegangspad langs café de Buren stond. We beklimmen de wenteltrap van de toren. Als we boven zijn, ver van de bewoonde wereld, kunnen we boven de bomen uitkijken, kilometers ver. We zien rijksweg 35, de nieuwe kruising met de N18 en de indrukwekkende Grolsch fabriek, waar we binnenkort ons 25-jarig huwelijk gaan vieren met een fabrieksbezoek met rondleiding. Wat zou het leuk zijn om dat met een extra rit met de Twentsche Stoomtrein of met het Spaarvarken van Museum Buurtspoorweg te combineren. Profijt voor alle partijen! Toekomstmuziek?

Op de terugweg met de pomplorry zien we aan onze rechterhand de onlangs gebouwde 3sporige materieelstalling bij de vroegere spoorwegsplitsing naar Hengelo, die in de regel verder niet toegankelijk is voor publiek. We begrepen dat die stalling nodig was, om in het museumdepot plaats te maken voor de verschillende hiervoor beschreven attractieve publiekspresentaties, de expositieruimte en kleinschalige evenementen. De stalling ziet er netjes, eenvoudig en onopvallend uit. Binnen staan vooral waardevolle museumstukken die nog gerestaureerd moeten worden, deels objecten met de hoogste museale status in ons nationaal register van het mobiele erfgoed. Nou, we hebben wel heel veel gezien en beleefd. Lekker nog even uitpuffen op het terras van het GOLS-café, wat drinken, een spelletje doen (ze stellen er gratis treinenkwartetspelletjes ter beschikking om mee te spelen, die je daarna natuurlijk ook kunt kopen…) of meedoen aan de quiz ‘voor elk transport een wagen’. We schrijven wellicht een


December 2014 MD

paar ansichtkaarten, en kopen in de winkel nog een enkel souvenir als herinnering. Het aldaar ook gevestigde servicepunt met o.a. ook een invalidentoilet, hebben we verder gelukkig niet nodig gehad. Geen zoekgeraakte kindjes, bebloede knietjes of lekke fietsbanden. We lopen naar de uitgang, langs die mooie nagebouwde fabrieksmuur, werpen een laatste blik op de Bleekerij, langs de kolenloods en het goederenloodsje, naar de uitgangspoort naast het station. We hebben een heerlijke en boeiende middag gehad, stappen op de fiets, doen nog wat boodschappen in het dorp en peddelen terug naar ons mooie vakantiehuisje. Zittend op ons terras, schiet ons opeens iets te binnen: waar waren de bussen en de tentoonstelling van de werkgroep TET 38? We hebben ze niet gezien, terwijl in de gepubliceerde MBS-brochure met toeristische uitstapjes toch prominent reclame wordt gemaakt voor de interessante Zoutmarketour, die we twee jaar geleden al hebben gedaan. Ook de net dit jaar gestarte Grenslandtour naar Buurse, Alstätte en Ahaus waarmee de twee zustergemeenten Haaksbergen en Ahaus worden verbonden, schijnt zeer de moeite waard te zijn. We hoorden vrijwilligers onder elkaar bovendien ook al praten over een Stormramptour naar Neede en Borculo die blijkbaar in de maak is. Maar ja, waar is dan die mooie werkgroep TET 38 gebleven? Dat gaan we morgen nog even navragen! Korte omschrijving per deelproject Om alle genoemde partijen en belangen tot participatie en samenwerking te stimuleren, is een professionele en cijfermatig goed onderbouwde uitwerking van de in deze notitie beschreven plannen en ambities noodzakelijk. Als input voor die nadere uitwerking, staan navolgend per deelproject enkele uitgangspunten, aandachtspunten en feiten genoemd. Hierbij komen, zoals al uit de inhoudsopgave blijkt, ook enkele objecten aan bod, die (ook in de toekomst) buiten MBS-beheer vallen, die echter van contextueel belang zijn voor de samenhangende museale publiekspresentatie van Museum Buurtspoorweg. Stationsgebouw, retirade en wachtpaviljoen Het gerestaureerde stationsgebouw (gemeentelijk monument gemeente Enschede) kan een belangrijk maatschappelijk en toeristisch ankerpunt voor de bevolking van Boekelo en omstreken en haar bezoekers worden. Aan de buitenzijde (na restauratie) een gebouw met geschiedenis en uitstraling, van binnen (na restauratie van de benedenverdieping en renovatie van de bovenverdieping) een combinatie van verschillende gebruiksdoelen. Op de benedenverdieping zouden mogelijk zijn onder te brengen: o ontvangst- en verkooplocatie Museum Buurtspoorweg


December 2014 MD

o informatiepunt voor toeristische info Boekelo en omstreken o vestigingslocatie Historische Kring Boekelo-Usselo-Stepelo o mini-tentoonstelling over de historie van Boekelo, het spoor en de industrie o een diensttoilet (en opslagkelder) Op de bovenverdieping: verhuur als particuliere bewoning (toezicht) of bedrijfsruimte. Zeker Museum Buurtspoorweg, maar vermoedelijk ook mogelijke partners zullen elk voor zich over onvoldoende middelen voor de aankoop en restauratie/renovatie van het gebouw met de bijbehorende gronden beschikken. Een investering van derden lijkt derhalve noodzakelijk. De toekomstige eigendoms- en beheersituatie, en met name ook een toekomstig (sluitend) exploitatiemodel dient onderwerp van nadere studie te zijn. In samenhang hiermee uiteraard ook de formele en juridische aspecten rond herbestemming van het gebouw. Hiervoor dient opdracht te worden gegeven aan een extern expertisebureau. Drie mogelijke modellen lijken zich hiervoor op het eerste gezicht aan te bieden: o Gezamenlijke aankoop en oprichting van vereniging van eigenaren o Aankoop door een op te richten stichting waarin participatie door meerdere partijen o Aankoop door derden en tegen gebruiksvergoeding (pacht / huur / personele inzet voor beheer en onderhoud) ter beschikking stellen aan verschillende partijen. Bij een functioneel gebruik van ten minste de benedenverdieping voor publieksfuncties, is een adequate toiletvoorziening van belang. Hier dient zich aan, de historische situatie te herstellen, waardoor de oorspronkelijke indeling van het dienstgedeelte hersteld kan worden en als verkoop- en presentatieruimte kan worden benut. Dit kan door middel van herbouw van het toiletgebouwtje, retirade genoemd, aan de zuidzijde van het gebouw op de oorspronkelijke locatie aan de rand van de stationstuin. Evenzo als in Haaksbergen lijkt een dergelijk object ervoor geknipt om gerealiseerd te worden als leer-werk project. Daar deze gebouwtjes bij alle stations identiek waren, is het ontwerp en tekenwerk dat voor de replica van Haaksbergen is gedaan, nagenoeg ongewijzigd toepasbaar op de Boekelose situatie. In datzelfde kader zou herbouw van het houten voormalige seinpostje op het stationsperron kunnen plaatsvinden. Deze replica zou dan ten dienste staan aan de bezoeker als trefpunt/startpunt van rondleidingen en de speurtocht voor kinderen en als extra wachtpaviljoen (schuilen bij slecht weer). Als het museum gesloten is, dient het als opslag voor het kwetsbare perronmeubilair en historische bagagestukken e.d. Herbouw is wenselijk in combinatie met functioneel gebruik van het stationsgebouw en brengt bovendien het geheel nog meer terug in de sfeer van de jaren ‘20. Toegangsweg, voorplein, stationsperron en stationstuin De terreinen en gronden in de directe omgeving van het stationsgebouw zijn sterk verbonden met de uitstraling van het gebouw en met de MBS-gerelateerde functie ervan. De eigendomssituatie en gebruiksaspecten van het toegangspad vanaf de Windmolenweg, vragen zorgvuldig overleg met belanghebbenden. Een reconstructie met authentieke bestrating van zowel het toegangspad als het voorplein voor het station dragen in hoge mate bij aan de belevingswaarde van het stationsgebouw als monumentaal pand en als belangrijk historisch en toeristisch ankerpunt voor de bevolking van Boekelo en omstreken. De


December 2014 MD

mogelijkheden tot nadere inrichting van het voorplein hangen sterk samen met de realisatie van een functionele afscheiding van het terrein. De terreingrenzen zijn in dit document slechts bij benadering aangegeven. Plaatsing op het voorplein van enkele authentieke attributen zoals een brievenbus, telefooncel, fietsenstalling, handkar enz. zou het historische beeld versterken. Ofschoon er in de eerste ontwikkelingsfase nog geen doorgang wordt gerealiseerd naar de kolenloods, is het wenselijk hiermee in de algehele opzet en uitvoering al wel rekening mee te houden. De gronden aan de spoorzijde van het gebouw lenen zich, binnen de doelstelling van Museum Buurtspoorweg uiteraard primair voor herstel van de oorspronkelijke functionele situatie in samenhang met de spoorfunctie. Reconstructie van een relatief kort stationsperron is mogelijk en wenselijk. De huidige spoorligging maakt, dat dit iets smaller wordt dan in de oorspronkelijke situatie, maar dat levert geen problemen op. Het huidige eilandperron blijft gehandhaafd en is bereikbaar via twee eenvoudige afsluitbare overpaden. De combinatie van beide perrons maakt het mogelijk om met name op topdagen en bij extra ritten een aantrekkelijker product aan een specifieke groep bezoekers te presenteren. Elk station had vroeger een stationstuin, net zoals de meeste overwegwachtersposten dat ook hadden. De schamele salarissen konden op de wijze worden aangevuld met groente uit eigen tuin. De stationschef en de overwegwachter besteedden hun rustige uurtjes aan het onderhoud ervan. De stationstuingronden te Boekelo zijn recentelijk door grondruil overgegaan naar Museum Buurtspoorweg. Handhaving van de vroegere en huidige functie verdient hier sterk de voorkeur. De stationstuin kan bovendien een duidelijke meerwaarde voor de bezoeker krijgen door er een LGB-tuinspoor in aan te leggen, met als thema ‘agrarisch spoorvervoer in Boekelo en omstreken’. De kinderen kunnen dit (onder begeleiding) zelf bedienen. Dit thema sluit tevens aan op de jaarlijkse oude voertuigen dag. Een op te richten ‘Boekelose Modelspoorclub’ zou een centrale rol kunnen spelen in aanleg, onderhoud en exploitatie van deze tuinbaan.


December 2014 MD

kopspoor, abri, weegbrug en ladingmal Nu er een nieuwe en historisch gezien juiste toegang via het Stationsgebouw is gecreëerd, met een toegangspad vanaf de Windmolenweg, kan het tracé van het huidige toegangspad vanaf de spoorwegovergang Beckumerstraat grotendeels vervallen. Aan de rand van het perceel van de stationstuin wordt een nieuw voetpad aangelegd. Op het vrijgekomen tracé langs de stationstuin (zie boven) wordt een kopspoor aangelegd, waar goederendemonstraties plaatsvinden m.b.t. het vroegere agrarische spoorvervoer. Hier vinden we een historische weegbrug en ladingmal (uit Hengelo, beiden reeds in MBS-bezit), van een vergelijkbaar type zoals die gedurende vele decennia dienst hebben gedaan op het emplacement van Boekelo. Beide installaties worden hier functioneel gepresenteerd en zijn ook onderdeel van genoemde speurtocht. Het spoor kan tevens gebruikt worden om tussendoor een motorwagen of een ander voertuig weg te zetten om de perrons vrij te maken voor de treindienst. De Abri (replica wachtgebouwtje Usselerhalte) die hier nu nog staat, is op deze locatie niet meer nodig en wordt naar elders verplaats (zie verderop) Zouttoren, overwegpost en beveiliging De Zoutboortoren valt buiten het bezit en beheer van Museum Buurtspoorweg, maar is een wezenlijk herkenningspunt voor de bezoeker van Boekelo en staat centraal in het verhaal rondom de zoutwinning en het daarmee verbonden spoorwegvervoer in onze regio en in Nederland. Dat de huidige functionaliteit niet direct met deze historische betekenis verbonden is, vormt voor Museum Buurtspoorweg geen belemmering om dit object in het publieksverhaal te betrekken. De mogelijkheid van een grotere toegevoegde waarde voor alle partijen moet zeker nader worden onderzocht. Een samenhang mèt en verwijzing naar het vroegere Bad Boekelo en de Zoutindustrie ligt daarbij voor de hand. Een invulling van het vroegere ZOO-labyrint als ‘zoutattractiepark’ zou een ideale aanvulling op het toeristischhistorische aanbod zijn. De huidige overwegpost aan de Beckumerstraat blijft geheel intact en wordt nog meer gebruikt conform de historische functionaliteit. De verkoopfunctie van toegangskaartjes vervalt, maar de functionaris in het postje krijgt een wezenlijke taak in de blokbeveiliging van het traject tussen Haaksbergen en Boekelo alsmede een taak voor de rangeerdienstleiding te Boekelo. Omdat dit project echter sterk samenhangt met de ontwikkelingen langs de lijn en in Haaksbergen, valt de uitwerking hiervan verder buiten het kader van deze notitie. Hiervoor zal t.z.t. een apart projectplan worden opgesteld, ook nauw gerelateerd aan de (toekomstige) spoorwegregelgeving. Kolenloods en goederenloodsje Ten aanzien van de restauratie en het toekomstige museale gebruik van de kolenloods (gemeentelijk monument gemeente Enschede) is in opdracht van de gemeente Enschede door architectenbureau IAA uit Enschede reeds in 2013 een uitgebreid en goed uitgewerkt projectplan opgesteld, genaamd ‘Schetsontwerp Steenkolenloodsen Boekelo’. Hierin wordt aan de gerestaureerde kolenloods een belangrijke rol toegedacht in de presentatie en informatie ten aanzien van de functie van steenkool in de vroegere huishoudens en


December 2014 MD

industrie. Verder zijn hier presentaties voorzien met betrekking tot de functie van het spoor in het vervoer van zout en textiel. De uitwerking en invulling van zowel het restauratieproces als publiekspresentatie kunnen grotendeels ongewijzigd uit dit plan worden overgenomen.

De infrastructurele aanpassingen zoals die in voornoemd plan zijn voorzien in de directe omgeving van de kolenloods zijn in onze huidige visie echter minder geschikt voor een aantrekkelijk en samenhangend publieksproduct. Bovendien zijn ze historisch gezien niet optimaal gefundeerd en brengen bovendien ongewenst hoge infrastructurele wijzigingskosten met zich mee. Het onderhavige schetsplan geeft een alternatief dat deze nadelen niet in zich bergt. Tussen kolenloods en stationsgebouw herrijst bovendien een replica van het vroegere houten goederenloodsje (zie voorbeeld op de foto te Wognum) voor het stukgoedvervoer dat hier stond. Daar waar in Haaksbergen de vroegere grote goederenloods nu in gebruik is als restaurant, kan hier in Boekelo het ó zo belangrijke vervoer, dat sinds mensenheugenis door van


December 2014 MD

Gend en Loos werd uitgevoerd, worden uitgebeeld. Natuurlijk maken ook de activiteiten op deze locatie deel uit van eerder genoemde speurtocht voor de kinderen. De arbeider zal kort voor vertrek van de trein met kisten, kratten, vaten en natuurlijk melkbussen klaarstaan op het perron om ze in te laden in één van de historische MBS-stukgoedwagens. Het goederenloodsje zou, net als de eerdergenoemde retirade en wachtpaviljoen, in het kader van een leer-werkproject kunnen worden gerealiseerd. Emplacement en wagendraaischijf De wijzigingen van de sporen en installaties op het huidige emplacement kunnen tot een minimum beperkt blijven. Zo wordt kapitaalvernietiging voorkomen en komen investeringen meer ten goede aan directe verbetering van de publiekspresentatie en uitbreiding van het publieksproduct. Deze wél noodzakelijke wijzigingen kunnen echter alleen in samenhang met de bouw van een stallingsloods (zie verderop) gerealiseerd worden. E is sprake van drie kleine wijzigingen, die geheel of grotendeels in eigen (MBS-)beheer kunnen worden uitgevoerd. Allereerst de eerder genoemde aanleg van een kopspoor tussen stationsgebouw en overwegpost Beckumerstraat. Het daarvoor benodigde wissel komt beschikbaar door het opbreken van het meest westelijke spoor naar het Museumdepot. Deze sporenreductie maakt op haar beurt letterlijk de weg vrij voor de reconstructie van het vroegere kopspoor langs de gerestaureerde kolenloods. Dit spoor sluit aan op de bestaande goederendraaischijf. De wagendraaischijf kan op deze wijze weer geheel conform het historische gebruik gedemonstreerd worden. Net als vroeger ‘aan de overkant’ (bij de Boekelosche Stoombleekerij), worden ook nu de beladen en lege kolenwagens via deze draaischijf naar een ander spoor gerangeerd. Of dat altijd met een diesellocomotiefje zal gebeuren of soms ook, net als vroeger, met een paard, of gewoon met de spierkracht van enthousiaste bezoekers, is nader te bezien. We kan worden geconcludeerd, dat de wagendraaischijf op deze wijze weer zijn oude functie kan vervullen en ook een symbolische functie vervult in samenhang met de historische betekenis van station Boekelo als draaischijf voor het goederenvervoer. Bleekerijwand, textielcoulisse en terreinafscheiding De grotendeels behouden Bleekerijwand is een cruciaal en beeldbepalend element in de presentatie van Museum Buurtspoorweg. Dit in zowel visuele zin als met betrekking tot het inhoudelijke historische verhaal van het spoor en industrie in Twente en de Achterhoek. Aan de tegenoverliggende zijde, oftewel aan de achterzijde van de particuliere percelen aan de Windmolenweg, wordt een mooie in oude baksteenpatronen gemetselde fabrieksmuurcoulisse gerealiseerd. De hoogte hiervan en het uiterlijk aan de bewonerszijde


December 2014 MD

wordt in overleg met deze bewoners vastgesteld. Die muur vormt een rechtstreekse associatie met de Twentse en Achterhoekse textielgebouwen van weleer en voorziet bovendien in een effectieve scheiding met de aangrenzende percelen. Inkijk en geluidshinder worden zo voorkomen. Reeds nu is het MBS-terrein in Boekelo grotendeels afgesloten voor niet reguliere bezoekers. In de toekomst worden reeds in Fase 1 (zie hierna) ook de laatste lacunes gesloten. In Fase 3 worden de voor de bezoeker goed zichtbare hekwerken bovendien meer in traditionele stijl uitgevoerd. Het omheinde terrein wordt uiteindelijk nog uitgebreid tot aan de Boekelose Bleekweg, ter hoogte van de aldaar te realiseren stallingsloods (zie verderop). GOLS-café, museumwinkel en servicepunt De noodzaak van een volwassen MBS-interne horecavoorziening wordt in eerdergenoemd ZKA-rapport als volgt omschreven: ‘Ook het voorzieningenniveau op de stations beïnvloedt de belevingswaarde. Met name geldt dit (momenteel in negatieve zin) voor Boekelo, waar zelfs adequate basisvoorzieningen zoals toiletten, wachtlokaal maar ook horeca ontbreken’. In veel musea vormt de horeca en merchandising een belangrijke inkomstenbron. Zonder die geldstroom zouden vele musea geen begrotingsevenwicht kunnen bereiken. Museum Buurtspoorweg heeft dit in het verleden, gedwongen door interne omstandigheden, geheel aan een commerciële partij moeten uitbesteden, om tenminste iets van kwaliteit en continuïteit aan de bezoeker te kunnen blijven bieden. De weg terug, het weer in eigen beheer nemen van deze voorzieningen is echter noodzakelijk. Niet alleen vanwege de substantiële geldstroom die hiermee gemoeid is, maar zeker ook om hiermee de gewenste museumidentiteit te benadrukken en te ondersteunen. Museum Buurtspoorweg is in Haaksbergen inmiddels deze weg terug voorzichtig ingeslagen. In hoeverre bij deze koerswijziging in Boekelo ook een plaatselijke horecaondernemer een rol kan (blijven) spelen, moet nader worden onderzocht. In de derde fase (zie verderop) van de gewenste ontwikkelingen in Boekelo, zal dan ook een aparte voorziening worden gerealiseerd, waarin het museumcafé, de Boekelose MBSmuseumwinkel en een eigentijdse toiletvoorziening en plek zullen vinden. Het lijkt logisch dat een dergelijke voorziening geheel MBS-intern gefinancierd zal moeten worden. Daarnaast is hier ook een servicepunt voorzien (eerste hulp, zoekgeraakte kinderen, pechhulp voor fietsen en wandelwagens, oplaadpunt mobieltjes enz.) en een personeelsruimte voor omkleden en achterlaten persoonlijke bezittingen. Er is in dit plan voor gekozen om genoemde voorzieningen gebundeld onder te brengen in een replicagebouwtje naar voorbeeld van het eerste (tijdelijke 1885-1908), grotendeels houten stationsgebouwtje van het GOLS-lokaalspoorstation te Winterswijk. De momenteel niet ingevulde MBS-locatie met zicht over het museumterrein leent zich hiertoe uitstekend. Museumdepot in vijf aspecten De navolgende kort beschreven ontwikkeling betekent een grote opwaardering van de Boekelose vestiging van Museum Buurtspoorweg. Elke hierin te zetten stap echter, valt of staat met het beschikbaar komen van een stallingsloods elders (zie verderop). Pas dán komt


December 2014 MD

de ruimte vrij, die nodig is om in het museumdepot een echt aantrekkelijk (overdekt) publieksaanbod te realiseren. Om de hierna genoemde 5 belevingswerelden te kunnen realiseren, moet er sprake zijn van enige vorm van visuele compartimentering. Belangrijk element hierin is een wegschuifbare scheidingscoulisse tussen de twee middelste sporen (in de lengterichting van het gebouw) en tevens een gedeeltelijke visuele afscherming van het achterste gedeelte van het gebouw, achter de diensttoegangspoort aan de zijkant (aan de Losweg). Dit alles wordt gecombineerd met de inzet van virtual reality en doelgerichte toepassing van geluid en belichting. Alles moet steeds zodanig worden ontworpen en opgebouwd, dat het museumdepot enkele keren per jaar, zonder al te veel ingrepen, grotendeels kan worden vrijgemaakt voor evenementen als het LEGO- en Meccano-festival, het Thomas Festival, de Najaarsstoomdag met Oude Voertuigendag of zelfs een heus jaarlijks (Eu)regionaal ‘Erfgoedfestival’. Het rollend materieel van de beide midden sporen moet dan tijdelijk buiten worden gestald. Ook dan is de goede afsluitbaarheid van het terrein (diefstal, vandalisme) cruciaal. 1. ’t Schaddenspoortje (binnenperron) Op de plaats van het vroegere spoor 14, het meest westelijke spoor in het museumdepot, is nu het verhoogde binnenperron gerealiseerd. Hier zien we het reizen per langzame goederentrein over ’t Schaddenspoortje op ooghoogte uitgebeeld. Omdat er alleen aan het goederenvervoer echt iets verdiend werd, was het personenvervoer op de lokale spoorwegen aan weerszijden van de grens vaak een bijproduct. De mensen konden overdag, buiten de drukkere ochtend- en avondtreinen, vaak alleen maar meehobbelen met de langzame goederentreinen. Achtergrondcoulisse (wegschuifbaar) en virtual reality met beeld en geluid, zorgen voor een levensechte ervaring. De bezoeker wandelt over het perronnetje en ziet zichtzelf figureren in een situatie van meer dan een eeuw geleden. 2. PlayTrain (kinderspeelhoek) Net als het binnenperron neemt ook dit gedeelte een substantieel deel van de vloeroppervlakte in beslag. Ook deze ruimte werd, net als het hiervoor genoemde en vervallen spoor 14, gebruikt voor het overdekt stallen van kwetsbaar museummaterieel met de hoogste nationale erfgoedstatus. Ook vond de TET 38-collectie hier tijdelijk onderdak. De kinderspeelhoek is één van de eerste doorgevoerde grotere veranderingen die sinds het opstellen van het ZKA-rapport in 2014 in Boekelo is gerealiseerd. Hoe de hiervoor benodigde ruimte beschikbaar zou moeten komen, staat beschreven onder ‘stallingsloods’. Naast het al lang aanwezige ‘kikkerspringkussen’ en de met geluid opgewaardeerde grote modeltrein, is er o.m. een echte legospeeltafel, een playground met houten speelgoedtreintjes, kunnen de kleintjes lekker kliederen met kleurplaten en zich laten fotograferen als Thomasgezichtje. De houten minilocs zijn voorzien van een videoscherm en geluid, waardoor de kleine kinderen ook echt als machinist ‘door het landschap rijden’. Natuurlijk zijn er ook allerlei spellen, zowel digitaal als van hout en karton over het goederenvervoer op de lokaalspoorweg.


December 2014 MD

Daarnaast zijn er ook afwisselend verhalenvertellingen, samen zingen en poppenkast, steeds met de (lokaal)trein en de (Eu)regio als thema. Hierin wordt ook consequent de MBSverhaallijn doorgevoerd rond de personages van Herman de Machinist en van locomotief Kikker en zijn vriendjes. Op bijzonder dagen wordt dit aanbod uitgebreid met kinderdansen, schminken e.d. 3. Oud Zwart-Wit (expositiebalkon) Dit is de locatie voor de jaarlijkse wisseltentoonstelling. Welhaast altijd zullen historische zwart-wit foto’s, filmbeelden en documenten hierin een centrale rol spelen, vaak in contrast met beelden van het (openbaar) vervoer in de huidige maatschappij. De inhoud van de wisselexpositie zal altijd gerelateerd zijn aan het (lokaal)spoor, de (Eu)regio en de maatschappelijke wisselwerking tussen die beiden. Zo mogelijk zal er worden aangeknoopt bij de actualiteit (jubilea, herdenkingen, nieuwe ontwikkelingen). De consequentie van realisatie van het expositiebalkon is, dat de mogelijkheid om onder het balkon nog treinen te stallen vanwege de hoogtebegrenzing zeer beperkt zal zijn. Het balkon is toegankelijk met twee trappen (tevens vluchtroutes) en een liftje (voor minder validen en dienstvervoer). Vanaf het balkon is er, door zichtvensters in de vloer of een binnengalerij in het midden van het balkon, zichtcontact met de spelende kinderen bij de speeltrein (zie hiervoor). Ook is er een zichtvenster in de (voormalige) achterwand van het museumdepot, waarmee er een doorkijk ontstaat naar ‘bij nacht en ontij’. In een eerdere fase van de MBS-ontwikkelingen in Boekelo, kan het expositiebalkon gebruikt worden voor een inpandige horecavoorziening. Pas als in de laatste fase van de ontwikkelingen te Boekelo, ook het GOLS-café gerealiseerd wordt, krijgt het expositiebalkon zijn definitieve functie. 4. NightTrain (avontuur) Bij een mogelijke toekomstige uitbreiding van zo’n 18 meter lengte aan de achterzijde van het huidige museumdepot, kan een spannende en avontuurlijke duistere wereld worden gecreëerd met uitgebreide gebruikmaking van virtual reality. Dit vergt een grote investering, staat enigszins in het spanningsveld tussen de MBS-identiteit en de ‘pretparkgedachte’ en heeft mede daarom een lagere prioriteit. 5. De Grote Geldverdieners (binnenlosweg) Het meest oostelijke spoor in het museumdepot, spoor 11, wordt alleen in de wintermaanden, als het museum gesloten is, voor aanvullende stalling van dienstvaardig materieel gebruikt. Voor de rest van het jaar vormt het spoor (als straatspoor in klinkerbestrating) de looproute en demonstratie-/expositielocatie voor de binnenlosweg, typerend voor de vele honderden loswegen op de Nederlandse (lokaalspoor)stations. Op


December 2014 MD

naastliggend spoor 12 zien we nu in werkelijkheid het authentieke spoorwegmaterieel dat gebruikt werd voor de vier belangrijkste vervoeren in Boekelo en op het regionale lokaalspoornet, de steenkolen, het zout, de textiel en de landbouw. Met deze wagens werd daadwerkelijk het grote geld verdiend. Het materieel staat opgesteld tegen een mooie achtergrondcoulisse, met bijbehorende attributen en toelichtingen en ook hier een soms met sprekende poppen en een verrassende virtuele werkelijkheid.

Stallingsloods Om de hiervoor genoemde grote verbeteringen in publieksaanbod en -presentatie te kunnen realiseren, is een gedeeltelijke verplaatsing van de stallingsruimte voor een flink deel van de collectie museummaterieel naar elders noodzakelijk. Op deze wijze kan de bruikbare spoorlengte in het huidige museumdepot worden gereduceerd, om plaats te maken voor de verschillende hiervoor beschreven attractieve publiekspresentaties en genoemd expositiebalkon. Ook de periodieke kleinschalige publieksevenementen (LEGO—en meccano- festival, Najaasstoomdag enz.) kunnen hierdoor op een hoger presentatieniveau worden gebracht en efficiënter worden gerealiseerd. Genoemde sporenreductie maakt op haar beurt bovendien letterlijk de weg vrij voor de reconstructie van het vroegere kopspoor langs de gerestaureerde kolenloods (zie hiervoor). De hoofddoelstelling van Museum Buurtspoorweg om een ‘levend lokaalspoormuseum’ te realiseren, heeft als consequentie dat (bijna) al het rollend materieel bedrijfsvaardig en inzetbaar wordt gepresenteerd. De vervallen pronkstukken die nu in het Boekelose museumdepot zijn ondergebracht, zullen in de verdere toekomst, gerestaureerd en wel, deel


December 2014 MD

uitmaken van de Twentsche Stoomtrein. Dit betekent dat onderbrenging van het huidige niet gerestaureerde collectiedeel op een externe (spoorloze) locatie, alleen voor de korte termijn soelaas zou kunnen bieden. Op langere termijn moet echter alsnog een oplossing voor overdekte spoorgebonden stalling op MBS-terrein worden gerealiseerd. Bovendien is te bedenken, dat elk transport van de vaak zeer kwetsbare museumstukken leidt tot verdere achteruitgang daarvan, en dat met de transporten hoge kosten gemoeid zijn.

De stallingsloods wordt gerealiseerd op de plaats waar vroeger de splitsing was van de sporen naar Enschede en Hengelo, aan het einde van de Boekelose Bleekweg. Conform het ‘Ontwikkelingsplan voor een levend spoorwegmuseum’ (Tysma, 1979) kan hier een niet publiekstoegankelijke stallingsloods worden gerealiseerd met drie sporen van elk 45 meter. Deze 135 meter aan spoorlengte compenseert het verlies van rond de 115 meter spoor in het huidige museumdepot. en

De stalling ziet er netjes, eenvoudig en onopvallend uit. Binnen staan vooral waardevolle museumstukken die nog gerestaureerd moeten worden, deels objecten met de hoogste museale status in ons Nationaal Register van het Mobiele Erfgoed (NRME). Door de geringe uitbreiding van overdekte spoorlengte t.o.v. de vroegere situatie biedt deze voorziening bovendien ruimte aan enkele objecten die het nu moeilijk maken om in de locomotievenloods te Haaksbergen een goede publiekspresentatie en educatief vermaak rond het thema ‘Stoomkracht’ te realiseren. Klimtoren Zet een toren neer en iedereen wil er bovenop. Dát is gedachte achter dit zeer aantrekkelijke element van ons spoorwegmuseum. Hiermee krijgt men een blik over de huidige omgeving van Boekelo en daarmee over de vroegere spoorwegverbindingen van het Zoutdorp naar Enschede en Hengelo. De klimtoren is gesitueerd aan het einde van de huidige lijn, midden op het vroegere spoorwegtracé, nabij de Broekheurnerbeek. De toren is zodanig ontworpen


December 2014 MD

en geplaatst, dat de bewoners van de huizen aan de Plooij, langs de Winterhaarweg en de Verzetslaan geen inkijk te vrezen hebben.

De publieksverbinding ernaartoe gaat over het spoor, op rijdagen door middel van een historische pomplorry uit de 20-er jaren, begeleid door een MBS-medewerker, op andere openingsdagen met door de bezoeker geheel zelfstandig te bedienen spoorfietsen. De rit vanaf het museumdepot gaat over een afstand van ongeveer 500 meter.

Het uitstappunt bij de toren is bestraat (straatspoor) en als wachtgelegenheid (bij regen) staat daar langs de lijn in het bos de replica van het houten wachthuisje ‘Usselerhalte’. Deze is afkomstig van het vroegere MBS-toegangspad vanaf de spoorwegovergang Beckumerstraat. Op de torenlocatie is cameratoezicht en een spreekverbinding voor het oproepen van assistentie. Buiten de openingstijden van het museum is dit uitstappunt met abri en klimtoren afgesloten.


December 2014 MD

Fasering Genoemde omvangrijke productverbeteringen en –uitbreidingen zullen in fases moeten worden doorgevoerd. Ten eerste is een gelijktijdige realisatie niet noodzakelijk. Het is goed mogelijk e.e.a. op te delen in drie zelfstandige fases, zonder substantieel verlies van de toegevoegde waarde van elke fase. Ten tweede is de toch beperkte omvang van de MBSorganisatie niet in staat om dergelijke grote veranderingen binnen korte tijd te realiseren en te begeleiden en de algehele bedrijfsvoering van het museum, de treindienst en de publiekspresentatie daar vervolgens op af te stemmen. Bovendien loopt ook nog het project N18 in de tijd parallel. Ten derde is het zeer onwaarschijnlijk, en gezien de eerste twee punten ook onnodig en zelfs onwenselijk, dat alle benodigde gelden, inspanningen, bijdragen en inzet binnen één geconcentreerde periode gemobiliseerd kunnen worden. Er moet enige relatie blijven tussen het investeringstijdpad enerzijds en de rendementsstijging anderzijds. Kortom, een opsplitsing in fases van het project MBS-Boekelo Attractief is wenselijk, zelfs onontkoombaar. De onderstaand voorgestelde fasering is gebaseerd op realisatie van met elkaar samenhangende objecten en ontwikkelingen, die moeilijk of niet los van elkaar kunnen worden beschouwd. Het gegeven dat het stationsgebouw momenteel te koop staat (momentum), maakt dat dit project en de direct daarmee samenhangende deelprojecten, als eerste fase is gedefinieerd. Indien genoemd ‘momentum’ niet aan de orde zou zijn, zou het omwisselen van fase 1 en 2 de voorkeur verdienen. Deelprojecten Boekelo Fase1 Fase2 Fase3 Bijzonderheden Stationsgebouw, retirade en wachtpaviljoen x Toegangsweg, voorplein, stationsperron en -tuin x Kopspoor, abri, weegbrug en ladingmal x (x) Zouttoren, overwegpost en beveiliging x (x) Kolenloods en goederenloodsje x Emplacement en wagendraaischijf x Bleekerijwand, textielcoulisse en terreinafscheiding x GOLS-café, museumwinkel en servicepunt x Museumdepôt in vijf aspecten: x - Binnenperron x - Kinderspeelhoek x - Expositiebalkon x (x) - Avontuur x (x) - Binnenlosweg x Stallingsloods x Klimtoren x


December 2014 MD

Fase 0 Fase 0 zal voor een elektricien een andere betekenis hebben dan hier bedoeld. Hier gaat het om een korte opsomming van mogelijke eerste kleine stappen van productverbetering, die bijvoorbeeld in het kader van de Agenda van Twente overwogen zouden kunnen worden. Realisatie in 2015 lijkt onder omstandigheden mogelijk. Uiteraard worden hier alleen Boekelose aangelegenheden genoemd, terwijl dergelijke verbeteringen voor de presentatie in Haaksbergen evenzeer denkbaar en relevant zijn. Materiele investeringen in attracties zonder substantiële toename personeelsinzet:  Camera’s voorop/achterop de locomotief en in machinistenhuis + monitor in rijtuigen  Trapjes / noodperronnetjes bij statisch materieel  Opwaarderen LGB-modelbaan d.m.v. geluid  Kleine Playground met houten treintjes  Grotere en betere LEGO-tafel  Sprekende pop (in uitvoering)  Opzetten speurtocht met (pr)ijsje te (i.s.m. Haaksbergen en onderweg)

Materiele investeringen in bezoekersinfo zonder substantiële toename personeelsinzet:  2de ronde infoborden (Haaksbergen en Boekelo) in voorbereidingsfase  3de ronde infoborden (Boekelo)  Info-lessenaars bij statische materieelobjecten  Verbeterde MBS-Stoomcourant of MBS-info-brochure gratis voor de bezoeker  Historische beschrijvingen met foto’s in de gebouwen en in de rijtuigen  Alle 5 voorgaande items ondersteund door online info via QR-codes Opwaarderen MBS-personeelsdiensten, met slechts geringe toename exploitatiekosten:  Dienst 30 (suppoost te Bko) o Schoonhouden en publieksbeveiliging museumdepot o Bedrijfsklaar maken en houden alle mini-attracties en statische presentaties o Verzorgen rondleiding 3 x p/d o Service verlenen en toezicht houden  Dienst 1/5 (machinist en leerlingmachinist stoomloc) te Boekelo o Voetplaatritten 3 x p/d o Loc draaien op goederendraaischijf 3 x p/d MBS Attractief te Boekelo (concept schetsplan) - 39 -

December 2014 MD

Verder zijn er vele soorten extra activiteiten/omzet/inkomsten denkbaar, echter steeds onder voorwaarde van een substantieel grotere personeelsbeschikbaarheid. De werving van nieuwe vrijwillige medewerkers en opleiding en begeleiding van bestaande medewerkers moet daartoe spoedig en actief ter hand worden genomen. Vooral op die wijze kan Museum Buurtspoorweg haar publieksaanbod op de stations en perrons, in de gebouwen en op de spoorweg vanaf 2016/2017 substantieel verhogen. Meer goed opgeleide medewerkers die juist en vooral ook buiten de railhobbyisten gezocht moeten worden, zullen de hospitality een grote impuls moeten geven en het algehele beeld verlevendigen.


December 2014 MD

Vervolgstappen Er zal nog flink wat water door Teesinkbeek en Broekheurnerbeek stromen, voordat alle genoemde projecten zijn gerealiseerd. Wellicht zullen sommige genoemde projecten in het geheel niet of in een andere vorm worden gerealiseerd. Echter, zonder visie en zonder dromen blijven we verdwalen in deelplannen en goedbedoelde ingevingen zonder samenhang en visie. Er zal veel inzet en inbreng nodig zijn van Museum Buurtspoorweg en haar medewerkers, allereerst bij de verdere uitwerking van de visie en de plannen. Ook zal er breed moeten worden samengewerkt met lokale bedrijven ten aanzien van sponsoring van materialen en mankracht en zo mogelijk met enkele meer vermogende particulieren om sommige projecten financieel mogelijk te maken. Desondanks zal omvangrijke steun en andersoortige ruimhartige stimulans en facilitering van lokale, regionale en wellicht provinciale of euregionale overheden, (participatie)regelingen en (stimulerings)fondsen noodzakelijk zijn, om tot realisatie van genoemde investeringen te kunnen komen. Investeringen die voor een publieksattractief aanbod in Boekelo, conform het succesmodel uit de ZKA-rapportage, onontkoombaar zijn. In de verdere toekomst, als Museum Buurtspoorweg naar de verwachtingen in het ZKA-rapport een begrotingsevenwicht zal kunnen bereiken, zal er zeker ook sprake moeten zijn van het benutten van eigen investeringsruimte, zeker daar waar het de realisatie van commerciële activiteiten betreft, zoals de opzet en inrichting van het GOLS-café. Een ontwikkeling die de gemeente Enschede samen met het museale en toeristische netwerk actief zal moeten blijven nastreven, is het creëren van een belevingsstructuur tussen de erfgoedlocaties in haar gemeente. Dat Boekelo en de voormalige Zoutindustrie hierin een prominente plaats moet krijgen, staat buiten kijf. Om alle genoemde partijen en belangen tot participatie en samenwerking te stimuleren en zowel extern als intern draagvlak te kunnen genereren, is een professionele en cijfermatig goed onderbouwde uitwerking van de in deze notitie beschreven plannen en ambities noodzakelijk. De eerst stap dient derhalve een opdrachtverstrekking aan een ter zake deskundig bureau te zijn, begeleid door een reflectiegroep waarin naast Museum Buurtspoorweg ook ten minste de lokale overheid vertegenwoordigd is. De uitkomsten daarvan, zouden voldoende basis moeten bieden om met de vele genoemde potentiële partijen, organisaties en belanghebbenden om tafel te gaan en tot een fasegewijze realisatie van de plannen te komen. De coördinerende en sturende rol zou door Museum Buurtspoorweg samen met de gemeente Enschede en de dorpsraad van Boekelo kunnen worden ingevuld in nauwe afstemming met de ontwikkelingen die in Haaksbergen, elders in de gemeente Enschede en in De Zoutmarke aan de orde zijn. Krommenie, december 2014 Michel Dispa Bestuursadviseur Museum Buurtspoorweg


December 2014 MD

Museum Buurtspoorweg MBS Attractief te Boekelo (concept schetsplan) - 1 -

Recommend Documents