6
MONUMENTEN IN APELDOORN Apeldoorn heeft een lange en interessante geschiedenis. Als ‘villa ut marca Appoldro’ wordt Apeldoorn al in 792 in een schenkingsakte genoemd. De plaats zal toen niet veel meer geweest zijn dan een buurtschap. In de eeuwen erna groeide Apeldoorn uit tot de stad die het nu is. De verschillende fasen van de ontwikkelingsgeschiedenis zijn nog goed te herkennen aan de bouwwerken, het landschap en de structuren van wijken en dorpen. Samen vormen ze ons cultuurhistorisch erfgoed en geven de stad en de dorpen hun identiteit. De gemeente wil hier zorgvuldig mee omgaan. Niet dat alles hoeft te blijven zoals het is. Apeldoorn moet zich ook kunnen doorontwikkelen. Alleen de meest waardevolle historische panden, gebieden en structuren worden door de gemeente beschermd. In deze brochure kunt u meer lezen over de beschermde gebouwen in de gemeente Apeldoorn.
Monumenten zijn niet alleen gebouwen. Ook dit transformatorhuisje in Hoog Soeren, gebouwd rond 1925, is beschermd. (foto: gemeente Apeldoorn)
Niet alleen het entreegebouw maar de gehele begraafplaats aan de Soerenseweg is een rijksmonument. (foto: gemeente Apeldoorn)
Monumenten Monumenten vormen de topcollectie van ons gebouwde erfgoed. Ze zijn een venster naar het verleden; ze vertellen over het leven en wonen van de mensen die vóór ons leefden en houden onze geschiedenis levendig. De gemeente en het Rijk vinden het belangrijk dat deze bouwwerken behouden blijven en kunnen ze daarom op de monumentenlijst plaatsen. De gebouwen zijn daardoor beschermd tegen sloop en rigoureuze veranderingen die het historische karakter aantasten. Het zijn overigens niet alleen gebouwen waarin mensen wonen of werken die beschermd kunnen worden. Monumenten zijn er in allerlei soorten en maten. Zo zijn bijvoorbeeld ook de waterput in Hoenderloo, de herdenkingsnaald aan de Loolaan en de begraafplaats aan de Soerenseweg beschermd. Waar in deze brochure gesproken wordt over gebouwen, is de uitleg van dat begrip dus breder dan alleen ‘daar waar je in kunt verblijven’. Bent u nieuwsgierig naar welke gebouwen aangewezen zijn als monument, kijkt u dan op www.apeldoorn.nl/monumentenlijst. Apeldoorn kent twee soorten monumenten: rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten.
Rijksmonument Het woord zegt het min of meer al; het is een monument dat door de rijksoverheid beschermd is. Het zijn gebouwen die een nationale betekenis hebben. Voorbeelden in Apeldoorn zijn de Grote Kerk, Huis Ter Horst, villa Het Kleine Loo nabij De Naald
Apeldoorn kende vroeger vele watermolens. Deze werden aangedreven door het water uit de beken en sprengen. Een van de weinige windmolens die er waren, staat nog aan de Marleweg in Wenum. Deze is gebouwd in 1840 in Baambrugge. In 1913 is de molen naar Wenum verplaatst. De molen is nog in bedrijf en staat op de rijksmonumentenlijst. (foto: gemeente Apeldoorn)
en het voormalige zendstation in Radio Kootwijk. Deze monumenten zijn niet alleen belangrijk voor Apeldoorn, maar voor heel Nederland. Sinds 1961 bestaat de Monumentenwet die het mogelijk maakt gebouwen van nationaal belang aan te wijzen als rijksmonument. Apeldoorn telt er circa 150.
Gemeentelijk monument Als een gebouw van bijzonder plaatselijk belang is, kan de gemeente het op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. Verspreid over de hele gemeente zijn er ruim 600 gemeentelijke monumenten. Een grote concentratie monumenten is te vinden in De Parken. Maar ook in de binnenstad (kijkt u maar eens omhoog als u aan het winkelen bent, u zult verrast zijn door de vele fraaie gevels die u ziet!), in de dorpen en op het platteland staan gemeentelijke monumenten.
BESCHOUWEN WONEN IN EEN MONUMENT ALS EEN EER Veel mensen beschouwen werken of wonen in een monument als een hele eer. Ze wonen immers niet in zomaar een gebouw. Ook voor de gemeente spelen begrippen als architectuurstijl, authentiek karakter en historische waarde een rol als ze een gebouw nomineert voor de monumentenlijst. Het initiatief tot het beschermen van een gebouw komt doorgaans van de gemeente, maar een eigenaar kan ook een verzoek tot bescherming indienen.
Voormalige school voor kleuterleidsters aan de Henri Dunantlaan, gebouwd in 1961, is een van de eerste naoorlogse gemeentelijke monumenten. (foto: Harry Noback)
Twee grafheuvels (rijksmonumenten) in de buurt van Ugchelen. (foto: gemeente Apeldoorn)
Sinds enkele jaren ligt de nadruk bij het aanwijzen van gemeentelijke monumenten op gebouwen uit de periode 1940-1970. Dat zijn vrij jonge gebouwen en daarom is het soms wat moeilijker te begrijpen waarom deze gebouwen beschermd worden. Maar bedenk wel dat we over pakweg 100 jaar het alledaagse van nu met net zoveel interesse zullen bekijken als we dat nu doen met de panden uit de 19de eeuw. Gebouwen verdwijnen tegenwoordig in een hoger tempo dan vroeger. Als we nu niets doen, zijn we straks te laat. Van gebouwen van vóór 1940 is er inmiddels een representatief monumentenbestand. Alleen in bijzondere gevallen worden nog gebouwen uit die periode op de gemeentelijke monumentenlijst geplaatst.
Archeologische monumenten In deze brochure gaat het over gebouwde monumenten. Er bestaan echter ook minder zichtbare monumenten: de archeologische monumenten. Deze bevinden zich in of vlak boven de grond. Dat kan bijvoorbeeld een grafheuvel zijn, een prehistorisch graf waar een aarden heuvel over werd opgeworpen, of sporen van een oude nederzetting in de bodem. Net als voor gebouwde monumenten geldt, zijn archeologische monumenten door het Rijk of door de gemeente beschermd. Meer informatie over archeologie in Apeldoorn vindt u op www.apeldoorn.nl/archeologie.
Gevolgen monumentale status Gebouwen zonder een monumentale status mogen in veel gevallen gesloopt worden zonder dat daarvoor een vergunning nodig is. Voor monumenten geldt dit niet; er is dan altijd een vergunning nodig.
Fraaie glas-in-loodramen in een rijksmonument in De Parken. (foto: CODA, Christa Balk)
De monumentale status voorkomt dus dat een gebouw ‘zomaar‘ verdwijnt. Omdat behoud uitgangspunt van monumentenzorg is, zal een sloopvergunning alleen in uitzonderlijke gevallen worden verleend. Bijvoorbeeld wanneer het monument na brand niet meer te herstellen is. Ook mag een monument niet zonder meer gewijzigd worden. Dat geldt voor de buitenkant (exterieur) maar ook voor de binnenkant (interieur). Elementen zoals glas-in-loodramen, stucplafonds, en-suitedeuren en geprofileerde houten kozijnen maken het monument tot een monument. Die mogen daarom in principe niet verwijderd of gewijzigd worden. Of daarvoor een vergunning kan worden verleend, hangt er onder meer vanaf of het om authentieke onderdelen gaat en of de wijziging past bij het karakter van het monument. Het is dus niet zo dat als een gebouw eenmaal een monument is, er nooit meer iets gewijzigd mag worden. De gemeente denkt ook actief mee in de wijzigingsplannen en geeft waar mogelijk en nodig alternatieven. U kunt altijd, ook nog vóór een officiële vergunningaanvraag, voor overleg en advies contact opnemen met de adviseur onderhoud en restauratie van de gemeente. Hier zijn geen kosten aan verbonden. Overigens is voor een beperkt aantal werkzaamheden aan een monument geen vergunning nodig. Kort gezegd gaat het om eenvoudige onderhouds werkzaamheden en wijzigingen aan moderne interieuronderdelen. U kunt hier meer over lezen op www.apeldoorn.nl/omgevingsvergunning, onder monumenten. U kunt ook contact opnemen met het Omgevingsloket, telefoon 14 055.
Links het schildje van een gemeentelijk monument, rechts van een beeldbepalend pand.
Beeldbepalend pand aan het Emmaplein. Sloop van dit pand zou het historische beeld ingrijpend veranderen. (foto: gemeente Apeldoorn)
Subsidie monumenten Regelmatig onderhoud van een monument is belangrijk. Er is geen onderhoudsplicht, maar het voorkomt wel dure restauratie en verval. Daarom stimuleert de gemeente het onderhouden van gemeentelijke monumenten door bij te dragen in de kosten voor het onderhoud. De gemeente verstrekt alleen subsidie voor het onderhouden van monumentale onderdelen. Het opnieuw betegelen van een moderne badkamer valt er bijvoorbeeld niet onder, maar herstel van tegelwerk aan een authentieke schouw wel. De gemaakte kosten waarover u subsidie kunt krijgen, heten de subsidiabele kosten. De subsidie bedraagt 20% van de subsidiabele kosten, tot een maximum van € 10.000,-. Als ondergrens voor het verkrijgen van subsidie geldt dat de geraamde subsidiabele kosten ten minste € 1.500,- moeten bedragen. Als de aanvraag ook voldoet aan de criteria van de provincie Gelderland, dan kan de provincie het gemeentelijke subsidiebedrag verhogen. De hoogte van de provinciale subsidie fluctueert. Voor het actuele subsidiepercentage kunt u contact opnemen met de gemeentelijk adviseur onderhoud en restauratie. Ook als u de werkzaamheden zelf uitvoert in plaats van een bedrijf, kunt u subsidie aanvragen, zij het alleen voor de materiaalkosten. Rijksmonumenten vallen niet onder de gemeentelijke subsidieregeling. Afhankelijk van het soort rijks monument kunt u een subsidie of lening bij het Rijk aanvragen. Bovendien kunnen kosten voor onderhoud en restauratie van rijksmonumenten aftrekbaar zijn voor de inkomstenbelasting. Meer informatie vindt u op www.cultureelerfgoed.nl.
Om een goed inzicht te krijgen in het noodzakelijke onderhoud, kunt u zich als eigenaar van een rijksof gemeentelijk monument abonneren op de Monumentenwacht Gelderland. De Monumentenwacht inspecteert op uw verzoek het monument. De gemeente stimuleert het lidmaatschap door de abonnementskosten te betalen. Meer informatie vindt u op www.monumentenwacht.nl.
Karakteristieke en beeldbepalende bebouwing Naast rijks- en gemeentelijke monumenten kent Apeldoorn ook karakteristieke en beeldbepalende panden. Dit zijn bouwwerken die belangrijk zijn voor het gebiedseigen beeld van een buurt of dorp. Ze dragen als het ware het beeld van hun omgeving. Wanneer deze bouwwerken gesloopt worden, gaat daarmee een deel van de historische karakteristiek van een gebied verloren. Daarom is voor het geheel of gedeeltelijk slopen van deze panden een vergunning nodig. Voor beeldbepalende panden is dat geregeld in de Monumentenverordening, voor karakteristieke panden in het bestemmingsplan. Het karakter van deze gebouwen wordt niet alleen bepaald door de hoofdvorm, maar ook door het gebruikte materiaal en de detaillering. De bescherming richt zich hier echter niet op. Wel kunt u wanneer u vragen heeft over onderhoud, restauratie of verbouw voor advies terecht bij de adviseur onderhoud en restauratie van de gemeente. Dit is gratis en vrij blijvend. Het interieur van karakteristieke en beeldbepalende panden is eveneens niet beschermd. Voor karakteristieke en beeldbepalende panden bestaat geen subsidieregeling.
Historische foto’s en oorspronkelijke bouwtekeningen kunnen een hulpmiddel zijn bij het renoveren van uw woning. Links een woning aan de Bandalaan in 1934 (Collectie CODA, fotograaf B. van de Weerd), rechts een bouwtekening uit 1906 (Collectie CODA).
Oud beeldmateriaal Als u van plan bent uw pand op te knappen en wilt weten hoe uw pand er oorspronkelijk uitgezien heeft, bezoekt u dan eens het Coda Archief en Kennis centrum. Coda heeft onder andere een aanzienlijke collectie historische foto’s en ansichtkaarten die u kunt vinden op www.coda-apeldoorn.nl/beeldbank. Ook voor bouwtekeningen vanaf 1906 kunt u bij Coda terecht. Verder kunt u historisch beeldmateriaal vinden op: www.verenigingoudapeldoorn.nl/historie gehele gemeente www.oud-apeldoorn.nl gehele gemeente www.ohv-demarke.nl/fotoboeken Beekbergen, Hoenderloo, Klarenbeek, Loenen, Ugchelen www.parkenbuurt.nl De Parken www.indische-buurt.nl Indische Buurt www.gelderlandinbeeld.nl gehele gemeente
Kleurstelling Ook de kleurstelling draagt bij aan de uitstraling van een pand. Veel panden zijn tegenwoordig donkergroen en gebroken wit geverfd, maar wist u dat veel gebouwen van oorsprong veel kleurrijker waren?
Fraaie Jugendstil-gevel aan de Hoofdstraat (gemeentelijk monument). De architect A. van Driesum gebruikte vaak diermotieven in zijn ontwerpen, zoals hier aapjes op de topgevel. (foto: gemeente Apeldoorn)
De brochure “Kleur in de stad” geeft aan hoe u uw pand een meer historische kleurstelling kunt geven (zie www.apeldoorn.nl/cultuurhistorie).
Subsidie herbestemming In de huidige tijd is leegstand van gebouwen een groeiend probleem. Onder andere kerken, industrie gebouwen, scholen en boerderijen verliezen hun functie. Leegstand leidt uiteindelijk tot verval. Daarom heeft het Rijk voor deze categorieën gebouwen waarvoor het niet zo makkelijk is een nieuwe functie te vinden, een subsidieregeling voor herbestemming in het leven geroepen. In aanmerking komen rijks- en gemeentelijke monumenten, karakteristieke en beeldbepalende panden, maar ook niet beschermde panden waarbij wel cultuurhistorische waarden in het geding zijn. De subsidie kan aangevraagd worden voor: - onderzoek naar de haalbaarheid van herbestemming; - het monument in de tussentijd wind- en waterdicht te houden. Meer informatie over deze subsidieregeling vindt u op www.cultureelerfgoed.nl/monumenten/subsidies.
Erfgoedverenigingen In Apeldoorn zijn veel organisaties actief op het gebied van erfgoed. Zij zijn verenigd in het Erfgoedplatform. Op www.erfgoedapeldoorn.nl vindt u alle aangesloten organisaties en hun websites. De aandachtsgebieden van de verschillende organisaties variëren van monumenten, archeologie en natuur tot Indisch en koninklijk erfgoed.
Monumentale villa aan het Oranjepark. (foto: CODA, Christa Balk)
Vereenvoudigd overzicht van beschermingsmogelijkheden
Rijksmonument
Gemeentelijk monument
Wat is beschermd?
Vergunning nodig voor:
Grondslag vergunningplicht
Subsidie mogelijk?
Exterieur, interieur en details
Slopen en wijzigen
Wet algemene bepalingen omgevingsrecht
bij RCE (subsidie of lening)
Exterieur, interieur en details
Slopen en wijzigen
✔ ✔
Monumentenverordening
bij gemeente en provincie
Beeldbepalend pand (gelegen binnen beschermd stads- of dorpsgezicht)
Exterieur, de hoofdvorm (geen details)
Slopen
Monumentenverordening
✘
Karakteristiek pand (gelegen buiten beschermd stads- of dorpsgezicht)
Exterieur, de hoofdvorm (geen details)
Slopen
Bestemmingsplan
✘
Let op: Dit is een vereenvoudigde weergave van de wetgeving. Via www.omgevingsloket.nl kunt u bij de vergunningcheck nagaan of u een vergunning nodig heeft. Verder kunt u terecht bij het Omgevingsloket in het stadhuis. U moet dan wel een afspraak maken, dit kan door te bellen met telefoonnummer 14 055.
Algemene informatie monumenten Gemeente Apeldoorn Team Ruimtelijke Vormgeving Dhr. W. Dijkhof Tel. (055) 580 24 82 www.apeldoorn.nl/cultuurhistorie
[email protected] Onderhoud/restauratieadvies en subsidies Dhr. R. Wolfkamp, adviseur onderhoud en restauratie Tel. (055) 580 21 54
[email protected] Historisch beeldmateriaal Coda Archief & Kenniscentrum Vosselmanstraat 299 7311 CL Apeldoorn Tel. (055) 526 84 00 www.coda-apeldoorn.nl/beeldbank Brochures Naoorlogs erfgoed Grind: een gift uit de grond Monumentale kunst in Apeldoorn Beschermde stads- en dorpsgezichten Omgevingsvergunning en archeologie Deze brochures vindt u op www.apeldoorn.nl/cultuurhistorie.
Meer lezen over monumenten in Apeldoorn? Er is een keur van boeken verschenen over de Apeldoornse geschiedenis en monumenten. Een kleine selectie: D. Beaufort, Apeldoorn en omgeving (Apeldoorn and surrounding area), Zaltbommel, 2008 C. Frank, F. Haans, H. Ummels, Apeldoorn; architectuur en stedenbouw 1850-1940, Zwolle, 1997 Gemeente Apeldoorn, Een moment voor monumenten, Apeldoorn, 2004 Gemeente Apeldoorn, Een blik op naoorlogs Apeldoorn, 1945-1970, Apeldoorn, 2011 Colofon Uitgave Gemeente Apeldoorn Vormgeving True Communications Fotografie Harry Noback, CODA en gemeente Apeldoorn © 2014, Gemeente Apeldoorn
