metamorfoze
W
zestiende jaargang
01 | 12
In Holland komt een huis - 1 In dienst van God en schoonheid - 4 Het protestantse debat in druk - 6 Richtlijnen Preservation Imaging Metamorfoze - 7 Koning van Dahomey danst voor Jacob Elet - 8 Monnikenwerk: handschriften ontsluiten - 10 Metamorfoze werkt samen met oude en nieuwe collega’s - 11 Dag microfilm - 12
metamorfoze R
nationaal programma voor het behoud van het papieren erfgoed
4
8
10
in holland komt een huis Bouwen aan digitale duurzaamheid
M
eer dan 8.000 terabyte aan digitale gegevens zullen
een nationale, sectoroverschrijdende aanpak. In 2008 werd de
het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, de Ko-
Nationale Coalitie Digitale Duurzaamheid (NCDD) opgericht, met
ninklijke Bibliotheek, het Nationaal Archief en de Koninklijke Ne-
als doel een infrastructuur te bouwen voor duurzame toeganke-
derlandse Akademie van Wetenschappen dit jaar naar verwachting
lijkheid van digitale objecten die in het publieke domein beheerd
in hun beheer hebben. Volgend jaar zal dat bijna 11.000 terrabyte
en ontsloten worden. De NCDD is een initiatief van elf grote pu-
zijn en de prognose voor 2014 is een gezamenlijke productie van
blieke instellingen en wordt getrokken door de directeuren van vijf
ruim 13.000 terabyte. Aantallen waar de meeste mensen zich geen
instellingen die samen de sectoren binnen het publieke domein
enkele voorstelling meer bij kunnen maken.
vertegenwoordigen: Nationaal Archief voor overheid/archieven, DANS (Data Archiving and Networked Services) voor wetenschap-
Wat het wel duidelijk maakt is dat de toename van digitale in-
pelijke onderzoeksdata, Koninklijke Bibliotheek voor publicaties
formatie razendsnel gaat, zowel wat betreft gedigitaliseerd als
en bibliotheken, EYE Film Instituut Nederland (namens de culturele
born-digital materiaal. Veel aandacht wordt daarbij besteed aan
coalitie CCDD) voor cultuur/erfgoed en het Nederlands Instituut
de ‘voorkant’: het aantrekkelijk presenteren van al die digitale
voor Beeld en Geluid voor media/audiovisueel materiaal.
informatie via websites, databases, bladerboeken, webtentoonstellingen en games. Maar van minstens zo groot belang is het
Centrale vraag bij de NCDD is: hoe kunnen we onze digitale infor-
om ervoor te zorgen dat die informatie behouden blijft en ook in
matie behouden en duurzaam opslaan? En hoe kunnen we dit door
de toekomst nog toegankelijk is.
samenwerking en kennisuitwisseling zo efficiënt mogelijk doen? Samenwerking op nationaal niveau is daarbij belangrijk, maar er
Samenwerking
wordt natuurlijk ook gekeken naar vergelijkbare initiatieven in
Iedere instelling die zich bezig houdt met digitale informatie krijgt
Europees en mondiaal verband (bijvoorbeeld PARSE: Permanent
hiermee te maken. Daarom is enige jaren geleden gekozen voor
Access to the Records of Science in Europe).
>
snipper
snipper
snipper
Subsidie voor digitaliseren van microfilms
cultuur, media), voor collecties variërend in omvang en soort –
hoefte aan kennis, oplossingen en ondersteuning bij hun preser-
Op dinsdag 24 januari organiseerde de NCDD in de KB een sympo-
voorlopig voor een periode van tien jaar omdat langer vooruitkij-
vation taken. Die behoefte vraagt om een goede infrastructuur die
sium met als titel Bouw een huis voor ons digitaal geheugen. Doel
ken in de wereld van ICT onmogelijk is. Een van de oplossingen is
aan al die eisen voldoet, die rekening houdt met de verschillende
Ook in 2012 is het mogelijk om subsidie aan te vragen voor het
van de bijeenkomst was om bijna vier jaar na de oprichting van de
om de opslag op te delen in verschillende kwaliteitsniveaus: goud
sectoren en types data, en die daarnaast aansluit bij internationale
digitaliseren van microfilms. Erfgoedinstellingen die in het ver-
coalitie een tussenstand op te maken over de vorderingen die ge-
(voor materiaal dat zeer snel toegankelijk moet zijn), zilver (snel:
standaarden en netwerken.
leden met subsidie van Metamorfoze hun collectie of archief
maakt zijn op het terrein van digitale duurzaamheid. Hoe ver staat
voor websites), staal (duurzaam: archief ), brons (traag: back-up),
het inmiddels met dat onderkomen voor onze digitale informatie?
waarbij het zeer snelle ‘goud’ ongeveer zeven keer zo duur is als het trage ‘brons’.
Tijdens de bijeenkomst werd vooral ingezoomd op de ontwikkelinDuurzame toegankelijkheid
hebben verfilmd en geen digitale vervanger van het origineel Kenniswijzer
hebben, kunnen een aanvraag indienen om de films alsnog te
Het huis voor het digitale geheugen staat er misschien nog niet,
laten digitaliseren. Dit omdat microfilm- en fichelezers vaak
maar er zijn gelukkig wel veel positieve geluiden. Er wordt bij
gebruiksonvriendelijk zijn en omdat digitale beschikbaarstel-
veel instellingen al heel veel gedaan op het gebied van digitale
ling meer mogelijkheden biedt, onder andere door de Optical
vering’. De werkgroep Opslag richt zich met name op de vraag hoe
De werkgroep Preservering (samengevat als het geheel van ge-
duurzaamheid: er wordt nagedacht over oplossingen, kennis en
Character Recognition (OCR).
je de opslag en het beheer van een diversiteit aan objecten (tekst,
stuurde activiteiten dat nodig is om toegang te verzekeren tot
ervaringen worden uitgewisseld, taken worden verdeeld en er
beeld, audiovisueel materiaal) zo effectief en efficiënt mogelijk
digitale bestanden zolang dat gewenst is) richt zich vooral op het
wordt volop samengewerkt. Een andere stap is de Kenniswijzer
De films worden gescand volgens de meest recente versie van
kunt organiseren. Jeffrey van der Hoeven, namens de KB voorzitter
organiseren van duurzame toegankelijkheid en duurzaam beheer
Duurzame Toegang, waarvan de betaversie tijdens het sympo-
de Richtlijnen Scannen Preservation Microfilms Metamorfoze.
van deze werkgroep, gaf aan dat in de huidige situatie bijna alle
op een zo efficiënt en effectief mogelijke manier. Terwijl de grote
sium werd gelanceerd. De kenniswijzer is een toegang, bestemd
De digitaliseringskosten van het project worden volledig gefi-
organisaties hun eigen oplossingen voor opslag hebben. Deze zijn
instellingen al volop werken aan hun eigen preservation systemen,
voor publieke organisaties maar ook voor particulieren, naar alle
nancierd. De overige kosten, zoals personeelskosten en kosten
vaak heel verschillend en lopen uiteen in kwaliteitseisen. Daar-
vaak ook in samenwerking met andere grote instellingen, zijn de
mogelijke informatie over de aspecten die komen kijken bij het
voor beschikbaarstelling, zijn voor rekening van de instelling.
naast wordt er vooral gekeken naar korte-termijntoegang van het
meeste kleinere instellingen lang niet zover. Daar is nog veel be-
bewaren van digitale informatie. Of het nu gaat om archeologische
Subsidieaanvragen kunnen het hele jaar worden ingediend.
gen binnen twee zwaartepunten van de NCDD: ‘Opslag’ en ‘Preser-
materiaal, met als risico het verlies van data op de lange termijn.
gegevens, oude afleveringen van Sesamstraat, het archief van de
Doel van de werkgroep is dus om te komen tot voorzieningen voor
Nieuwe West-Indische Compagnie, of je eigen vakantiefoto’s.
In 2011 is deze subsidie onder andere verstrekt aan:
langetermijnopslag die toepasbaar zijn voor digitale collecties
W
- IISG, diverse archieven
in alle vier de publieke domeinen (wetenschap, overheid,
Andrea Langendoen
- KITLV, Sino-Maleise literatuur - UB Amsterdam, 16 collecties
Meer informatie: www.ncdd.nl
- CODA, archief papierfabrieken Meer informatie: www.metamorfoze.nl/subsidie/microfilms
Metamorfoze nieuws 01/12 2 | 3
Symposium
1
2
3
Metamorfoze nieuws 01/12 4 | 5
in dienst van god en schoonheid Het archief van de Edelsmidse Brom
4 Zonder twijfel is het archief van de Edelsmidse Brom het meest in het oog springende archief van het Katholiek Documentatie Centrum (KDC). Meer dan honderd jaar behoorde deze smidse tot de crème de la crème van de edelsmeedkunst in Nederland en Europa. Drie generaties Brom voorzagen kerken van Nederland tot in Brazilië van liturgisch vaatwerk,
K
5
operslager Gerard Bartel Brom begon in 1856 in Utrecht
van met meer dan vijftig mensen in dienst en met internationale
sierspelden. Met subsidie van Metamorfoze is zeven meter van
zijn edelsmidse. Hoewel hij gespecialiseerd was in pro-
contacten binnen en buiten de kerk. De oudste zoon, Jan Eloy,
het bedrijfsarchief verfilmd en zijn de driehonderd mooiste ont-
faan werk, hield hij zich vooral bezig met neogotisch kerkelijk
was edelsmid-ontwerper en de bekendste van de twee. Hij won
werptekeningen gedigitaliseerd. Inmiddels heeft het KDC in eigen
vaatwerk. Geen verkeerde keuze: met de terugkeer van de bis-
talloze prijzen voor zijn werk, zoals de gouden erering in Duits-
beheer de overige tekeningen gescand, waardoor de gehele col-
schoppelijke bestuursstructuur in Nederland in 1853 nam de
land (1953), de hoogste onderscheiding voor edelsmeedkunst.
lectie digitaal beschikbaar is op de leeszaal en via de website
vraag naar kerkelijke kunst enorm toe. Er werden veel nieuwe
Hij was het ook die in opdracht van koningin Wilhelmina in 1947
van het KDC.
kerken gebouwd en oude werden voorzien van een nieuwe aan-
een erezwaard voor generaal Eisenhower ontwierp, als teken
W
kleding. Onder invloed van de kerkleiding, het Sint Bernulphus-
van dankbaarheid van het Nederlandse volk voor de bevrijding.
Ramses Peters
gilde en katholieke voormannen als J.A. Alberdingk Thijm werd
Zijn minder bekende broer Leo was edelsmid-beeldhouwer en de
de neogotiek naar voren geschoven als dé katholieke kunst bij
meest zakelijke. De internationale contacten tot in Zuid-Amerika
uitstek. Het ontbrak de edelsmidse dan ook niet aan opdrachten.
werden door hem gelegd. Zijn inspanningen konden echter niet
Brom moest zijn werkplaats steeds uitbreiden en meer mensen
voorkomen dat de edelsmidse in 1961, wegens een teruglopend
in dienst nemen.
aantal opdrachten en het ontbreken van een opvolger, de deuren moest sluiten.
zoals kelken, monstransen en patenen (hostieschaal-
Van generatie op generatie Na het overlijden van Gerard Bartel in 1882 nam zijn zoon Jan
tjes). Voor het interieur maakten ze kruisbeelden, altaarstukken en doopvonten. Met opdrachten voor onder andere koningin Wilhelmina lieten de Broms zich ook in de profane wereld niet onbetuigd.
6
Ontwerptekeningen in aquarel
Meer informatie: www.ru.nl/kdc/brom
1
5
Jan Hendrik Brom in de tekenkamer
Ontwerptekening van een Maria-
van het atelier.
kroon met rozen en lelies voor het
Hendrik, 22 jaar oud, het bedrijf over. Hoewel hij lid was van het
Het archief van de edelsmidse is in 1970 aan de Universiteits
2
beeld van Onze Lieve Vrouw van
Sint Bernulphusgilde, verliet de artistieke zoon de neogotiek en
bibliotheek van de Katholieke Universiteit Nijmegen overgedra-
Ontwerptekening van een kelk met
Maastricht. (1955)
koos hij meer voor een stijl in de richting van het eigentijdse,
gen, waar het op het KDC wordt bewaard en is ontsloten. Naast
daarop de gekruisigde Christus.
6
vernieuwende Art Deco. Onder zijn leiding werd het personeels-
de bedrijfsadministratie bevat het archief prachtige, in aquarel
3
Ontwerptekening van een taberna-
Ontwerptekening van een mon-
kel met het alfa- en omegateken.
bestand flink uitgebreid. Jan Hendrik overleed echter in 1915 op
uitgevoerde ontwerptekeningen van het werk van de edelsmidse.
strans met bloemenranken. (1922)
jonge leeftijd (net als zijn vader). Zijn zoons Jan Eloy en Leo na-
Er zijn schetsen van kelken, monstransen en altaarstukken, maar
4
ook wereldlijke ontwerpen van bijvoorbeeld ambtskettingen en
Ontwerptekening van een doopvont
men de smidse over en maakten er een moderne onderneming
met Adam en Eva in het paradijs.
Foto’s: KDC.
1
richtlijnen preservation imaging metamorfoze
H
oe beoordeel je de beeldkwaliteit van een ‘preservation
versies van de Metamorfoze richtlijnen zijn genoemd. Voor nieu-
master’? Daarover kun je alles lezen in de nieuwe Richt-
we digitaliseringsprojecten maakt Bureau Metamorfoze van te
lijnen Preservation Imaging Metamorfoze van Hans van Dormo-
voren afspraken met de erfgoedinstelling en het scanbedrijf over
len. Er staan verschillende technische criteria en toleranties in
welke technische testkaarten en software gebruikt gaan worden.
eerste bestand als digitale kopie van het origineel, objectief kan
Niet alleen in Nederland worden de Richtlijnen gebruikt, maar ook
worden beoordeeld. Deze objectieve beoordeling wordt uitge-
in Deense, Zweedse, Finse, Tsjechische en Amerikaanse bibliothe-
voerd met behulp van technische targets en software.
ken, archieven en musea, zoals het Metropolitan, het Museum of Modern Art (MoMa) en Guggenheim in New York. Voor internatio-
het protestantse debat in druk
De Richtlijnen zijn geschreven voor massadigitalisering van tweeboeken, kranten en tijdschriften. Maar ze kunnen ook gebruikt worden voor het digitaliseren van foto’s, schilderijen en technische tekeningen.
Foto’s: Universiteitsbibliotheek Vrije Universiteit.
D
Deze Richtlijnen zijn normstellend voor de beeldkwaliteit van
e Universiteitsbibliotheek van de Vrije Universiteit (UB
het nog beschikbare materiaal over ‘Het protestantse debat in
Metamorfoze Preservation Imaging. De in dit kader geprodu-
VU) heeft als één van de eerste instellingen binnen het
druk’ uit de periode 1840-1950 omvat. Iedereen kan straks met
ceerde preservation masters moeten een zodanige kwaliteit en
nieuwe Metamorfoze BKT-traject subsidie gekregen voor het
één zoekactie in alle collecties tegelijk zoeken. Daarmee vormt
meetbare relatie tot de originelen hebben, dat ze het originele
project ‘Het protestantse debat in druk 1840-1950’. Het gaat om
het geheel een zeer belangrijke, zo niet de belangrijkste bron
materiaal kunnen vervangen. Daarmee wordt bedoeld dat alle
brochures en pamfletten, uitermate kwetsbare gedrukte werkjes.
van kennis over het protestantse volksdeel en het Nederland van
informatie die zichtbaar is in het origineel ook zichtbaar moet zijn
Vier wetenschappelijke bibliotheken met verwante collecties zijn
toen, niet alleen met betrekking tot de ideeëngeschiedenis, maar
in de preservation master; de informatieoverdracht moet volledig
door de UB VU uitgenodigd om er een gezamenlijk project van
ook voor tal van aspecten van het dagelijks leven.
zijn. De kwaliteitseisen van de preservation master hangen af van de kenmerken van het origineel.
te maken. In het Nederland van na 1840 speelde het publieke debat in proIntussen is er een vervolgsubsidie toegezegd voor de collec-
testantse kring zich veelal af via deze brochures en pamfletten.
ties van de bibliotheek van de Theologische Universiteit van de
Veel debatten namen in betekenis toe door een brochurestrijd die
Daarvoor zijn drie kwaliteitsniveaus vastgesteld: Metamorfoze,
Gereformeerde Kerken en de bibliotheek van de Protestantse
eromheen ontstond. Er werd gedebatteerd over interne protes-
Metamorfoze Light en Metamorfoze Extra Light. Het hoogste
Theologische Universiteit in Kampen. Een derde aanvraag zal
tantse kwesties (met enkele kerkscheuringen als gevolg), maar
niveau, Metamorfoze, is bedoeld voor originelen die als kunst-
worden ingediend door de bibliotheek van de Theologische
ook over zaken van nationale betekenis zoals onderwijs (onder
werken worden gezien, zoals brieven met tekeningen van Vincent
Universiteit van de Christelijke Gereformeerde Kerken te Apel-
andere de schoolstrijd), medische kwesties (zoals opvattingen
van Gogh of kaarten, fotocollecties en schilderijen. Metamorfo-
doorn en de bibliotheek van de Theologische School van de
over vaccineren) en sociaaleconomische kwesties (bijvoorbeeld
ze Light, het tweede niveau, wordt gebruikt voor bijvoorbeeld
Gereformeerde Gemeenten te Rotterdam.
de emancipatie van de ‘kleine luyden’ eind negentiende eeuw).
handschriftelijk materiaal en Metamorfoze Extra Light, het derde
Drie kwaliteitsniveaus
niveau, is uitsluitend bedoeld voor boeken, kranten en tijdschrifVijf bibliotheken
Naar verwachting komen de eerste resultaten eind van dit jaar
naal gebruik is daarom ook een Engelse versie beschikbaar.
dimensionaal opzichtmateriaal zoals manuscripten, archivalia,
ten.
De vijf aanvragende bibliotheken hebben zich in het verleden toe-
via de website van de Koninklijke Bibliotheek beschikbaar. Al
gelegd op het samenhangend collectioneren van de brochures.
het materiaal zal uiteindelijk (wereldwijd) te vinden zijn via een
De Richtlijnen kunnen gebruikt worden met de Universal Test Tar-
Zodoende bezitten zij afzonderlijk vaak unieke deelcollecties en
doorlinkmogelijkheid in de locale catalogi van de deelnemende
get (UTT), de Scanner Reference Chart (SRC) met de bijbehorende
gezamenlijk bestrijken ze vrijwel het gehele protestantse debat
instellingen en via Picarta, WorldCat of Google Scholar.
software en alle andere testkaarten en software die in eerdere
in brochurevorm. Door de digitalisering van de brochurecollecties
W
van deze vijf bibliotheken ontstaat een collectie die vrijwel al
Sandra de Maesschalck
Downloaden: www.metamorfoze.nl/publicaties/richtlijnen
Metamorfoze nieuws 01/12 6 | 7
waarmee de technische kwaliteit van de preservation master, het
3
2
Metamorfoze nieuws 01/12 8 | 9
koning van dahomey danst voor jacob elet 1 Conservering van het archief van de Nieuwe West-Indische Compagnie
I
n 1733 reist de gezant Jacob Elet vanuit het Nederlandse kas-
Dit opmerkelijke fragment bevindt zich in het archief van de Nieu-
conservering en digitalisering van het archief ter hand te nemen.
werden uiteindelijk geseponeerd, maar aan zijn carrière bij de WIC
teel Elmina (Ghana) naar de koning van Dahomey (het huidige
we of Tweede WIC. In 1621 had de WIC van de Staten-Generaal
In 2011 is het gehele archief van de Eerste of Oude WIC (1621-
was een roemloos einde gekomen.
Benin). De aanleiding voor zijn diplomatieke missie is een conflict
de opdracht gekregen om de handelsbelangen in het Atlantisch ge-
1674) gedigitaliseerd. Het zeven meter strekkende archief is nu
De conservering en digitalisering van de selectie uit het archief
tussen de West-Indische Compagnie (WIC) en de koning. In de
bied te behartigen en een aandeel in de trans-Atlantische slaven-
online te raadplegen via de website van het Nationaal Archief
van de Nieuwe of Tweede WIC is mede mogelijk gemaakt door
strijd is het kantoor van de WIC in Jaquin verwoest en zijn drie per-
handel te verwerven. De activiteiten die de compagnie gedurende
(www.gahetna.nl). Omdat het archief van de Tweede of Nieuwe
financiering van Metamorfoze en het Programma Gemeenschap-
soneelsleden gevangen genomen. Het journaal dat Elet bijhoudt
een periode van anderhalve eeuw heeft ondernomen, hebben
WIC (1674-1791, 115 meter) veel groter is, is ervoor gekozen om te
pelijk Cultureel Erfgoed van het NA. Naar verwachting gaat het
van zijn reis bevat gedetailleerde informatie over zijn avonturen. Zo
archieven opgeleverd met een grote hoeveelheid informatie over
beginnen met het conserveren en digitaliseren van een selectie.
gedigitaliseerde archiefmateriaal in het najaar van 2012 online.
wordt hij op maandag 23 maart met veel egards ontvangen aan het
landen en volkeren in het ambtsgebied van de WIC. Deze informa-
hof van de koning in Bossibonnu. In het gevolg van Elet bevinden
tie is des te meer van belang, omdat in een aantal van de betrok-
zich twee muzikanten die toestemming krijgen van de koning om
ken landen geen eigentijdse, schriftelijke bronnen (meer) bestaan.
W
Selectie gekozen voor series met een zeer hoge informatiewaarde. Dat is
wijsjes te spelen op hun violen: UNESCO De archieven van de WIC zijn in 2011 door UNESCO opgenomen in
van Tienen (het belangrijkste bestuursorgaan van de Nieuwe WIC)
manier van dit land begon te danszen (…) Na deeze koninglijke
het register van Memory of the World. Dit register is in 1992 in het
afkomstig van de Kust van Guinee (Ghana), Curaçao, Sint Eusta-
opera absenteerde zig de koning andermaal van ons en verscheen
leven geroepen om wereldwijd aandacht te genereren voor het
tius, Sint Maarten, Saba, Essequebo en Demerary (Guyana) en een
wederom in een lange rok van rood fluweel met zilvere galoenen
behoud van waardevolle archieven en bibliotheken en om deze
serie ingekomen brieven bij de Kamer Zeeland uit Suriname. De
bezet. Als wij nu hadden gespijzigt, vroeg ik de koning of hij wel
collecties meer zichtbaar te maken. Naast de WIC-archieven van
brieven handelen over uiteenlopende zaken, zoals handel, lokale
de blanken had zien danszen, vermits hij nu zulx met neen beant-
het Nationaal Archief zijn ook de (complementaire) archieven op-
wordende. Zoo verzogt ik aan Zijn Majesteit permissie en ging
genomen die zich in Suriname, Guyana, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten bevinden.
vergenoegen had.
1
3
De perkamenten omslag van een
Afbeelding van het Kasteel
politieke gebeurtenissen, relaties met andere landen en concur-
te conserveren en te digitaliseren
d’ Elmina en het fort St. Jago met
rerende handelscompagnieën, schepen, personeel en financiën.
band met ingekomen brieven uit
de gelande troepen en een vloot
Het gedigitaliseerde materiaal zal ook het reisverslag van Jacob
Guinea.
op de rede. (1627)
Elet bevatten. Hoe liep het eigenlijk met hem af? Hij raakte in
zijn Poolsch danszen, waar aan (als het scheen) den koning veel
Meer informatie: www.gahetna.nl
een verzameling ingekomen brieven en bijlagen bij de Vergadering
Waarop Zijn swarte Majesteit met bezondere rare sprongen na
met Jan de Heere een Franse menuet, mede met Hoffmeester op
Frans van Dijk
Samen met onderzoekers van de Universiteit Leiden heeft het NA
2 Kaart van de Kust van Guiana,
De internationale erkenning van de waarde van de WIC-archieven
conflict met zijn superieuren, zat meer dan een jaar gevangen en
tussen Demerary en de rivier de
is onder meer aanleiding geweest voor het Nationaal Archief om de
mocht pas in 1740 terugkeren naar Nederland. De aanklachten
Amazone. (1627)
Foto’s: Nationaal Archief.
monnikenwerk: handschriften ontsluiten
Van links naar rechts: eerste rij: Marg van der Burgh, Miluska Dorgelo, Foekje Boersma. Tweede rij: Andrea Langendoen, Ted Steemers, Hans van Dormolen, Mirjam Raaphorst, Rachel van Steenwijk, Daisy Dierikx. Derde rij: Rubrecht Zaat, Reinier Deinum, Erik van der Doe, Sjoerd Bakker, Wouter Kool. Vierde
Blue Gene
rij: Peter Magendans, Gerrit
Groningse wetenschappers op het gebied van kunstmatige in-
bibliotheken en erfgoedinstellingen wordt met behulp van optische tekenherkenning (OCR, Optical Character
de Bruin, Hans van Rijn, Joop
telligentie hebben Monk ontwikkeld; software die het mogelijk
Korswagen
maakt historische archieven te ontsluiten. De naam Monk ver-
Niet op de foto: Henni van Beek,
wijst naar de monniken die vroeger de meeste teksten schreven.
Martina Hoffmann, Henny van Schie, Hanno de Vries
Monk werkt niet met optische tekenherkenning, maar met pa-
Recognition) het materiaal doorzoekbaar gemaakt.
troonherkenning. De tekst wordt dus niet letter voor letter herkend, maar woord voor woord. Zulke patroonherkenning vraagt
De OCR werkt nog verre van feilloos, maar gedrukte
metamorfoze werkt samen met oude en nieuwe collega’s
om een grote rekencapaciteit. Monk draait daarom op Blue Gene, een supercomputer met ruim 12.000 processors. Dat is zo veel
teksten zijn er over het algemeen vrij goed mee te
rekenkracht dat de reguliere bureaucomputer hier de komende
M
vijfentwintig jaar niet aan zal kunnen tippen.
doorzoeken. Voor handschriften en oude drukken is
Monk biedt het NA de mogelijkheid om het archief van het Kabi-
etamorfoze functioneert als een kleine
eindresultaten van de projecten. De geproduceerde
organisatie met medewerkers van de
masterbestanden in dit traject worden in opdracht
Koninklijke Bibliotheek (KB) en het Nationaal Ar-
van Metamorfoze duurzaam opgeslagen in het digi-
ter van het chronologische archief. Deze indices, gesorteerd op
chief (NA) en loopt daarmee voorop in het samen-
taal depot (e-Depot) van het NA. De uitvoering van
onderwerp, vormen de toegang tot het archief en zijn gedurende
werkingstraject tussen beide organisaties. Het
het BKT-traject is in handen van de KB.
een lange periode door dezelfde persoon geschreven.
kabinet heeft op 23 december 2011 besloten op
net der Koningin te ontsluiten. Uit tijds- en budgetoverwegingen
de situatie een stuk minder rooskleurig. Deze teksten
is besloten om niet het gehele archief, maar alleen de indices te gebruiken. Eén meter indices komt overeen met vijfentwintig me-
variëren zo sterk in vorm dat optische tekenherkenning de individuele letters niet kan onderscheiden en
voorstel van staatssecretaris Zijlstra (OCW) dat
herkennen.
H
Nieuwe medewerkers
de KB en het NA zullen worden samengevoegd tot
Het Metamorfoze-team is onlangs uitgebreid met
Dat de indices veelal in hetzelfde handschrift zijn, is een groot
één organisatie. De geplande invoerdatum van de
twee nieuwe KB medewerkers, Daisy Dierikx en
voordeel voor Monk. Nadat de software automatisch heeft vast-
nieuwe organisatie is 1 juli 2013.
Sjoerd Bakker. Zij werken allebei als junior informa-
Training
tieanalist en ondersteunen het Metamorfoze-team
gesteld hoe de regels over het papier lopen, moet Monk name-
1
et Nationaal Archief (NA) werkt aan het doorzoekbaar
lijk getraind worden op het specifieke handschrift. Binnen het
Voorbeeld van de resultaten van
De medewerkers van de KB werken al enige tijd
door onder andere automatische controles van de
maken van het archief van het Kabinet der Koningin, dat
SCRATCH-project is een speciale annotatietool ontwikkeld waar-
Monk.
samen met de collega’s van het NA. Sinds 2005 is
digitale bestanden uit te voeren en de batchadmi-
grotendeels uit handgeschreven stukken bestaat. In dat archief
mee de archivaris (of een vrijwilliger) kan aangeven waar op het
2
Metamorfoze een samenwerkingsverband tussen
nistratie bij te houden. Daisy heeft Nederlandse
liggen alle wetten, Koninklijke besluiten en correspondentie tus-
papier welke woorden staan. Als hetzelfde woord meerdere keren
de KB en het NA toen het conserveringsprogramma
Taal en Cultuur gestudeerd, waarbij ze de nadruk
sen de koningin en haar ministers op chronologische volgorde.
is geannoteerd, zal Monk het de volgende keer zelf herkennen
Koningin met gegevens (metadata)
voor bibliotheken is uitgebreid met een apart ar-
heeft gelegd op taalkunde en taaltechnologie.
Om deze digitale ontsluiting mogelijk te maken is het NA een
aan de hand van het patroon.
van de Koninklijke besluiten, waar-
chieventraject. Vanaf 2010, toen de trajecten voor
Sjoerd combineert op dit moment zijn werk nog
samenwerking aangegaan met de Rijksuniversiteit Groningen
In het vervolgproject Scratch4All hebben het NA en de Rijksuni-
bij aan Nederlanders toestemming
Boeken, Kranten enTijdschriften (BKT) en Archieven
met de master Book & Digital Media Studies en
in het project SCRATCH (SCRipt Analysis Tools for the Cultural
versiteit Groningen de toepassing verder uitgewerkt, zodat ook
en Bijzondere Collecties (ABC) zijn gestart, is het NA
is zijn scriptie aan het afronden. Voordat hij aan
Heritage). Dat is een deelproject van het onderzoeksprogramma
andere erfgoedinstellingen die over grote collecties in eenzelfde
ook actief betrokken bij de uitvoering van het ABC-
deze studie begon werkte hij bij het Stadsarchief
CATCH (Continuous Access To Cultural Heritage) dat vanuit NWO
handschrift beschikken deze digitaal kunnen ontsluiten. De de-
traject. Daarvoor is een speciaal ABC-team samen-
Breda, waar hij veel inhoudelijke controles heeft
wordt gefinancierd.
finitieve resultaten komen in de tweede helft van 2012 beschik-
gesteld dat de instellingen adviseert en begeleidt
uitgevoerd.
Een pagina uit de index van 1895 op het archief van het Kabinet der
is verleend tot het aannemen van buitenlandse onderscheidingen. Dat heette toen ‘vreemde orden’. Foto’s: Nationaal Archief.
baar.
en dat toezicht houdt op de voortgang en op de
De tussentijdse resultaten zijn te vinden op http://monk.target-imedia.nl/. Technische achtergrondinformatie is aanwezig op CATCH en SCRATCH
culturele erfgoed, digitaal
http://monk.target.rug.nl/monk/demo.html.
Het nationale onderzoekspro
toegankelijk kunnen maken.
W
gramma NWO/CATCH
Het deelproject SCRATCH
Erica Renckens
(Continuous Access To Cultural
houdt zich specifiek bezig
Heritage) wil methoden en
met het ontsluiten van grote
technieken ontwikkelen
collecties beeldmateriaal van
waarmee collectiebeheerders
handgeschreven documenten.
hun collecties, het Nederlandse
www.catchplus.nl
metamorfoze viert 15-jarig bestaan
1 2
Op 6 november 2012 viert Metamorfoze zijn 15-jarige bestaan met een feestelijk symposium. Noteert u deze datum alvast! Meer informatie volgt in de eerstvolgende nieuwsbrief en op de website.
Metamorfoze nieuws 01/12 10 | 11
Bij het digitaliseren van collecties van archieven,
Voor meer informatie over het programma
Personalia auteurs
Metamorfoze Nieuws
Metamorfoze is het Nationaal
Koninklijke Bibliotheek
Frans van Dijk is projectleider NWIC bij
issn 1387-084x, verschijnt 3x per jaar
Programma voor het Behoud van het
Bureau Metamorfoze
het Nationaal Archief.
Eindredactie
Papieren Erfgoed.
Postbus 90407
Hein Maassen is medewerker
Miluska Dorgelo
Metamorfoze is een samenwerkings
2509 lk Den Haag
Publieksdiensten bij de Koninklijke
Redactie
verband tussen de Koninklijke Biblio-
t 070 3140 518
Bibliotheek.
Erik van der Doe, Andrea Langendoen en
theek en het Nationaal Archief en is een
e
[email protected]
Sandra de Maesschalck is projectleider
Mirjam Raaphorst
initiatief van het ministerie van Onder-
i www.metamorfoze.nl
en coördinator digitaliseren bij de
Vormgeving
wijs, Cultuur en Wetenschap (ocw).
Universiteitsbibliotheek Vrije Universiteit.
Studio Marise Knegtmans, Amsterdam
Het programma bindt de strijd aan met
Ramses Peters is archivaris bij het
Druk
verzuring en met andere vormen van
Katholiek Documentatie Centrum.
Drukkerij Mart.Spruijt, Amsterdam
autonoom verval, zoals inktvraat en
Erica Rencken is zelfstandig onderwijs-
Fotografie
kopervraat.
en wetenschapsredacteur en werkt
Afdeling Optische Technieken van de
als communicatiemedewerker voor
Koninklijke Bibliotheek, tenzij anders
CATCHPlus.
aangegeven.
Hein Maassen werkt bij de afdeling Publieksdiensten van de Koninklijke Bibliotheek en schrijft regelmatig columns voor het intranet. Daarin heeft hij aandacht voor details waardoor je met een heel andere blik naar de bibliotheek gaat kijken. Deze column verscheen in die reeks op 26 januari 2012.
1
dag microfilm
D
e boodschap is al enige jaren steeds dui-
Enorme pakken blauwdrukken van supergeheime
bij gunstige wind opstegen om microdocumen-
delijker op de wand te lezen: het eind slagschepen of revolutionaire wapenontwerpen
ten naar onbezet Frankrijk te brengen. Ze werden
van de microfilm is in aantocht. De ene na de konden verkleind worden tot een paar microfi-
beschoten door Duitse troepen en hadden geen
andere database met full-text kranten, boeken ches, die bij wijze van spreken in een holle kies
idee waar ze terecht zouden komen, gezien de
en tijdschriften wordt gelanceerd, en dat is nog
verborgen konden worden en zo het land uit- onbetrouwbaarheid van de weersvoorspellingen.
maar het begin. De KB wil op termijn alle Neder-
gesmokkeld. De spion werd bij deze bezigheid
Sommigen bereikten hun bestemming, anderen
landse publicaties online beschikbaar stellen! De steevast vergezeld door een mooie vrouw in een
kwamen achter de Duitse linies terecht. Enkele
behoefte aan microkopieën zal verdwijnen. Een
laag uitgesneden jurk, die sigaretten rookte uit ballonnen verdwenen met hun bemanning spoor-
goede en begrijpelijke zaak natuurlijk. Digitale
een ivoren sigarettenpijpje.
loos en werden nooit meer teruggevonden. Maar
databases bieden zoveel meer gebruiksgemak
In oorlogssituaties werden postduiven gebruikt
ze gaven niet op…
en zoekmogelijkheden.
om grote aantallen documenten in microkopie
Bij deze glamour, sensatie en heldenmoed van
Toch was de microkopie in zijn tijd (vanaf mid- over te brengen. De Franse postduif Cher Ami, die
mens en dier steekt de staat van dienst van de
den 19e eeuw) even high-tech en revolutionair tijdens de Eerste Wereldoorlog met ware doods-
digitalisering vooralsnog wat bleekjes af. Zet zo’n
als digitalisering nu, en bood een scala aan
verachting berichten vervoerde over vijandelijk bleke, pukkelige nerd, die op zijn kamertje zit te
nieuwe mogelijkheden. Bedrijven konden er hun
gebied, ontving hiervoor het Croix de Guerre (in
hacken, eens naast een knappe spionne, een
administratie mee kopiëren en verkleinen. Biblio- 1919 zou deze dappere duif alsnog aan zijn oor-
koene ballonvaarder of een pronte postduif, en het contrast is duidelijk. Tot nu toe hebben we
theken, zoals de KB, konden in klein formaat ko-
logsverwondingen overlijden).
pieën maken van bedreigde publicaties, en deze
Even onvergetelijk is het verhaal van de ontem- qua digitale (inmiddels wel wat verbleekte) gla-
aan de klant beschikbaar stellen in plaats van de bare Parijzenaars, die tijdens het beleg van hun mour alleen Julian Assange van WikiLeaks. Maar originelen. Maar de microfilm vond zijn sensatio- stad in de Frans-Duitse oorlog van 1870-1871
wat niet is kan natuurlijk nog komen!
neelste en meest glamoureuze toepassing wel in
geïmproviseerde luchtballonnen in elkaar naai- W
oorlog en spionage.
den, deze vulden met gas uit de gasfabriek, en
Hein Maassen
