H Hooooffddssttuukk 77..33.. A Affvvaall oopp sscchhooooll?? eenn ddaaaarrbbuuiitteenn?? H Hooee iiss hheett ttee aannaallyysseerreenn?? M Mooeett m meenn vvoooorrkkoom meenn ooff ggeenneezzeenn?? A Annaallyysseerreenn vvoollggeennss eeeenn ssyysstteem miisscchhee m meetthhooddee maattiisscchhee eenn ssyysstteem Emmanuel LEGRAND, Luxemburgse Universitaire Stichting, Arlon
Module voor zelfstudie Inleiding Voor dit heikele probleem, waar het gaat om de mogelijkeid om de verschillende soorten afval (binnen en buiten de school) met leerlingen te analyseren, raden we een systematische en systemische analyse aan, die tot een preventieve en curatieve actie kan leiden: • We verstaan onder een “systematische analyse” een analyse die de verschillende soorten afval inventariseert en classificeert, met hun karakteristieken en hun oorsprong (volgens een lineair oorzakelijk verband). Kortom, een analyse die het probleem volgens het cartesiaanse principe in deze verschillende elementen opdeelt. • We verstaan onder een “systemische analyse” een analyse die de afvalstroom beschrijft binnen de structuur van de school om de erbij behorende beslissingsmomenten te identificeren. Kortom, een analyse die de relaties beschrijft tussen de elementen, die worden beschouwd als een systeem, waarin oorzaken veelvoudig en circulair kunnen zijn.
Het woord systematisch verwijst naar het cartesiaans principe om een probleem in zijn kleinste elementen te ontleden, om de verbanden van oorzaak naar gevolg te vinden en de meest nauwkeurige beschrijvingen op te stellen. Het principe van de systematiek ligt aan de basis van, bijvoorbeeld, de systematiek van Linné (beschrijving en classificatie van het levende).
Het woord systemisch verwijst naar het idee dat de elementen van een probleem deel uitmaken van een systeem en de ontleding van deze elementen volgens het cartesiaanse principe het de waarnemer onmogelijk maakt om de verbindingen tussen deze kunstmatig gescheiden elementen te zien. Het systemische principe ligt aan de basis van bijvoorbeeld de ecologie of de groepstherapie
Om het werk te vereenvoudigen, zal deze onderwijsmodule onderscheid maken tussen ‘schoolafval’ en ‘afval van de maatschappij in het algemeen’. Voor elk van beide gevallen zullen we een systematische en systemische analysemethode voorstellen.
Eerste gedeelte: afval op school, analysetechnieken: In dit hoofdstuk, zullen we noodzakelijkerwijs twee complementaire technieken voor de analyse van afval op school voorstellen: een systematische techniek en een systemische techniek. Deze twee technieken kunnen (zouden moeten) naast elkaar gebruikt worden. We denken dat het belangrijk is om analysetechnieken te beheersen voor concrete milieugevallen, danwel omdat men op deze manier kan werken aan de analyse-bekwaamheden (informatieverwerking, waarneming, kritiek…) voor hun transversale waarde, danwel omdat de analyses vallen binnen een afvalbeheersproject in de klas of in de school.
Pagina 109
1) Voorstel van een afval-analysetechniek geïnspireerd op een systematische cartesiaanse visie : Een viertal vragen wordt gesteld: 1. Welke soorten afval zijn er? 2. Waar zijn ze binnen de school? 3. Waarom heeft men ze nodig? 4. Wie brengt ze binnen?
Het gaat erom …
NB : Het kan nuttig zijn om met de leerlingen voorwerk te doen over wat ze over afval denken. Denken ze dat er veel is? Wat voor soort ? Waar komt het vandaan ? Dit zonder het terrein op te gaan (in een school), om hun vooroordelen te ontdekken. Wanneer dit wordt opgeschreven en bewaard, zullen ze de mogelijkheid hebben om wat ze voor hun onderzoek wisten te vergelijken met wat ze erna weten
… eerst een inventarisatie maken van de objecten en de plaatsen (de eerste twee vragen) die het de leerlingen mogelijk maakt aan de verschillende transversale bekwaamheden te werken, zoals observatie, classificatie, opsomming, maar ook berekening van een gemiddelde en het percentage, het maken van een grafiek, het maken van kaarten op schaal om de stand van zaken in en rond het gebouw weer te geven enz. Dit werk zal voornamelijk gedaan worden in kleine groepen, waarbij de rolverdeling wordt geregeld door de leraar, of in een voorbereidend overleg wordt afgesproken.
Variant : Het is mogelijk dat de leerlingen niet alleen aandacht hebben voor afval, maar ook voor de algemene toestand van de school (graffiti …). Hoewel de inventarisatie geconcentreerd zal zijn op het afval, is het nuttig om een kolom “diversen” toe te voegen, waarin men die andere elementen zorgvuldig zal noteren. Die zullen dan later gebruikt kunnen worden, wanneer men de vraag over afval wil uitbreiden naar de i
Wat zijn de soorten afval? Een kort voorbeeld van mogelijke schoolafvallijsten: - dennenboom, groen afval, organisch afval … - karton, glas, voedingspak, aluminium folie, blikjes, plastic (flessen), zakjes … - papier, schoolmateriaal (scharen, balpennen, potloden, puntenslijpers, linialen, penhouders, tassen, rekenmachines, kaften, boeken…) - oude kleren en batterijen - lesmateriaal (transparanten…) - geneesmiddelen, verf, ontsmettingsmiddelen, chemische producten, lampen, resten van bouwmaterialen … Waar bevindt het zich op school? Een kort voorbeeld van mogelijke plaatsen: - klassen - schoolpleinen - gangen, bibliotheek - eetzaal, practicumruimten - keuken - kabinetten - tuin …
Pagina 110
Variant: … en vervolgens een enquête uitvoeren naar de redenen en de oorsprong van afval (de laatste twee vragen), die het de leerlingen mogelijk zal maken om werkelijke interviews voor te bereiden en uit te voeren op school of vragenlijsten uit te delen onder de andere leerlingen en het personeel, op deze manier werkend aan schrijfvaardigheden (tijdens de voorbereiding), aan communicatievaardigheden (zich presenteren, een interview verkrijgen, discussiëren volgens een leidraad) en aan leesvaardigheid (tijdens de verwerking).
Wij hebben de vier vragen in tweeën gesplitst, aan de ene kant een observatiedeel en een aan de andere kant een enquêtedeel. Dit maakt een betere structurering mogelijk, maar opgemerkt moet worden dat in werkelijkheid zowel de waarneming als het interview de mogelijkheid geven om informatie te krijgen over de vier vragen. Geroutineerde leraren zullen met dit feit rekening kunnen houden door nadien de gegevens, verkregen ank i bei e me ho en e
Waarom heeft men het nodig? Een kort voorbeeld van een lijst met mogelijke redenen : - eten, - schoonmaken, Zowel aan het voorwerp zelf, als aan zijn - studeren, verpakking denken - zich verzorgen, - verpakken, …
Wie introduceert ze ? Kortom, voorbeelden van een lijst met mogelijke personen : - leraren, - leerlingen, - technisch ondersteunend personeel, - kok, …
NB : Men kan ook een rapportage van de enquêteresultaten binnen de school invoegen. Op dit punt stellen sommige onderwijsprogramma’s een reeks te volgens stappen in het onderzoek1 voor. Het hier voorgestelde kan harmonieus worden geïntegreerd in een dergelijke procedure. 1
Opmerking : De bewustwording van de toestand van de school vanzelf komt hierbij vaak vanzelf. Het is dus niet wenselijk van te voren aan te kondigen dat bewustwording een lesdoel is. Tijdens een evaluatiefase van het werk, is het daarentegen wel nodig om deze bewustwording duidelijk uit te laten komen
1
In de zin van een werkelijk onderzoeksproject, dat gestructureerde fasen als voorstudie, hypothese, oogst, analyse, resultaat en verslaggeving omvat.
Pagina 111
2) Voorstel van een analysetechniek voor schoolafval geïnspireerd op de systemische visie : NB : De systemische techniek, die hierna wordt gepresenteerd, heeft als voordeel boven de systematische techniek dat een globale visie wordt gegeven. Het is in werkelijkheid echter moeilijk een globale visie te geven, zonder van te voren gebruik te maken van een systematische techniek. Sommige auteurs spreken met betrekking tot de band die beide technieken verbindt, als over een systematisch werk gevolgd door een synthese. De hoofdvragen die gesteld moeten worden, zijn : Welke route volgt (toekomstig) afval in onze school ? Wat zijn de noodzakelijke beslissingspunten, inlichtingen en verplaatsingen ? Het gaat erom … NB : Het kan nuttig zijn om een voorstudie te doen over een ander onderwerp dan afval om de techniek hieronder uit te leggen. (Niet over het schoolafval, anders werkt de leraar in plaats van de leerlingen onder het voorwendsel hun het principe uit te leggen).
… allereerst globaal en schematisch globale afvaltraject binnen de school te beschrijven met behulp van een ‘systemisch schema’. Op deze manier kunnen we de relaties vaststellen die bestaan tussen de verschillende elementen, die met een systematische techniek zijn geïdentificeerd. Het principe is een school te beschouwen als een gesloten geheel met een (doorlaatbare) grens: wat er in gaat, komt er ook weer uit! Maar wat gebeurt er in de tussentijd? Waar wordt het afval opgeslagen? Waar komt het vandaan? Waar gaat het naar toe? Zijn de ‘circuits’ wel volledig? Om zo’n schema te maken, wordt een geheel van symbolen voorgeslteld, vlak voor de voorbeelden hierna.
Variant: - Voor de jongste leerlingen kunnen we het schema vereenvoudigen, maar het is noodzakelijk een ingang en een uitgang voor het afval te houden. - Om het makkelijker te maken, kan men meerdere systemische schema’s uitwerken: één voor etensresten, een ander voor
Voorstel van een symbolenreeks om tijdens deze eerste etappe een systemisch schema te kunnen construeren (geïnspireerd op Giordan en Souchon, 1991; de Rosnay, 1975) : de school identificeren door de grens aan te geven
door een grote cirkel
het afvaltraject (voor) in (en na) de school weergeven
door fijne pijlen
acties die men erop uitvoert (gebruiken, weggooien, scheiden…)
door cirkels
opslagplaatsen aangeven [Het gaat erom]
weggooien
door rechthoeken
…. de beslissingsplaatsen (individueel, collectief, structureel), het informatietraject en ook de indirect het afval gerelateerde verplaatsingen te identificeren ? Op deze manier kan men actiepunten vaststellen (niet functionerende beslissingscentra, ontbrekende informatie opzoeken, vergeten voorbereidingsverplaatsingen) of tussenbeide komen over het gehele traject, geïdentificeerd in de eerste fase hierboven.
Pagina 112
In het kort gaat het om het stellen van de twee volgende subvragen : -
Wie beslist over het afdanken en vervolgens weggooien van (toekomstig) afval (waar et wanneer), aan de hand van welke informatie, met welke verplaatsingen? Wie beslist erover het op te halen of het weg te brengen? Op basis van welke informatie? Met welke verplaatsingen? Correspondeert het met de verwachtingen van degenen die het op komt halen aan de uitgang van het systeem/de school? Is men erover ï
Voorstel voor een symbolenreeks om tijdens deze tweede etappe een systemisch schema te kunnen bouwen (geïnspireerd op Giordan en Souchon 1991, en de Rosnay 1975) : de noodzakelijke beslissingsplaatsen identificeren
door diabolos
de noodzakelijke informatiestromen identificeren
door volle pijlen
de noodzakelijke verplaatsingen en dus de acteurs identificeren
door halfgevulde pijlen
Belangrijke opmerking : Waarom maakt men een systemische analyse, wanneer men al een systematische analyse heeft gemaakt ? Het gedeelte over de systemische analyse maakt het mogelijk om bijvoorbeeld te voorkomen dat een nadrukkelijke campagne wordt gevoerd bij de leerlingen voor scheiding van afval, zonder zich af te vragen of het onderhoudspersoneel beschikt over de nodige middelen om tegelijk de verschillende vuilnisbakken uit de gangen op te halen zonder deze te vermengen… En dat is al eerder gezien !!! Dit maakt het ook mogelijk om te voorkomen dat gevraagd wordt artikelen te scheiden die door de ophaaldienst van de gemeente weer worden samengevoegd. Bijvoorbeeld gebeurt het vaak, dat men het papier en karton laat scheiden, terwijl ze intercommunaal samen worden verzameld. De systemische analyse verplicht dus, onder andere, om zich vragen te i / i i i i
Pagina 113
VOORBEELD In het hieronder gegeven voorbeeld van een systemisch schema over afval van het soort ‘schoolmateriaal’ (papier, balpennen…), stellen wij een eerste deel van het werk voor binnen de eerste fase : Het toont aan dat het toekomstige afval van het type schoolmateriaal afkomstig is van de leerlingen (en van hun ouders) en in werkelijkheid van een winkel. Het wordt soms trouwens in grote aantallen gekocht en in huis opgeslagen. Dit schema herinnert er ook aan dat een object, voordat het afval is, eerst wordt gebruikt voor een functie (schrijven…) en men kan het dus niet simpelweg verwijderen. Vervolgens wordt het in een vuilnisbak gegooid, mogen we hopen! Gaat het om een gewone vuilnisbak of verschillende vuilnisbakken voor afvalscheiding? Een cartesiaanse analyse zou de neiging hebben om hier op te houden: men heeft de objecten/het afval en hun oorsprong geïdentificeerd. Maar de systemische analyse postuleert dat alles wat in het systeem ingaat er ook uitgaat. Het is dus noodzakelijk om zich te buigen over wat er na de (scheidings)vuilnisbak gebeurt. Het ondersteunend personeel haalt deze laatste op (en herscheidt?) en brengt het vervolgens naar de plaatst, waar de gemeente het op zal komen halen.
Opslag
Kantoorboekhandel e.d.
Huis
Leerlingen
Gebruik Weggooien/scheiden
De school
Afvalscheidingsbakken
Container Verzameling Terug Vervoer
Vuilnisbakken
Het eerste gedeelte van het schema maakt het mogelijk om te bewijzen dat het vaak een fout en een mislukking is zich alleen bezig te houden met de scheiding van de vuilnisbakken, omdat men zich slechts met één aspect van de keten bezig houdt. Men moet zich bijvoorbeeld ook bezig houden met wat voor de school gebeurt (preventie), en met wat er daarna in de school of buiten de school gebeurt.
Pagina 114
Voorbeeld van een systemisch schema over het afval type “schoolmateriaal” (papier, balpennen…), voor de eerste etappe :
Kantoorboekhandel e.d.
Opslag
Leerlingen
Leraren
Opslag Dienst voor onderwijs materiaal
Gebruik Vraag naar materiaal
Huis
Gebruik Weggooien /scheiden
De school
Afvalscheidingsbakken
Container
Verzameling
Terug
Vervoer Vuilnisbakken
In deze tweede versie van het schema, nog altijd horend bij eerste etappe, hebben we de stroom object/afval van het type schoolmateriaal, afkomstig van de leraren, toegevoegd. Deze versie maakt het mogelijk om te begrijpen waarom veel bewustzijnscampagnes voor de leerlingen over het scheiden van afval geen goede resultaten geven in termen van afvalbeheer op school. Men moet ook denken aan de leraren en aan de ouders… als oorspronkelijke verantwoordelijke (systemische visie) maar ook vanwege hun eigen acties binnen een schoolsysteem.
Pagina 115
In het volgende schema, hebben wij de verschillende beslissingscentra aangegeven, de noodzakelijke informatie, de daar genomen beslissingen en het vervoer en dus de acteurs betrokken bij deze objecten, toekomstig afval… Dit correspondeert dus aan de tweede etappe van de voorgestelde systemische analyse methode. Wij hebben slecht het gedeelte “leerlingen” en het gedeelte “verzameling” gepresenteerd. Het eerste beslissingscentrum bevindt zich op het niveau van de ouders. In principe zij zijn het die hun hand op de portemonnee houden en die besluiten om te kopen. Dit besluit om te kopen heeft een verplaatsing naar een winkel tot gevolg. Men mag hopen dat de ouders van te voren hebben gecontroleerd of ze geen exemplaren van de gewenste artikelen meer in voorraad hadden, in plaats van te zwichten voor de reclame … Inderdaad, het afval van schoolmateriaal begint al bij alle vergeten artikelen in onze laden. In principe wordt dit aankoopbesluit ook genomen in relatie tot de school. De school stelt vaak bepaalde eisen het schoolmateriaal, die via de leerlingen worden doorgegeven aan de ouders. Wanneer informatie over de opslag en over de schoolbehoeften ontbreekt, kunnen er al fouten ontstaan bij de aankoop. De preventie moet dus op dat moment beginnen, en de leerling kan zijn deel in de verantwoordelijkheid op zich nemen in het doorgeven van deze informatie, ja zelfs in de aankoop, wanneer hij over een het budget beschikt. Vervolgens komt er voor de leerling een ander beslissingsmoment: dat van het object ad hoc weggooien in de vuilnisbak na het gebruik. Een eerste vraag is of het voorwerp weggegooid is na een weldoordacht gebruik tot het einde toe, een andere vraag is of de plaats, waar het object is weggegooid, juist is. Vervolgens is voor de verplaatsing van de afvalscheidingbakken tot aan de afvalbakken buiten een transport nodig door de schoonmakers tot buiten het gebouw. De vraag die gesteld moet worden, is of ze de middelen in materiele en temporele middelen daarvoor hebben. Het doel is om niet het verhaal te herhalen van de schoonmaker die slechts een afvalbak in zijn bezit heeft om alle afvalscheidingsbakken leeg te maken, omdat het karretje niet groot genoeg is. Daarenboven, deze schoonmaker moet zelf zorgen voor de vuilnisbakken, die hij ad hoc gekocht heeft in een winkel. Maar door deze twee handelingen (vuilnisbakken buiten zetten en ze kopen), bevindt men zich door dit feit tegenover twee beslissingsmomenten: aan de ene kant de beslissing in welke vorm het afval de school zal verlaten en bijgevolg wat men daarvoor gaat kopen. In principe zal de directeur dus informatie van buiten moeten ontvangen hebben over de manier waarop het afval buiten afgehandeld wordt, maar ook over het soort afval binnen zijn school. En op basis van deze informatie kan hij adviezen geven aan het ondersteunend personeel over de aankoop van de vuilnisbakken (tenzij deze op een autonome manier werken). Maar is hij (zijn zij) goed geïnformeerd?
Zoals men uit dit schema kan begrijpen, komt het reduceren van de schoolafvalproblematiek tot een bewustwordingscampagne van de leerlingen over de scheiding van afval neer op het voorbijgaan aan diverse beslissingsmomenten (ouders, directeuren, technici). Op dezelfde manier, het reduceren van de afvalvraag tot haar oorsprong (hun oorzaak) is het riskeren om eventuele functiestoornissen over materiele aspecten (vervoer) te missen of over informatie langs de hele keten bijvoorbeeld
Pagina 116
Voorbeeld van een systemisch schema over afval, soort ‘schoolmateriaal’ (papier, balpennen…), voor de tweede etappe:
De aankoop
Kantoorboekhandel e.d.
Huis Opslag
Leerlingen Leraar
Gebruik Vraag naar materiaal
Gebruik Weggooien/ scheiden
Vraag naar materiaal
De school
Afvalscheidingsbakken
Container
Verzameling Vervoer Dir
Winkel voor de aankoop van vuilnisbakken
Schoonmaker
De aankoop
Vervoer
Vuilnisbakken
+ Overeenstemming met vuilnisophalers Pagina 117
NB : In dit schema is het complete systemische schema (inclusief de leraar) opgenomen, voor het geval de leraren een machtiging tot aanschaf hebben. Aan de lezer om de informatiestromen en vervoerstromen te traceren, alsook de te nemen beslissingen voor deze tak van het probleem. Voorbeeld van een systemisch schema over afval, soort ‘schoolmateriaal’ (papier, balpennen…), voor de tweede etappe:
De aankoop
Kantoorboekha ndel e.d
Huis Opslag
Leerlingen
Leraar
De aankoop
Gebruik
Opslag
Vraag naar materiaal
Gebruik Weggooien/scheiden
Vraag naar materiaal
De school
Afvalscheidingsbakken Dienst voor onderwijsmateriaal
Container
Verzameling Vervoer
Vervoer
Dir
Winkel voor de aankoop van vuilnisbakken
Schoonmaker
De aankoop
Vuilnisbakken
+ Overeenstemming met vuilnisophalers
Met het duidelijk maken in dit schema van de beslissingsmomenten, van de nodige informatiestromen en nodige verplaatsingen, kan men de actiepunten zien van een globale afvalbeheerscampagne. Pagina 118
Tweede gedeelte: het afval in de maatschappij, technieken van analyses: In dit hoofdstuk stellen we u ook twee complementaire technieken voor voor de analyse van het afval in de maatschappij. Een ‘systematische’ techniek en een ‘systemische techniek’, zoals in het vorige deel, natuurlijk. Deze twee technieken kunnen (zouden moeten) gezamenlijk gebruikt worden. We denken dat het belangrijk is om, uitgaande van de ‘afvalanalyse op school’, verder te gaan met een analyse van deze problematiek in de maatschappij (en in deze volgorde), wanneer men wil dat de leerlingen de verworven kennis naar buiten de school overdragen. Deze weg moet samen met de leraar bewandeld worden en niet overgelaten worden aan het toeval. 1) Voorstel voor een analysetechniek voor het afval in de maatschappij geïnspireerd op de cartesiaanse systematiek De vragen die men moet stellen zijn : Welke soorten afval zijn er in een maatschappij? Waar zijn ze te vinden? Waar komen ze vandaan? Wie beheert ze? Hoe moeten ze gescheiden worden in mijn gemeente?
Het gaat … …in de eerste plaats om werk dat een “overzicht” geeft (de eerste twee vragen) gebaseerd op hetzelfde model als voor de school, maar dat dit keer gebaseerd zal worden op twee complementaire bronnen : - direct informatie zoeken op het terrein (in de wijk, in afvalverwerkingcentra….) - direct informatie zoeken via geschreven bronnen (boeken, krantenartikelen…)
Let op! Niet al het afval wordt op dezelfde manier gescheiden; dit is afhankelijk van de infrastructuur van de gemeente en bovenal van intergemeentelijke instanties. Er is geen gestandaardiseerde techniek op Europees niveau! De te bevorderen i
Variant: Ook op dit niveau is het mogelijk dat de leerlingen niet alleen aandacht hebben voor afval, maar ook voor de algemene toestand van de nabije omgeving (graffiti). Hoewel de inventarisatie is geconcentreerd op afval, is het nuttig om een kolom ‘diversen’ toe te voegen, waarin men die andere elementen ook zorgvuldig zal noteren. Ze zullen later gebruikt kunnen worden, wanneer men de
… vervolgens om het enquêteren naar de redenen en de oorzaken (de volgende twee vragen) die het de leerlingen mogelijk maken om : - hetzij echte interviews voor te bereiden en vervolgens af te nemen buiten de school, of vragenlijsten te verspreiden onder het personeel die in die sector werkt. - hetzij documentatie (te selecteren en) te lezen om tenslotte een antwoord te vinden op de vragen. … tenslotte om een eerste gedragsbenadering die bestaat uit het verzamelen van verschillende explicaties die worden gegeven over de scheiding van afval in een gemeente en in het bijzonder over afval wat wordt hergebruikt 1 . Een beknopt voorbeeld van een lijst met mogelijk afval, wat een gedragsniveau omvat : glas wordt zus hergebruikt papier zo blikjes plastic groen afval goud …
1
NB : deze techniek heeft de tendens om de gedachte van de leerlingen te richten op
NB: Deze analyse moet in principe gedaan worden in het technisch systemische analysegedeelte van het afval op school.
Pagina 119
Kort commentaar : Laten we ons a.u.b. verzetten tegen de verleiding om de verkregen lijst van buiten te laten leren. Een echte test gaat meer over de kwaliteit van het ontwikkelde onderzoek dan over de lijst op zich zelf, omdat de recycling een voortdurende innovatie is. 2) Voorstel voor een analysetechniek voor het afval in de maatschappij, geïnspireerd op de systemische visie : De te stellen hoofdvraag is 2 : Welk traject legt het (toekomstig) afval af in een maatschappij ? Kortom, wat zijn de verschillende wegen, de verschillende levenscycli ? Het gaat er … … allereerst om het traject van één (of meerdere soorten) typisch afval na te gaan, juist om het begrip “levenscyclus” te begrijpen. Men kan voorbeelden nemen van levenscycli die gebaseerd zijn op het geval van één soort afval. Het geval papier, bijvoorbeeld, maakt het mogelijk om de grote stappen in de gemaakte producten af te bakenen: extractie, transformatie, het op de markt brengen, gebruik, inzameling, behandeling (recycling).
Om het begrip levenscyclus te introduceren, kan men uitgaan van natuurlijke ecosystemen.
… vervolgens om globaal en schematisch het globale afvaltraject in de maatschappij na te gaan met behulp van een ander soort ‘schema’. Deze keer zal men zich niet binden aan het bepalen van het traject van elk specifiek afval, maar eerder van de verschillende behandelingsmogelijkheden. Het uitgangspunt is de beschouwing van de hele maatschappij als een groot systeem, waarin de goederen gaan van de extractiefase naar de recyclingfase, komende langs onder andere de verkoop en de consumptie. Bij het maken van zo’n schema te maken, is het voldoende om met rechte of kromme pijlen de stroom van de materie symboliseren en met geannoteerde rechthoeken de stappen te symboliseren (cirkels maken het eventueel mogelijk macro-etappes te onderscheiden).
Omdat deze tweede etappe veel moeilijker is, omdat men met verschillende stromen rekening houdt, kan het schema ook in meerdere sequentiële
Het verwezenlijken van een globaal schema over het leven van afval maakt het mogelijk om vier klassieke fouten te vermijden tijdens de popularisering van de afvalvraag: • Een studie van het type ‘zogenaamd globaal’ (bijvoorbeeld, en in het bijzonder, het slechts een lijst voorstellen van afval en de respectievelijke methoden van recycling ervan (wat de indruk geeft een globaal werk gedaan te hebben), maar waarbij men bijvoorbeeld het preventie-aspect heeft vergeten. • Het ontbreken van verschillende actiemiddelen: het gaat niet alleen om recycling (van materiaal), maar ook om het hergebruik van het voorwerp voor andere doeleinden, enz. … • Het vergeten van verschillende stappen, zoals bijvoorbeeld het transport tussen de plaatst van transformatie en de plaatst van het op de markt brengen, die ook aanleiding geeft tot emballageafval van de ‘grote verpakking’. Deze laatste worden vaak niet gezien of zijn onbekend bij het grote publiek. • Het slecht definiëren van de verantwoordelijkheden tussen het persoonlijke of familie-aspect en de maatschappij 2
Deze keer wordt de vraag: ‘wat zijn de noodzakelijke beslissingsmomenten, inlichtingen en verplaatsingen?’ niet opnieuw gesteld. Inderdaad stellen we in dit gedeelte een opdracht voor, die zich beperkt tot het begrip en het ontwaken van een kritische blik als individuele leidraad voor de leerlingen (en hun familie), zonder dit keer fase twee te behandelen (die het mogelijk maakt om actieplannen te ontwikkelen). Inderdaad willen we de leraren niet verplichten om dit niveau te halen, gezien de tot hun beschikking staande ruimte in het schoolrooster. Deze tweede etappe veronderstelt bijna de collectieve samenstelling - dit keer door de leerlingen - van een werkelijke ‘burgerlijke pressiegroep’ op de locale autoriteiten. Dit is niet zomaar in de klas te verwezenlijken. De leraren, die via paraschoolse activiteiten tot dat niveau zouden willen gaan, hebben er belang bij het tweede gedeelte van de voorgestelde systemische analyse binnen het schoolkader op te nemen en het toe te passen op een maatschappelijk kader in het algemeen.
Pagina 120
Voorbeelden van levenscycli in een natuurlijk ecosysteem voor de eerste etappe : Konijn Wortel
Vos
Voedingsmiddelen in de bodem
Fecaliën
Bacterie en andere ontbinders
NB: Deze levenscycli behandelen niet alleen de afvalvraag in de ‘menselijke’ betekenis, die men hem zo vaak toekent (resten plastic e.d.), maar simpelweg de fecaliën; dit kan gebruikt worden om de vraag over de levenscyclus uit te breiden tot de vraag over entropie in het algemeen, en dus tot de vraag over voedselketens of ook tot de vraag over al dan niet hergebruikte energie. Het is voldoende om aan deze cyclus de zonne-energie toe te voegen. Men kan voorbij gaan aan het idee dat de levenscycli materie conserveren op een perfectie manier, en realiseren dat elke etappe in feite een gebruik van energie nodig maakt (door vertering of assimilatie). Dit leidt tot het concept van entropie. Dat wil zeggen het gebruik, ja zelfs de progressieve ontbinding, van de zonneenergie door de levende wezens die,via de absorptie van deze energie door de planten, gegeten door de herbivoren, opgegeten door roofdieren van de eerste orde, vervolgens van de tweede orde, met de uitgebreide darmflora, teruggaat naar de fecaliën… Zonder rekening te houden met verschijnselen als “ontstaan van aardolie” en “vergassing”.
Konijn Wortel
Vos
Voedingsmiddelen in de bodem
Fecaliën
Bacterieën en andere ontbinders
Pagina 121
Voorbeelden van levenscycli voor het papier voor de eerste etappe : verkoop van papier
papier productie
gebruik
collecte van gebruikt papier
NB: In werkelijkheid is de realiteit, net zoals voor de entropievraag in de natuurlijke omgeving, dichter bij dit : Zon Boom Extractie van de houtcellulose verkoop van papier productie van het papier met een recyclingspercentage
gebruik inzamelen van gebruikt papier
papier dat ontsnapt is aan de inzameling Voorbeelden van een systemische analyse voor de tweede etappe : Omdat het onderwerp relatief complex is, is het gewenst om het progressief op te bouwen. Het skelet bestaat uit de volgende fasen (gezien dankzij de vorige stap) :
Extractie
Productie Op de markt brengen/Aankoop
Gebruik Scheiding
Inzameling Behandeling
Men zal bijvoorbeeld een eerste schema kunnen creëren, dat het beheer van het afval beschrijft. Dat wil zeggen, het gehele gedeelte na aankoop, dat begint met het gebruik. (Het omvat zowel wat er gebeurt in de huishoudens, als wat de maatschappij verwezenlijkt 3 ). Vervolgens, zal men kunnen nadenken over de preventie van afval, die plaatstvindt voor de gebruiksfase. Deze keer geldt dit zowel voor wat er gebeurt in de huishoudens, als wat de ondernemingen in deze richting realiseren. Tenslotte, omdat de dingen zelden zo eenvoudig zijn, zal men een derde gedeelte kunnen maken die gaat over het afvalbeheer door ondernemingen (wordt in de voorbeelden hieronder niet getoond).
3
Het is veel makkelijker om in deze eerste fase niet de vraag van het afvalbeheer door de ondernemingen zelf te behandelen
Pagina 122
Voorbeeld van een systemisch schema voor het gedeelte na de aankoop (beheer van afval)
Ongecontroleerde uitstoot Ongecontroleerd verbrand
Gebruik
Persoonlijke beheer, …
S C H E I D I N G
I N Z M E L I N G
- Schoonmaakactie - Wettelijk verbod... - Waterzuivering « Verwijdering »
Begraven Verbranden
Maatschappelijk beheer
Recycling Hergebruik “door” fabrieken Organische herwaardering op grote schaal Terugwinning (gemeentedienst)
CONTAINER Organische waardering thuis Terugwinning (thuis) Hergebruik (thuis) Pagina 123
Voorbeeld van een systemisch schema in de tweede fase voor het gedeelte voorafgaande aan het gebruik (de afvalpreventie)
Extractie W
V
V W
V
Verwerkingen W Het voorwer E R K
V
De verpakking
Keuze van het materiaal Keuze van de verpakking De verspilling limiteren Leerlingen
V E R P A K K I N G
V E R V O E R
Op de markt brengen Eco-design van te verkopen producten
Aankoop
Persoonlijke preventie, … Keuze van de producten Keuze van de verpakking De verspilling limiteren
Industriële preventie Weigering om te kopen, omdat men wat men heeft tot het einde gebruikt
Terug naar het persoonlijke beheer
Pagina 124
