Middeleeuws tableau BASISPLAN vakgerichte doelen titel Middeleeuws tableau groep 7 - 8 onderwerp Middeleeuwen, glas-in-loodraam, kerken, religieuze voorstelling vlak/ruimtelijk vlak beeldaspect vorm (contour/lijn en vlakke vorm) materiaal/techniek glas in lood met karton en vliegerpapier type les toegepaste vormgeving vakgebied geschiedenis, kunst, mens en samenleving Opdracht De beeldende probleemstelling
Maak van karton en doorschijnend papier een raamobject van een Middeleeuwse gebeurtenis. Gebruik vereenvoudigde vormen, contour en lijn om het object te laten lijken op een glas-in-loodraam.
Betekenis
De kdn leren dat glas-in-loodramen in kerken en kathedralen waren bedoeld om een verhaal te vertellen in ‘tableaus’, zoals een stripverhaal dat nu doet in plaatjes. In de Middeleeuwen, waarin televisie, foto’s en reclamedrukwerk nog niet bestonden, moeten deze ramen een enorme indruk hebben gemaakt. De kinderen leren ook dat de voorstellingen in Middeleeuwse kerken religieus van aard zijn.
Vorm
Kinderen kunnen vorm en compositie toepassen in de raamobjecten. Ze leren dat: - dat de voorstelling is opgebouwd uit vereenvoudigde vormen - een glas-in-loodraam is opgebouwd uit lijnen en vlakken - dat de lijnen tevens als verbinding dienst doen en daardoor stevigheid verschaffen - de figuren binnen het kader van het raam geplaatst moeten worden
Materiaal
De kinderen maken gebruik van zwart karton, gekleurd doorzichtig papier (vliegerpapier of zijdevloei), schaar, mesje, snijplank en lijm.
Beschouwing
Kinderen bekijken verschillende glas-in-loodramen. Ze bespreken de verhalende aspecten van de ramen. Ze zien dat vormen omgeven worden door duidelijke lijnen, die aan elkaar en de omtrek van het raam vastzitten. Zo krijgt het raam samenhang en valt het niet uit elkaar. Ze bekijken ook het lichteffect op een raam.
Werkwijze
De kinderen leren dat: - de figuren met voldoende verbindingslijnen aan het kader vast moeten zitten (stevigheid) - de verbindingslijnen niet te dun kunnen zijn (minder stevigheid en weinig ruimte om te plakken) - aan één kant van het karton wordt gewerkt, zodat de andere kant netjes blijft
© www.beeldendonderwijs.nl Auteur: Mech Benjaminsen naar een idee van Peter Tol 21-8-2007
Onderzoek
De kinderen onderzoeken: - welke figuren de gebeurtenis het beste weergeven - hoe je figuren kan opbouwen uit lijnen en vlakken: Welke vormen haal je weg en welke laat je zitten? - hoe je de vlakken invult met doorschijnend papier: met veel of weinig verbindingsstukken, grote vlakken of kleine vlekjes, verschillende lagen papier over elkaar voor kleurmenging, de manier waarop de lijnen zijn gevormd (knippen, snijden, scheuren, in knippen), aparte lijnen aanbrengen met gekleurd papier enz. LES / PROCESFASEN een korte handleiding
Organisatie
Oriëntatiefase Introduceren Informeren
Instrueren
Klaarzetten materialen. Eventueel aanpassen van de verhalen over Middeleeuws Utrecht naar die van een andere stad. Opbouwen van een kijktafel met boeken, afbeeldingen en voorwerpen over de Middeleeuwen. Voor deze les mogen de kinderen (gekopieerde) afbeeldingen uit boeken gebruiken.
Start met een filmfragment van Teleblik: De nieuwe bouwstijl van Abt Surger (Teleblik nummer: 51810) of Glas in lood ramen in kathedralen (Teleblik nummer 51853). Tonen van afbeeldingen van glas-in-loodramen. Bekijk de twee glas in loodramen. Stel de volgende vragen: Wat zijn dit? (glas in loodramen) In In wat voor gebouw bevinden zich deze ramen? (Domkerk, postkantoor Neude, huis) Hoe weet je dat? (soort afbeelding, formaat, vorm van het raam) Hoe zijn ze gemaakt? (Zie extra informatie techniek) Wat is er op de ramen afgebeeld? (voorstelling uit het Oude Testament: Ark van Noach geen voorstelling maar versiering). Bekijk de drie afbeeldingen van een glas-in-loodraam waar het licht varieert. Vraag: Wat is het verschil tussen deze afbeeldingen? (het licht: veel zonlicht, weinig zonlicht, het licht valt door het raam op de muur) Vertel dat glas-in-loodraam in kerken in de middeleeuwen zijn ontstaan. Waarom zouden er in die tijd afbeeldingen op de ramen gemaakt worden? (Uitleg over functie: bijbelverhalen die worden uitgebeeld. De ramen waren in die tijd een groot stripboek. Zo werd bijvoorbeeld de kruisiging van Jezus afgebeeld in diverse stappen.) Jullie gaan straks ook glas-in-loodramen maken. Dat doe je met zwart karton en gekleurd, doorschijnend papier. Hoe zou je dat kunnen doen? Waar moet je goed op letten? Uitleg beeldaspecten vereenvoudigde vorm, lijn en vlak. Kijk naar de details van de glas-inloodramen. Wat kan je zeggen over de manier waarop voorwerpen of mensen worden afgebeeld? (duidelijke opbouw uit lijnen en vlakken, vereenvoudigde vormen) Waarom zijn afbeeldingen in glas-in-loodramen zo opgebouwd, denk je? Dat heeft te maken met de techniek van kleine stukjes glas die in loden lijsten worden gevat. Om een groot raam meer stevigheid te geven, worden vaak stalen stroken toegevoegd. De lijnen zijn de verbindingen en zorgen voor stevigheid. Wat kan je zeggen over de buitenvorm (het kader) van het raam? (Er zijn diverse vormen: rond of rozetvormig, langgerekt en uitlopend in een boog of punt. De figuren zitten altijd binnen het kader van het raam.) Uitleg techniek: Gebruik zwart karton als basis. Op de achterkant teken je met potlood de afbeelding(en). Geef aan wat weggesneden wordt en wat blijft zitten. Denk in lijnen en vlakken. Maak de lijnen niet te dun. Bekijk de verschillende techniekvoorbeelden. Je kan een ronde vorm maken door een cirkel van zwart papier met verbindingen te laten zitten, maar je kan de cirkel ook opbouwen uit kleine vlakjes. Die vakjes kunnen dicht bij elkaar zitten of ver van elkaar af. Ook kan je met het invullen van de vlakken eindeloos variëren. Gebruik je één kleur, breng je meerdere
© www.beeldendonderwijs.nl Auteur: Mech Benjaminsen naar een idee van Peter Tol 21-8-2007
lagen aan zodat een mengkleur ontstaat of wissel je de kleuren binnen het vlak af? Natuurlijk mag je al die verschillende technieken in één glasin-loodraam gebruiken. Maak een glas-in-loodraam van een gebeurtenis uit de Middeleeuwen. (Gebruik hiervoor de bijgevoegde tekst: Middeleeuwse taferelen. Je kan natuurlijk ook een Middeleeuws verhaal als uitgangspunt nemen. Ieder kind maakt dan een afbeelding van een episode uit het verhaal zodat je als klas een Middeleeuws stripverhaal maakt). Uitvoeringsfase
Tijdens de uitvoering kan je de volgende vragen stellen: Welke gebeurtenis ga je verbeelden? Hoe ga je dat aanpakken? Welke voorwerpen en mensen moeten daarin voorkomen? Hoe kan je een persoon uit een paar lijnen en vlakken opbouwen? Wat snijd je uit het karton weg en wat laat je zitten? Hoe zorg je ervoor dat het raam stevig blijft? Welke buitenvorm (kader) heeft jouw raam? Hoe kan je dat vlak invullen? Welke manieren zijn er nog meer?
Nabeschouwings fase
Hang de werken op een raam, met de mooie kant naar de klas of de gang toe. Als de afbeeldingen tezamen een verhaal vertellen, let dan ook op de volgorde. Stel de volgende vragen: Zijn er werkstukken die hetzelfde verhaal uitbeelden? Zo ja, op welke manieren is dat gedaan? Kies een werkstuk uit en vraag: Wat wordt hier afgebeeld? Waaraan kan je dat zien? Wijs eens twee werkstukken aan waarin de mensfiguur op heel verschillende manieren is vormgegeven. Wat is er dan zo verschillend? Welke afbeelding bestaat uit grote vlakke en weinig lijnen? Welke afbeelding bestaat uit kleine vlakjes en veel lijnen? Wijs eens een werkstuk aan waarin de lijnen bijna wegvallen in de voorstelling? Wijs eens een werkstuk aan waarin de lijnen juist heel opvallend zijn? In welk werkstuk zijn heel veel verschillende technieken van inkleuren gebruikt? Benoem en wijs aan.
Accenten of opmerkingen
Wanneer je met de klas besluit een verhaal te maken, spreek dan goed af wie welke episode gaat verbeelden. Spreek ook af welk kader wordt gekozen. Zo kan je alle afbeeldingen tegen elkaar aan plakken zodat een groot glas-in-loodraam ontstaat. Deze les leent zich uitstekend om te worden ingebed in een themaweek of maand over de Middeleeuwen, eventueel gekoppeld aan cultureel erfgoed in de omgeving van de basisschool. Zorg voor voldoende aanvullend beeldmateriaal over de Middeleeuwen. Plaats dit vooraf op een kijktafel zodat kinderen tijdens het werk hieruit naar hartelust kunnen putten.
Aanvullende informatie over de techniek Glas in lood is de benaming voor een vensterraam bestaande uit stukken glas gevat in loodlijsten. In een eenvoudige uitvoering vormen de loodlijsten een rechthoekig raamwerk waarin stukken blank vensterglas gevat zijn. Glas in lood werd destijds gemaakt omdat een raam uit een stuk niet te maken viel. Glas in lood leent zich echter © www.beeldendonderwijs.nl Auteur: Mech Benjaminsen naar een idee van Peter Tol 21-8-2007
uitstekend voor kunstzinnige uitvoeringen, met kleurrijke voorstellingen. Men treft glas in lood vooral aan in (oude) kerken, waar het zicht van binnen op de ramen door het invallende licht het kunstzinnige karakter doet uitkomen. De techniek van glas in lood is al zeer oud. Stukken gekleurd of gebrandschilderd glas worden naar het patroon van de gewenste voorstelling gesneden en gevat in H-vormige loodlijsten, die op de punten waar zij elkaar kruisen aan elkaar worden gesoldeerd. Om het raam waterdicht te maken wordt tussen de loodlijst en het glas een kit aangebracht. Aangezien gewone loodlijsten niet voor veel stevigheid zorgen, zijn vaak enkele doorgaande loodlijsten voorzien van een stalen kern. Desondanks is een glas-inloodraam een tamelijk zwakke constructie, zodat grotere uitvoeringen ter versteviging bevestigd worden aan aparte stalen spijlen. Grotere ramen bestaan doorgaans uit meerdere deelramen. Deze deelramen beschikken dan elk over een eigen sponning die tezamen het gehele raam vormen. Afbeelding 1: Glas in loodraam van Richard Roland Holst, gemaakt in 1926, Domkerk Utrecht: de vier evangelisten. Afbeelding 2: Detail: techniek. Afbeelding 3: Glas in loodraam van Richard Roland Holst, gemaakt in 19??, Domkerk Utrecht: afbeeldingen uit het oude Testament. Afbeelding 4: Detail: Ark van Noach. Afbeelding 5: Glas in loodraam van Richard Roland Holst, gemaakt in 19??, Postkantoor Neude Utrecht: afbeelding ?? Afbeelding 6: Glas in loodraam in de Sint Dominicuskerk Utrecht. Licht valt naar binnen. Afbeelding 7: Glas in loodraam in de Sint Dominicuskerk Utrecht. Licht valt op muur en grond.
Middeleeuwse taferelen In een laatmiddeleeuwse stad was een ontelbaar kleine en grotere werkplaatsen en ateliers, waar alle producten met de hand werden gemaakt. De bouw van een kathedraal was aanleiding om veel werkplaatsen bij elkaar te plaatsen. In iedere werkplaats werd één beroep uitgeoefend: metselaars, beeldhouwers, beeldsnijders, timmerlieden, © www.beeldendonderwijs.nl Auteur: Mech Benjaminsen naar een idee van Peter Tol 21-8-2007
glazenmakers etc. Sommige van de meer kunstige zaken, zoals beelden, schilderijen en glas-in-loodramen werden in het atelier van de ambachtsman gemaakt en na voltooiing in de kerk geplaatst. De werkruimtes van gevaarlijke beroepen, met name die waarvoor groot vuur nodig was, werden zoveel mogelijk buiten de muren gehouden: ijzergieterijen en potten bakkerijen vind je vaak letterlijk in de buitenwijken. Niet dat daarmee het gevaar geheel geweken was: een aantal van de meest roemruchte stadsbranden, waarbij soms de halve stad in vlammen opging, is begonnen in het smedenkwartier of de wijk van de glasblazers, waarna het vuur via de houten huizen oversloeg. Kooplieden en ambachtslui trokken met hun eigen waar van markt tot markt en waren het hele zomerseizoen onderweg. Ze vervoerden hun spullen op een wagen of in een ‘kiep’op de rug. Zo’n wagen of mand kon je vaak gemakkelijk ombouwen tot een kraam. Reizigers brachten specerijen als saffraan en gember uit verre landen, moorse kooplieden kwamen met Spaanse en Italiaanse waar, zoals Majolica-aardewerk en Venetiaans glas. Natuurlijk was er op de markt ook een kwakzalver te vinden die ter plekke genas, een minstreel die een liefdeslied zong, een poppenkast en soms zelfs een fakir met een mand waaruit een gevlekte slang omhoog kronkelde als hij op een rare fluit speelde. De stad Utrecht is de zetel van de bisschoppen in de Lage Landen. In 857 overvallen de Vikingen de bisschopsstad. Ze verwoesten de poorten en de muren en vermoorden de burgers en de geestelijken aan het hof van de bisschop. Bisschop Hunger kan ternauwernood ontkomen aan de slachtpartij. Hij vlucht naar koning Lothar, de heerser over het Frankische middenrijk waar de Lage Landen in die tijd bijhoren. De Vikingen herstellen de stadsmuren van Utrecht en gebruiken het stadje als uitvalsburcht voor hun rooftochten in de omgeving. In 1274 komen de boeren in het Sticht in opstand. Gijsbrecht van Amstel, horige van de Bisschop van Utrecht en heer van kasteel Amstel, is leider van de opstandelingen. Begin augustus 1274 staan ze voor de poorten van Utrecht. Het stadsbestuur sluit de poorten, maar de burgers denken er anders over. Onder leiding van de oudermannen van de ambachtsgilden keren deze burgers van Utrecht zich tegen de gevestigde orde. Zij zetten de schepenen en raden uit hun ambt en jagen hen de stad uit. In hun plaats worden oudermannen van de gilden benoemd. Bisschop Jan mag zijn eigen stad niet meer in. De Dom is bij de grote stadsbrand van 1253 zwaar beschadigd. In 1321 begint de nieuwbouw, niet alleen bedoeld als kerktoren, maar ook als vesting voor de Utrechtse bisschop. De prediker Geert Grote levert veel kritiek op de nieuwe Domtoren en vergelijkt hem met de toren van Babel. Zo’n onnodig hoge toren leidt tot opschepperij, ijdelheid en hoogmoed en het geld kan beter besteed worden aan de armen. Dat maakt geen indruk op de bouwers van de Dom. In 1382 is de bouw van de hoogste kerktoren van Nederland (112,50 m.) voltooid.
© www.beeldendonderwijs.nl Auteur: Mech Benjaminsen naar een idee van Peter Tol 21-8-2007
