METRO-BEELDEN
Henri Pierre Jeudy
De Parijse metro is nog nauwelijks te herkennen. Een ware vloed van beelden, klanken en geuren is over haar uitgestort. Overal bevinden zich t.v.-schermen en coulissen van muziekgeluid, zelfs parfums worden in de 'rooskleurige' stations verstoven. De dwang die van deze organisatie van de ruimte uitgaat is weergaloos: de Parijse metrogebruiker wordt blootgesteld aan een dermate rigoreuze vulling van zijn directe omgeving, dat hij geen kans meer krijgt om stil in de hoek te zitten en voor zich uit te dromen, of een eind weg te fantaseren. De regisseurs van de communicatie leggen volledig beslag op hem en schenken hem een universum dat op maat is gesneden. Verdwijnt de tot nu toe bestaande vrees dat het tot gewelddadigheden zou kunnen komen volledig in het niet bij het grootschalige geweld, dat hier wordt uitgeoefend door het totalitaire beheer van de openbare ruimte?
O o k in de t r e i n e n en de gangen van de m e t r o r u k k e n de n i e u w e c o m m u n i c a t i e t e c h n o l o g i e ë n op m e t h u n i n s t r u m e n t a r i u m . De m e t lichtp u n t j e s voorzien e k a a r t van de m e t r o l i j n e n zal in de n a a s t e t o e k o m s t al een m u s e u m s t u k zijn. In t o e n e m e n d e m a t e w o r d t hij vervange n d o o r de SITU. Met dit t e c h n i s c h e i n s t r u m e n t , d a t na een d r u k o p de k n o p alle g e w e n s t e inlichtingen levert over de g u n s t i g s t e verbinding en de exacte t i j d s d u u r d a a r v a n , w o r d t een heel a n d e r s o o r t van beweging en vervoer ingevoerd . De n a m e n van de s t a t i o n s , die h e r i n n e r i n g en opriepen aan b e p a a l de plaatse n of vage voorstellinge n suggereerden van n o g n o o i t b e t r e d e n s t a d s w i j k e n , zijn nu a f g e d r u k t op een klein s t r o o k j e papier d a t in lineaire volgorde h e t af te leggen t r a j e c t a a n g e e f t . O m d a t de ene i n f o r m a t i e o p de a n d e r e volgt zijn alle o n b e p a a l d h e d e n van een t o p o g r a f i s c h e voorstellin g van de s t a d v e r d w e n e n . Een ander, recent geïnstalleerd a p p a r a a t , h e t V I D E O P L A N , stelt de reiziger in s t a a t o m bij de u i t g a n g van h e t s t a t i o n o p h e t v i d e o s c h e r m een reeks beelden te zien die s t a p voor s t a p de weg beschrijven t o t aan h e t g e z o c h t e huisn u m m e r van een bepaald e s t r a a t . N a d a t m e n h e e f t vastgesteld h o e m e n zich n a a r de g e w e n s t e plek zou m o e t e n begeven, zou m e n n e t zo goed weer t e r u g de m e t r o in k u n n e n g a a n o m d a t m e n h e t gevoel h e e f t d a t deze weg al is afgelegd, of o m d a t d o o r een o p k o m e n d e besluiteloosheid h e t t o c h niet e c h t nodig lijkt o m d a a r h e e n te g a a n . De v o o r t b e w e g i n g in h e t b e e l d m e d i u m zal o p deze wijze t e n s l o t t e de werkelijke verplaatsing v e r v a n g e n . De v e r a n d e r i n g van h e t o p e n b a a r vervoer in een ' c o m m u n i c a t i e r u i m t e ' k a n t o t gevolg h e b b e n d a t de reizigers g r a a g in de m e t r o blijven o m d a t ze opgevangen w o r d e n d o o r een ' c o m m u n i c e r e n d e a m b i a n c e ' , die bewerkstelligt d a t zij de stad bove n hen in h e t geheel niet m i s s e n . Z o w o r d t de d y n a m i e k van h e t stedelijke leven v e r p l a a t s t n a a r h e t o n d e r a a r d s e w a a r u i t ze werd verdreven ten tijde van de slogan: ' m e t r o boulot
dodo'.1
H e t is een w a a r a c h t i g e politiek van de
c o m m u n i c a t i e die d o o r middel van de k u n s t m a t i g e v o r m e n van socialiteit di t o v e r w e l d i g e n de s i m m u l a t i e - e f f e c t p r o b e e r t te bewerkstelligen. S t e e d s m e e r v i d e o s c h e r m e n w o r d e n d o o r de Parijse verkeersdiensten in de m e t r o s t a t i o n s g e p l a a t st w a a r m e e zij de v e r l e i d i n g s m a c h t van de 1. Metro boulot dodo, letterlijk: metro, sloven, naar bedje toe gaan, is uitdrukking waarmee de dagelijkse sleur van de werknemers werd aangeduid (noot van de vertaler).
reclame v e r s t e r k e n . M e t het s y s t e e m TUBE (de in de s t a t i o n s opgestelde T.V.-monitoren) d a t m o g e l i j k is g e w o r d e n d o o r bekabeling van h e t m e t r o - s t e l s e l, w o r d t een s o o r t c o u l i s s e n a c h t i g e c o m m u n i c a t i e ingesteld, w a a r v a n we de f l o t t e r e n d e a a n d a c h t , h e t t e r l o o p s e a a n h o r e n en t o e k i j k e n al k e n n e n van de private o m g a n g m e t de televisie en van h e t f e n o m e e n van de 'zapping'...
Vaak w o r d t er in di t v e r b a n d ook gespro-
ken van de lust aan a n o n i m i t e i t , die mogelijk w o r d t d o o r de installaties en d o o r h e t massiev e gebrui k van de Minitel in de s o c i a a l - f u n c t i o n e le s a m e n h a n g van de c o m m u n i c a t i e . M a a r dit spel m e t h e t identiteitsver-
44
- OASE
2 3 1 9 8 9
lies werd toch altijd nog in s a m e n h a n g met een subject beschouwd, dat vanuit zichzelf het besluit neem t 'in communicatie te treden'. De beelden van de TUBE daarentegen richten zich t o t allen en tot niemand. Ze worden gezien door wie hen zien wil - dit is vergelijkbaar m e t die situaties waarin kinderen zonder direkt de aandacht te willen trekken met luide stem praten en daardoor een communicatie-ambiance handhaven. Het k o m t voor dat een videoclip een directe aanspreking simuleert; vanaf het beeldscherm wijst een vrouw met haar vinger op iemand op het perron en spreekt hem aan: 'U daar, verbergt U zich maar niet, ja precies, U bedoel ik....'. Dit aanspreken vanuit de coulissen is een soort spel met de onverschilligheid, waarbij de schijn van een kollektieve vrijheid wordt gewaarborgd door de wens o m toe te zien en aan te horen. H e e f t het interactieve ooit eerder een dergelijke graad van zelfparodie bereikt?
precies het tegenovergestelde effekt? De overvoering m e t communicatie leidt er tenslotte toe dat er een volledig oncontroleerbare angst gaat ontstaan. De dikwijls door zorgen en angsten gekwelde stedelingen worden dus opgeroepen o m zelf te handelen in de netwerken van het verkeer en de communicatie. Ze zijn niet meer de massa - ook al geloven ze dat zelf nog steeds - die volgens de regels van een optimaal gereguleerde stroom wordt getransporteerd. Integendeel; ze doen hun intrede in het universum van het informatieverkeer. Als ze al het onbestemde gevoel hadden behandeld te worden als stromen, dan wordt het van nu af aan voorstelbaar, dat juist deze stromen hen op zekere dag in actoren zullen veranderen voor wie tenslotte een illusie werkelijkheid is geworden: zelf te handelen, zelf iets uitzoeken of afwijzen, zelf bedoelingen en wensen t o t uitdrukking brengen. De elektronische media hebben dan
Zeker, men kan beweren dat SITU en VIDEOPLAN interactieve media zijn (op z'n m i n s t zouden ze het k u n n e n worden door een perfectionering van het gebruik). Het is echter treffender om te beweren dat een dergelijke communicatiepolitiek 'interactionisme' tot stand brengt. Het betreft hier geen nieuwe ziekte, maar veeleer de manier waarop de aanstekelijke kracht van de communicatie ervaren wordt. 'Het c o m m u n i c e e r t ' uit alle hoeken en juist dat laat een algemeen diffuus 'gevoel van interactie' o p k o m e n , op dezelfde manier zoals men ook wel spreekt over een 'gevoel van zekerheid'. Deze vergelijking is niet toevallig: het eerste gevoel heeft namelijk impliciet de functie de sociale uitwerkingen van het tweede gevoel te begrenzen. Men bestrijdt de angst doordat men de simulaties van communicatie-fenomenen steeds verder uitbouwt en versterkt. Maar bereikt men daarmee niet
5 45
de opgave o m tegelijkertij d de b e h o e f t e n te w e k k e n en te bevredigen
n o s t a l g i s c h a a n de ' o u d e ' m e t r o v a s t h o u d e n , m e t inbegrip van de gelui-
w a a r t o e m e n zich voelt a a n g e t r o k k e n . Alleen de s t r o m e n al zijn
den, de g e u r e n en de a r c h i t e c t u u r , m a a r al dit is nu a n d e r s bezet. Er
i m m e r s niets a n d e r s d a n beelden, beelden van h e t in-beweging-zijn. De
o n s t a a t een v e r d u b b e l i n g en o v e r w o e k e r i n g m e t andere n e t w e r k e n .
m e t r o g e b r u i k e r s m o e t e n d u s alleen n o g m a a r ervaren dat de i m m a t e -
Iedereen weet hoezeer de t o p o g r a f i s c h e voorstelling van Parijs gebon-
rialiteit die h u n dagelijkse m a n i e r van v e r p l a a t s i ng k a r a k t e r i s e e r t , altijd
den is a a n de m e t r o , aan h a a r s t a t i o n s en aan h a a r n e t w e r k , w a a r b i j de
al dezelfde was als de i n f o r m a t i e s t r o m e n . D a a r o m zijn deze n i e u w e
indeling in lijnen en v e r k e e r s k n o o p p u n t e n o v e r e e n k o m s t e n v e r t o o n t
a c t o r e n zelf i m m a t e r i ë l e i n f o r m a t i e - e l e m e n t e n : h u n l i c h a m e n m o e t e n
m e t eventuele kleine n e t w e r k a c h t i g e dispositieven voor h e t individuele
f u n c t i o n e r e n als f l i p p e r - a u t o m a t e n , die o n v e r d r o t e n 'tilt' a a n g e v e n .
gebruik...
De anologie t u s s e n verkeersnet en i n f o r m a t i e n e t w o r d t verwezenlijkt
D i t voorsteliings- en h e r i n n e r i n g s v e r m o g e n d a t m e t h e t n e t w e r k is
d o o r de o v e r r e d e n d e m a c h t van h e t c o m m u n i c a t i e v e beeld dat , gedra-
v e r b o n d e n s t o o t nu op iets a n d e r s : TUBE w o r d t een tweede m e t r o ,
gen d o o r een veelvoud aan t e c h n i s c h e installaties, h e t decor in de o p e n -
o m d a t h e t de beelden van de m o b i l i t e i t v e r d u b b e l t. De bekabeling van
bare r u i m t e n van de m e t r o v e r a n d e r t . W e l i s w a a r blijft hierin de 'arche-
de m e t r o p r o f i t e e r t van h e t b e s t a a n d e beeld d a t h e t v e r k e e r s n e t w e r k
ologie' van deze l a a t s t e b e h o u d e n , t o t g r o t e vreugde van al diegenen die
een o n d e r s t e u n i n g van de voorstelling is. T u s s e n h e t circuleren van de treinen (de 'eerst e m e t r o ' ) en d a t van de i n f o r m a t i e s (de ' t w e e de m e t r o ' ) w o r d t een s a m e n h a n g t o t s t a n d g e b r a c h t van verwijzingen n a a r elkaar, van wederzijdse spiegeling v e r o o r z a a k t d o o r de magie van een i n t e r f a c e . Een o n d e r n e m i n g die overigens voor zijn welslagen een k a t a t o n i s c h e n e t w e r k a c t o r v e r o n d e r s t e l t . De ' o u d e ' m e t r o g e b r u i k e r s w a r e n g e w o o n w e g veel te actief... Ze s n o t e n h u n n e u s , ze m a a k t e n lawaai, ze s p o g e n en beleefden daar plezier aan, ze h e r i n n e r d e n zich w a a n z i n n i g e n a c h t e n in d o n k e r e w a g o n s . . . Alleen deze v e r n i e u w i n g van de c o m m u n i c a t i e t e c h n o l o g i ë n w a s n o g nodig o m h u n lot definitief te bezegelen. H e t h e e f t duidelijk enige tijd g e d u u r d v o o r d a t m e n gewend was aan de b e e l d s c h e r m e n die de p e r r o n s en de g a n g e n van de m e t r o o v e r w o e k e r d e n . M a a r v o o r h e t b e h e e r was de strijd al van te voren g e w o n n e n . De actie bleek rendabel te zijn. D a a r e n b o v e n droeg ze er toe bij de s o m s moeilijke p r o b l e m e n van de sociaal culturele a n i m a t i e te o m z e i l e n . H e t is i m m e r s veel m a k k e l i j k e r de sociale scène in te stellen via h e t beeld, d a n o m steeds m a a r weer culturele scènes te b o u w e n t e n m i n s t e als h e t e r o m gaat sociale i m m o b i l i t e i t te bereiken. H o e d a n o o k , de reclamewerel d geloofde d a t ze geen e c h t v e r t r o u w e n kon hebben in dit op p e r r o n s geïnstalleerde m e d i u m . Z e prefereerde t r o u w aan de r e c l a m e b o r d e n . . . D a a r d o o r is h e t w a a r s c h i j n l i j k d a t h e t s y s t e e m TUBE in de n a a s t e t o e k o m s t u it de circulatie zal w o r d e n gehaald. De televisie in de m e t r o zal h e t d a n m a a r een paar m a a n d e n u i t g e h o u d e n h e b b e n . Tenzij de m e t r o g e b r u i k e r s - en d a t zou werkelijk h e t t o p p u n t van ironie zijn - m e t h u n p r o t e s t z o u d e n v e r h i n d e r e n d a t h u n dit n i e u w e a t t r a c t i e v e l u s t o b j e ct weer o n t n o m e n w o r d t .
R
E
A
L
T I M E
Tot n u toe was de m e t r o als o o r d van de f a n t a s m a ' s vooral g e k o p p e l d aan de individuele h e r i n n e r i n g . De c o m m u n i c a t i e v e orde die er nu w o r d t o p g e b o u w d is niets a n d e rs d a n h e t b e h e e r van dit i m a g i n a i r e, d a t zich verder k a n o n t w i k k e l e n via de selectie van de o v e r g e d r a g e n i n f o r m a t i e en de inzet van videoclips. N a a r m a t e die f a n t a s m a ' s steeds m e e r vervallen t o t s t e r e o t y p e n m o e t h u n r e p r o d u k t i e in real time - via de u i t z e n d i n g van de beelden - uiteindelijk wel uitlope n op een opdeling en v e r d u b b e l i ng van de l e e f r i t m e n in de o p e n b a r e r u i m t e , w a a r de g e f i l m d e a c t o r e n i m m e r s al h u n g e b a r e n en bewegingen in de direkte u i t z e n d i n g k u n n e n volgen. Is niet j u i s t deze mogelijkhei d o m i n f o r m a tie a a n te bieden in real time h e t ideale middel t o t beheer van h e t imaginaire? De n e t w e r k a c t o r e n , deze fictieve wezens die alleen m a a r b e s t a a n in de h o o f d e n van de beheerders, h e b b e n niet m e e r de b e h o e f t e o m zich in h u n s l a k k e n h u i s j e t e r u g te t r e k k e n , zich over te geven aan h u n eigen f a n t a s i e ë n en o m zich m e e te laten slepe n d o o r h e t medeplichtige spel van h u n h e r i n n e r i n g e n en h u n verbeeldingen. Veeleer m o e t e n ze deeln e m e n aan de o n a f g e b r o k e n , in real time v e r l o p e n d e e n s c è n e r i n g van de reis van h u n v a g e b o n d e r e n d e g e d a c h t e n en h u n g e h e i m e verlangens .
46
H e t is niet langer nodig o m f a n t a s i e w e r e l d e n te b o u w e n t e n e i n d e de m o m e n t a n e a n g s t e n te vergeten, w a n t w a a r v o o r h e e n de scheidslijn m e t h u n 'zelf' was, d a a r bevinden ze zich nu voor h e t i n t e r f a c e d a t h e n w e g v o e r t in de h a r m o n i s c h s a m e n w e r k e n d e v e r k e e r s s t r o m e n , i n f o r m a t i e s t r o m e n en beeldenvloed. D e c o m m u n i c a t i e t e c h n o l o g i e ë n m a k e n het mogelijk o m in de o p e n b a r e r u i m t e , zoals die van de m e t r o , een steed s groter e hoeveelheid f i g u r a n t e n o p h e t sociale toneel toe t e l a t e n , j u i s t o m d a t de t o t culturele s t e r e o t y p e n g e s t o l d e f a n t a s m a ' s w o r d e n g e b r u i k t als v e r b i n d i n g s e l e m e n t t u s s e n deze verschillende f i g u r a n t e n . Een dergelijke toeëigening en een dergelijk b e h e e r van h e t i m a g i n a i r e is niet nieuw, m a a r de d o o r tele-technologieën n a u w a a n e e n g e s l o t e n c o m m u n i c a t i e o m g e v i n g sluit alles uit: de b r e u k e n , h e t zwijgen, de leegte, k o r t o m alle t e k e n s van een v e r w o n d e r i n g w e k k e n d e a n d e r s h e i d , teneinde de ' t o e s t a n d van c o m m u n i c a t i e v e d u u r ' te versterken t o t a b s o l u t e volte. Men h e e f t wel eens gezegd d a t de p e r r o n s woest en leeg zijn g e w o r d e n sinds de b e a m b t e n zijn v e r d w e n e n of zich aan h e t zicht hebben o n t t r o k k e n . Van nu af zullen de c o m m u n i c a t i e s y s t e m e n en de beeldenseries deze i n d r u k van leegte oplossen . V i n d t h e t ideaal van een a t m o s f e e r van de ruil en van h e t sociale leven nu zijn voltooiing in de interfaciale glimlach van de n i e u w e n e t w e r k a c t o r e n ? H e t is z o n d e r m e e r d e n k b a a r o m TUBE te voorzien van een s y s t e e m van c a m e r a ' s die de bewegingen van de p a s s a n t e n o p n e m e n w a a r n a deze o p n a m e n g e b r u i k t w o r d e n v o o r de weergave van de alledaagse scènes uit de m e t r o en h e t beeld van de m a s s a . Z o z o u d e n dezelfde c a m e r a ' s die in eerste i n s t a n t i e in de o p e n b a r e r u i m t e n zijn aangeW o o d y V a s u l k a , Art of Memory,
b r a c h t o m de l i c h a m e n te registreren m e t h e t o o g m e r k van b e w a k i n g , een volledig n i e u w e f u n k t i e krijgen, n a m e l i jk h e t 'live' weergeven van g e b a r e n , g e d r a g s w i j z e n , en g e b e u r t e n i s s e n . N u al k a n m e n w a a r n e m e n h o e m e n i g p e r s o o n , die zich o p h e t p e r r o n van een m e t r o s t a t i o n bevindt er plezier in h e e f t om zich zelf o p h e t c o n t r ö l e s c h e r m te zien verschijnen en h e t k o r t d a a r n a weer t e verlaten. Dit spel van l i c h a am
S T O R I N G
en beeld d a t impliciet van het werkelijke een s i m u l a t i e m a a k t , o p e n t
D e s o n d a n k s is h e t niet waarschijnlijk, d a t deze g e b r u i k s m o g e l i j k h e i d
o n g e k e n d e p e r s p e k t i e v e n voor h e t b e h e e r van h e t kollektief i m a g i n a i r e.
zal w o r d e n t o e g e p a s t , als m e n in o g e n s c h o u w n e e m t h o e complex h e t
W e l k e reacties k u n n e n we v e r w a c h t e n als de m e t r o g e b r u i k e r s er o n o p -
plezier is d a t m e n beleeft aan de o n b e m i d d e l d e betrekkin g van h e t
houdelijk bij t o e z o u d e n zien h o e ze zich bewegen, h o e ze aarzelen en
beeld op de werkelijkheid. H e t lijdt geen twijfel d a t i e m a n d die een ver-
stil blijven s t a a n ? H e t u i t z e n d e n van videoclips, zoals d a t nu nog
k r a c h t i n g op h e t b e e l d s c h e r m ziet zich er o n v o o r w a a r d e l i j k toe geroe-
g e b e u r t , h a n d h a a f t altijd nog een zekere d i s t a n t i e t u s s e n h e t beeld en
pen voelt o m t u s s e n b e i d e te k o m e n . W e m o g e n echter niet vergeten
het w a a r n e m e n d l i c h a a m , m a a r e x p e r i m e n t e n m e t b o v e n g e n o e m d e ver-
d a t de f e n o m e n e n van onzekerhei d n a u w v e r b o n d e n zijn m e t de prak-
d u b b e l i n g z o u d e n h e t m e r k w a a r d i g e e f f e k t veroorzaken van een f u s i e
tijk van bepaalde perversies, die d o o r de d i r e k t e u i t z e n d i n g w o r d e n
van lichaa m en beeld. De scènes van h e t sociale leven in een o p e n b a r e
b e v o r d e r d . Zichzelf t e zien kijken w a s n o g n o o i t een o n s c h u l d i g e aan-
r u i m t e v e r t o n e n dikwijls o g e n b l i k k en van een b e v r e e m d e n d e a n d e r s -
gelegenheid en precies d a t k a n de a a n t r e k k i n g s k r a c h t er van zijn. Een
heid en de mogelijkheid o m zichzelf s i m u l t a a n in beelden w a a r te k u n -
verdubbeling van de b e w e g i n g s s e q u e n t i es en de g e d r a g i n g en in h e t
nen n e m e n b r e n g t een spel o p g a n g van v o o r t d u r e n d e v e r w r i n g i n g en
beeld zal zelfs s t o r e n d en v e r a n d e r e n d i n g r i j p e n in de op o n t v a n g s t
v e r v r e e m d i n g . Deze d i r e k t e v e r d u b b e l i n g van één en dezelfde scène in
ingestelde h o u d i n g van de f l o t t e r e n d e a a n d a c h t . Ze p r o d u c e e r t n a m e -
real-time,
lijkt een a n d e r s o o r t realiteit v o o r t te b r e n g e n w a a r i n de
lijk o n d e r b r e k i n g e f f e k t e n in h e t proces van de oneindige d i s j u n c t i e van
g e b e u r t e n i s niet m e e r f u n k t i o n e e r t als de essentiële drager van de
de beeldseries. H e t voorbeeld van de videoclip w a a r i n een vrouw direct
dynamiek.
de p a s s a n t e n a a n s p r e e k t t o o n t heel duidelijk d a t m e t de t r u c o m de a a n d a c h t te vangen een spiegelbeeldachtige p r o d u k t i e van de g e b e u r t e J e a n - L u c G o d a r d , Puissance de la parole, 1988
nis p l a a t s v i n d t . Dit ' r e a l i t e i t s e f f e c t' o n t l e e n d zijn suggestieve k r a c h t aan de d i s j u n c t i e v e s t r u c t u u r die e r a a n t e n g r o n d s l a g ligt. De beeldseq u e n t i e s s c h i j n e n in een eindeloze afwisselin g aan elkaar geregen te zijn, m a a r m i d d e n v a n u i t dit ritme d a t een relatieve onverschilligheid t o e l a a t , d o e t zich een e f f e c t van o n d e r b r e k i n g v o o r : de disjunctieve keten s i m u l e e r t h a a r eigen o n d e r b r e k i n g . De o p t i m a l e regulering van de s t r o m e n van verkeer en i n f o r m a t i e kan en bepaalde sfeer van neutralitei t s c h e p p e n , alsof de c o m m u n i c a t i e zelf - in welke v o r m d a n ook - op geen enkele h i n d e r n i s m e e r zou kunnen s t u i t e n . Een dergelijke o r g a n i s a t ie van de c o m m u n i c a t i e o m g e v i n g laat e c h t e r steeds weer b e v r e e m d e n de f e n o m e n e n v e r w a c h t e n , die niet n o o d z a k e l i j k e r w i j s s a m e n h a n g e n m e t t e c h n i s c h e defecten of ongeluk-
47
1988
ken. De s t o r i n g kan v o o r k o m e n in het beeld, of in de circulatie en dis-
de geur, de s t e m en de a a n r a k i n g , w o r d e n niet al deze v o r m e n d o o r de
tributie van de i n f o r m a t i e s . De s o o r t e n geweld variëren en ze t r e d e n o p
i n s t r u m e n t e l e o r d e van de c o m m u n i c a t i e v e r d r o n g e n en vernietigd? Als
in de s c h a k e l k r i n g e n en de dispositieven van de c o m m u n i c a t i e , w a a r b i j
h e t s u b j e c t d o o r de a a n p a s s i n g aan de t e c h n o l o g i s c h e o r g a n i s a t i e van
ze s o m s geheel h u n vroegere g e d a a n t e blijven b e h o u d e n . H e t s p e c t r u m
h e t ruilproces o p zijn b e u r t t o t ' c o m m u n i c e r e n d o b j e c t' is g e w o r d e n ,
van het geweld is d u s groter g e w o r d e n , h e t o m s p a n t n u de agressie, de
hoe kan h e t d a n n o g de affectieve aanwezigheid van zijn subjectiviteit
geweldpleging, h e t steeds m e e r v o o r k o m e n d e v a n d a l i s me t e g e n o v e r de
in relatie t o t a n d e r e n ervaren? De d o o r de c o m m u n i c a t i e s y s t e m e n
t e c h n i s c h e installaties en het o v e r e i n d h o u d e n van de c o m m u n i c a t i e v e
opgelegde n e u t r a l i t e i t t r e f t vooral de o m g a n g m e t al deze virtueel
a t m o s f e e r zelf. Totaal nieuwe v o r m e n van geweld z o u d e n e c h t e r o n t -
affectieve ladingen, die uit h u n alledaagse c o n t e x t verdreven w o r d e n .
s t a a n m e t de realiteitseffecten die zich in de o p e n b a r e r u i m t e z o u d e n
Deze n e u t r a l i t e i t d o e t zich voor als h e t ideale middel voor de beheer-
v o o r d o e n als gevolg van de mogelijke f u s i e s van lichaam en beeld.
sing van de d r i f t i m p u l s e n en h e t geweld o m d a t ze r e g u l e r i n g s s c h e m a ' s aan de h a n d d o e t v o o r welke b e z e t t i n g s e n e r g ie d a n ook. Al h e t onbepaalde h e e f t z o d o e n d e zijn b e t e k e n is verloren, de orde van de c o m m u -
• M A G I S C H
nicatie en die van de distributie van de i n f o r m a t i e s w o r d e n d a a r d o o r
O p de T.V.-monitor die op het p e r r o n s t a a t o p g e s t e l d , ziet een m a n een
geheel en al identiek. De enige b e h o e f t e aan uitwisseling is n o g gelegen
a n d e r e m a n m e t een o p e n g e k l a p t m e s in de r e c h t e r h a n d . Deze drei-
in h e t snel en e f f i c i ë n t verkrijgen van i n f o r m a t i e s .
g e n d e g e d a a n t e k o m t langzaam n a d e r b i j en m a a k t klaarblijkelijk aan-
Indien de d i c h o t o m i e van o p e n b a r e r u i m t e en o p e n b a r e instelling
stalten o m een m i s d a a d te b e g a a n . De w a a r n e m e r s t a a t als v e r s t e e n d
d o o r middel van h e t s c h e p p e n van een ' c o m m u n i c a t i e o m g e v i n g ' o n d e r -
voor het beeld van deze g e b e u r t e n i s die zich a f s p e e l t en k o m t in ' t
w o r p e n w o r d t aan een richtlijn, d a n lijkt h e t alsof h e t o p e n b a r e ver-
geheel niet op h e t idee o m zich er in te m e n g e n . Hij ziet h o e deze
keerswezen bevrijd w o r d t van de a a n h o u d e n d e dreiging van h e t enkel-
gestalte een a n d e r p e r s o o n die op de m e t r o lijkt te w a c h t e n , van achte-
voudige o p t r e d e n van subjectief geweld. O m d a t de o p e n b a r e r u i m t e
ren n a d e r t . Hij weet precies d a t het m e s dadelijk t u s s e n de ribben zal
uiteindelijk volledig in beslag w o r d t g e n o m e n d o o r de t e c h n o l o g i s c h e
verdwijnen van die argeloze p e r s o o n die in de verste vert e geen idee
o n t w i k k e l i n g b i n n e n de o p e n b a a r h e i d , zijn de toevallige o n t m o e t i n g e n ,
h e e f t van h e t gevaar waarin hij v e r k e e r t . En pas o p het allerlaatst e
h e t risico van c o n f r o n t a t i e s , de broeiend e agressies, m a a r ook de span-
m o m e n t realiseert deze m a n , deze t o e s c h o u w e r van het d r a m a , zich in
ning van h e t o n b e k e n d e en h e t v r e e m d e , allen e i g e n s c h a p p e n van de
een helder ogenblik d a t het m e s h e m zelf zal t r e f f e n . . . H e t beeld en de
o p e n b a r e r u i m t e , t o t verdwijnen g e d o e m d . En di t t e n g u n s t e van een
werkelijkheid vallen d i r e k t s a m e n : deze a a n s l a g , was hij n u werkelijk,
m o d e l van de gereguleerde c o m m u n i c a t i e w a a r v a n h e t doel is de o p e n -
of t o c h eerder ' i m a g i s c h '? Kan m e n in h e t beeld sterven? De r u i m t e
bare instellingen te v e r r u i m t e l i j k e n t o t k n o o p p u n t e n en n e t w e r k e n , t o t
van de m e t r o o p e n t o p een zeldzame m a n i e r steed s weer de mogelijk-
z o n e s van d i e n s t v e r l e n i n g . Deze ' c o m m u n i c a t i e o m g e v i n g ' m o e t zich uit
heid o m een d r a m a of een w a a n z i n n i g lachen te o n t k e t e n e n . D o o r de
h o o f d e van de disjunctieve s t r u c t u u r van zijn s y s t e m e n , die tegelijker-
verdubbeling van alles w a t er g e b e u r t in h e t televisiebeeld is er een uni-
tijd a t t r a c t i v i t e i t en d o e l m a t i g h e id beloven, steeds meer uitbreide n en
v e r s u m g e s c h a p e n w a a r i n de werkelijkheid tegelijkertijd i m a g i n a i r is.
zal d a a r m e e een s o o r t 'leefwereld' s c h e p p e n . H e t einddoel d a t we
Als m e n nu zou o v e r g a an tot de o n t m a n t e l i n g van deze verradelijke
d a a r i n k u n n e n o n d e r s c h e i d e n is de verbreiding van een collectief gevoel
objecten, die t o t een c o n t a m i n a t i e van de zin leiden, zou d a t d a n bete-
van zekerheid. M a a r zal niet precies deze t i r a n n i e k e orde van de c o m -
kenen d a t m e n t e r u g v a l t o p de traditionele symbolische b e t e k e n i s h o r i-
m u n i c a t i e een n i e u w e bron van paniek en a n g s t w o r d e n ?
zon van de s t a t i o n s ? De decoratieve u i t r u s t i n g , de m u s e a l e regeneratie
H e t enige geweld d a t o n d e r de h e e r s c h a p p i j van de c o m m u n i c a t i e v e
van de geschiedenis van Parijs, h e t o p r o e p e n van de e i g e n n a m e n en de
orde n o g zou k u n n e n v o o r k o m e n is gelegen in de c o n t a m i n a t i e van de
evocatie van de h e l d e n c u l t u s d o o r de h e r w a a r d e r i n g van de m e t n a m e n
zin, in de b e s m e t t e l i j k h e i d van de beelden die b i n n e n in de n e t w e r k -
van s t a t i o n s v e r b o n d e n vertellingen... Deze s y m b o l i s c he arbeid k a n net
a c h t i g e dispositieven een collectieve virulentie v e r o o r z a k e n . In de ste-
zo goed t i r a n n i e k e t r e k k e n a a n n e m e n . Ieder m e t r o s t a t i o n w o r d t d a n
delijke s a m e n l e v i n g verliezen de g e w e l d d a d i g h e d e n en de h a n d g e m e n e n
een plaats van h e r i n n e r i n g , een ' m o n u m e n t ' . H e t plezier zou uitgeslo-
h u n a a n w i j s b a r e o o r s p r o n g . Er k u n n e n niet langer specifieke o o r z a k e n
ten zijn in dit o n d e r a a r d s e rijk van de m o n u m e n t a l i t e i t . De o n d e r d r u k -
aan t o e w o r d e n geschreven. A n d e r z i j d s b e r o o f t de m a c h t van de
king van h e t spel van de h e r i n n e r i n g d o o r een exces van de i n d a c h t i g -
b e h e e r s i n g s i n s t a n t i e s zichzelf van de legitimiteit van h a a r bedoelingen.
heid zou de stad o n d e r de stad v e r a n d e r e n in een m e g a l o m a a n univer-
De d o o d van de o p e n b a r e r u i m t e als een o p p e r v l a k w a a r o p h e t f a n t a s -
s u m d a t is g e b o r e n uit h e t t o t a l i t a r i s m e van h e t i d e n t i t e i t s t e k e n . H e t
m a k a n w o r d e n ingeschreven, is h i e r m e e a a n g e k o n d i g d .
beheer van de collectieve h e r i n n e r i n g was altijd al een gevaarlijke o n d e r n e m i n g ! De t e r u g k e e r n a a r een s y m b o l i s c he o r d e n i n g zal e c h t e r zelfs niet diegenen tevreden stellen, die n o s t a l g i s c h t e r u g v e r l a n g e n n a a r de ' o u d e ' m e t r o of naar h e t ' o u d e ' Parijs.
Vertaling: Wim Nijenhuis
H e t i n z e t t e n van deze c o m m u n i c a t i e p o l i t i e k e strategieën in h e t bereik van de o p e n b a r e instellingen v e r a n d e r t d u s zowel de v o r m e n van uitwisseling m e t de o p e n b a r e r u i m t e als h a a r w a a r n e m i n g . Deze t r a n s f o r m a t i e kan niet w o r d e n teruggevoerd o p een bepaalde v e r h o u d i n g van o o r z a a k en gevolg; zij vindt plaats in het globale kader van een
Oorsprong uitgave: Henri Pierre Jeudy, 'Metro-Bilder', in: Tatlichkeiten, Tumult, Zeitschrift für Verkehrswissenschaft, II (Miinchen 1988) pp.79-86.
apologie van de c o m m u n i c a t i e t e c h n o l o g i e ë n . De traditionele symbolische v o r m e n die o n d e r l i n g e b e t r e k k i n g e n bepalen (inlichtingen vragen, o n t m o e t i n g e n , blikken uitwisselen, w a c h t e n , i e m a n d a a n s p r e k e n of agressief reageren), verdwijnen m e t de regulatieve s t r u c t u r e n van de t e c h n o l o g i s c h e c o m m u n i c a t i e . W o r d t niet al h e t b e v r e e m d e n d e en nietidentieke, zoals d a t v o o r k o m t in een veelvoud van g e b a r e n , in h e t spreken en in h e t zwijgen, in het w a a r n e m e n van de ander d o o r middel van
Deze uitgave wordt mede financieel mogelijk gemaakt door het Ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur en de architectenbureau's De Architekten Cie - Amsterdam, Groosman Partners BV architecten / total planning - Rotterdam, Hoogstad Van Tilburg architecten bna stedebouwkundigen bns - Rotterdam, Architectengroep Mecanoo - Delft, Architektencombinatie De Nijl - Delft, Sjoerd Soeters architekt - Amsterdam. 48
