Definitief archeologisch onderzoek naar een grafveld uit de Romeinse tijd en een woonterp uit de Nieuwe Tijd in het ontwikkelingsgebied Medel 1A, gemeente Neder-Betuwe valentijn van den brink ⁄ johan van kampen jan van renswoude
met bijdragen van gerard boreel martijn van haasteren afra koopman boukje overbeek liesbeth smits julie van kerckhove
Zuidnederlandse Archeologische Notities
331
Amsterdam 2014 VUhbs Archeologie
De serie Zuidnederlandse Archeologische Notities is een uitgave van VUhbs Archeologie
Colofon Opdrachtgever: Project: Plaats documentatie: Objectcode: CIS-code: Coördinaten:
Status: Redactie: Bijdragen:
Illustraties: Omslagontwerp: ISBN:
Industrieschap Medel Tiel-Medel 1A VUhbs archeologie, dependance Beesd. Na deponering: Provinciaal Depot voor Bodemvondsten van Gelderland. TL-M1A-13 58977 zuidwest: 160.615 / 435.490 zuidoost: 160.860 / 435.575 noordwest: 160.390 / 435.815 noordoost: 160.845 / 435.920 Definitief V.B. van den Brink, drs. J.C.G. van Kampen en drs. J. van Renswoude drs. G.L. Boreel, M. van Haasteren Ma, A.A. Koopman Ba., ing. B. Overbeek (Gelders Genootschap), dr. E. Smits (Ancient Bones), drs. J. Van Kerckhove V.B. van den Brink, M. van Haasteren Ma., drs.J.C.G. van Kampen, ing. B. Overbeek (Gelders Genootschap). Mikko Kriek 978-90-8614-286-6
©VUhbs Amsterdam, juli 2014 VUhbs Archeologie De Boelelaan 1105 1081 HV Amsterdam
inhoud samenvatting ........................................................................................................................................................... 1 1 inleiding .......................................................................................................................................................... 3 1.1 aanleiding.................................................................................................................................................. 3 1.2 locatie van het ontwikkelingsgebied......................................................................................................... 3 1.3 huidig en toekomstig gebruik ................................................................................................................... 3 1.4 opbouw van het rapport ............................................................................................................................ 4 2 vooronderzoek................................................................................................................................................. 5 2.1 bureau- en booronderzoek ........................................................................................................................ 5 2.2 aanvullend booronderzoek........................................................................................................................ 6 2.3 proefsleuvenonderzoek ............................................................................................................................. 8 3 doel van het onderzoek.................................................................................................................................. 11 4 onderzoeksstrategie ....................................................................................................................................... 13 4.1 vindplaats 1, het grafveld........................................................................................................................ 13 4.1.1 de ligging van de werkputten ........................................................................................................ 13 4.1.2 de veldwerkmethode ..................................................................................................................... 15 4.2 vindplaats 2, de woonterp ....................................................................................................................... 16 4.2.1 de ligging van de werkputten ........................................................................................................ 16 4.2.2 de veldwerkmethode ..................................................................................................................... 17 5 fysische geografie ......................................................................................................................................... 19 5.1 inleiding en methode............................................................................................................................... 19 5.2 achtergrond ............................................................................................................................................. 19 5.3 resultaten................................................................................................................................................. 21 5.3.1 vindplaats 1 (grafveld) .................................................................................................................. 21 5.3.2 vindplaats 2 (de woonterp)................................................................................................................. 24 5.3.2 vindplaats 2 (de woonterp)................................................................................................................. 25 5.4 conclusie ................................................................................................................................................. 25 6 sporen, structuren en fasering........................................................................................................................ 26 6.1 het grafveld ............................................................................................................................................. 26 6.1.1 inleiding ........................................................................................................................................ 26 6.1.2 de graven ....................................................................................................................................... 27 6.1.3 grafstructuren ................................................................................................................................ 29 6.1.4 overige sporen ...................................................................................................................................... 31 6.1.5 datering en fasering van het grafveld ............................................................................................ 32 6.1.6 interpretatie van het grafveld......................................................................................................... 33 6.2 de woonterp ............................................................................................................................................ 42 6.2.1 inleiding ........................................................................................................................................ 42 6.2.2 sloten 6001 en 6002 ...................................................................................................................... 42 6.2.3 de opbouw van de terp .................................................................................................................. 42 6.2.4 structuur 8001, boerderij groot stapel............................................................................................ 43 6.2.5 bijgebouwen .................................................................................................................................. 45 6.2.6 putten............................................................................................................................................. 47 6.2.7 kuilen............................................................................................................................................. 49 6.2.8 de fasering van de woonterp.......................................................................................................... 51 6.2.8 de woonterp van medel in vergelijking tot andere woonterpen..................................................... 51 7 bouwhistorie.................................................................................................................................................. 54 7.1 inleiding .................................................................................................................................................. 54 7.2 boerderij 'de stapel' ................................................................................................................................. 54 7.3 aangetroffen bouwkundige restanten ...................................................................................................... 57
7.3.1 voorhuis......................................................................................................................................... 57 7.3.2 tegelfragment................................................................................................................................. 57 7.3.3 achtergevel .................................................................................................................................... 58 7.3.4 rechter zijgevel .............................................................................................................................. 59 7.3.5 schuur ............................................................................................................................................ 60 7.4 conclusie ................................................................................................................................................. 61 8 de materiële cultuur....................................................................................................................................... 62 8.1 aardewerk uit vindplaats 1, het grafveld ................................................................................................. 62 8.1.1 inleiding ........................................................................................................................................ 62 8.1.2 resultaten ....................................................................................................................................... 62 8.1.3 conclusies ...................................................................................................................................... 71 8.2 aardewerk uit vindplaats 2, de woonterp ................................................................................................ 71 8.2.1 inleiding ........................................................................................................................................ 71 8.2.2 resultaten ....................................................................................................................................... 71 8.2.3 aardewerk uit de ophogingslagen .................................................................................................. 82 8.2.4 conclusie........................................................................................................................................ 83 8.3 keramische objecten................................................................................................................................ 83 8.4 wandtegels .............................................................................................................................................. 84 8.5 metaal...................................................................................................................................................... 85 8.5.1 inleiding ........................................................................................................................................ 85 8.5.2 metaal uit de ijzertijd..................................................................................................................... 86 8.5.3 metaal uit de romeinse tijd ............................................................................................................ 87 8.5.3.1 fibulae............................................................................................................................................ 87 8.5.3.2 armbanden ..................................................................................................................................... 89 8.5.3.3 overig metaal ............................................................................................................................ 89 8.5.4 middeleeuws metaal ............................................................................................................................. 90 8.5.5 nieuwtijds metaal .......................................................................................................................... 90 8.5.6 conclusie........................................................................................................................................ 91 8.6 glas.......................................................................................................................................................... 92 8.6.1 inleiding ........................................................................................................................................ 92 8.6.2 vindplaats 1 ................................................................................................................................... 92 8.6.3 vindplaats 2 ................................................................................................................................... 96 8.6.4 conclusie...................................................................................................................................... 101 8.7 bouwmateriaal....................................................................................................................................... 101 8.8 natuursteen............................................................................................................................................ 102 8.8.1 inleiding en methode ................................................................................................................... 102 8.8.2 resultaten ..................................................................................................................................... 102 8.8.3 conclusie...................................................................................................................................... 104 8.9 schelp .................................................................................................................................................... 104 8.10 dierlijk bot........................................................................................................................................ 104 8.10.1inleiding en methode ......................................................................................................................... 104 8.10.2 resultaten ..................................................................................................................................... 105 8.10.3 conclusie...................................................................................................................................... 107 8.11 menselijk bot.................................................................................................................................... 108 8.11.1 inleiding en methode ................................................................................................................... 108 8.11.2 werkwijze .................................................................................................................................... 111 8.11.3 resultaten crematieresten onderzoek ........................................................................................... 111 9 beantwoording van de onderzoeksvragen ................................................................................................... 116 10 besluit.................................................................................................................................................... 124 11 catalogus van de graven ................................................................................................................................. 126
11.1 toelichting op de catalogus............................................................................................................... 126 11.2 beschrijving van de graven en hun inventaris .................................................................................. 127 literatuur.............................................................................................................................................................. 148
bijlagen Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3 Bijlage 4 Bijlage 5 Bijlage 6 Bijlage 7 Bijlage 8 Bijlage 9
Overzicht archeologische perioden Profielen over de woonterp Sporenlijst Vondstenlijst Determinatielijst nieuwtijds aardewerk Determinatielijst kleipijpen Determinatielijst metaal Determinatielijst glas Rapport dendrochronologisch onderzoek
afkortingen
BAR Int. Ser. BROB CCvD EVE F g juv K KNA M MAI max lft min lft n NAP NOaA PPGRMT PvE RAM sp UvA vn volw VU wp ZAN ZAR
British Archaeological Reports, International Series Berichten van de ROB Centraal College van Deskundigen Archeologie estimated vessel equivalent geslacht vrouw gewicht (grammen) juveniel geslacht onbepaald, kind Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie geslacht man minimum aantal individuen maximum leeftijd minimum leeftijd aantal (fragmenten) Normaal Amsterdams Peil Nationale Onderzoeksagenda Archeologie Publikaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum, Tongeren Programma van Eisen Rapportage Archeologische Monumentenzorg spoor Universiteit van Amsterdam vondstnummer leeftijd niet precies te bepalen, maar volwassen Vrije Universiteit, Amsterdam werkput Zuidnederlandse Archeologische Notities Zuidnederlandse Archeologische Rapporten
samenvatting In het najaar van 2013 heeft VUhbs archeologie in opdracht van het Industrieschap Medel een archeologisch onderzoek in de vorm van een opgraving verricht in het ontwikkelingsgebied Medel 1A. Binnen het plangebied zal een bedrijfshal worden gerealiseerd. Bij de werkzaamheden die hiermee gepaard zullen gaan, worden in de bodem aanwezige archeologische resten verstoord. Het vooronderzoek had uitgewezen dat er binnen het plangebied sprake was van twee vindplaatsen. Vindplaats 1 betrof een grafveld uit de Romeinse tijd en vindplaats 2 bestond uit een woonterp uit de Nieuwe Tijd. 1 Beiden vindplaatsen zijn door het bevoegde gezag, zijnde de Provincie Gelderland, als behoudenswaardig aangemerkt. De beide vindplaatsen dienden te worden gedocumenteerd en hiermee ex situ veilig te worden gesteld. De omvang van de twee vindplaatsen was op voorhand nog niet geheel duidelijk. Voorafgaand aan de opgraving was door VUhbs archeologie op basis van het Programma van Eisen, een Plan van Aanpak opgesteld waarin de te volgen veldwerkprocedure was vastgelegd. Dit PvA was zo ingestoken dat de vragen uit het PvE op een zo efficiënt mogelijke manier beantwoord konden worden. Een van de wijzen waarop dit is bewerkstelligd is een zeer flexibele omgang met het op te graven oppervlak per vindplaats. Omdat voorafgaand aan het veldwerk het niet duidelijk was wat de omvang van de beide vindplaatsen was moest dit tijdens de opgraving worden vastgesteld. Zo zijn werkputten bij het onderzoek naar het grafveld telkens uitgebreid wanneer er een nieuw graf werd gevonden. Het onderzoek was er op voorhand al op gericht binnen gemaximaliseerde budgetten tot de meest efficiënte onderzoeksstrategie te komen. Door de gerichte onderzoeksstrategie naar de kern van de bewoning op de woonterp, was het in een betrekkelijk vroeg stadium van het onderzoek mogelijk om delen van vindplaats 2 te laten vervallen zonder dat hiermee belangrijke informatie verloren is gegaan. Uiteindelijk is op deze wijze 6594 m2 van het terrein archeologisch onderzocht. Op basis van de resultaten van het vooronderzoek bestond de verwachting dat het grafveld op vindplaats 1 een zeer klein en voor de regio afwijkend grafveld was. In totaal zijn negentien (mogelijke) graven onderzocht en kan dit beeld enigszins worden bijgesteld. De graven lagen in een tweetal clusters die op basis van de beschikbare dateringen niet alleen in ruimte, maar ook in tijd van elkaar gescheiden waren. Het zuidelijke cluster graven dateert in de vroeg-Romeinse tijd. Het noordelijke cluster vanaf de tweede helft van de midden-Romeinse tijd. Gebleken is dat het grafveld echter niet zo afwijkend is voor de regio als eerst werd gedacht. De verschijningsvorm van het grafveld blijkt namelijk goed te rijmen met enkele andere voorbeelden. Gebleken is dat in het rivierengebied grafvelden van verschillende formaten en met verschillende vormen in het zelfde gebied en binnen dezelfde periode naast elkaar voorkomen. Dit in tegenstelling tot eerdere ideeen waarbij men er vanuit ging dat er min of meer een standaard verschijningsvorm van grafvelden bestond. Het grafveld van Medel 1a vindplaats 1 behoort tot de kleinste verschijningsvorm van de grafvelden. De kerngrafvelden waarbij meerdere nederzettingen in één groot communaal grafveld hun doden begraven behoren tot de grootste verschijningsvorm. Ook is er een tussenvorm geïdentificeerd. Uiteindelijk luidt de conclusie van het onderzoek dat het grafritueel, of in ieder geval de vorm van de grafvelden, in het rivierengebied zeer veel overeenkomsten vertoont met Zuid-Nederland. Het is interessant om deze mogelijke relatie in de toekomst verder te onderzoeken. Voor het vergelijkingsmateriaal van vindplaats 2 geldt feitelijk hetzelfde. Er zijn slechts enkele onderzoeken uitgevoerd en gepubliceerd die betrekking hebben op dergelijke vindplaatsen. Hiermee blijkt het onderzoek van vindplaats 2 een belangrijke aanvulling op onze kennis over dergelijke woonplaatsen. Aangetoond is dat de bewoning op vindplaats 2 aanvangt aan het einde van de 17de
1
Voor woonterpen wordt in Gelderland ook wel de naam "pol" gebruikt. Voor het West-Gelderse rivierengebied is deze
naam echter niet correct (mondelinge mededeling drs. E.M.P. Verhelst). In dit rapport wordt de neutralere term "woonterp" gehanteerd.
eeuw na Chr. Vermoedelijk was het hoofdgebouw in de eerste fase al uitgevoerd in steen. In latere fasen wordt de terp opgehoogd en evenals de bebouwing uitgebreid. Enkele van deze fasen konden gekoppeld worden aan historische bronnen. Het zelfde geldt voor sommige sporen en structuren op het erf. Verder is uit het onderzoek gebleken dat er geen aanwijzingen zijn om de in het rapport van het vooronderzoek veronderstelde rijkdom van de bewoners te ondersteunen aan de hand van het beschikbare vondstmateriaal. Dit wijst eerder in de richting van een regulier boerenbedrijf. Na afloop van het veldwerk is het terrein vrijgegeven voor verdere ontwikkeling waarna deze kort daarop in gang is gezet.
Fig. 1.1. Tiel-Medel 1A. De locatie van het ontwikkelingsgebied Tiel-Medel 1A, met als inzet de locatie van het dorp Echteld in Nederland. Schaal 1:50.000 (Bron: Topografische Dienst Nederland).
2
1
inleiding
1.1
aanleiding
In opdracht van het Industrieschap Medel heeft VUhbs archeologie in het najaar van 2013 een definitieve archeologische opgraving uitgevoerd in het ontwikkelingsgebied Medel 1A (fig. 1.1). Het Industrieschap Medel is een samenwerkingsverband van de gemeenten Neder-Betuwe en Tiel ten behoeve van de ontwikkeling van het regionaal bedrijventerrein Medel. Het archeologische onderzoek is uitgevoerd in het kader van de uitbreiding bedrijventerrein Medel fase 1A. Het bevoegd gezag bij dit onderzoek is de Provincie Gelderland, vertegenwoordigd door Sigrid van Roode en de provinciaal archeologe Petra Heeren-Hoff. Het onderzoek vond plaats onder supervisie van de gemeentes Tiel en Neder-Betuwe. Deze waren vertegenwoordigd door respectievelijk gemeentelijk archeologe Ilse Schuuring (Tiel) en adviseur namens de Gemeente Neder-Betuwe, Channa Cohen Stuart. Het veldwerk vond plaats tussen 4 november en 4 december 2013. Binnen het plangebied waren op basis van het vooronderzoek twee vindplaatsen onderscheiden. Vindplaats 1 bestaat uit een grafveld uit de Romeinse tijd en ligt in het centrale deel van het ontwikkelingsgebied Medel 1A. Vindplaats 2 ligt centraal langs de noordelijke grens van het ontwikkelingsgebied en betreft een huisterp uit de Nieuwe Tijd. Voorafgaand aan het definitieve onderzoek was de begrenzing van het grafveld nog niet duidelijk. Er werd uitgegaan van een zone van 25 m rond de twee graven uit het vooronderzoek waarbij op basis van voortschrijdend inzicht het definitieve onderzoek uitgebreid zou worden.2 De omvang werd geschat op 2500 m2. Uiteindelijk is 6594 m2 van het terrein archeologisch onderzocht, 3207 m2 op vindplaats 1 en 3387 m2 op vindplaats 2 (fig. 1.2). Binnen deze oppervlaktes zijn, waar nodig, meerdere vlakken aangelegd met een maximum van vier. De vlakken 3 en 4 zijn relatief beperkt van omvang en zijn enkel op vindplaats 2 aangelegd.
1.2
locatie van het ontwikkelingsgebied
Het ontwikkelingsgebied ligt 1.700 m ten westen van het centrum van Echteld en 4.000 m ten noordoosten van het centrum van Tiel. Het adres van de voormalige boerderij op de woonterp is Medelsestraat 9 te Echteld. Enkele honderden meters naar het westen ligt de meest oostelijke uitloper van het regionaal bedrijventerrein Medel. Direct ten noorden, aan de overzijde van de Medelsestraat, ligt het ontwikkelingsgebied Medel 2.
1.3
huidig en toekomstig gebruik
Vindplaats 1 bestaat uit akkerland. Vindplaats 2 bestaat uit een woonterp waar tot aan het begin van de 21ste eeuw na Chr. boerderij 'Groot Stapel' heeft gestaan. Bij aanvang van het onderzoek waren er nog enkele fruitbomen en heesters op het terrein aanwezig. Daarnaast was het overgroeid met bramen. De beplanting is bij aanvang van het onderzoek in opdracht van het Industrieschap Medel verwijderd. Het ontwikkelingsgebied vormt een uitbreiding van het regionaal bedrijventerrein Medel. Aan de vraag naar grote kavels kan binnen het bestaande bedrijventerrein niet meer voldaan worden. De ontwikkeling van Medel 2 is echter nog in een te vroeg stadium om deze vraag op te kunnen vangen.
2
Schuuring 2013, 18.
3
1.4
opbouw van het rapport
De opbouw van dit rapport is als volgt. In het nu volgende, tweede hoofdstuk, wordt ingegaan op de resultaten van het vooronderzoek. Hoofdstuk 3 en 4 zijn gewijd aan respectievelijk de doelstellingen, en de strategie van het onderzoek. In hoofdstuk 5 worden dan de geologie en historische ontwikkeling behandeld en in hoofdstuk 6 de aangetroffen sporen en structuren. Hoofdstuk 7 bevat het verslag van de bouwhistorische opname van de aangetroffen resten muurwerk. Vervolgens komt in hoofdstuk 8 de materiële cultuur aan bod. In hoofdstuk 9 worden de onderzoeksvragen beantwoord en in hoofdstuk 10 worden alle onderzoeksresultaten samengevat in de synthese. Hoofdstuk 11 omvat tenslotte de catalogus van de aangetroffen graven.
4
2
vooronderzoek
Het ontwikkelingsgebied Medel 1A kent een betrekkelijk lange onderzoeksgeschiedenis (tabel 2.1). Het eerste onderzoek werd in 2007 uitgevoerd door ARC en bestond uit een bureau- en booronderzoek. In 2011 werd het gevolgd door een aanvullend booronderzoek, uitgevoerd door RAAP. Tenslotte is er in 2012 een proefsleuvenonderzoek uitgevoerd door Archol b.v. aard van het onderzoek
jaar van uitvoering
archis2 onderzoeksnummer
publicatie
bureau- en booronderzoek aanvullend booronderzoek proefsleuvenonderzoek
2007 2011 2012
25269 47201 50401
Wullink 2010 Verhelst/Willemse 2011 Van der Linde 2012
Tabel 2.1. Tiel-Medel 1A. Overzicht van het eerder uitgevoerd onderzoek.
2.1
bureau- en booronderzoek
Fig. 2.1. Tiel-Medel 1A. Boorpuntenkaart van het onderzoek uit 2007 (naar Wullink 2010, bijlage 12; ondergrond: Topografische Dienst Nederland). Schaal 1:5.000. A grens onderzoeksgebied; B vindplaats 1 (Late Middeleeuwen/Nieuwe Tijd); C vindplaats 2 (Vroege en Late Middeleeuwen); D losse vondst; E geen vondst.
5
Het eerste bureau- en booronderzoek is uitgevoerd in opdracht van SAB als onderdeel van een stedenbouwkundige verkenning.3 De uitkomst van het bureauonderzoek was dat voor het ontwikkelingsgebied een hoge archeologische trefkans gold. Om de verwachting te toetsen en om de bodemopbouw in kaart te brengen zijn er vervolgens 198 boringen gezet. In de boringen zijn weinig archeologische indicatoren aangetroffen. Rondom elke boringen werd het maaiveld afgezocht waarbij de vondsten aan de boring werden gekoppeld. In tegenstelling tot de boringen werd aan het oppervlak wel veel vondstmateriaal aangetroffen. Als verklaring hiervoor is geopperd dat het gehele oorspronkelijke vondstniveau in de bouwvoor zou zijn opgenomen. Op basis van de vondstverspreiding zijn vervolgens twee vindplaatsen onderscheiden, één uit de Vroege tot Late Middeleeuwen en één uit de Late Middeleeuwen en Nieuwe Tijd. Aardewerk uit de Late IJzertijd en de Romeinse tijd werd wel aan de oostzijde van het ontwikkelingsgebied aangetroffen maar was niet voldoende geclusterd om het tot een vindplaats te rekenen. Er werd aanbevolen een proefsleuvenonderzoek uit te voeren om de aard en omvang van de vindplaatsen vast te stellen.
2.2
aanvullend booronderzoek
RAAP is vervolgens in 2011 gevraagd om de conclusies en aanbevelingen uit het eerste bureau- en booronderzoek op waarde te schatten en concrete aanbevelingen te doen voor het vervolg. De manier waarop de resultaten in het te toetsen rapport gepresenteerd waren maakten dit immers niet voldoende mogelijk. Een nieuwe interpretatie op basis van de boorstaten bleek ook niet uitvoerbaar, de gegevens waren te summier en het aantal onderscheiden bodemlagen leek te gering. 4 Geadviseerd werd om diagonaal over het terrein, haaks op de bekende paleogeografie, een nieuwe boorraai uit te zetten en op basis van de boringen een profiel te construeren. De boringen uit 2007 zouden vervolgens op basis van dit profiel opnieuw geïnterpreteerd kunnen worden en de eerdere aanbevelingen getoetst en/of aangepast. Uiteindelijk zijn er vier boorraaien met een tussenafstand van 50 m gezet. Waar nodig zijn de raaien aangevuld met tussenliggende boringen. In 18 van de 41 boringen werden archeologische indicatoren aangetroffen. Bij negen boringen betreft dit houtskool, in vier gevallen ging het om een loopvlak (een bodem met aanwijzingen voor betreding) en vijf boringen bevatten meerdere soorten archeologische indicatoren (fig. 2.2). Voorafgaand aan het booronderzoek werd een beperkte bronnenstudie uitgevoerd. De maaiveldhoogte zoals geregistreerd in het Actueel Hoogtebestand Nederland deed vermoeden dat er in het noorden van het onderzoeksgebied een of meerdere huisterpen aanwezig waren. Om dit vermoeden te toetsen is ten noorden van plaats waar boerderij 'Groot Stapel' heeft gestaan één gerichte boring gezet. Tot een meter onder het maaiveld werden een aantal lagen opgebrachte grond gedocumenteerd. Het vermoeden dat er een woonterp in het noordelijke deel van het onderzoeksgebied aanwezig was werd hiermee bevestigd. Op basis van de boringen en de geraadpleegde bronnen is voor het onderzoeksgebied een geomorfogenetische kaart opgesteld. Uit de interpretatie van de gegevens blijkt dat de Echteldse stroomgordel, actief tussen 830 voor en 121 na Chr., aanvankelijk de oude beddingafzettingen van de Ochtense stroomgordel heeft gevolgd. Deze oudste fase van de stroomgordel heeft noordelijk van een aantal relatief hooggelegen pleistocene terrasresten gestroomd. Ter hoogte van het onderzoeksgebied raakte de Echteldse stroomgordel een zandkop. Gevoed door deze zandbron werd een grote meanderbocht in noordelijke richting uitgebouwd. De rivierrestgeul in het uiterste noordoostelijke deel van het onderzoeksgebied is een restant uit deze fase.
3
Wullink 2010.
4
Verhelst/Willemse 2011.
6
Fig. 2.2. Tiel-Medel 1A. Geomorfogenetische kaart van het onderzoeksgebied met de aanvullende boringen uit 2011 (naar Verhelst/Willemse 2011, fig. 2; ondergrond: Topografische Dienst Nederland). Schaal 1:5.000. A grens onderzoeksgebied; B crevassegeul; C pleistocene terrasrest? D rivierrestgeul; E kronkelwaard (oever-op-bedding); F verspoelde flank terrasrest (oever-op-zand); G huisterp; H boring met meerdere archeologische indicatoren; I boring met houtskool; J boring waarin een loopvlak werd aangetroffen; K overige boringen.
Het aanwezige zand in de terrasresten en de hoogteligging zorgden ervoor dat de stroomgordel erg gevoelig was voor doorbraken. Gedurende deze eerste fase is de rivier dan ook diverse keren door haar oeverwallen gebroken. De crevassegeul die centraal door het onderzoeksgebied loopt getuigt van deze gebeurtenissen. Uiteindelijk heeft de rivier zich na de laatste doorbraak verlegd. In de tweede fase stroomde de Echteldse stroomgordel ten zuiden van de pleistocene terrasresten. Ter hoogte van het onderzoeksgebied kon door het ondiep gelegen pleistocene zand ook in deze fase een grote meanderbocht in noordelijke richting uitbouwen. De rivierrestgeul langs de zuidwestelijke rand van het onderzoeksgebied stamt uit deze fase. Nadat de Waalstroomgordel stroomafwaarts van Tiel in de laat-Romeinse tijd (ca. na 325 na Chr.) een deel van de Rijnafvoer heeft overgenomen wordt er over het oudere rivier- en terrassenlandschap een pakket oeverafzettingen afgezet. In de top van dit pakket heeft zich een bodem kunnen vormen. Het is in deze bodem, vaak direct onder de dunne bouwvoor, dat de aanwijzingen voor betreding in een aantal boringen is gedocumenteerd.
7
Op basis van deze gegevens werd het onderzoeksgebied ingedeeld in vijf zones met elk een specifieke verwachting. Zone 1 bestaat uit de huisterp, gedateerd in de Late Middeleeuwen of nieuwe tijd. De tweede zone bestaat uit de crevassegeul. Hierin waren twee vondstlagen met een onbekende datering herkend. Zone 3 bestaat uit de pleistocene terrasrest. Ook hier werden twee vondstlagen aangetroffen waarvan de jongste gedateerd werd in de Late Prehistorie of vroeg-Romeinse tijd. De vierde zone wordt gevormd door de rivierrestgeul langs de zuidwestelijke rand van het ontwikkelingsgebied. Voor dit deel werd een middelhoge verwachting uitgesproken voor oeverbeschoeiingen en verkavelingsgreppels uit de Romeinse tijd. De laatste zones, zone 5/6, bestaat uit de overige delen van het onderzoeksgebied. Hier gold een middelhoge verwachting voor perifere sporen uit diverse perioden. De resultaten van het aanvullende booronderzoek spreken de conclusies van het eerdere booronderzoek tegen. Onder de dunne bouwvoor zijn op een groot deel van het terrein een of meerdere vondstniveaus aanwezig. De oppervlaktevondsten waarop de in het eerste booronderzoek gedefinieerde vindplaatsen gebaseerd waren worden verklaard als bemestingsvondsten. Die van vindplaats 2, uit de Vroege en Late Middeleeuwen, vanuit het middeleeuwse dorp Medel en die van vindplaats 1, uit de Late Middeleeuwen of de Nieuwe Tijd, vanuit de woonterp in het noordelijke deel van het onderzoeksgebied. Voor vervolgonderzoek werden proefsleuven geadviseerd in zones 1 tot en met 4. Aangezien er binnen de zones verschillende verwachtingen golden kreeg elke zone een eigen specifiek puttenplan en onderzoeksintensiteit. Voor zone 5/6 werd aanbevolen 10% aan proefsleufoppervlak te reserveren. Deze sleuven zouden dan later op basis van voortschrijdend inzicht in zone 5/6 of in een van de andere zones ingezet kunnen worden. Voor het gehele terrein werden twee vlakken aanbevolen aangezien er op grote delen van het onderzoeksterrein twee vondstlagen waren aangetroffen.
2.3
proefsleuvenonderzoek
Het geadviseerde puttenplan is grotendeels gehandhaafd bij het proefsleuvenonderzoek in 2012 (fig. 2.3). Aan de zuidelijke zijde van het ontwikkelingsgebied kwamen er acht proefsleuven te vervallen. Zij konden niet aangelegd worden vanwege de ligging in de bermstrook van De Diepert met daarin een bermsloot en diverse kabels en leidingen. Zij zijn langs de noordelijke rand van het onderzoeksgebied ingezet om de dekkingsgraad binnen zone 5/6 te verhogen. Op de woonterp bleek het door beplanting en bestaande bebouwing niet mogelijk het voorgestelde puttenplan aan te houden. De ligging van de uiteindelijke werkputten is in het veld bepaald op basis van toegankelijkheid. In zone 5/6 zijn twee extra sleuven van respectievelijk 40 en 80 m lengte aangelegd om de geologische opbouw van het landschap te bestuderen. Daarnaast is een derde extra put ingezet om rondom twee crematiegraven het grafveld te kunnen begrenzen. In totaal is er ca. 700 m2 proefsleuf extra aangelegd. Tijdens het proefsleuvenonderzoek zijn 151 sporen gedocumenteerd. Het grootste gedeelte hiervan, 80 stuks, bestaat uit greppels die verspreid over het gehele onderzoeksgebied werden aangetroffen. Zij behoren tot greppelsystemen die in verschillende richtingen zijn aangelegd. Een aantal van deze greppels kon gerelateerd worden aan historisch kaartmateriaal. In het zuidoostelijke deel van het onderzoeksgebied, binnen zone 3, werden 35 kuilen gedocumenteerd. Deze kuilen zijn geïnterpreteerd als zandwinningkuilen, hoewel bij enkele kuilen een relatie met houtskoolproductie niet uitgesloten kon worden.
8
Fig. 2.3. Tiel-Medel 1A. De resultaten van het proefsleuvenonderzoek (naar van der Linde 2012, figuur 5.6 en 5.11; ondergrond: Topografische Dienst Nederland). Schaal 1:5.000. A greppels; B kuilen; C paalkuil of staak; D crematiegraf; E recente verstoring; F; bouwpuin; G waterput; H vindplaats 1; I vindplaats 2.
Centraal binnen het onderzoeksgebied werden twee crematiegraven uit de Romeinse Tijd aangetroffen. Het eerste graf bestaat uit twee kuilen die waarschijnlijk bij elkaar horen. Dit graf werd aangetroffen in een van de noordelijke werkputten uit zone 3. Na het aantreffen van dit graf is er gericht gezocht met bredere werkputten om de ligging van een eventueel grafveld te bepalen. In de tweede bredere werkput werd op 13 m afstand van het eerste graf een tweede ontdekt. Om het grafveld te sparen is de verdere aanleg van de werkput direct gestaakt. De graven dateren tussen 150 en 200 na Chr. Ze bestaan uit grafkuilen met brandstapelresten waaromheen geen randstructuur is aangelegd. In de noordelijke proefsleuf over de woonterp zijn drie ophogingfases herkend in het profiel. De eerste fase wordt vertegenwoordigd door een kleilaag met een vuil grijsbruin uiterlijk. Deze laag wordt afgedekt door een zwarte, zeer vondstrijke ophogingslaag. Deze laag is geïnterpreteerd als ofwel een ophoging met stadsafval uit Tiel, ofwel een laag waarin veel vondstmateriaal is gekomen bij de afbraak van een bakstenen voorganger van de boerderij 'Groot Stapel'. Tot slot is er direct onder de bouwvoor een opvallend schone ophogingslaag aangetroffen die sterk op de natuurlijke oeverafzettingen leek. De laag die de eerste fase van ophoging vertegenwoordigd werd niet in het zuidelijke deel van de woonterp aangetroffen.
9
Hoewel er op de plaats waar de boerderij gestaan heeft een concentratie bouwpuin aanwezig was werd er geen muurwerk aangetroffen. Twee andere belangrijke sporen bestaan uit een greppel en een grote kuil die als waterput of vijver geïnterpreteerd werd. De greppel wordt door de kuil oversneden. De kuil wordt afgedekt door de ophogingslaag van de tweede fase. Beide sporen zijn van belang voor de datering van de aanleg van de woonterp. Op basis van de gegevens uit het proefsleuvenonderzoek wordt de begrenzing van de woonterp verkleind. Het kon echter niet uitgesloten worden dat er ten westen van de woonterp, onder de toen nog bestaande bebouwing, een tweede woonterp is opgeworpen. Het grafveld en de woonterp zijn als behoudenswaardige vindplaatsen aangemerkt. Geadviseerd werd de vindplaatsen in situ te behouden of door middel van een opgraving veilig te stellen.
10
3
doel van het onderzoek
Uit het vooronderzoek is naar voren gekomen dat er binnen het plangebied sprake is van twee behoudenswaardige vindplaatsen. Het betreft een grafveld uit de Romeinse tijd en een woonterp uit de Nieuwe Tijd. De ontwikkeling van het plangebied zou betekenen dat deze vindplaatsen verstoord worden. Om deze reden is besloten de archeologische waarden ex situ te behouden. Hiermee wordt de wetenschappelijke informatie van de archeologische vindplaatsen veiliggesteld. Als uitgangspunt voor het onderzoek gelden hoofdstuk 18, De Romeinse tijd in het MiddenNederlandse rivierengebied en het Zuid-Nederlandse dekzand- en lössgebied, en hoofdstuk 21, Het rivierengebied in de Middeleeuwen en de vroegmoderne tijd, van de NOaA. Daarnaast is de Provinciale Kennisagenda Rivierengebied van de provincie Gelderland van belang. Op basis van deze agenda's zijn in het PvE de volgende onderzoeksvragen geformuleerd: 5 vindplaats 1 (grafveld) 1. Is er binnen het onderzoeksareaal een horizontale begrenzing van het grafveld aan te wijzen? In welke richting breidt het grafveld zich uit? 2. Welke elementen kunnen in verband gebracht worden met de infrastructuur van en rond het grafveld: is er bijvoorbeeld sprake van kavels, greppels of wegen? 3. Welke grafkuiltypen kunnen onderscheiden worden? Kunnen grafgreppeltypen onderscheiden worden (geen, rond, vierkant/rechthoekig, combinaties van greppels, anders)? Zijn er aanwijzingen voor grafmonumenten? Zijn er aanwijzingen voor grafmarkeringen van natuursteen? 4. Welke elementen uit het crematieritueel zijn aanwezig en welke ontbreken? Zijn brandstapels of palenconfiguraties bewaard gebleven, grafheuvelzolen of rituele kuilen? 5. Welke aanknopingspunten levert het onderzoek op m.b.t. de reconstructie van het lokale crematieproces? 6. Wat kan gezegd worden over de populatie van het grafveld aan de hand van het fysisch antropologisch onderzoek van de crematieresten? Wat is de leeftijd en het geslacht van de individuen? Welke aanwijzingen zijn er voor pathologieën? Zijn er aanwijzingen voor dubbelbegravingen of gebruik van een brandstapel voor meer dan 1 individu? 7. Welke bijgiften van anorganisch materiaal zijn meegegeven? Welke zijn onverbrand, welke verbrand en welke zijn (mogelijk) per ongeluk in de grafkuil terechtgekomen? 8. Welke bijgaven van vlees (dierenbot) en/of ander organisch materiaal zijn meegegeven op de brandstapel dan wel in de grafkuilen? 9. Welke soorten deposities zijn er behalve de grafkuilen, en op welke locaties komen deze voor (excentrisch binnen grafgreppel, in grafgreppel, buiten grafmonument in loopvlak of in kuil)?6 10. Zijn er aanwijzingen voor inhumatiegraven? Hoe verhouden deze zich tot de populatie van het crematiegrafveld? Wat is de leeftijd en het geslacht van de individuen? Welke aanwijzingen zijn er voor pathologieën? Zijn er aanwijzingen voor grafmarkeringen? Wat kan er gezegd worden over het inhumatieproces? 11. Hoe dateren de graven/ grafveldsporen? 12. Bestaan er verschillen in samenstelling van het vondstmateriaal in de grafkuilen en daarbuiten? Wat zijn deze? 13. Welke informatie levert onderzoek naar het houtskool op (het gebruikte hout voor de brandstapel of meeverbrande houten voorwerpen)? 14. Is er een begrenzing tussen openbare ruimte en grafveld?
5
Schuuring 2013, 13-15.
6
Naar Verhelst 2011.
11
15. Is er sprake van alleen grafveldsporen uit de periode 150-200 n. Chr., of zijn er nog andere gebruiksperioden van het terrein? Licht toe in welke periode welke activiteiten hebben plaatsgevonden. 16. Vormen de post-depositionele processen een verklaring voor de mate van gaafheid van de grafveldresten? vindplaats 2 (pol) 17. Hoe ziet de geologische/bodemkundige opbouw van het plangebied eruit? 18. Wat is de begrenzing van de pol/ophogingspakketten? 19. Wat is de datering van de sporen? Is er sprake van verschillende bewonings- of gebruiksfasen? Wat is de begindatering van de pol? Levert het onderzoek aanwijzingen op voor de specifieke activiteiten van de eerste bewoners? 20. In hoeveel fasen is de pol opgehoogd? Kan worden bepaald wanneer de pol is aangelegd? Is er sprake van een eenmalige aanleg, of is er nog sprake van een fasering hierin? Wat is de dikte en de eventuele stratigrafie van de ophogingspakketten? Waaruit bestaan de ophogingspakketten? 21. Zijn er sporen en structuren in de directe nabijheid van de pol, die bij deze horen (waterkuilen, sloten, perceleringsgreppels, akkerlagen en ploegsporen ed.?) Wat is de aard en functie van deze structuren? 22. In het vooronderzoek wordt gesuggereerd dat het vondstmateriaal aantoont dat de bewoners welgesteld waren. Blijkt dit ook uit de opgraving? Geldt dit in gelijke mate voor iedere bewoningsfase? 23. In het vooronderzoek wordt een mogelijke relatie met Huis Medel geopperd. In hoeverre kan een relatie met Huis Medel worden gelegd? Zo ja, waaruit bestaat deze relatie? 24. In het vooronderzoek wordt gesteld dat een vroegere houtbouwfase op de pol niet kan worden uitgesloten. Is er sprake van een (vroegere) houtbouwfase? Wat is de datering? Wat was de omvang van de houtbouwfase? Hoe stak deze constructief in elkaar? Welke houtsoort is gebruikt? Is gebruik gemaakt van lokale bomen/boomsoorten? 25. Welke materiaalcategorieën zijn aanwezig, wat is de datering en hoe is de conserveringstoestand? Welke uitspraken kunnen gedaan worden over de vondstspreiding? 26. Hoe verhoudt de pol zich tot haar directe omgeving? 27. Is er sprake van oudere bewoning binnen de vindplaats (bv Romeins)? 28. In welke mate is het onderzoeksgebied aangetast door recente verstoringen? Verklaar. 29. Is het perceleringssysteem afwijkend van het huidige? 30. Zijn sporen van oogstopslagplaatsen (hooibergen/kringgreppels en resten van bijgebouwen aanwezig? 31. Op wat voor wijze vormt het archeologisch erfgoed een aanvulling op de historische bronnen? Is de koppeling te maken met historische bronnen? algemeen 32. Kan op basis van de opgraving van de twee vindplaatsen verfijning worden aangebracht in de kennis die wij bezitten over grafvelden en pollen in het rivierengebied? 33. Leidt het onderzoek naar de vindplaatsen tot concrete onderzoeksvragen voor toekomstig onderzoek? Zo ja, welke? 34. Wat is de relatie tussen de aangetroffen resten, de vastgestelde stratigrafie, de bodemgesteldheid en het landschap (geomorfologie en reliëf)? Wat is de geologische context van de aangetroffen archeologische resten? 35. Bestaat er een relatie tussen verschillende vondstconcentraties (vindplaatsen uit verschillende perioden of gelijktijdig gebruik / ensemblewaarde), zowel op de onderzoekslocatie als in de omgeving? Het al dan niet kunnen beantwoorden van de onderzoeksvragen dient voldoende onderbouwd te zijn. Een ja/nee antwoord volstaat nimmer.
12
4
onderzoeksstrategie
Tijdens het veldwerk zijn er zestien werkputten aangelegd met een totaaloppervlak van 6.594 m2 (fig. 4.1). Uitgesplitst per vindplaats is dat 3.207 m2 op vindplaats 1 en 3.387 m2 op vindplaats 2. Binnen dit oppervlak zijn, voor zover nodig, tot vier vlakken aangelegd. Vlakken 3 en 4 werden alleen aangelegd op vindplaats 2, de woonheuvel. De werkputten zijn afwisselend op beide vindplaatsen aangelegd. In de werkputnummering is geen onderscheid gemaakt tussen de vindplaatsen, de nummers geven de volgorde van aanleg weer.
4.1
vindplaats 1, het grafveld
4.1.1
de ligging van de werkputten
Men is het onderzoek begonnen met de aanleg van werkput 1 op vindplaats 1, het grafveld. De reden om de eerste werkput op vindplaats 1 aan te leggen is dat het onderzoeken van een graf over het algemeen meer tijd kost dan het onderzoeken van een regulier archeologisch spoor. Daarnaast zijn graven notoir gevoelig voor vandalisme. Op basis van het vooronderzoek kon de begrenzing van het grafveld niet bepaald worden. Het uitgangspunt voor de ligging van werkput 1 was het centrale punt op een as die getrokken is tussen de ligging van de twee graven die tijdens het proefsleuvenonderzoek zijn aangetroffen. Rondom dit punt is een werkput van 625 vierkante meter, oftewel 25 bij 25 m, getrokken gericht op de ligging van de proefsleuven. Deze werkput is vervolgens vergroot met het cumulatieve aantal vierkante meters die reeds onderzocht waren tijdens het vooronderzoek en binnen de werkput vielen. Hier was verder onderzoek immers niet noodzakelijk. Het resultaat was een vierkante werkput met ca. 625 m2 nog niet eerder onderzocht oppervlak. Deze werkput bleek aan te sluiten op werkputten 28 en 34 uit het proefsleuvenonderzoek. Deze ligging van de werkput bood statistisch gezien de grootste kans op het aantreffen van nieuwe graven. Verdere uitbreiding van het definitieve archeologisch onderzoek zou in overleg met het bevoegd gezag en de opdrachtgever na de aanleg steeds opnieuw bepaald worden waarbij het uitgangspunt was dat er een oppervlak van 2500 m2 onderzocht zou worden en de verwachting van het totaal aantal nog aan te treffen graven tussen de vijf en de tien lag. Bij het aanleggen van vlak 1 van werkput 1 werden ten oosten van graf 2 vier verspreid liggende graven aangetroffen. Naderhand is de werkput 15 m in noordoostelijke richting uitgebreid om in die richting de begrenzing van het grafveld op te zoeken. Hierbij werd slechts één extra graf aangetroffen. De vooraf vastgestelde bufferzone was hiermee bereikt en het onderzoek hoefde niet in deze richting uitgebreid te worden. 7 Op basis van de boringen uit het aanvullende booronderzoek is oorspronkelijk de conclusie getrokken dat in grote delen van het ontwikkelingsgebied minimaal twee sporenniveaus verwacht konden worden.8 Tijdens het proefsleuvenonderzoek zijn dan ook in de werkputten die binnen die
7
Schuuring 2013, 18.
8
Verhelst/Willemse 2011, 13.
13
Fig. 4.1. Tiel-Medel 1A. De ligging van de werkputten. Schaal 1:1.250.
14
delen vielen twee vlakken aangelegd.9 In tegenstelling tot de verwachting werd er binnen deze delen slechts één sporenniveau aangetroffen die dicht onder de huidige bouwvoor ligt. Graf 1 werd echter afgedekt door een grijze bufferlaag terwijl graf 2 direct onder de bouwvoor werd aangetroffen.10 In het PvE is dan ook de eis opgenomen op vindplaats 1 een controlevlak aan te leggen.11 Op deze manier kan het missen van graven of randstructuren voorkomen worden. Bij het aanleggen van dit controlevlak in werkput 1 werden er tussen de reeds aangetroffen graven zes verdere graven aangetroffen. Deze graven moeten zijn ingegraven in de natuurlijke laag die op het eerste vlakniveau is waargenomen (zie paragraaf 5.3.1), ze waren echter op dit niveau niet zichtbaar. De aangetroffen graven lagen min of meer centraal langs de zuidoostelijke putwand. Aan de drie andere zijden was de vooraf bepaalde bufferzone wel bereikt. Werkput 5 is langs de zuidoostelijke zijde van werkput 1 aangelegd om hier een nieuwe buffer te creëren. Werkput 5 leverde geen nieuwe graven op. Bij de aanleg werden er echter handgevormde scherven en scherven van Romeins importaardewerk gevonden en werd losse crematieresten waargenomen. De mogelijkheid bestond dat dit vondstmateriaal afkomstig is uit verstoorde graven. Om deze reden is in overleg met het bevoegd gezag en de opdrachtgever besloten het onderzoek verder richting het zuidoosten uit te breiden. Op het eerste vlak van deze nieuwe werkput, werkput 6, werden vier graven en twee plekken met crematieresten die de plaats van verstoorde graven aangaven gevonden. In eerste instantie lag de noordwestelijke grens van werkput 6 ter hoogte van die van werkput 5. Aangezien de aangetroffen graven en grafrestanten tegen deze putgrens aanlagen is de werkput in noordwestelijke richting uitgebreid. In de uitbreiding werden geen graven aangetroffen. Het was duidelijk dat er richting het zuidoosten een nieuwe bufferzone aangelegd moest worden. Direct ten zuidoosten van werkput 6 was tijdens het vooronderzoek echter een proefsleuf aangelegd. Om deze reden is de volgende put op vindplaats 1, werkput 8, op een afstand van 5 m ten opzichte van werkput 6 aangelegd. In deze nieuwe put werden enkel kuilen die te maken hebben met zandwinning aangetroffen. Wel werden er bij de aanleg langs de noordwestelijke putgrens ter hoogte van de graven in werkput 6 scherven van Romeins importaardewerk gevonden. Tussen werkputten 6 en 8 is vervolgens ter hoogte van de aanlegvondsten en de al dan niet verstoorde graven werkput 13 aangelegd. Aan weerskanten van de voormalige proefsleuf werden ernstig verstoorde graven aangetroffen. Aansluitend is aan de noordzijde van het grafveld werkput 14 Hoewel niet met zekerheid gesteld kan worden dat de begrenzing van het grafveld bereikt was lieten de resultaten uit de laatste twee werkputten zien dat verder onderzoek weinig zin had. Het grafveld kent dusdanige verstoringen dat de begrenzing niet meer met zekerheid vast te stellen is. In overleg met het bevoegd gezag en de opdrachtgever is besloten het onderzoek op vindplaats 1 te staken.
4.1.2
de veldwerkmethode
De werkputten zijn aangelegd met behulp van een graafmachine met een gladde bak. De aanleg geschiedde onder toezicht van een senior KNA-archeoloog. Na iedere haal van de graafbak is de ondergrond afgezocht met een metaaldetector, hierbij is het op het oog zichtbare, niet-metalen vondstmateriaal verzameld.12 Romeins aardewerk evenals glas- en metaalvondsten zijn driedimensionaal ingemeten om een eventuele relatie met de onderliggende graven vast te kunnen stellen.
9
Van der Linde 2012, 15.
10
Van der Linde 2012, 38-41.
11
Schuuring 2013, 18.
12
Er is gebruik gemaakt van een Tesoro Lobo.
15
Het eerste vlak is aangelegd op het eerste sporenniveau. Als een graf al op een hoger niveau herkend werd aan bijvoorbeeld een concentratie verbrand bot en/of schervenmateriaal is ter plaatse niet verder verdiept en is het graf als een eiland in het vlak blijven staan. De aangetroffen sporen zijn ingemeten met behulp van een GPS-apparaat of een Robotic Total Station.13 Aangezien van elk ingemeten punt op het vlak de hoogteligging wordt geregistreerd is er slechts op plaatsen met een lage spoordichtheid de vlakhoogte gedocumenteerd. Hierbij is in alle gevallen de minimaal vereiste dekkingsgraad van één meting per 25 vierkante meter bereikt.14 Alle sporen hebben een individueel spoornummer gekregen en zijn ingevuld in een sporenlijst. De hoogte van het spoor ten opzichte van het NAP is door het inmeten van het spoornummer verkregen. Op de sporenlijst wordt de spoordefinitie, de kleur van het spoor, het aantal lagen, het tekeningnummer van de coupe, de diepte en eventuele vondstnummers bijgehouden. In principe zijn alle coupes van sporen getekend, tenzij het zeer ondiepe sporen betrof. Nadat het vlak is aangelegd, ingemeten, beschreven en gefotografeerd zijn de graven onderzocht conform de methode Hiddink.15 Deze methode is al uitgebreid gepubliceerd en zal hier enkel kort omschreven worden.16 Aan weerszijden het graf worden meetpennen uitgezet die driedimensionaal worden ingemeten. Na het handmatig opschaven van het spoor wordt een detailfoto genomen en een vlaktekening op schaal 1:10 vervaardigd. Het graf wordt gecoupeerd waarbij eventueel aanwezige bijgiften of crematierestendepots worden vrijgelegd. Tijdens het couperen worden de vullingen in hun geheel geborgen om later gezeefd te worden. De coupe wordt vervolgens getekend op schaal 1:10. De aanwezige elementen en de vullingen worden tot slot in het geheel geborgen en naderhand gezeefd over een maaswijdte van 2.5 mm. De overige sporen zijn op de gebruikelijke wijze onderzocht. Vervolgens is er een controlevlak aangelegd op een dieper niveau. Dat dit noodzakelijk was bleek direct al op het tweede vlak van werkput 1. Op dit vlak werden zes graven aangetroffen die niet zichtbaar waren op het eerste vlak. Na afloop van het onderzoek zijn de werkputten machinaal gedicht.
4.2
vindplaats 2, de woonterp
4.2.1
de ligging van de werkputten
Er is begonnen met de aanleg van werkput 2, een smalle werkput die haaks staat op de lengterichting van de begrenzing zoals waargenomen tijdens het proefsleuvenonderzoek. De werkput loopt in westelijke richting door tot in de begrenzing die verondersteld werd op basis van de gegevens uit het aanvullende booronderzoek. Het doel van deze werkput was inzicht te verkrijgen in de opbouw van de woonterp. Langs de noordelijke zijde is het volledige putwandprofiel gedocumenteerd. Vervolgens is haaks hierop werkput 3 aangelegd. In deze werkput is het putwandprofiel aan de oostelijke zijde geheel gedocumenteerd in combinatie met het profiel van de tegenoverliggende putwand in werkput 10 en het profiel van werkput 2 is hiermee een kruislinks profiel over de gehele woonterp verkregen. De oorspronkelijke strategie voor de overige werkputten bestond uit het om en om aanleggen van 10 m brede putten. Deze opgravingsmethode is door VUhbs, destijds ACVU-HBS ontwikkeld bij het onderzoek Tiel-Passewaaij en later verfijnd tijdens het onderzoek in Geldermalsen-Hondsgemet. Oorspronkelijk is deze methode gericht op onderzoek naar restgeulen, ze is echter breder toepasbaar zoals bij onderzoek naar woonterpen. Door de werkputten om en om aan te leggen en daarbij de 13
Er is gebruik gemaakt van een Sokkia GRX-1 en een Sokkia SRX-5 in combinatie met een RC-PR4 Control Unitr.
14
CCvD 2010, Protocol 4004 Specificatie OS6.
15
Hiddink 2003b, 97-104.
16
Zie o.a. Hiddink 2003b, 97-104; Hiddink 2006, 8; Hiddink/De Boer 2011, 80-82; Wesdorp 2012, 12-13.
16
wandprofielen te documenteren kan het overzicht in complexe situaties behouden blijven. De opbouw van de woonterp bleek echter niet al te complex, bij de aanleg van werkputten 10 en 11 is dan ook van deze methode afgeweken. Tijdens het veldwerk is aan het bevoegd gezag verzocht een wijziging in het PvE goed te keuren met betrekking tot het puttenplan op de woonterp en een uitbreiding van de putten in het grafveld.17 Dit plan hield in dat er verschillende putten van het oorspronkelijke puttenplan voor vindplaats 2 kwamen te vervallen en dat de hierbij 'vrijgekomen' meters ingezet konden worden bij het onderzoek naar het grafveld op vindplaats 1. De reden hiervoor was dat één van de belangrijkste onderzoeksdoelen, i.e. het onderzoek naar de genese van de woonterp, bereikt was met de tot dan toe aangelegde putten en dat verder onderzoek van de vindplaats geen wezenlijke bijdrage zou leveren aan de kennis over de geschiedenis van de woonterp. Als gevolg van dit voorstel en de goedkeuring ervan zijn de werkputten 7 en 9 ingekort. Een laatste wijziging ten opzichte van het vooraf opgestelde puttenplan wordt gevormd door werkput 16. Deze put is aangelegd naar aanleiding van de vondst van een laat-Romeinse fibula in een oude akkerlaag die onder de woonterp doorliep. Hierbij werden echter geen verdere vondsten of sporen uit de laat-Romeinse tijd aangetroffen.
4.2.2
de veldwerkmethode
Ook op vindplaats 2 zijn de werkputten aangelegd met behulp van een graafmachine met een gladde bak onder toezicht van een senior KNA-archeoloog. De metaalvondsten zijn driedimensionaal ingemeten. Het overige vondstmateriaal is in het geval van grotere spoor- en laagvullingen verzameld in vakken van 2 bij 2 m. Het eerste vlak is aangelegd op het eerste sporenniveau. Gaandeweg het onderzoek werd er meer grip verkregen op de opbouw van de woonterp en zijn de eerste vlakken dieper aangelegd. Zichtbare sporen zijn in dat geval tijdens de aanleg ingemeten en beschreven. De metingen zijn gedaan met behulp van een GPS-apparaat of een Robotic Total Station.18 Aangezien van elk ingemeten punt op het vlak de hoogteligging wordt geregistreerd is er slechts op plaatsen met een lage spoordichtheid de vlakhoogte gedocumenteerd. Hierbij is in alle gevallen de minimaal vereiste dekkingsgraad van één meting per 25 vierkante meter bereikt.19 Alle sporen hebben een individueel spoornummer gekregen en zijn ingevuld in een sporenlijst. De hoogte van het spoor ten opzichte van het NAP is door het inmeten van het spoornummer verkregen. Op de sporenlijst wordt de spoordefinitie, de kleur van het spoor, het aantal lagen, het tekeningnummer van de coupe, de diepte en eventuele vondstnummers bijgehouden. In principe zijn alle coupes van sporen getekend, tenzij het zeer ondiepe sporen betrof. Tekeningen van sporen zijn overwegend op schaal 1:20. Muurwerk is gefotografeerd en getekend op schaal 1:10. De muurresten zijn in het veld opgenomen door een bouwhistoricus, de resultaten van het bouwhistorisch onderzoek worden gepresenteerd in hoofdstuk 7. Het muurwerk is steeds bemonsterd waarbij de meest informatieve bakstenen uitgezocht zijn. Na het onderzoek van het eerste vlak is het volgende vlak aangelegd dat op dezelfde wijze behandeld is. Er zijn zoveel vlakken als nodig aangelegd. Na afloop van het onderzoek zijn de resterende stukken muurwerk gesloopt en zijn de werkputten machinaal gedicht.
17
Intern document VUhbs 2014.
18
Er is gebruik gemaakt van een Sokkia GRX-1 en een Sokkia SRX-5 in combinatie met een RC-PR4 Control Unit.
19
CCvD 2010, Protocol 4004 Specificatie OS6.
17
18
5
fysische geografie Gerard Boreel
5.1
inleiding en methode
Tijdens de opgraving op Tiel-Medel 1A is onderzoek gedaan naar de landschappelijke context van de vindplaats. Hierbij zijn ten behoeve van het fysisch geografisch onderzoek enkele profielen aangelegd (fig. 1). Alle profielen zijn met de hand opgeschaafd, ingekrast en gedocumenteerd. Hierbij zijn zowel lithologische lagen als archeologisch relevante lagen onderscheiden. Hierbij moet gedacht worden aan vegetatieniveaus, vondstlagen, cultuurlagen en eventuele sporen. Alle lagen zijn bemonsterd en beschreven op textuur, kleur, het gehalte organische stof, andere lithologische en bodemkundige verschijnselen en eventuele insluitsels van natuurlijke of archeologische aard.20 Naast de profielen zijn tijdens de opgraving fysisch geografische waarnemingen verricht door bijvoorbeeld te ondersteunen bij de vlakaanleg of door enkele diepe kijkgaten met de hand of de machine te graven. Binnen het plangebied en in de directe omgeving zijn eerder al archeologische boringen verricht en proefsleuven aangelegd. Als achtergrond zal in de volgende paragraaf eerst een beknopte schets worden gegeven van de resultaten van dit vooronderzoek. In paragraaf 5.3 zullen de resultaten van dit onderzoek worden gepresenteerd en vergeleken met die van de vooronderzoeken. In paragraaf 5.4 zal antwoord gegeven worden op de gestelde vragen.
5.2
achtergrond
Het eerste onderzoek dat plaatsvond in het plangebied Tiel-Medel 1A is in 2007 uitgevoerd door het ARC in de vorm van een bureauonderzoek en een karterend booronderzoek.21 Het beeld dat uit dit onderzoek naar voren komt vormt eigenlijk een bevestiging van de reeds bestaande aardkundige kaarten. Het plangebied bevindt zich op de meandergordel van Echteld (actief van 830 voor Chr. tot 121 na Chr.) en bestaat voor het grootste deel uit kleiige tot zandige oeverafzettingen over beddingzand. In het oostelijk deel van het terrein bevindt het beddingzand zich direct onder de bouwvoor en leek het profiel te zijn afgetopt door bijvoorbeeld egalisatie of ploegen. Langs de westelijke begrenzing van het plangebied werd de restgeul aangeboord die in verschillende kaarten te herkennen is. Op basis van de 41 boringen die zijn gezet tijdens het tweede booronderzoek door RAAP konden twee profielen worden vervaardigd, haaks op elkaar en haaks op de bekende paleogeografische landschapselementen.22 De aanvullende boringen maakten het mogelijk de ARC-boringen opnieuw te interpreteren en een geomorfogenetische kaart te vervaardigen voor het plangebied. Ook hierin wordt ter plaatse van de westelijke begrenzing - de Ooijse Wetering - een restgeul gekarteerd. In de zuidoostelijke hoek van het plangebied bevindt zich een zandopduiking, die als pleistoceen terrasrest wordt geïnterpreteerd. Dit pleistocene terras zou de zandbron geweest zijn, die de ruime noordelijke meanderbocht ten noorden van het plangebied mogelijk maakte. De opduiking van het zand duikt in noordelijke en westelijke richting scherp weg, wat zou duiden op erosie. Deze erosie wordt in verband gebracht met een crevassegeultje dat van zuidwest naar noordoost door het plangebied loopt. Het fossiele landschap van beddingafzettingen, terrasresten en restgeulen wordt afgedekt door
20
Beschreven is volgens de Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode (ASB, Bosch 2007), dat gebaseerd is op de
NEN5104 (Nederlands Normalisatie Instituut 1989). 21
Wullink 2007.
22
Verhelst/Willemse 2011.
19
oeverafzettingen van de Waal, waarin zich een bodem heeft ontwikkeld. In deze bodem zouden archeologische indicatoren zijn aangetroffen.
Fig. 5.1. Tiel-Medel 1A. Overzicht van de aangelegde werkputten en profielen, geprojecteerd op de geomorfogenetische kaart vaan RAAP (Verhelst/Willemse 2011). Schaal 1:2.000. A crevassegeul; B pleistocene terrasrest? C rivierrestgeul; D kronkelwaard (oever-op-bedding); E verspoelde flank terrasrest (oever-op-zand); F profiel.
Naar aanleiding van het aanvullend booronderzoek is in 2012 door ARCHOL een proefsleuvenonderzoek uitgevoerd.23 In dit onderzoek wordt ook een samenvatting gegeven van bekende gegevens en resultaten van vooronderzoeken. Heunks geeft in deze studie aan dat de restgeul
23
Van der Linde 2012.
20
ter plaatse van de Ooijse Wetering in verschillende onderzoeken is herkend.24 De vulling van deze restgeul wordt gekenmerkt door een slappe, gelaagde vulling met grindhoudend zand binnen 3,0 m mv. Ter plaatse van vindplaats 4, direct aan de overkant van de Ooijse Wetering, werd een vondstlaag met Romeins materiaal op een diepte van 70-100 cm -mv aangeboord in dezelfde restgeul. Mede op basis van andere Romeinse en middeleeuwse vindplaatsen wordt verondersteld dat de restgeul in de Romeinse tijd nog watervoerend moet zijn geweest. Ten westen van de Ooijse Wetering werd tijdens een booronderzoek een landschap van kronkelwaardruggen en restgeulen aangetroffen. De geulen worden geïnterpreteerd als onderdeel van een oudere fase van Echteld en zijn opgevuld met compacte kleien, die dieper dan 3,0 m -mv overgaan in beddingzand. Met betrekking tot het pleistocene terrasrest in het zuidoostelijke deel van het plangebied wordt geconcludeerd dat dit zeer onwaarschijnlijk is op basis van de hoogteligging en de fijnzandigheid. Bovendien is het pakket kalkrijk en vertoont het een scheefgestelde fluviatiel gelaagdheid. De zandopduiking wordt geïnterpreteerd als kronkelwaardrug. De verdere landschapsanalyse van RAAP wordt daarmee minder aannemelijk. De door RAAP gekarteerde crevassegeul wordt bovendien geïnterpreteerd als kronkelwaardgeul die mogelijk als overloopgeul heeft gefunctioneerd. De laagte van deze kronkelwaard/crevassegeul wordt afgedekt door een dun pakket kleiige afzettingen met een aflopend verloop. In de top van dit pakket is in de laagste delen van het landschap een iets donkerder gekleurde laklaag waargenomen. De datering ervan is echter onduidelijk gebleven. In de top van dit kleipakket zijn enkele smalle ondiepe insnijdingen gekarteerd die worden geassocieerd met overstromingen vanuit de Waal.
5.3
resultaten
Tijdens de definitieve opgraving op Tiel-Medel 1A is gericht onderzoek verricht aan het vindplaats 1 (het grafveld) en vindplaats 2 (de woonterp) (fig. 5.1). Dit betekent dat fysisch geografisch slechts waarnemingen konden worden gedaan aan de zandopduiking in het zuidoostelijke deel van het plangebied en aan de wat dieper gelegen kronkelwaardafzettingen langs de noordgrens.
5.3.1
vindplaats 1 ⁽grafveld⁾
Kronkelwaardrug De belangrijkste waarneming ter plaatse van vindplaats 1 is dat de zandopduiking inderdaad als kronkelwaardrug kan worden geïnterpreteerd. Het fijne tot soms matig grove zand is te fijn om als pleistoceen terrasrest te interpreteren. Bovendien bevindt het zand zich veel te hoog (ca. 5,0 m NAP), zoals ook RAAP al stelde.25 Het zand wordt afgewisseld door enkele kleilagen, die tot een diepte van ca. 2,5 m -mv zijn waargenomen, wat duidt op een fluviatiele genese. Opvallend blijft wel de sterke verbruining in de top van het zand (fig. 5.2). Dit is een verschijnsel dat vooral in mineralogisch rijke zanden optreedt, als gevolg van interne verwering. Bij dit soort zanden moet vooral gedacht worden aan pleistocene afzettingen, zoals de rivierterrassen en rivierduinen in het oostelijk rivierengebied. De holocene rivierzanden zijn over het algemeen armer en vertonen daarom nauwelijks verbruining. Mogelijk heeft de rivier een rivierduin aangesneden en vormde dit de bron van het zand, waaruit de kronkelwaard is opgebouwd. Vermenging met kalkrijk 'eigen' sediment kan verder verklaren, waarom de zanden op sommige plaatsen kalkhoudend zijn.
24
idem., 20.
25
Verhelst/Willemse 2011.
21
Fig. 5.2. Tiel-Medel 1A. Voorbeeld van sterke verbruining van het beddingzand onder de donkerder gekleurde kleiige lagen van crevasses en oeverafzettingen.
Reliëf Ter plaatse van vindplaats 1 is het oorspronkelijke reliëf afgevlakt als gevolg van egalisatie en agrarische bewerking. De mate waarin dit heeft plaatsgevonden lijkt echter beperkt te zijn. Feit is dat in een deel van het opgegraven oppervlak het beddingzand direct onder de huidige bouwvoor dagzoomt (fig. 5.3, legenda-eenheid A). Toch lijkt ook hier de mate van afvlakking of erosie mee te vallen. Ten eerste zijn namelijk ook hier nog graven herkend (bijv. graf 1006). Ten tweede is niet zozeer sprake van oorspronkelijk hoger gelegen zandkopjes, maar eerder van niet door de crevasses (fig. 5.3, legendaeenheid D, E en F) geërodeerde delen van de kronkelwaard. De kronkelwaard met de crevasses zijn oorspronkelijk afgedekt door een dunne laag oeverafzettingen en deze zijn opgenomen in de huidige bouwvoor. Veel graven zijn dan ook aangeploegd - zeker in het oostelijke cluster - en ondanks dat het lijkt alsof de meeste graven zich in de lagere delen van het landschap bevinden zal het spreidingsbeeld van de graven weinig zijn aangetast door afvlakking of ploegen.
Stratigrafie Het beddingzand zoals dat hierboven al werd beschreven vormt de basis van de ondiepe ondergrond. Vanuit de kronkelwaardgeul noordelijk van de zandopduiking, waarop het grafveld ligt, heeft erosie plaatsgevonden van de top van het zand. Langs de uiterste noordgrens van werkput 1 is een opgevulde depressie waargenomen, die als gevolg daarvan is ontstaan (fig. 5.3). De erosie is slechts te herkennen door de discordantie die de vulling vormt met de eronder gelegen, scheefgestelde beddingzanden. De depressie is gevuld met sterk tot uiterst siltige kleien, waarin zich een donker blauwgrijze laklaag heeft gevormd. Dit niveau lijkt overeen te komen met de door ARCHOL aangetroffen laklaag, bovenin de
22
Fig. 5.3. Tiel-Medel 1A. Impressie van de kleiige vulling van de oudste crevasse met laklaag (B en C in figuur 3).
vullingen van de kronkelwaardgeul.26 ARCHOL dateert deze laag op basis van het uiterlijk ervan in de periode Late IJzertijd-Romeinse tijd. Vastgesteld in werkput 1 is echter dat de laklaag wordt oversneden door een zwak tot matig siltige zandlaag, met een lichtbruin tot donker grijsbruin gevlekt uiterlijk en hier en daar een spikkel houtskool. Het is deze laag waarin de graven in werkput 1 zijn ingegraven, waarmee de afzetting in ieder geval voor de Romeinse tijd te dateren is. Deze vaststelling wordt bevestigd door het handgevormde aardewerk en metaal uit de periode Vroege/Midden IJzertijd, dat in de uitlopers van deze afzetting in de werkputten 5 en 6 gevonden is (zie paragrafen 8.1 en 8.5). De zandige afzetting, die als crevasse-afzetting wordt geïnterpreteerd, is in deze werkputten veel donkerder gekleurd en bevat naast het aardewerk en metaal ook meer houtskool dan in werkput 1. Het vondstmateriaal lijkt zich geconcentreerd te hebben in dit deel van de ondiepe crevasse-afzetting en moet zijn verspoeld vanuit de noordwestelijk gelegen kronkelwaardgeul, of vanuit de zuidoostelijk gelegen meanderbocht. De afzetting moet op basis van de stratigrafie en het vondstmateriaal dateren tussen de Midden IJzertijd en de Romeinse tijd. In diezelfde periode heeft opnieuw een overstroming plaatsgevonden. Ditmaal iets verder noordoostelijk, langs de noordoostelijke begrenzing van het opgegraven oppervlak (fig. 5.4). In deze afzettingen is geen vondstmateriaal gevonden, maar ze oversnijden de eerder beschreven crevasse en in de werkputten 6 en 13 zijn Romeinse graven ingegraven in de kleiige crevasse-afzetting.
26
Van der Linde 2012, 28.
23
Fig. 5.4. Tiel-Medel 1A. Geomorfogenetische interpretatie van de in vlak 1 en 2 herkende natuurlijke lagen voor vindplaats 1 (grafveld). Schaal 1:1.000. A beddingzand; B kleiige vulling crevasse; C laklaag in kleiige vulling crevasse; D zandige crevasse-afzettingen; E zandige crevasse-afzettingen met vondstmateriaal; F kleiige crevasse-afzettingen; G recente sloten; H Romeinse graven; I vulling oude proefsleuven.
24
5.3.2 vindplaats 2 ⁽de woonterp⁾ Over de woonterp zijn twee lange, haaks op elkaar staande profielen aangelegd (fig. 5.1 en bijlage 2). Een belangrijk deel van deze profielen wordt ingenomen door sporen en ophogingslagen van de woonterp. De oorspronkelijke bodemopbouw is hier dan ook slechts gedeeltelijk waar te nemen. Aan de oostkant van de woonterp bevindt het beddingzand zich op een diepte van 4,5 m NAP (bijlage 2 A). Dit niveau blijft ongeveer hetzelfde tot ca. 36 m vanaf punt A. Hier zakt het zand weg en is het niet meer waargenomen in het profiel. De laag die hier stratigrafisch boven ligt wel (S2.5). Het lijkt erop dat hier sprake is van een ondiepe brede laagte in de kronkelwaard. Deze laagte heeft ook een iets andere opvulling dan de oeverafzettingen aan de oostkant van de woonterp. Over de uiterst zandige kleien van spoor S2.5 zijn in het lagere deel licht (grijs)bruine sterk siltige kleien afgezet. In het oosten daarentegen kon in de laatste meters van het profiel een cultuurlaag worden waargenomen (S2.4). De laag is grijsbruin van kleur, bevat wat mangaan en kalkconcreties en bestaat uit uiterst siltige klei. De laag vormt duidelijk een oud (waarschijnlijk Romeins) loopvlak en is als cultuurlaag aangeduid, omdat er een Romeinse mantelspeld in is gevonden (zie paragraaf 8.5). Het bevat echter te weinig vondsten en het is niet 'vuil' genoeg om te spreken van een nederzettingsterrein. In profiel B-B' is te zien dat de top van het beddingzand in noordwestelijke richting langzaam wegzakt (bijlage 2B). Op punt B', helemaal in het zuiden van werkput 3 bevindt het zich op een hoogte van 4,7 m NAP. Ter plaatse van werkput 2 bevindt het zich op een hoogte van 4,4 - 4,5 m NAP, waarna het boven de 4,3 m NAP niet meer is waargenomen. Over het beddingzand hebben zich oeverafzettingen afgezet, in de vorm van sterk siltige kleien. In de top daarvan heeft zich een donker blauwgrijs vegetatieniveau gevormd (S3.59), dat in noordwestelijk richting langzaam wegzakt tot ca. 4,5 m NAP. Over dit niveau zijn de eerste ophogingslagen opgeworpen. De natuurlijke ondergrond kan op basis van de waarnemingen worden geïnterpreteerd als oeverafzettingen over beddingafzettingen en vertoont het reliëf van een kronkelwaard. Een relatief hoge zandopduiking bevindt zich in de zuidoostelijke hoek van vindplaats 2. Het zand wordt op de hoogste delen afgedekt door uiterst siltige kleien, die kenmerken vertonen van een 'droge' bodem. In noordwestelijke richting zakt het zand langzaam weg en gaat de 'droge' bodem over in een vegetatieniveau dat onder nattere omstandigheden is gevormd. De locatie van de woonterp lijkt geen verband te hebben met de natuurlijke ondergrond.
5.4
conclusie
Tijdens de opgraving op Tiel-Medel 1A is onderzoek gedaan naar de landschappelijke context van de vindplaats. Hieruit is gebleken dat het Romeinse grafveld (vindplaats 1) is gelegen op een kronkelwaardrug van de Echteldse stroomgordel. De ondergrond ter hoogte van het grafveld is door post-depositionele processen als ploegen en egaliseren zeker aangetast en het is duidelijk dat hierdoor graven beschadigd zijn en mogelijk zelf geheel verdwenen. Anderzijds zijn er aanwijzingen dat deze schade als gevolg van post-depositionele processen beperkt is. Zo zijn bijvoorbeeld graven gevonden in het dagzomende beddingzand en zijn de crevasseafzettingen waar de graven zijn ingegraven te ongestoord te volgen. Hoewel dus rekening gehouden moet worden met ploegschade en (beperkt) verminderde gaafheid zal het spreidingsbeeld het oorspronkelijke grafveld voldoende representeren. De woonterp bevindt zich op een kronkelwaard met daarin een flauw reliëf. Het beddingzand duikt langzaam weg in noordwestelijke richting, terwijl de oeverafzettingen hier overheen zwaarder worden naar beneden toe. In de top van deze uiterst tot sterk siltige kleien heeft zich een vegetatieniveau gevormd. Op het hoogste deel van het oude reliëf is in dit niveau een Romeinse mantelspeld gevonden. De verstoringen en ophogingslagen van de woonterp reiken in heel de vinplaats tot in dit vegetatieniveau.
25
6
sporen, structuren en fasering
6.1
het grafveld Johan van Kampen/Jan van Renswoude
6.1.1
inleiding
Tijdens het vooronderzoek zijn op vindplaats 1 twee graven met menselijke crematieresten aangetroffen. De graven lagen 13 m uit elkaar en zijn op basis van de hierin aangetroffen vondsten gedateerd in de midden-Romeinse tijd, vanaf ca. 150-200 na Chr.27 De graven bestonden uit kleine grafkuilen waarin zowel crematieresten als brandstapelresten zijn aangetroffen. Bij geen van beide graven is een grafgreppel aangetroffen. De twee graven maken vrijwel zeker deel uit van een groter grafveld, maar vanwege het ontbreken van duidelijke grafstructuren of andere aanwijzingen was het niet mogelijk om het grafveld te begrenzen tijdens het vooronderzoek.28 Wel spreekt men het vermoeden uit dat het hier gaat om een betrekkelijk klein grafveld aangezien vondstmeldingen van amateurs ontbreken.29 In het geval van een kerngrafveld zou dit zeker bekend zijn geweest bij de lokale amateurarcheologen. De opgraving had tot doel het begrenzen en het verder karakteriseren van het grafveld. Hiertoe is in een zone rond de graven uit het vooronderzoek gericht gezocht naar graven. De gehanteerde werkwijze is beschreven in paragraaf 4.1. De graven lagen verspreid over een zone van ongeveer 50 bij 20 m. Vermoed wordt dat de begrenzing van het grafveld is bereikt. Echter zekerheid hierover is door het ontbreken van een omringende structuur niet volledig te garanderen. Uiteindelijk zijn er twintig sporen als graf aangemerkt. Dit is met inbegrip van de graven uit het vooronderzoek (graf 1 en 2). Deze graven maken onderdeel uit van hetzelfde grafveld en kunnen derhalve niet ontbreken in de analyse. Wel is het zo dat de sporen van graf 1 door ons als twee individuele graven zijn geïnterpreteerd op grond van het gegeven dat er twee individuen zijn vertegenwoordigd in de kuilen.30 In het rapport van het vooronderzoek wordt de conservering van de graven omschreven als goed. Men gaat er echter vanuit dat een deel van de graven ook ernstig verstoord zal zijn als gevolg van het graven van de zandwinningskuilen en door agrarische activiteiten.31 De resultaten van de opgraving bevestigen dit beeld. In figuur 6.1 zijn de aangetroffen sporen en graven weergegeven. Hierin zijn twee clusters zichtbaar. De graven in het noordwestelijke cluster waren over het algemeen goed geconserveerd. Wel vormde de genoemde verbruining een belemmerende factor bij het herkennen van de graven, waardoor sommige graven pas zijn gezien op een dieper niveau. Daarbij was graf 7 deels verstoord en mogelijk deels verspoeld door de aanleg en het gebruik van een recente sloot die 'over' het graf lag. De conserveringstoestand van de graven in het zuidelijke cluster was beduidend slechter. De meeste graven in dit deel waren aangeploegd waardoor een deel van de grafinhoud was verstoord of verplaatst. Ook hier speelde de verbruining een rol in de zichtbaarheid van de sporen. In de volgende paragrafen worden de verschillende onderdelen van het grafveld besproken (6.1.2 graven, 6.1.3 grafstructuren, 6.1.4 overige sporen) waarna wordt ingegaan op het grafveld als geheel (6.1.5 datering en fasering van het grafveld) Tot slot (6.1.6 interpretatie van het grafveld) zal het grafveld worden geïnterpreteerd en worden vergeleken met andere grafvelden in de regio. Onder de regio wordt in dit geval archeoregio 13, zoals deze staat omschreven in de Nationale 27
Van der Linde 2012, 38-40.
28
Van der Linde 2012, 41-42.
29
Idem.
30
Lemmers 2012, 54-55.
31
Idem.
26
Onderzoeksagenda Archeologie, verstaan.32 Daarnaast zal in een enkel geval een parallel worden getrokken met grafvelden in het zuidelijke zandgronden gebied, zoals het grafveld van Maasbree.33 Het vondstmateriaal en de menselijke resten uit de graven van Medel 1 worden behandeld in de catalogus (hoofdstuk 11) en in de betreffende deelhoofdstukken.
Figuur 6.1. Tiel-Medel 1A. Allesporenkaart van het grafveld op vindplaats 1. A wel/niet opgegraven; B omtrek van de werkputten uit het vooronderzoek; C graven uit de Romeinse tijd met grafnummer; D overige sporen; E recente kuilen; F recente sloten; G natuurlijke laagscheidingen. 6.1.2
de graven
Voor de indeling van de graven wordt de typologie zoals Hiddink deze in 2003 heeft gepubliceerd, gevolgd. In deze onderverdeling zijn de verschillende graftypen van Zuid-Nederland ondergebracht.34 Deze is ook grotendeels toepasbaar op de graftypen uit het rivierengebied. In de loop der jaren is de typologie dan ook de meest gebruikte als het gaat om het beschrijven van bijzettingen in crematiegraven. Deze typologie heeft uitsluitend betrekking op de wijze waarop de crematieresten zijn bijgezet en laat de aan- of afwezigheid van bijgiften buiten beschouwing. De door Hiddink onderscheidde typen bestaan uit vier hoofdvormen:35 Type A: Graven met een schoon crematierestendepot. Hierbij heeft men zorgvuldig het verbrande bot uit de resten van de brandstapel verzameld. Vervolgens zijn deze resten al dan niet verpakt in een doek of container in de grafkuil geplaatst, waarna de kuil is gedicht met schone grond. 32
www.NOaA.nl
33
Van Renswoude/Schurmans 2011.
34
Hiddink 2003, 23.
35
Naar Hiddink 2003, 23, 120.
27
Type B: Graven met zowel een crematierestendepot als verbrandingsresten. Hierbij heeft men dezelfde methode gehanteerd als bij type A als het gaat om de verzameling van het verbrande bot, maar is de kuil (mede) opgevuld met resten van het brandvlak. De inhoud van de grafkuil bevat dus naast een depot verbrand bot en zand ook verbrande fragmenten van bijgiften en (veel) houtskool. Type C: Het Brandgrubengrab. Graven waarbij de grafkuil in een keer is opgevuld met de verbrandingsresten, zonder dat hieruit de crematieresten werden verzameld. In sommige gevallen is het niet zeker dat het bij sporen waarbij de vulling bestaat uit houtskool en verbrand bot ook daadwerkelijk om graven handelt. Alleen bij een redelijke hoeveelheid verbrand menselijk bot kan men spreken van een graf. In dat geval spreekt Hiddink van een type C1. De overige kuilen met verbrandingsresten worden geschaard onder het type C2. Type D: Graven waarvan het onzeker is dat het ooit een graf is geweest. Het gaat hierbij dan vooral om (ondiepe) kuiltjes met houtskool en crematieresten waarvan niet kan worden vastgesteld of het om restanten van graven het type B of C gaat. In het geval van het grafveld van vindplaats 1 is het bij sommige sporen lastig gebleken om te bepalen of het om een graf gaat of om een depositie. In het veld heeft in eerste instantie al een selectie plaatsgevonden, waarbij de sporen die zeker geen graf waren, uiteindelijk ook niet als graf zijn geadministreerd. Van sommige sporen was het in het veld niet zeker of het om graven ging of niet. Ze bevatten bijvoorbeeld wel 'typische' grafvondsten als verbrand aardewerk of ander materiaal dat van de brandstapel afkomstig was, maar crematieresten zijn tijdens het documenteren niet waargenomen. Deze sporen zijn wel als graf geadministreerd en hebben derhalve ook een individueel grafnummer gekregen. Tijdens het zeven van de inhoud van de kuilen bleek dat deze sporen echter geen of een minuscule hoeveelheid crematie bevatten (tabel 6.1). grafnummer
crematiegewicht (g)
1.1 1.2 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
135 1 112 11 1221 523 372 628 1 1 45 0 0 4 254 10 9 1 9 28
Tabel 6.1. Tiel-Medel 1A. Overzicht van het crematiegewicht per graf.
28
Aangezien we over weinig informatie over het uiterlijk van het grafveld beschikken blijft het lastig om de juiste interpretatie aan de sporen te geven. Voor de graven in Medel is in principe de regel aangehouden dat wanneer het spoor goed zichtbaar is en er sprake is van verbrand menselijk bot in de inhoud er gesproken wordt van een graf. Dit impliceert dat de sporen met grafnummer 11 en 12 niet meer als graf kunnen worden beschouwd aangezien hierin geen verbrand menselijk bot is aangetroffen. Graf 12 lijkt echter te zijn opgevuld met verbrandingsresten en valt daarmee, volgens de typologie van Hiddink, onder het type C2. In het geval van graf 11 zijn dergelijke aanwijzingen niet aangetroffen. Er lijkt echter wel een relatie tussen met andere graven te bestaan waardoor dit spoor als graf is geadministreerd, en wel onder het type D. De verdeling van het aantal graven per graftype is weergegeven is in tabel 6.2. type
aantal
%
A
3
15
B
1
5
C1
5
25
C2
4
20
D
7
35
totaal
20
100.1
Tabel 6.2. Tiel-Medel 1A. Verdeling van het aantal graven per graftype.
Uit de tabel blijkt dat, hoewel met een kleine marge, de meeste graven onder het type D zijn geschaard. Graven van het type C2 maken daarbij 20 procent van het totale aantal graven uit. Voor de beide typen geldt dat het onzeker is dat het graven betreft of dat het niet mogelijk is ze onder een type A tot en met C1 te rekenen vanwege het gebrek aan hetzij voldoende botmateriaal of grafgiften. Deze onduidelijkheid komt in de meeste gevallen door de slechte conserveringsgraad. Veel graven waren aangeploegd of verstoord door andere recente activiteiten. Hierdoor is het mogelijk dat sommige graven die nu als een type C2 of D zijn aangemerkt oorspronkelijk tot een ander type hebben behoord.
6.1.3
grafstructuren
Het bijzetten van crematieresten en het dichten van de grafkuil waren doorgaans niet de laatste handelingen die werden verricht binnen het begrafenisritueel. Zo zijn Romeinse graven in het rivierengebied en Noord-Brabant in veel gevallen voorzien van een kringgreppel en werd over het graf een heuvel opgeworpen.36 Evenals het geval is bij de verschijningsvormen van de bijzettingen zijn ook bij de grafgreppels verschillen waarneembaar. Zo varieert de vorm van de greppels tussen rond, vierkant en in een enkel geval rechthoekig. Er bestaan grafvelden waar de graven uitsluitend door kringgreppels, zowel rond als rechthoekig, zijn omgeven of waar deze in het geheel ontbreken.37 Tevens is er ook een tussenvorm waarbij graven met en graven zonder kringgreppel naast elkaar voorkomen. In het rivierengebied zijn grafvelden van dit type het best vertegenwoordigd.38 36
Voorheen dacht men dat deze heuvel bestond uit grond die was vrijgekomen bij het graven van de kringgreppels die vaak
worden aangetroffen rond het graf, maar recent onderzoek door het ADC in IJsselstein heeft aannemelijk gemaakt dat dit niet altijd het geval is geweest en dat de grond voor de heuvel ook van elders aangevoerd kan zijn (Verniers 2012). 37
Hiddink 2003, 29-32.
38
Zie o.a. Aarts/Heeren 2011; Veldman/Blom 2010; Van der Feijst/Veldman 2011.
29
In het geval van Medel 1A lijkt het te gaan om een grafveld waarbij geen van de graven voorzien is geweest van een randstructuur. Dit is merkwaardig daar dit zelden is vastgesteld binnen de regio. Alleen uit Wijk bij Duurstede en Wijchen en mogelijk Tiel zijn vergelijkbare grafvelden bekend.39 Naast het markeren van de graven met greppels werden graven dikwijls voorzien van een (kleine) grafheuvel. Deze worden slechts zelden teruggevonden. Alleen in IJsselstein en in Esch waren de grafheuvels nog grotendeels fysiek aanwezig.40 Ook in Tiel-Passewaaij was in het geval van 25 graven nog sprake van een heuvelrestant variërend van 10 tot 40 cm dik.41 Meestal ontbreken dergelijke resten echter. In dat geval kan men alleen vermoeden dat een graf was afgedekt met een grafheuvel. Tijdens het veldwerk in Medel 1a zijn geen aanwijzingen aangetroffen waaruit blijkt dat de graven waren afgedekt met een grafheuvel. Wanneer deze er zijn geweest, zullen de resten hiervan volledig zijn opgenomen in de bouwvoor. Hierbij dient te worden opgemerkt dat de grafheuvels dan van een kleiner formaat zullen zijn geweest dan de heuvels zoals ze tot nu toe uit de regio bekend zijn. Graven met min of meer dezelfde datering liggen zo dicht bij elkaar dat heuvels met een diameter van meer dan 2 m als het ware over elkaar heen zouden moeten zijn aangelegd. Uitgaande van het idee dat de jongere heuvels de oudere heuvels respecteerden, zullen de eventuele heuveltjes niet groter zijn dan 2 m in diameter. Dit lijkt, gezien de afmetingen van de bekende voorbeelden, onwaarschijnlijk. Magnée-Nentjes gaat er vanuit dat graven ook gemarkeerd kunnen zijn met een zogenaamd dodenhuisje of met een houten of stenen grafmonument dat al dan niet geplaatst werd op de grafheuvel.42 Resten van dergelijke monumenten, met uitzondering van de sporen van mogelijke dodenhuisjes, zijn uit rurale contexten echter nauwelijks bekend, maar daarom niet uitgesloten. Onder meer in Maasbree zijn in het plangebied Siberië verschillende paalzettingen aangetroffen die in eerste instantie aan een spieker doen denken.43 Er is echter een duidelijke relatie tussen deze structuren en het grafveld. Zo zijn in het centrum van enkele van deze paalzettingen graven aangetroffen. In Medel zijn dergelijke structuren niet aangetroffen. De sporen die niet voor een interpretatie als graf in aanmerking komen zijn te klein in getal en liggen zodanig verspreid over de vindplaats dat hieruit geen grafmonument gereconstrueerd kan worden. Wel is het zo dat de sporen met grafnummers 3, 9, 10 en 11 een vierkante structuur lijken te vormen van ca. 2.5 bij 2.0 m (fig. 6.2). Het spoor dat is geadministreerd als graf 11 moet waarschijnlijk niet worden beschouwd als graf, vanwege het ontbreken van botmateriaal of andere indicatoren, maar in de overige drie sporen is wel wat menselijk bot aangetroffen waardoor ze als graf zijn beschouwd en daarom ook individueel zijn beschreven in de catalogus. De graven 9 en 10 zijn omschreven als een graf van het type D. In beide sporen is naast een kleine hoeveelheid menselijke crematieresten waarvan het geslacht noch de leeftijd kon worden bepaald, een deels verbrande pot aangetroffen. De combinatie van de crematieresten en het aardewerk maakt het waarschijnlijk dat deze stukken afkomstig zijn van de brandstapel die is gebruikt bij een crematie. Het voorkomen van de minuscule hoeveelheid verbrande menselijke resten is tevens een argument om het vaatwerk niet als restant van een rituele maaltijd of andere handeling te beschouwen die na de Figuur 6.2. Tiel-Medel 1A. De begrafenis heeft plaatsgevonden. Graf 3 bevatte meer verbrand configuratie van de besproken graven. menselijk bot dat afkomstig was van een kind in de leeftijd van 39
Verwers 1975; Haalebos et al. 1976; Taconis/Verhelst 1988, 29.
40
Verniers 2012; Van der Hurk 1977.
41
Aarts/Heeren 2011, 47.
42
Magnée-Nentjes 2010,17.
43
Van Renswoude/Schurmans 2011, 35-36.
30
drie tot zes jaar. Het graf is geïnterpreteerd als een graf van het type C1. Naast het verbrande bot zijn hierin ook scherven van verbrand aardewerk aangetroffen. Er is hier dus sprake van één zeker graf en drie mogelijke graven. De configuratie van de sporen is echter dusdanig opvallend dat niet kan worden uitgesloten dat de vier sporen tot één structuur hebben behoord. De datering van het in deze sporen aangetroffen aardewerk is vrij ruim, maar wijst op een datering in de tweede helft van de middenRomeinse tijd. De datering van het aardewerk kan dan ook niet bijdragen aan een uitsluitsel over een eventuele relatie tussen de sporen, waardoor deze alleen kan worden verondersteld op grond van de ruimtelijke organisatie van de sporen onderling.
6.1.4 overige sporen
Naast de graven zijn er ook enkele sporen aangetroffen waarvan niet duidelijk is of het om een graf gaat of dat ze überhaupt tot het grafveld gerekend moeten worden. Eén van deze sporen is reeds besproken en betreft graf 11. Van dit spoor wordt vermoed dat het bij een grafstructuur hoort, maar dit kan niet bewezen worden, waardoor de mogelijkheid blijft bestaan dat het een spoor is dat niets met het grafveld te maken heeft. Een tweede spoor is in het veld als graf aangemerkt, maar bevatte geen enkel fragment verbrand menselijk bot. Hier gaat het om een kuil, administratief bekend als graf 12. Dit spoor (S1.44) bevatte een grote hoeveelheid licht verbrand aardewerk bestaande uit de resten van een tweetal kruiken, vier borden, een beker en een bakje. Ook was de vulling zeer zwart, maar het zeven van de resten heeft geen houtskool opgeleverd. Hierdoor is de conclusie getrokken dat de depositie mogelijk bestaat uit brandstapelresten. Het aardewerk uit het spoor wordt rond het midden van de 3de eeuw na Chr. gedateerd. Deze datering sluit aan op de dateringen van andere graven in dit cluster en wijst dus op een zekere relatie tussen deze kuil en de overige sporen van het grafveld. In sommige publicaties wordt ook wel eens de optie van een cenotaaf geopperd voor deposities binnen een grafveld waarbij geen verbrand bot is aangetroffen.44 Deze deposities kunnen bestaan uit zowel onverbrande als verbrande stukken vaatwerk, maar ook andere objecten kunnen in het vondstenspectrum aanwezig zijn. Hierbij gaat men er dan vanuit dat het stoffelijk overschot van de overledene niet beschikbaar was voor de crematie omdat hij bijvoorbeeld elders is omgekomen en niet kon worden teruggebracht naar zijn nabestaanden. In dat geval zou men het crematieritueel dan hebben voltrokken zonder een daadwerkelijk lijk. De fysieke overblijfselen van het ritueel werden dan begraven als ware het een reguliere begrafenis. Ook uit het grafveld van Tiel-Passewaaij zijn dergelijke kuilen bekend. Aarts en Heeren beschouwen dergelijke kuilen als brandrestendepots en niet als graf.45 In Passewaaij bevatten deze kuilen geen menselijke resten, maar wel dierlijke. Daarbij was het materiaal ten tijde van de verbranding vrijwel compleet. De onderzoekers geven voor deze kuilen geen verklaring. Deze worden door hen niet beschouwd als graf, aangezien er geen kringgreppel omheen ligt. Het enige voorbeeld in Passewaaij waar dit wel het geval is wordt verklaard vanuit het idee van een cenotaaf of dat men het niet belangrijk vond om de crematie nog te verzamelen en te deponeren, maar volstond met het deponeren van wat brandstapelresten.46 Groot wijst in dezelfde publicatie op de mogelijkheid dat het hier wellicht om 'maaltijdkuilen' gaat.47 Zij baseert zich hier dan vooral op het feit dat in deze kuilen naast vaatwerk ook (veel) dierlijk bot is aangetroffen. Dit is niet het geval in graf 12, maar gezien de samenstelling van de aardewerkassemblage uit graf 12 behoort een interpretatie als restant van een dergelijke 'dodenmaaltijd' 44
Aarts/Heeren 2011, 51; Van der Feijst/Veldman 2011, 29.
45
Aarts/Heeren 2011, 48.
46
Aarts/Heeren 2011, 51.
47
Groot 2011, 99.
31
zeker tot de mogelijkheden. Het aardewerk bestaat namelijk borden, bekers, kruiken en (drink)schaaltjes. Het is duidelijk dat er meerdere interpretaties mogelijk zijn voor de achtergronden bij de kuil, graf 12. Zowel de cenotaaftheorie als een verschuiving van de prioriteiten bij een ter aardebestelling behoren tot de mogelijkheden. Echter gezien de samenstelling van de aardewerkassemblage geniet ons inziens de theorie als restant van een rituele maaltijd de voorkeur. Buiten deze twee sporen die waarschijnlijk in relatie tot het grafritueel moeten worden gezien, zijn er nog twee (paal)kuilen aangetroffen in vinplaats 1. Het betreft de sporen S1.48 en S8.2. Geen van beide sporen is te dateren aan de hand van vondstmateriaal. Gezien het ontbreken van sporen uit andere archeologische tijdvakken en het feit dat deze sporen niet tot de recente verstoringen behoren als gevolg van het graven van zandwinningskuilen of sloten is het goed mogelijk dat deze sporen uit de Romeinse tijd stammen. In dat geval zal er ook zeker een relatie hebben bestaan tussen deze sporen en het grafveld. Wat deze is geweest is niet meer vast te stellen.
6.1.5
datering en fasering van het grafveld
De datering van de graven is verricht aan de hand van het hierin aangetroffen vondstmateriaal. Helaas is er slechts een klein percentage van de graven scherp te dateren aan de hand van de daarin aanwezige vondsten. Dit blijkt uit tabel 6.2 waarin de gedateerde graven zijn weergegeven. Op basis van deze dateringen zou men een continuïteit in de sporen kunnen zien. De dateringen van het vondstmateriaal overlappen elkaar op een dusdanige wijze dat er geen sprake hoeft te zijn van enig hiaat.
grafnummer
type
datering
daterend vondstmateriaal
1 2 3 4 5 7 8 9 10 12 13 14 15 18 19
C1/C2 C1 C2 A A C1 D D D D C2 B C2 D D
200-250 175-225 150-270 100-300 0-270 200-350 70-270 150-270 150-270 225-270 0-400 -15-70 50-200 -15-70 (?) -15-70
aardewerk aardewerk aardewerk glas metaal metaal-glas aardewerk aardewerk aardewerk aardewerk aardewerk metaal aardewerk aardewerk aardewerk
Tabel 6.2. Tiel-Medel 1A. Overzicht van de gedateerde crematiegraven.
Het is echter het vermoeden dat er wel degelijk sprake is van enige discontinuïteit. Zoals eerder gezegd is er sprake van een tweetal clusters. In het meest zuidelijke cluster bevinden zich vier graven die globaal gedateerd konden worden. De meest zekere datering is verkregen uit graf 14. Dit graf dateert op basis van de vondst van twee ogenfibulae in de vroeg-Romeinse tijd. De andere drie graven, graf 15, 18 en 19, kunnen met enige voorbehoud eveneens in deze periode worden gedateerd. Deze voorbehouden komen voort uit het feit dat het vondstmateriaal zeer gefragmenteerd is en de graven zelf ook slecht geconserveerd zijn. Hierdoor is het mogelijk dat het vondstmateriaal niet uit de graven
32
komt, maar als zwerfvuil of opspit moet worden beschouwd. Het materiaal dat in deze hoek van het grafveld buiten de graven is aangetroffen heeft echter ook een overwegend vroege datering waardoor het aannemelijk is dat dit deel van het grafveld in de vroeg-Romeinse tijd zal dateren. De graven uit het andere cluster in het noordwesten van vindplaats 1, zijn weliswaar iets zekerder te dateren, maar hier is wel sprake van een ruime marge binnen de dateringen. De graven die echter vrij goed gedateerd kunnen worden stammen allemaal uit de tweede helft van de middenRomeinse tijd (150 - 270 na Chr.). De overige gedateerde graven in dit cluster hebben een datering die vrij ruim is, maar die sluit niet uit dat een datering in de tweede helft van de midden-Romeinse tijd mogelijk is. Twee sporen kunnen niet worden gedateerd aan de hand van de vondsten, omdat dateerbaar materiaal hierin niet is aangetroffen. Het betreft de graven 6 en 11. Graf 11 is reeds uitgebreid besproken in de voorgaande paragrafen. In het geval van graf 6 stammen de scherven uit de IJzertijd en dienen deze als opspit te worden beschouwd. Zoals beschreven in hoofdstuk 5 bestaat de bodem in dit deel van de vindplaats uit crevasseafzettingen waarin betrekkelijk veel materiaal uit de IJzertijd is aangetroffen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in de graven af en toe sprake is 'vervuiling' door oudere vondsten. Dit is bijvoorbeeld ook het geval bij graf 5 waarin een fragment La Tène-glas (V1.19) is aangetroffen. Wanneer we voor het noordelijke cluster graven, net als voor de graven in het zuidelijke cluster, een gelijke datering aannemen voor de ongedateerde graven in de directe omgeving van de gedateerde graven betekent dat dus dat we te maken hebben met een cluster graven uit de vroegRomeinse tijd en een cluster uit de tweede helft van de midden-Romeinse tijd. Graven uit eerste helft van de midden-Romeinse tijd ontbreken in deze reconstructie. Het is onzeker waar men in deze tussenliggende periode zijn doden heeft begraven.
6.1.6
interpretatie van het grafveld
Omvang van het grafveld Het grafveld op vindplaats 1 bestaat uit twee clusters graven die gescheiden zijn door een lege zone. Beide clusters bevinden zich op de noordelijke rand van een zandopduiking. Tijdens het veldwerk is gepoogd het grafveld te begrenzen, maar door het ontbreken van een fysieke grens als een greppel of de sporen van een aangrenzende nederzetting berust de hier geschetste omvang op een aantal beredeneerde aannames. Zo kan op grond van de landschappelijke gegevens met vrij grote zekerheid gesteld worden dat het grafveld in noordelijke en oostelijke richting niet verder doorloopt. Het zandige lichaam waarin de graven zijn ingegraven zal destijds als een lichte verhoging in het landschap aanwezig zijn geweest. Vermoedelijk heeft dit een rol gespeeld in de locatiekeuze voor het grafveld. De hogere ligging heeft tot gevolg dat het grafveld van een grotere afstand herkenbaar is in het landschap, waardoor het karakter en wellicht ook de herinneringswaarde van de plek werd onderstreept. Aan de noord en oostzijde van de vindplaats 'duikt' het landschap wat naar beneden, waardoor het onwaarschijnlijk is dat hier nog graven hebben gelegen. Aan de westzijde is de verstoring als gevolg van de zandwinning dermate groot dat hier geen graf meer verwacht dient te worden. Of ze hier gelegen hebben is onzeker, maar kan niet worden uitgesloten.48 Hoewel de concentratie van zandwinningskuilen in het zuiden niet zo dicht is als die ten westen van het grafveld lijken ook hier geen graven meer te liggen. De aangetroffen graven in het zuidelijke deel van de vindplaats waren zodanig aangetast door de agrarische werkzaamheden dat mag worden aangenomen dat, wanneer er meer graven gelegen zouden hebben, deze zeker zouden zijn aangeploegd. De fysieke resten van de graven zouden ook in dit geval zeker zijn opgemerkt en inmiddels bekend moeten zijn uit
48
Wanneer het grafveld groter zou zijn geweest is het merkwaardig dat hiervan geen vondstmeldingen bestaan in het
amateurcircuit.
33
vondstmeldingen en dergelijke. Daar dit niet het geval is kan worden verondersteld dat hier geen graven hebben gelegen.49 Op basis van de bovenstaande gegevens heeft het zuidelijke cluster graven een oppervlakte van ongeveer 250m2. Het noordelijke cluster is met een oppervlakte van ongeveer 480m2 bijna twee keer zo groot. Het formaat van de beide clusters geeft aan dat het hier gaat om een klein grafveld dat zeker niet kan worden gezien als een centraal grafveld. De doden die hier zijn begraven zullen waarschijnlijk hebben behoord tot slechts één of twee huishoudens. Wellicht betreft het hier de leden van een familie. Een dergelijke interpretatie wordt door de onderzoekers Aarts en Heeren ook gegeven voor een tweetal kleine grafveldjes in Tiel-Passewaaij.50 Ontwikkeling van het grafveld Daar waar de meeste bekende grafvelden uit de Romeinse tijd één geheel lijken te vormen lijkt dit niet het geval te zijn geweest in Medel. Eerder is al duidelijk gemaakt dat er sprake is van een tweetal clusters die grofweg zijn onder te verdelen in twee perioden. Ook is hiervoor al kort de mogelijke relatie tussen de locatiekeuze voor het grafveld en het landschap aangestipt. Naast het gegeven dat de graven op een lichte verhoging in het landschap zijn aangelegd is er ook sprake van verschillende kleiige opgevulde crevasses (zie hoofdstuk 5). In de Romeinse tijd zullen de zones waar deze opgevulde insnijdingen liggen, waarschijnlijk niet zichtbaar zijn geweest in het in het landschappelijke reliëf. Het is echter wel waarschijnlijk dat juist deze zones een stuk natter waren en dat de vegetatie hier anders was dan op de aangrenzende drogere delen. Het is mogelijk dat hierdoor deze zone niet geschikt werd bevonden om als begraafplaats te dienen (fig. 6.3).
Figuur 6.3. Tiel-Medel 1A. Hypothetische fasering en omvang van het grafveld. A wel/niet opgegraven; B vroeg-Romeinse tijd; C tweede helft midden-Romeinse tijd tot laat-Romeinse tijd; D tussenliggende lege zone.
49
Dit wordt onderschreven door de waarnemingen van leden van de historische kring van Kesteren en omstreken. Zij zijn na
afloop van het veldwerk nog enkele keren op het terrein geweest en hebben hier geen enkele aanwijzing gevonden die erop duidt dat het grafveld richting het zuiden door heeft gelopen. 50
Aarts/Heeren 2011, 232.
34
Het zuidelijke cluster graven dateert in de 1ste eeuw na Chr., in de vroeg-Romeinse tijd. Met zekerheid zijn twee graven, graf 14 en 19 in deze periode te dateren. Voor de andere vier graven geldt dat ze niet met zekerheid in deze periode te dateren zijn. Echter op grond van de ligging van de graven op korte afstand van de graven die met zekerheid zijn te dateren, gaan we er vanuit dat ook deze graven in de vroeg-Romeinse tijd dateren. Het noordelijke cluster graven bevat een aantal graven die met zekerheid in de tweede helft van de midden-Romeinse tijd of nog wat later dateren. Het gaat hier om de graven 1 tot en met 4, 7, 9 10 en 12. Ook voor dit cluster geldt dat we, op grond van de geografische nabijheid van de niet of onnauwkeurig gedateerde graven tot de goed gedateerde graven, vermoeden dat alle graven in dezelfde periode dateren. In dit geval dus de tweede helft van de midden-Romeinse tijd.
Het grafveld in het landschap van Medel Hiervoor is al gewezen op het kleinschalige karakter van het grafveld. Grafvelden met dit soort afmetingen zijn tot op heden niet vaak opgegraven. De meeste bekende grafvelden binnen en buiten de regio zijn veel groter. Hiervan wordt verondersteld dat meerdere nederzettingen gebruik maakte van een centraal grafveld.51 Het grafveld van Medel kan zeker niet als zodanig worden beschouwd. Mogelijk heeft het grafveld behoord tot een kleine nederzetting die bestond uit één of hooguit twee huizen, maar het is evengoed mogelijk dat de overledenen moeten worden gezien als leden van een familie uit één van de nederzettingen direct ten noorden van de huidige Medelsestraat, in het plangebied Medel 2. Inmiddels heeft een grootschalig proefsleuvenonderzoek hier uitgewezen dat in de directe omgeving van het onderhavige onderzoek meerdere nederzettingen uit de Romeinse tijd hebben gelegen. Het gaat hierbij om het archeologische terreinen 'De Hoge Hof' ten noordwesten van vindplaats 1, 'De Wilmert" ten noordoosten van vindplaats 1, beiden waren reeds bekend uit eerdere onderzoeken en vondstmeldingen, en de nederzetting die nu nog bekend staat als vinplaats 3 in het plangebied Medel 2, die ten noorden van vindplaats 1 en tussen de genoemde vindplaatsen ligt.52 Tevens is tijdens die onderzoek aangetoond dat in het plangebied Medel 2 ten minste nog één ander grafveld (ietwat verwarrend ook vindplaats 1 geheten) is gelegen.53 Dit grafveld is zeer relevant voor de interpretatie van het grafveld van Medel 1a aangezien ook hiervan wordt gedacht dat het een grafveld is dat niet als centraal grafveld kan worden gezien. Daarbij komt dat het grafveld is gelegen op een gelijkaardige ondergrond als het grafveld van vindplaats 1 en dat de meeste graven niet omgeven zijn door een grafstructuur. Ook de aanvangsdatering van het grafveld van Medel 2 in de tweede helft van de midden-Romeinse tijd, komt goed overeen met die van het noordelijke cluster. Hieruit ontstaat een beeld van meerdere nederzettingen in de Romeinse tijd in het huidige ontwikkelingsgebied Medel waarbij men zijn doden begroef in kleine en wat grotere grafvelden. Of er naast deze grafvelden nog een groter centraal grafveld werd gebruikt is niet duidelijk aangezien dit nog niet is gevonden. Zeker is wel dat het aantal mensen dat is begraven in de beide ontdekte grafvelden veel kleiner is dan het aantal mensen dat in de Romeinse tijd het gebied heeft bevolkt.
Het grafveld van Medel in vergelijking tot andere grafvelden In de voorgaande paragrafen zijn af en toe andere grafvelden binnen de regio genoemd. Het grafveld van Medel vertoont zowel overeenkomsten als verschillen met deze grafvelden. Het grootste verschil is wel dat het hier niet gaat om een 'traditioneel' kerngrafveld als dat van Tiel-Passewaaij, Zaltbommel-De
51
Aarts/Heeren 2011, 232-236.
52
Van Renswoude in druk.
53
Norde/Van Renswoude 2014.
35
Wildeman, Nijmegen-Hatert of Zoelen-Scharenburg (fig. 6.4, 6.7).54 Deze grafvelden kenmerken zich in eerste instantie door hun omvang. Ze zijn vrij groot. Het aantal mensen dat hierbinnen begraven ligt is doorgaans (veel) groter dan 100. Het formaat van deze grafvelden maakt duidelijk dat hierbinnen de
Fig. 6.4. Voorbeelden van kerngrafvelden. Links: Zaltbommel-De Wildeman (bron: Veldman/Blom 2010, 75, afb. 4.16) Rechts: Zoelen-Scharenburg (bron: Veldman 2011, 67, afb. 4.10)
doden van verschillende nederzettingen zijn begraven. Daarnaast zijn ze vaak chronologisch gegroeid, waarbij de latere graven rond de vroegste graven worden aangelegd. Een laatste belangrijk kenmerk van deze grafvelden is dat het grootste deel van de graven was voorzien van een vierkante of ronde greppelstructuur waarbinnen een grafmonument in de vorm van een heuveltje lag. Hoewel men er vanuit gaat dat deze verschijningsvorm van grafvelden de meest voorkomende vorm is in het rivierengebied, laten de grafvelden in Medel zien dat er ook andere vormen voorkomen in de regio. Zo lijken in het grafveld van Medel 2 naast graven zonder grafgreppel ook enkele graven met een grafgreppel voor te komen. Hiermee lijkt dit grafveld meer op de
Fig. 6.5. Voorbeelden van middelgrote grafvelden. Boven: Valburg-Molenzicht (bron: Van der Feijst/Veldman 2011, 35,
afb.
4.9);
Rechts:
Wijchen-Molenzicht
(bron:
Hendriks/Magnee-Nentjes 2008, 127, fig. 6.18). De geclusterde graven zijn omcirkeld met een stippellijn.
54
Aarts/Heeren 2011; Veldman/Blom 2010; Haalebos 1990; Veldman 2011.
36
grafvelden Wijchen-Molenberg en Valburg-Molenzicht (fig. 6.5).55 Bij deze grafvelden zijn slechts enkele graven voorzien van een kringgreppel en liggen de crematiegraven al dan niet in groepjes verspreid over het opgegraven terrein. Hoewel van het grafveld van Medel 2 pas een klein deel is onderzocht, kan ook hiervoor als hypothese worden aangenomen dat de crematiegraven, deels in clusters, verspreid liggen binnen de begrenzing van het grafveld. Voor het grafveld van Medel 2 houdt men rekening met een aantal graven dat varieert tussen 50 en 100. Het aantal graven in Valburg ligt beduidend lager, maar hiervan wordt vermeld dat het grafveld vrijwel zeker groter is geweest, maar dat een deel van de graven is vernietigd bij egalisatiewerkzaamheden.56 Wanneer dit gegeven wordt afgezet tegen het dertigtal graven dat is aangetroffen in Valburg mag worden aangenomen dat dit grafveld van ongeveer dezelfde orde van grootte is als (vemoedelijk) dat van Medel 2. Voor het grafveld op de Molenberg in Wijchen geldt feitelijk hetzelfde. Ook hiervan is de begrenzing niet bereikt, maar het is wel duidelijk dat het grafveld niet veel groter zal zijn dan het nu opgegraven deel. Ook hier kan rekening worden gehouden met een aantal graven dat varieert tussen 50 en 100. Het grafveld van Medel 1a vindplaats 1 is met 19 graven een stuk kleiner. Het gaat om twee groepjes graven waarvan de grootste niet meer graven telt dan dertien. Daarnaast is geen van de graven voorzien van een randstructuur. Ook van dit type grafveld zijn enkele voorbeelden bekend binnen de regio. In Wijk bij Duurstede een grafveld opgegraven waarbij in totaal 34 crematiegraven in een drietal clusters zijn aangetroffen (fig. 6.6).57 Geen van de graven was voorzien van een kringgreppel. Aanwijzingen voor grafmonumenten zijn niet gevonden. Verder is in Wijchen aan de Holenbergse weg een vergelijkbaar grafveldje aangetroffen (fig. 6.6). 58 Hier bestond het uit elf graven die ook weer deels geclusterd en deels los over het grafveld verspreid lagen.
Fig. 6.6. Voorbeelden van kleine, geclusterde grafvelden met graven zonder kringgreppel. Links: Wijk bij Duurstede (bron: Verwers 1975, 100, fig. 7.) Rechts: Vereenvoudigde weergave van het grafveldje van Wijchen-Holenbergseweg (naar: Haalebos et al. 1976, 77, afb. 3). De geclusterde graven zijn met een stippellijn omcirkeld.
Ook dichterbij Medel 1a vindplaats 1 zijn kleine grafvelden bekend die overeen lijken te komen met het grafveld. Zo is er aan de Rivierenlandlaan in Tiel een deel van een grafveld ontdekt dat bestaan lijkt
55
Hendriks/Magnee-Nentjes 2008; Van der Feijst/Veldman, 2011.
56
Van der Feijst/Veldman 2011, 29.
57
Verwers 1975.
58
Haalebos et al. 1976.
37
te hebben uit crematiegraven zonder randstructuur.59 De gegevens van dit onderzoek zijn echter zeer sumier aangezien het de resultaten betreft van een archeologische begeleiding door amateurarcheologen. Uit het verslag en de schets van het vlak valt echter op te maken dat het gaat om een aantal van in ieder geval acht brandgraven. De graven zijn zoals gezegd niet omgeven door een randstructuur en liggen verspreid over een afstand van meer dan 100 m. Evenals in Medel 1a het geval is liggen de graven ook op een zandige laag. Twee van de graven aan de Rivierenlandlaan dateren in de vroeg-Romeinse tijd, terwijl het derde gedateerde graf rond 175 na Chr. wordt gedateerd. 60 Van dit grafveld valt op basis van de beschikbare gegevens niet te zeggen of het hier een groot grafveld betreft of dat het uit meerdere kleine clusters graven bestaat. Of het grafveld buiten het ontbreken van de kringgreppels ook vergelijkbaar is met het grafveld van Medel 1a is dus twijfelachtig.61 Naast het grafveld aan de Rivierenlandlaan zijn nog drie andere voorbeelden van kleine grafvelden, waarbij de graven niet zijn voorzien van randstructuren, bekend uit Tiel. Deze grafvelden zijn lijken meer in overeenstemming met het grafveldje van Medel 1a. Tijdens de opgravingen in Passewaaij zijn twee en waarschijnlijk drie kleine grafveldjes aangetroffen die bestonden uit respectievelijk vier en dertien en twee graven (fig. 6.7).62 Het derde mogelijke grafveld bestaat uit een tweetal crematiegraven, maar een interpretatie als graf wordt door Heeren in twijfel getrokken. Hij sluit niet uit, mogelijk vanwege de overeenkomsten in datering tussen deze graven (170-250 na Chr.) en die in het centrale grafveld, dat het hier alleen de resten van brandstapels betreft. De resten van de doden zouden dan zijn bijgezet in het centrale grafveld.63 De andere twee grafveldjes, respectievelijk grafveld oost en grafveld zuid genoemd, worden door Aarts en Heeren rond de overgang van de Late IJzertijd naar de Romeinse tijd Fig. 6.7. Het kerngrafveld van Tiel-Passewaaij met daarnaast de gedateerd.64 Voor grafveld oost is deze besproken kleine grafvelden. A het grafveldje uit de IJzertijd (grafveld datering gebaseerd op die van het oost); B het ongedateerde grafveld (grafveld zuid); C de graven uit de vondstmateriaal en enkele aannames met tweede helft van de midden-Romeinse tijd (grafveld zuidoost). betrekking tot formatieprocessen.65 Het is (bron: Aarts/Heeren 2011, 16, fig. 3.5) echter zeer waarschijnlijk dat dit grafveld 59
Taconis/Verhelst 1988, 29.
60
Taconis/Verhelst 1988, 29-30.
61
De waarnemingen stammen uit een periode waarin grafgreppels tijdens onderzoeken nog niet dikwijls werden herkend. Het
is dus niet eens uitgesloten dat de graven aan de Rivierenlandlaan wel omgeven waren door randstructuren, maar dat deze niet zijn herkend. Mondelinge mededeling drs. E.M.P. Verhelst. 62
Heeren 2006, 71-76.
63
Heeren 2006,74. Het is wellicht ook hierom dat deze graven in tegenstelling tot de twee andere grafveldjes niet meer
worden besproken in de publicatie van het grafveld uit 2011 (Aarts/Heeren 2011). 64
Aarts/Heeren 2011, 71-72, 76.
65
Heeren 2006,72; Aarts/Heeren 2011, 16.
38
in de Late IJzertijd gedateerd moet worden.66 Waarschijnlijk zelfs voordat de inheems-Romeinse bewoning in Passewaaij aanvangt. Grafveld zuid kon niet gedateerd worden vanwege het volledig ontbreken van vondstmateriaal. Vanwege de veronderstelde overeenkomsten in de vorm van grafveld zuid en oost, i.e. ze maken geen onderdeel uit van het centrale grafveld, vermoedt Heeren dat ook deze graven in de IJzertijd/vroegRomeinse tijd dateren.67 Aarts en Heeren zien in het rapport van de uitwerking van het kerngrafveld van Passewaaij een transitie van kleine familiegebonden grafvelden (grafveld oost en zuid) naar de grote kerngrafvelden. Volgens de onderzoekers moet het grafritueel waarbij mensen in kleine familieclusters worden bijgezet als traditioneel beschouwd worden voor de Late IJzertijd en vindt de transitie naar het communaal begraven plaats door of onder invloed van de groeiende Romeinse aanwezigheid in het rivierengebied.68 Hoewel dit een zeer interessante hypothese is blijkt hij op basis van de besproken grafvelden niet houdbaar. Daarbij komt dat de twee crematiegraven uit de midden-Romeinse tijd uit Passewaaij door Heeren en Aarts volledig buiten beschouwing worden gelaten en de dat de datering en daarmee de relatie tot het centrale grafveld zuid discutabel is. Het onderzoek van vindplaats 1 in Medel, maar ook de voorbeelden uit Wijchen en Wijk bij Duurstede, laten zien dat kleine crematiegrafvelden ook in de tweede helft van de 2de eeuw na Chr. en daarna nog voorkomen. Ook in deze periode gaat het in sommige gevallen om schone bijzettingen zonder verdere bijgiften. Het is dan ook niet uit te sluiten dat grafveld zuid uit Passewaaij eveneens een datering in tweede helft van de midden-Romeinse tijd zou moeten hebben. Ook de veronderstelde relatie tussen het grafveld oost en het centrale grafveld lijkt niet correct aangezien het dateringsverschil waarschijnlijk groter is dan door de onderzoekers wordt voorgesteld. Dit impliceert dat de door Aarts en Heeren geschetste transitie van familiegebonden grafvelden naar centrale of kerngrafvelden niet voor de nederzetting in Passewaaij op gaat. Hiermee is niet gezegd dat dit proces niet heeft plaatsgevonden, maar het is gezien de beschikbare informatie niet aan te tonen. In het grafveld van Medel 1, vindplaats 1 beschikken we echter wel over goed gedateerde graven uit de vroeg-Romeinse tijd. Deze liggen in het zuidelijke cluster. Binnen de regio is de enige parallel die hiermee overeenkomt wellicht het slecht gedocumenteerde grafveld van de Rivierenlandlaan, waarbij aan twee graven een datering in de vroeg-Romeinse tijd is toegekend.69 De datering van de graven in het noordelijke cluster komen overeen met die van de grafvelden in Wijchen, Wijk bij Duurstede en de twee graven in Tiel-Passewaaij. Het feit dat deze kleine geclusterde grafveldjes ook nog in de midden en mogelijk zelfs de laat-Romeinse tijd voorkomen geeft aan dat het hier onmogelijk kan gaan om een traditionele wijze van begraven voor de Late IJzertijd. Ook de veronderstelde overgang van deze wijze van begraven naar de communale, centrale grafvelden lijkt ook niet te kloppen aangezien er in de periode waarin deze volgens Heeren en Aarts opkomen, ook de andere vormen nog steeds voorkomen. We kunnen niet anders dan concluderen dat het grafritueel voor de rurale nederzettingen in de regio en de hieraan gekoppelde uiterlijke verschijning van de grafvelden sterk verschilde. Er lijken drie hoofdvormen te kunnen worden onderscheiden: 1) Grote grafvelden (fig. 6.4/6.7). Dit zijn de grote communale centrale grafvelden waarbinnen de bewoners van een of meerdere nederzettingen hun doden begroeven. De graven zelf zijn vrijwel allemaal omgeven door randstructuren en gemarkeerd met een heuveltje. De grafvelden kennen een chronologische opbouw waarbij de jongere graven ronde de oudste graven worden gelegd. De jongste graven liggen aan de buitenzijde van het grafveld.
66
Persoonlijke waarneming van de auteur.
67
Heeren 2006, 76.
68
Aarts/Heeren 2011, 236.
69
Taconis/Verhelst 1988, 29-30.
39
2) Middelgrote grafvelden (fig. 6.5). Dit zijn grafvelden waarbinnen enkele tientallen graven liggen (ca. 50-100). Het is mogelijk dat in deze grafvelden overledenen liggen die uit verschillende omliggende nederzettingen afkomstig zijn, maar het is ook mogelijk dat ze allemaal uit een nederzetting komen. Omdat de bijbehorende nederzettingen tot op heden niet zijn onderzocht is hierover nog geen uitspraak te doen. Sommige graven hebben randstructuren, maar een groot deel bestaat uit alleen grafkuilen. In het geval van de losse grafkuilen is soms ook een clustering waar te nemen die te relateren is aan één periode. Mogelijk representeren deze clusters familieverbanden. 3) Kleine grafvelden (fig. 6.6). Dit zijn grafvelden die bestaan uit een klein aantal grafkuilen. Grafgreppels en grafmonumenten in de vorm van heuvels ontbreken. De graven liggen in kleine groepjes bij elkaar en beslaan een periode. Mogelijk betreft het leden van een familie, maar het is evengoed mogelijk dat het gaat om de bewoners van een kleine nederzetting. Tot op heden geldt ook voor deze grafvelden dat de bijbehorende nederzettingen nog niet zijn onderzocht. Op dit moment is het niet mogelijk om een sluitende verklaring te vinden voor het voorkomen van de verschillende typen grafvelden in dezelfde periode binnen dezelfde regio. Opvallend is wel dat de kleine grafvelden en de hier aan verbonden wijze van begraven, i.e. in kleine groepen zonder randstructuren, vooral voor lijken te komen in de tweede helft van de midden-Romeinse tijd. Dit geldt overigens ook voor de geclusterde graven in de middelgrote grafvelden. Wellicht is de veronderstelling van Aarts en Heeren dat de wijze van begraven samenhangt met een veranderende maatschappij niet zo gek. Een mogelijk voorbeeld hiervan wordt gevonden in het grafveld van Nijmegen-Hatert. 70 Dit grafveld valt onder de categorie grote grafvelden waarbij het merendeel van de graven is voorzien van een kringgreppel. Dit is echter alleen het geval in de eerste fasen van het grafveld. In de tweede helft van de midden-Romeinse tijd komt daar ineens verandering in. Het grafveld laat in deze periode twee concentraties graven zien die mogelijk aan twee verschillende nederzettingen moeten worden toegeschreven. In het oostelijke cluster zijn de bijzettingen voornamelijk op de traditionele manier ter aarde besteld terwijl in het westelijke cluster vrijwel uitsluitend graven zonder kringgreppel liggen.71 In het geval van Hatert kan men dus spreken van een archeologisch zichtbare verandering. Dit geldt ook deels voor de voorbeelden van grafvelden van de middelgrote categorie. Voor de kleine grafvelden is een dergelijke verandering niet waar te nemen en het blijft dan ook lastig te bepalen of deze wijze van begraven te relateren is aan maatschappelijke veranderingen. Interessant in het onderzoek naar de herkomst van deze wijze van begraven is verder het grafvelden onderzoek in Zuid-Nederland. Hoewel de beschikbare parallellen voor het rivierengebied niet heel groot zijn, blijkt het grafritueel, waarbij graven in groepen bij elkaar worden gelegd zonder verdere archeologisch zichtbare markering, ook voor te komen ten zuiden van het rivierengebied en dan met name in het zuidelijke Maaskantgebied.72 Het grafritueel zoals dat in Medel werd uitgevoerd lijkt dus eerder overeenkomsten te vertonen met het grafritueel uit Zuid-Nederland. Dit geldt echter ook voor de andere grafveldtypen. Hiddink wijst er in zijn publicatie uit 2003 al op dat het grafritueel in het Maas-Demer-Schelde gebied sterk bepaald lijkt door lokale tradities.73 Ook toen al was het ontbreken van verdere gegevens over het landschap en de relatie tussen het grafveld en de nederzettingen die er hun doden begroeven een belemmerende factor om een goed model te maken voor de onderlinge verschillen tussen grafvelden. Hoewel er inmiddels wel meer data beschikbaar is blijkt dat tot nu dezelfde factoren nog steeds een rol spelen. Zonder dat men over informatie met
70
Haalebos 1990, 196.
71
Interessant is dat de enige kringgreppel die rond graf 814 lag een kleine diameter van slechts 3.50 m had. Dit impliceert dat
de diameter van de grafheuvel, indien aanwezig, eveneens van een beperkte omvang moet zijn geweest. 72
Vergelijk Hiddink 2003, 29, fig. 8.
73
Hiddink 2003, 14-66.
40
betrekking tot de relatie tussen de nederzetting en het grafveld beschikt is het lastig om tot conclusies te komen. In het onderhavige document is een hypothese geformuleerd over de verschillende typen grafvelden binnen de regio. Deze hypothese zal in de toekomst moeten worden onderzocht ten einde hem te bevestigen of te ontkrachten. Een interessant onderzoek in deze zal het onderzoek aan de noordzijde van de Medelsestraat zijn waar in het plangebied Medel 2, de vindplaatsen 1 (grafveld) en 3 en 10 (nederzetting) liggen. Zeer waarschijnlijk zullen de resultaten van deze eventuele onderzoeken veel kunnen bijdragen aan de inzichten met betrekking tot grafveld en nederzettingsonderzoek in het rivierengebied.
41
6.2 de woonterp Valentijn van den Brink 6.2.1
inleiding
Ten noorden van het grafveld zijn tijdens het vooronderzoek bewoningssporen aangetroffen die dateren in de Nieuwe Tijd. Deze sporen liggen op een woonterp waarvan de omvang tijdens het onderzoekstraject niet geheel duidelijk was (zie hoofdstuk 2). Daarnaast was niet bekend wat de begindatering van de woonterp is en of er (houten) voorgangers van boerderij Groot Stapel in de ondergrond aanwezig waren. In de nu volgende paragrafen worden achtereenvolgens de sloten besproken die voorafgaand aan het opwerpen van de woonterp in het gebied lagen, het terplichaam zelf, de boerderij, de bijgebouwen en de kuilen besproken. Daarna worden de aangetroffen structuren voor zover mogelijk binnen de fasering van de bewoningsgeschiedenis geplaatst. Tot slot wordt de vindplaats vergeleken met enkele andere onderzochte woonterpen.
6.2.2
sloten 6001 en 6002
Onder de ophogingslagen zijn twee ruwweg oost-west georiënteerde sloten aangetroffen. De sloten horen bij het afwateringssysteem dat voorafgaand aan het opwerpen van de woonterp in het plangebied aanwezig was. Dit afwateringssysteem is verder naar het oosten waargenomen tijdens het proefsleuvenonderzoek.74 De twee sloten en het afwateringssysteem ten oosten van de woonterp sluiten niet aan op het afwateringssysteem dat ten westen van de woonterp is aangetroffen. Ten zuiden van de woonterp zijn de sloten over het algemeen noord-zuid georiënteerd. De verandering in oriëntatie valt elke keer samen met een perceelsgrens zoals op de kadastrale kaart uit 1829. Dit betekent dat de percelering binnen het gebied na het opwerpen van de woonterp geen grote veranderingen heeft ondergaan. De ligging en oriëntatie van de afwateringssystemen kan weinig bijdragen aan een begindatering van de woonterp. Een andere methode zou kunnen zijn te kijken naar de het vondstmateriaal dat uit de sloten afkomstig is. Hier werpt zich een ander probleem op. In eerste instantie zijn de sloten slechts ter hoogte van de woonterp gedempt met hetzelfde materiaal waarmee de terp is opgeworpen. Gedurende de bewoning van de terp is er richting het oosten uitgebreid. Tijdens de bewoning en bij de uitbreiding van de woonterp is steeds vondstmateriaal in de sloten terechtgekomen. Het vondstenspectrum weerspiegeld dus de gehele periode van bewoning tot aan het dempen van de sloten. Op basis van al het vondstmateriaal lijken de sloten in het laatste kwart van de 18de eeuw of in het eerste kwart van de 19de eeuw gedempt te zijn.
6.2.3
de opbouw van de terp
Binnen het terplichaam zijn vijf fasen onderscheidden (bijlage 2). De eerste twee fasen behoren bij het opwerpen van de oorspronkelijke woonterp. De basis van de woonterp is opgeworpen met vrij schone klei. De klei is niet in één keer opgebracht, plaatselijk is er binnen deze ophogingslaag een tredniveau te zien. Blijkbaar zijn de twee lagen direct na elkaar opgeworpen. De schone klei buiten de boerderij wordt afgedekt door een donkere, humeuze laag. Binnen deze laag werd veel sterk gefragmenteerd vondstmateriaal aangetroffen. De samenstelling van het materiaal karakteriseert het als stadsafval. Zo is het aandeel faience en majolica bijvoorbeeld te groot in vergelijking met wat er normaal gesproken
74
Van der Linde 2012, 33-34.
42
binnen plattelandscontexten wordt aangetroffen (zie paragraaf 8.2.2.3). Dit stadsafval dateert in het laatste kwart van de 17de eeuw. In de daaropvolgende fase wordt de top van de woonterp door de bewoning aangerijkt met
Fig. 6.4. Tiel-Medel 1A. De oudste fase van de boerderij met in rood het overgebleven muurwerk en in zwart de sporen van een hek. Schaal 1:250.
sporen en vondstmateriaal. Er vindt in deze fase niet of nauwelijks ophoging plaats. Deze fase duurt waarschijnlijk tot in het eerste kwart van de 19de eeuw. Dit verandert echter tijdens de vierde fase, met name aan de oostelijke zijde vindt ophoging plaats. Deze ophogingen worden weer afgedekt door een laag schone klei die met de verbouwing van de boerderij geassocieerd wordt. Direct daarboven bevindt zich de bouwvoor.
6.2.4
structuur 8001, boerderij groot stapel
De sloop van boerderij Groot Stapel is aan het begin van de twintigste eeuw voortvarend aangepakt. Tijdens de opgraving werden er weinig resten van muurwerk aangetroffen. Dit wordt geïllustreerd in figuur 6.4 waar het overgebleven muurwerk van de eerste fase staat afgebeeld. In eerste instantie was de boerderij nagenoeg vierkant met een breedte van ca. 15 m en een lengte van ca. 16 m. Het gebouw wordt door een brandmuur gescheiden in een westelijk bedrijfsgedeelte en een oostelijk woongedeelte. Het bedrijfsgedeelte is twee maal zo groot als het woongedeelte. Binnen het woongedeelte zijn de resten van een muur aangetroffen die het in een zuidelijk en een noordelijk deel verdeeld. Waarschijnlijk is het zuidelijke deel onderkelderd geweest, het profiel laat hier een diepe verstoring zien. Een kelder op deze plaats werd meestal gebruikt om de
43
wintervoorraad in op te slaan.75 Hoewel er geen sporen van muurwerk aangetroffen zijn zal binnen het noordelijke deel tegen de noordelijke zijgevel aan een gedeelte afgescheiden zijn geweest. Hier bevindt zich over het algemeen de melkkamer met de bijbehorende kelder.76 Tijdens de opgraving werd in dit gedeelte enkel een relatief brede uitbraaksleuf aangetroffen. De uitbraaksleuf geeft waarschijnlijk de sloop van de resten van de kelder weer. Een tweede aanwijzing voor de aanwezigheid van een melkkamer wordt gevormd door een steunbeer die in de noordelijke zijgevel is aangebracht. Uit de aangetroffen muurresten bleek dat de steunbeer geen latere toevoeging is maar tot de oorspronkelijke aanleg van de boerderij behoort. De steunbeer kan in verband worden gebracht met de karnmolen die in paragraaf 6.2.5 wordt beschreven. Bij de voorgevel zijn de sporen van een hek aangetroffen (palissade 18002). Waarschijnlijk diende dit om het pad naar de voordeur af te scheiden van een boomgaard die ten oosten van de boerderij lag. Boomgaarden werden immers vaak beweid. De voordeur zal zich dan ten noorden van het hek bevonden hebben. Noordelijke zijn geen sporen van het hek aangetroffen.
Fig. 6.5. Tiel-Medel 1A. De verlengde boerderij met hek en schuur. Schaal 1:500. A muurresten en uitbraaksleuven; Palissade 18001; C schuur 9003.
Tussen 1850 en 1909 is een ingrijpende verbouwing uitgevoerd (fig. 6.5). De boerderij werd richting het oosten uitgebreid en verdubbelde in lengte. Dit is de uiteindelijke vorm waarin de boerderij tot de sloop aan het begin van de 21ste eeuw zich manifesteerde. Van het muurwerk is weinig teruggevonden, het gebouw is voornamelijk te herkennen aan de ligging van uitbraaksleuven.
75
Commissie van Landbouw 1826, 408-409.
76
Commissie van Landbouw 1826, 408.
44
In de noordoostelijk hoek van het gebouw werd een kelder uitgegraven. Over de binnenindeling vallen op basis van de uitbraaksleuven geen verdere uitspraken te doen. Mogelijk is de achtergevel op hetzelfde moment vervangen (zie paragraaf 7.3.3). Ook bij de vergrote boerderij werd het pad naar de voordeur afgescheiden door middel van een hek (palissade 18001). Het hek liep om de boerderij heen en sloot aan op de schuur die tot 1951 heeft bestaan (bijgebouw 9003). Het pad liep verder tussen de boerderij en de schuur en kon ter hoogte van de achtergevel afgesloten worden (vergelijk fig. 7.1). Vanaf de noordoostelijke hoek van deze schuur heeft het hek oorspronkelijk verder gelopen in de richting van de Medelsestraat.
6.2.5
bijgebouwen
bijgebouw 9001, een karnmolen Ten noorden van de boerderij heeft een karnmolen gestaan (zie paragraaf 7.2). Van de karnmolen zijn vijf paalkuilen bewaard gebleven die op verschillende vlakken werden aangetroffen (fig. 6.6).77 Deze paalkuilen zijn allen tot op een niveau van 4.50 +NAP ingegraven. Gezien de steunbeer die in de noordelijke zijgevel ter hoogte van de karnmolen is aangebracht zal de karnmolen dezelfde datering als de boerderij hebben; het laatste kwart van de 17de eeuw.
Fig. 6.6. Tiel-Medel 1A. bijgebouw 9001, een karnmolen. Schaal 1:100.
bijgebouw 9002, een schuur Op het tweede vlak van werkput twee werden resten van een schuurtje aangetroffen (fig. 6.7). Ze bestaan uit paalkuilen, een standgreppel en de resten van staken zichtbaar. Het zijn de resten van een houten gebouw dat dicht tegen de noordelijke zijgevel heeft gestaan. De schuur is 4 m breed of diep. In werkput 10 werden resten van het noordelijke deel van de schuur niet meer aangetroffen. Het vlak was hier zwaar verstoord door een pad dat vanaf 1951 achter de boerderij langs heeft gelopen. Mogelijk gaat het om de resten van een voorganger van schuur 9003.
77
Spoor S2.80 bijvoorbeeld op vlak 3. Dat is de reden dat het formaat in figuur 6.6 afwijkt.
45
Fig. 6.7. Tiel-Medel 1A. bijgebouw 9002, een schuur. Schaal 1:100
bijgebouw 9003, een schuur Ten noordoosten van schuur 9002 zijn een aantal paalkuilen aangetroffen die worden geïnterpreteerd als resten van schuur 9003 (fig. 6.5). Ook de sporen van dit bijgebouw zijn ernstig verstoord door het latere pad. Het formaat van de schuur is niet bekend. bijgebouw 9004, een hooimijt Ten zuiden van de boerderij werd op vlak 2 van werkput 3 een kringgreppel aangetroffen (Fig. 6.8). De greppel is tot op een diepte van 12 cm onder het vlak bewaard gebleven. Dergelijke greppels worden geassocieerd met hooimijten.78 Een hooimijt bestaat uit een stapel hooi die is opgebouwd rond een houten rek of een ingegraven centrale paal. Aangezien er geen centrale paalkuil is aangetroffen is het waarschijnlijker dat de hooimijt opgebouwd werd op een rek. De greppel diende in dat geval voor de afvoer van water.
Fig. 6.8. Tiel-Medel 1A. Bijgebouw 9004, een hooimijt. Schaal 1:50.
78
Dielemans 2010, 33.
46
6.2.6
putten
waterput 7001 Ten noorden van de boerderij werd een gemetselde waterput aangetroffen met een diameter van ca. 2.35 m. Er is een poging gedaan de waterput uit te graven en te couperen. Dit is niet gelukt, op een niveau van 2.9 m +NAP, ca. 2.5 m onder de top van de waterput, werd het geheel te instabiel om verder te gaan (fig. 6.9). Op dit niveau was zichtbaar dat er latten tegen de buitenzijde van het metselwerk waren geplaatst. De functie hiervan is niet duidelijk. Mogelijk konden de bakstenen door middel van een dergelijk houten raamwerk beter gestapeld worden.79 Het verzamelde hout bleek niet geschikt voor een dendrochronologische datering. Het baksteenformaat van de waterput komt overeen met dat van de oorspronkelijke noordelijke zijgevel (zie paragraaf 7.3.4). De waterput is waarschijnlijk bij de bouw van de boerderij aangelegd en dateert dan in het laatste kwart van de 17de eeuw. De koepel is echter, gezien de gebruikte baksteenformaten, jonger. De insteek van de waterput oversnijdt een van de paalkuilen van karnmolen 9001. Dit is niet de oorspronkelijke insteek van de aanleg maar zal gebruikt zijn om de koepel op te metselen of om onderhoud te plegen aan de waterput. Het is mogelijk dat de waterput oorspronkelijk tot boven het maaiveld is opgemetseld. De waterput ligt dan vrijwel direct tegen de karnmolen aan. Het is echter geen onlogische plek. Het ligt voor de hand een put in de buurt van de melkkamer te hebben om het gebruikte vaatwerk te kunnen spoelen. Een andere optie is dat de waterput altijd al een koepel heeft gehad. De bijbehorende waterpomp kan dan tegen de karnmolen bevestigd zijn geweest zoals in figuur 7.3.
Fig. 6.9. Tiel-Medel 1A. Het couperen van waterput 7001.
79
Brouwer 2013, 104.
47
Fig. 6.10. Tiel-Medel 1A. doorsnede van beerput 35001. Schaal 1:40.
beerput 35001 Ten noorden van de boerderij is een beerput met een diameter van 3,5 m aangetroffen. De beerput is gemetseld in baksteen en wordt afgedekt door een bakstenen koepel (fig. 6.10). Op basis van het baksteenformaat is de beerput jonger dan de boerderij (zie paragraaf 7.3.4). De beerput ligt op de plaats van één van de paalkuilen van karnmolen 9001 en zal dus jonger zijn. De karnmolen bestond in ieder geval nog in 1826. Bij de verbouwing van de boerderij vóór 1909 zou de beerput ter hoogte van het bedrijfsgedeelte komen te liggen, waarschijnlijk is de beerput voor de verbouwing al aangelegd. Het vondstmateriaal van het laatste gebuik dateert in de tweede helft van de 19de eeuw. beerput 35002 Deze beerput werd tegen de zuidelijke uitbraaksleuf van de verbouwde boerderij aangetroffen. Het baksteenformaat komt overeen met dat van de jongste achtergevel van de boerderij. Er zijn geen vondsten in de beerput aangetroffen (fig. 6.11).
Fig. 6.11. Tiel-Medel 1A. Beerput 35002.
48
6.2.7
kuilen
Rondom de boerderij zijn vier soorten kuilen aangetroffen. Een aantal kuilen is gegraven om afval in te dumpen. De tweede categorie bestaat uit kuilen met ingegraven potten. Tot slot zijn er twee soorten kuilen waar kadavers van dode dieren in werden begraven. Allereerst zijn dat de zogenaamde miltvuurkuilen of witte kuilen waarin de kadavers van zieke dieren werden gedumpt en bestrooid met ongebluste kalk. Daarnaast zijn er reguliere diergraven aangetroffen waarin de kadavers niet met ongebluste kalk bestrooid werden. De kuilen lijken voornamelijk ten noordoosten van de boerderij voor te komen (fig. 6.12). Dit heeft te maken met de indeling van het erf. Het westelijke deel van de boerderij was het bedrijfsgedeelte. Dit deel van het erf is ruim opgezet en hier liggen de schuren. In het oostelijke deel van het erf, de kant van het woongedeelte, waren de functies ondergebracht die meer betrekking hadden op het huishouden. Dit deel van het erf is kleiner van opzet en werd door hekwerk omgeven. Daarbuiten lag een boomgaard (zie fig. 7.2).
Figuur 6.12. Tiel-Medel 1A. De ligging van de kuilen en de erfindeling uit 1824. Schaal 1:1.000 A wel/niet opgegraven; B gebouwen zoals weergegeven op de kadastrale kaart uit 1824; C afvalkuilen; D kuilen met ingegraven potten; E miltvuurkuilen; F diergraven.
Een tweede aspect is dat de ligging van de kuilen gestuurd werd door het type kuil. De afvalkuilen en de miltvuurkuilen liggen aan de huishoudelijke kant van het erf terwijl kuilen met ingegraven potten en de diergraven op het bedrijfsgedeelte van het erf liggen.
49
afvalkuilen 25001, 25002, 25003, 25004 en 25005 Afvalkuil 25001 is al tijdens het vooronderzoek aangetroffen.80 Op basis van het aardewerk dat uit deze kuil is verzameld dateert de kuil uit de vroegste fase van bewoning, rond 1700. Een opvallende vondst is een blad van een zeis. Het is niet duidelijk waarom het blad is weggegooid. Daarnaast werden er twee munten aangetroffen, een Liard die onder Ferdinand van Beieren is geslagen (1612-1650) waarvan de muntplaats niet meer te achterhalen is en een onleesbare duit. Kuilen 25002 en 25003 hebben ongeveer dezelfde datering als kuil 25001. Uit kuil 25002 komen grapen van het type w-gra-31, r-gra-58 en r-gra-98. Daarnaast is er een olielamp van het type w-oli-2 uit de vulling verzameld. Deze drie kuilen zijn vrij diep ingegraven en hebben een ronde bodem. Na het verlengen van de boerderij kwamen ze onder het gebouw te liggen. Kuilen 25004 en 25005 zijn minder diep ingegraven en hebben een vlakke bodem. Kuil 25004, uit het midden van de 18de eeuw, valt op door een groot aantal ongerookte misbaksels van kleipijpen. Kuil 25005 ligt achter de schuur. In deze kuil werd in het laatste kwart van de 18de eeuw onder andere een bord van faience gedumpt. Het ontbreken van afvalkuilen uit de 19de eeuw doet vermoeden dat er in die tijd andere afvalstromen gebruikt werden. kuilen met ingegraven potten 25006, 25007 en 25008 De kuilen met ingegraven potten liggen in het bedrijfsgedeelte van het erf. Kuil 25006 ligt in het bedrijfsdeel van de boerderij zelf. Hier was een kan van het type r-kan-28 ingegraven als muizenval. Deze kuil hoort bij de vroegste fase van bewoning. Kuil 25007 ligt ten zuiden van de boerderij. Hier was een pot ingegraven die dateert in de jaren '20 van de vorige eeuw. De pot bevatte veel mortel en vogelbotten. Kuil 25008 bestond uit een ingegraven suikertrechter. De kuil dateert waarschijnlijk uit de 19de eeuw (zie paragraaf 8.2.2.3). Op de kadastrale kaart van 1824 zijn in de buurt van kuil 25008 een hooiberg en een schuur te zien. De ingegraven suikertrechter is waarschijnlijk als muizenval gebruikt en kan in dat geval geassocieerd worden met deze bijgebouwen. miltvuurkuilen 25009, 250010, 250011 en 250012 Kuil 25011 en 25012 zijn al tijdens het vooronderzoek aangetroffen.81 Oorspronkelijk zijn ze geïnterpreteerd als mortelkuilen en werden ze geassocieerd met de bouw van de boerderij. Het zijn echter kuilen waarin dieren die aan een besmettelijke ziekte waren overleden zijn gedumpt. Om besmetting tegen te gaan zijn de kadavers vervolgens afgedekt met ongebluste kalk. De ziekte in kwestie hoeft niet noodzakelijkerwijs een besmetting met de miltvuurbacterie te zijn. De voornaamste reden om ze met miltvuur in verband te brengen is dat de miltvuurbacterie in dergelijke kuilen eeuwenlang kan overleven. Zo werden gelijktijdig met het onderzoek op vindplaats 2 dergelijke kuilen aangetroffen in Lent met daarin actief miltvuur.82 De miltvuurkuilen zijn dan ook tijdens de opgraving over het algemeen om veiligheidsredenen niet onderzocht. Bij kuil 25010 was aan het oppervlak niet zichtbaar om wat voor kuil het ging. Tijdens het couperen bleek de aard van de kuil, de coupe is desondanks doorgezet. Onder de ongebluste kalk werden daadwerkelijk botten aangetroffen. Het vondstmateriaal uit miltvuurkuil 25010 laat het niet toe om tot een duidelijke datering te komen. Het bestaat uit het gebruikelijke afval dat in de ondergrond aanwezig was. De kuilen zijn gegraven op het huishoudelijke deel van het erf.
80
Van der Linde 2012, 45.
81
Van der Linde 2012, 44.
82
De Gelderlander d.d. 2 december 2013.
50
diergraven 28001 en 28002 In het noordelijke deel van de opgraving zijn twee kuilen aangetroffen met daarin de skeletten van drie paarden (Fig. 6.12). De skeletten worden beschreven in paragraaf 8.10. De kuilen zijn ingegraven in ophogingslaag 31005 en dateren waarschijnlijk in de eerste helft van 20ste eeuw. De twee kuilen liggen naast elkaar op het bedrijfsgedeelte van het erf. Palissade 18001 loopt ten oosten van de twee diergraven en vormt de grens met de boomgaard. Voor de locatie van de diergraven werd een stuk land gekozen dat ingeklemd lag tussen schuur 9003, palissade 18001, de toegangsweg tot het erf en de Medelsestraat.
6.2.8
de fasering van de woonterp
Voor het opwerpen van de woonterp is vrij schone grond gebruikt, afgedekt door een laag met stadsafval. Het stadsafval dateert in het laatste kwart van de 17de eeuw. Een stad genereert continu afval, de datering van het stadsafval geeft in de meeste gevallen het tijdstip weer waarop het afval vanuit de afvalstroom betrokken is. Dit dateert de aanleg van de woonterp in het laatste kwart van de 17de eeuw. De fasering van de woonterp is ruwweg weergegeven in figuur 6.13, gescheiden door de momentopname die de kadastrale kaart uit 1824 biedt. Niet alle structuren zijn goed te dateren, vandaar dat de weergave enigszins schematisch is. De nu volgende tekst is leidend. In eerste instantie wordt de woonterp aangelegd met daarop de boerderij, de karnmolen en een waterput. De basis van de woonterp wordt opgeworpen met schone grond. Buiten de boerderij wordt de schone grond afgedekt met een laag stadsafval. Tegelijkertijd wordt het erf ingericht. Verwacht kan worden dat schuren en opslagplaatsen voor hooi deel uitmaken van het erf. Of schuur 9002 en hooimijt 9004 op dat moment worden aangelegd valt niet te zeggen. Deze structuren zijn niet scherp te dateren. Hetzelfde geldt voor palissade 18002. Dit hekwerk komt verdacht veel overeen met de kadastrale grens uit 1824. Het is onwaarschijnlijk dat een hek van ingegraven palen 100 jaar blijft bestaan. Wel kunnen palen bij reparatie op dezelfde plek ingegraven worden. De afvalkuilen worden in eerste instantie dichtbij huis gegraven. Het is pas later in de 18de eeuw dat afvalkuilen 25004 en 25005 worden gebruikt. Afvalkuil 25005 is daarnaast een aanwijzing dat schuur 9002 in de late 18de eeuw al door schuur 9003 is vervangen. Dit vermoeden wordt gesterkt door de kadastrale kaart uit 1824. Het tegelijkertijd afbeelden van beide schuren zou het bovenste deel van figuur 6.13 echter te onduidelijk maken. In 1829 wordt de boerderij verkocht (zie paragraaf 7.2), en het gebruik van het erf veranderd. Ten oosten van de boerderij wordt de boomgaard opgehoogd en wellicht opnieuw beplant.83 De karnmolen wordt afgebroken en beerput 35001 wordt op de plaats van de karnmolen aangelegd.84 Een andere gebeurtenis uit deze periode kan het opmetselen van een nieuwe achtergevel zijn (zie paragraaf 7.3.3). Het valt echter niet uit te sluiten dat dit tegelijkertijd met het verlengen van de boerderij gebeurde. Vóór 1909 wordt de boerderij tenslotte richting het oosten verlengd. De waterput zal dan nog in gebruik zijn, schuur 9003, of een opvolger, ligt op dezelfde plek. Beerput 35001 wordt niet meer gebruikt, beerput 35002 wordt aangelegd en in gebruik genomen. In diergraven 28001 en 28002 worden een drietal paarden begraven. Ter begrenzing van de boomgaard wordt palissade 18001 aangelegd.
83
Vergelijk figuur 7.1, een foto uit 1966 waarop enkel vers aangeplante fruitbomen zijn te zien.
84
Niet afgebeeld in figuur 6.13.
51
6.2.8
de woonterp van medel in vergelijking tot andere woonterpen
Binnen het onderzoek naar woonterpen ligt de nadruk met name op exemplaren uit de Middeleeuwen of uit eerdere perioden. Het gepubliceerde onderzoek naar boerderijen op woonterpen uit de Nieuwe Tijd bestaat in feite voornamelijk uit bouwhistorisch onderzoek naar de bovengrondse resten. Een uitzondering vormt de opgraving van een 18de eeuwse boerderij in Persingen, gemeente Ubbergen.85 Het gravend onderzoek is beperkt tot de bouwput met ruwweg de afmetingen van de gesloopte boerderij. Het bijbehorende erf is om die reden niet onderzocht. Voorafgaand aan het archeologische onderzoek heeft er een bouwhistorische opname van de gesloopte boerderij plaatsgevonden. De woonterp is in eerste instantie met schone grond opgeworpen. Of de woonterp buiten de boerderij wordt afgedekt met stadsafval of teelaarde is niet bekend, dit gedeelte van het terrein werd niet onderzocht. Een tweede ophogingsfase wordt geassocieerd met de sloop van de oorspronkelijke boerderij en, na het ophogen, de bouw van een nieuw exemplaar rond 1775. De woonterp wordt vervolgens niet verder opgehoogd. De daaropvolgende verbouwingen zijn deels archeologisch en deels enkel bouwhistorisch te volgen. Het meest opvallende aspect is het gebruik van schone grond bij het opwerpen van de woonterp. Buiten dat zijn er weinig waarnemingen gedaan om verschillen en overeenkomsten te kunnen duiden.
85
Norde/Van den Berghe 2010.
52
Fig. 6.13. Tiel-Medel 1A. De ontwikkeling van het erf gebaseerd op de aangetroffen resten en de kadastrale kaart uit 1824. Schaal 1:1.000. A wel/niet opgegraven; B muurresten en uitbraaksleuven van de boerderij; C bijgebouw; D waterput; E hekwerk; F afvalkuilen; G kuilen met ingegraven potten; H miltvuurkuilen; I diergraven.
53
7
bouwhistorie Boukje Overbeek
7.1
inleiding
Bij het archeologisch onderzoek Tiel-Medel 1A is relatief veel muurwerk aangetroffen. Op 27 november 2013 is door het Gelders Genootschap een bezoek gebracht aan de opgraving. Het aangetroffen muurwerk en andere bouwkundige resten zijn hierbij vanuit bouwhistorisch oogpunt bestudeerd. Nadien is nog een bureauonderzoek uitgevoerd om de bevindingen uit het veld in een breder kader te plaatsen. In dit hoofdstuk wordt verslag gedaan van het bouwhistorisch onderzoek.
7.2
boerderij ´de stapel´
In de beeldbank van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed bevindt zich een foto uit 1966 van het erf aan Medelsestraat 9 te Echteld (fig. 7.1). Deze foto laat een hallehuisboerderij met rieten kap zien. De boerderij staat evenwijdig aan de Medelsestraat. De voorgevel is op het oosten gericht, de achtergevel op het westen. Achter de boerderij staat een veldschuur/wagenloods.
Fig. 7.1. Tiel-Medel 1A. Foto van boerderij 'Groot Stapel' uit 1966 (Beeldbank Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed).
De boerderij wordt door de Rijksdienst 'Groot Stapel' genoemd. Deze naam wordt ook gebruikt op (historische) kaarten van het gebied. Op het kadastrale minuutplan uit 1824 is het erf ook getekend; hier heeft het de naam ‘De Stapel’. De Medelsestraat heette toen 'Stapelsche Straat'. Waar de naam ‘stapel’ vandaan komt is vooralsnog niet duidelijk. Het kan duiden op een functie als stapelplaats of
54
verkoopplaats van waren. Dit wijst, samen met het feit dat de straat naar het erf is vernoemd, op enige economische en maatschappelijke importantie van de boerderij. Het boerenerf, zoals getekend in 1824 had naast het hoofdgebouw onder meer twee schuren en twee hooibergen met vijfhoekige kap (fig. 7.2A). De grootste van de twee schuren staat op geringe afstand van de boerderij, haaks op de rechter zijgevel. In de oksel tussen deze schuur en het voorhuis van de boerderij ligt een klein rond gebouw.
Fig. 7.2. Tiel-Medel 1A. De situatie in de twintiger jaren van 19de eeuw na Chr. A Uitsnede van de kadastrale kaart uit 1824 (www.watwaswaar.nl) met in zwart de functie van de gebouwen en in rood de functie van de percelen; B advertentie uit de Arnhemsche Courant d.d. 01-08-1826.
55
Uit deze vorm en een advertentietekst uit 1826 waarin Boerderij 'De Stapel' te koop wordt aangeboden kan opgemaakt worden dat dit ronde gebouw een karnmolen betreft (fig. 7.2B). In het houten of stenen gebouwtje bevond zich een houten constructie met verticale draaias die door een paard werd aangedreven. De draaias kan zijn gelagerd op een stapel houten balken of opgehangen aan de dakconstructie van het gebouw.86 Het looppad van het paard is gewoonlijk bestraat met een kenmerkende ronde bestrating, het karnpad. Met deze molen werd de karnton in beweging gebracht. De karnton zelf stond in een karnhuis of karnkamer die zich in de naastgelegen schuur of in de boerderij bevond. De karnmolen en de karnton waren onderling verbonden door een horizontale houten as die vermoedelijk gewoon vrij overstak tussen karnmolen en karnhuis/karnkamer (fig. 7.3). Op enige afstand ten oosten van de boerderij lag een vrijstaande bakoven. Van dit bakhuisje zijn in het veld geen restanten aangetroffen.
Fig. 7.3. Tiel-Medel 1A. Historische foto van een karnmolen in Delfgauw (Beeldbank Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed).
Uit de Oorspronkelijk Aanwijzende Tafel bij het kadastrale minuutplan uit 1824 blijkt dat het erf ‘De Stapel’ in 1824 eigendom was van jonkheer J.E. van Balveren.87 De familie van Balveren, behorende tot de oud-Gelderse adel, was van 1817 tot 1944 eigenaar van kasteel Wijenburg te Echteld. In 1826 werd de boerderij, volgens het hiervoor al genoemde krantenbericht, te koop aangeboden.
86
Dielemans 2010, 29.
87
www.watwaswaar.nl
56
7.3
aangetroffen bouwkundige restanten
7.3.1
voorhuis
Ter plaatse van het voorhuis van de boerderij is een keldervloertje van rode plavuizen aangetroffen (fig. 7.4A). De plavuizen, met een afmeting van 24 bij 24 bij 3 cm, zijn voegloos gelegd. Wanneer het kadastrale minuutplan geprojecteerd wordt op de huidige situatie, dan zien we dat de aangetroffen keldervloer buiten de plattegrond valt van de boerderij zoals deze in 1824 bestond. De boerderij had aan het begin van de negentiende eeuw nog een nagenoeg vierkante plattegrond. De Chromotopografische Kaarten (‘Bonneblaadjes’) uit de negentiende eeuw laten diezelfde nagenoeg vierkante plattegrond zien (fig. 7.4C). Pas op een kaart uit 1909 is sprake van de langgerekte vorm, die onder meer zichtbaar is op de foto uit 1966 en op topografische kaarten uit de twintigste eeuw (fig. 7.4D). Uit het voorgaande kan opgemaakt worden dat de hallehuisboerderij aan het eind van de 19de eeuw of het begin van de 20ste eeuw (maar vóór 1909) is verlengd. Het voorhuis is daarbij in oostelijke richting opgeschoven. De aangetroffen plavuizenvloer dateert dus uit deze periode van uitbreiding. Nabij de linker zijgevel van het ‘nieuwe’ voorhuis is een beerput aangetroffen (fig. 7.4B). De stenen hiervan hebben een afmeting van 22 bij 10 bij 4.5 cm. Dit baksteenformaat past binnen de datering van het voorhuis aan het eind van de 19de eeuw of het begin van de 20ste eeuw.
Fig. 7.4. Tiel-Medel 1A. Resten van het 'nieuwe' voorhuis en de oude en nieuwe situatie op historische kaarten. A het keldervloertje; B de beerput bij het 'nieuwe' voorhuis; C Chromotopografische kaart uit 1874 (www.watwaswaar.nl); D Chromotopografische kaart uit 1909 (www.watwaswaar.nl). 7.3.2
tegelfragment
Bij de achtergevel is een fragment gevonden van een wit geglazuurde tegel met blauwe schildering (fig. 7.5). Het figuurtje dat zichtbaar is lijkt een visser te zijn. Op basis van de voorstelling en een
57
stilistische vergelijking met andere historische tegels kunnen we voorlopig constateren dat de tegel waarschijnlijk uit de 17de eeuw of het begin van de 18de eeuw stamt. Aangezien het fragment los lag in de nabijheid van de achtergevel is de precieze relatie met de boerderij niet bekend. Wanneer de tegel werkelijk in de boerderij 'De Stapel' heeft gezeten zal dit in het voorhuis zijn geweest, bijvoorbeeld als betegeling van een schouw of de melkkamer.
Fig. 7.5. Tiel-Medel 1A. Het tegelfragment.
7.3.3
achtergevel
Tijdens de opgraving is een stuk muurwerk aangetroffen ter plaatse van de achtergevel van de boerderij fig. 7.6). De rode stenen zijn gemetseld in kruisverband en hebben een afmeting van 22/22.5 bij 11 bij 4.5 cm. De tienlagenmaat is 53.5 cm. Dit baksteenformaat komt in zowel in de 18de, 19de als in de 20ste eeuw voor, waardoor het dateren van deze van deze gevel lastig is.
Fig. 7.6. Tiel-Medel 1A. De buitenste achtergevel.
58
Fig. 7.7. Tiel-Medel 1A. De binnenste achtergevel. A Doorsnede over beide achtergevels; B gebintstijl tegen de binnenste achtergevel.
Op kleine afstand van de achtergevel, aan de binnenzijde, ligt de fundering van een andere achtergevel (fig. 7.7A). De stenen hiervan hebben een afmeting ca. 24 bij ca. 12 bij 5.5/6 cm. Dit metselwerk stamt, afgaande op het baksteenformaat, vermoedelijk uit de 17de eeuw. Tegen de binnenzijde van de binnenste achtergevel bevinden zich de resten van een houten gebinstijl (fig. 7.7B). Hoewel het lastig is om op basis van de baksteenformaten precieze uitspraken te doen over de datering van beide achtergevels, kunnen we in ieder geval constateren dat er in de 18de of 19de eeuw of aan het begin van de 20ste eeuw een nieuwe achtergevel is geplaatst aan de buitenzijde van een vermoedelijk 17de-eeuwse voorganger.
7.3.4
rechter zijgevel
Er is een fragment van de rechter zijgevel aangetroffen. De stenen hiervan zijn groter dan die van de achtergevel, namelijk ca. 24 bij ca. 12 bij ca. 6 cm. Het formaat van deze stenen komt nagenoeg overeen met het formaat van de bakstenen van de oudste achtergevel. Hieruit kunnen we concluderen dat de zijgevel in dezelfde periode tot stand is gekomen als de oudste achtergevel. Dat wil zeggen: vermoedelijk de 17de eeuw. Nabij de rechter zijgevel van de boerderij bevinden zich een waterput en een beerput (fig. 7.9). De koepel van de waterput is afgewerkt met een harde cementmortel. Vermoedelijk stamt deze koepel uit het eind van de 19de eeuw of het begin van de 20ste eeuw. De waterput zelf bestaat uit bakstenen met een breedte van ca. 12 cm en een hoogte van ca. 6 cm. De lengte is minimaal 22 cm. Dit formaat komt overeen met het formaat van de bakstenen van de rechter zijgevel. De waterput behoort waarschijnlijk tot dezelfde bouwfase als de rechter zijgevel en de oudste achtergevel en dateert
59
vermoedelijk in de 17de eeuw. De beerput is gemetseld met stenen die een dikte hebben van 4.5 cm. We mogen aannemen dat deze put jonger is dan de rechter zijgevel.
Fig. 7.8. Tiel-Medel 1A. Restant van de rechter zijgevel.
Fig. 7.9. Tiel-Medel 1A. Putten bij de rechter zijgevel. A de waterput bij de rechter zijgevel; B de beerput bij de rechter zijgevel.
7.3.5
schuur
Tussen de boerderij en de Medelsestraat heeft, haaks op de rechterzijgevel van de boerderij, een schuur gestaan (fig. 7.10A). Deze schuur is al zichtbaar op het kadastrale minuutplan uit 1824. In 1909 is deze schuur, blijkens de Chromotopografische Kaart, nog steeds aanwezig. Dit blijft zo op alle topografische kaarten tot en met die uit 1957. Daarna wordt de schuur afgebroken, op de foto uit 1966 staat er een nieuwe schuur achter de boerderij (fig. 7.1). Van de eerstgenoemde schuur zijn enkele paalkuilen aangetroffen. Zichtbaar is nog dat de palen zijn geplaatst op kleine hoopjes baksteenpuin (fig. 7.10B).
60
Fig. 7.10. Tiel-Medel 1A. Restanten van de schuur. A de locatie van de schuur tijdens de opgraving; B een paalkuil met baksteenpuin.
7.4
conclusie
Op basis van de aangetroffen bouwkundige resten en het geraadpleegde historische (kaart)materiaal kunnen we de volgende conclusies trekken: •
•
•
•
Boerderij De Stapel bestond al in de zeventiende eeuw. De boerderij had toen vermoedelijk al de nagenoeg vierkante plattegrond die we zien op de kadastrale kaart uit 1824 en was (in ieder geval deels) opgetrokken in baksteen. Aan het begin van de negentiende eeuw was de boerderij De Stapel in bezit van de adellijke familie Van Balveren. Het lijkt een relatief ‘rijke’ boerderij te zijn geweest. Naast twee vijfhoekige hooibergen en twee schuren, had de boerderij een vrijstaande karnmolen en een vrijstaande bakoven. Aan het eind van de negentiende eeuw, of het begin van de twintigste eeuw (maar vóór 1909) is de boerderij uitgebreid in oostelijke richting. De boerderij kreeg een meer langgerekte vorm en het voorhuis schoof mee in oostelijke richting. In de loop van de twintigste eeuw zijn de historische bijgebouwen verdwenen. Uiteindelijk is aan het begin van de eenentwintigste eeuw de boerderij zelf ook gesloopt.
61
8
de materiële cultuur
8.1
aardewerk uit vindplaats 1, het grafveld Julie Van Kerckhove
8.1.1
inleiding
Er zijn op vindplaats 1 in totaal 758 scherven met een gewicht van 7.588 g verzameld. Deze zijn alle verder geanalyseerd. Het aardewerk dat toegekend kon worden aan graven is beschreven in de gravencatalogus. In dit hoofdstuk wordt een algemeen overzicht gegeven van de verzamelde vondsten. Tijdens de analyse van het aardewerk zijn de volgende variabelen ingevoerd in de aardewerkdatabase: aardewerkcategorie88, baksel89, vorm en vormtype90. Voor de kwantificatie is het aantal scherven, het gewicht en het Minimum Aantal Individuen (MAI) bijgehouden. Bij de kwantificatiemethode, waarbij het Minimum Aantal Individuen gemeten wordt, gaat men ervan uit dat scherven tot dezelfde pot behoren, tenzij er aangetoond kan worden dat dit niet het geval is.91 Men kan verschillende factoren gebruiken voor het vaststellen van dit MAI; in onderhavige analyse is ervoor gekozen om enkel de randen te gebruiken, en om het MAI per context vast te stellen.92
8.1.2
resultaten
8.1.2.1 Het handgevormde en middeleeuwse aardewerk Over het hele plangebied zijn scherven van grofwandig, vaak besmeten handgevormd aardewerk gevonden. Het betreft fragmenten die met potgruis, zandgruis of een combinatie van beide zijn gemagerd. De weinige randfragmenten wijzen erop dat het gaat om potten met korte opstaande halsjes, een afgeronde rand, al dan niet voorzien van vingertopindrukken op de rand. Op basis van deze kenmerken kunnen we deze scherven voorzichtig dateren in de Vroege of Midden IJzertijd. Dit materiaal – dat sporadisch ook in de graven is terecht gekomen – kan voor het grafveld als intrusief beschouwd worden en getuigt van een vroege occupatiefase van de vindplaats of de zone hieromheen. Eén wandscherfje is op basis van de grove steengruismagering in de Bronstijd te dateren. Slechts een aantal scherven zou eventueel nog vroeg-Romeins kunnen zijn. Het betreft reducerend gebakken, met zand gemagerde scherven uit de graven 1018 en 1019. Voorts zijn vijf roodbakkende scherven met glazuur en twee steengoedfragmenten verzameld. Deze zijn alle in de Late Middeleeuwen te dateren.
88
Aardewerkcategorieën zijn groepen aardewerk met eenzelfde vervaardigingstechniek en een eigen vormenrepertorium
(Deru, Vilvorder & Van Overbeke 1997, 152). 89
Een baksel groepeert aardewerk met eenzelfde kleisamenstelling en minerale magering en een overeenkomstige techniek.
Het onderzoeken van baksels aan de hand van petrografische, mineralogische en fysisch-chemische analyse kan een licht werpen op de herkomst van het aardewerk. 90
Een vormtype groepeert aardewerk dat een aantal vormelijke karakteristieken gemeenschappelijk heeft. Het aardewerk dat
gemaakt is naar hetzelfde archetype, naar het ‘ideale model’, wordt gegroepeerd (Morel 1981, 23). 91
Orton 1987, 94.
92
Het MAI wordt meestal bepaald op basis van de randen; soms worden de bodems, oren en bakselinformatie eveneens
meegenomen als criteria. Hier is gekozen om enkel de randen te gebruiken als criterium, aangezien dit nationaal en internationaal de meest courante methode is en een goede vergelijkbaarheid mogelijk maakt.
62
8.1.2.2 Het Romeinse aardewerk uit de graven Van het Romeinse aardewerk is het grootste deel gevonden in graven. In totaal zijn 462 scherven (4338 g) verzameld uit dertien graven. Tabel 8.1 toont een overzicht van de aardewerkdeterminaties per graf. Het aardewerk uit de graven dateert vanaf de vroeg-Romeinse tijd (graf 1019) tot in het midden van de 3de eeuw na Chr. (graf 2012). De conservering van het aardewerk is zeer wisselend. Het aardewerk dat voor ca. 150 na Chr. dateert, is zeer fragmentarisch bewaard. Het materiaal dat daarna dateert, is daarentegen erg goed geconserveerd. Het betreft veelal nagenoeg complete exemplaren (zie catalogus) die al dan niet (deels) verbrand zijn. graf
aardewerkcategorie
baksel
type
1003
1005 1006 1007 1008 1009 1010
gladwandig oxiderend handgevormd ruwwandig oxiderend handgevormd handgevormd handgevormd ruwwandig reducerend geverfd ruwwandig oxiderend
Argonnen Maasland
1012
gladwandig oxiderend
-
1013
kruikamfoor/middelgrote standamfoor kruikamfoor/middelgrote standamfoor ruwwandig oxiderend ruwwandig oxiderend terra sigillata terra sigillata terra sigillata gladwandig oxiderend overig handgevormd ruwwandig oxiderend terra nigra handgevormd handgevormd terra rubra
Maasland Rijnland Rijnland Trier Trier Trier zeepwaar -
Stuart 216 Holwerda 55 Niederbieber 32 Niederbieber 89/ Stuart 203 Vanvinckenroye 87/ zoals Niederbieber 32 zoals Vanvinckenroye 444 Brunsting 20 Niederbieber 111 Stuart 216 Dragendorff 32 Dragendorff 33 Dragendorff 36 -
1014 1015 1018 1019
n
g
MAI
EVE
14 1 27 2 13 1 25 38 6 5 179 25 13 20 12 7 32 26 1 5 1 2 2 4 1
44 14 104 20 30 10 221 222 600 234 672 216 655 434 290 111 392 3 1 33 4 1 13 13 1
0 0 1 0 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0
0.00 0.00 0.13 0.00 0.02 0,00 0.17 0.10 1.00 1.00 0.75 1.00 0.94 1.00 0.16 0.50 1.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00
Tabel 8.1. Tiel-Medel 1A. De aardewerkdeterminaties per graf.
8.1.2.3 Verspreide grafvondsten In totaal zijn 275 scherven (2793 g) verzameld in recente verstoringen, kleine spoortjes, de bouwvoor, enzovoort. Tabel 8.2 toont een overzicht van de aardewerkdeterminaties van deze verspreide vondsten. Een deel van de vondsten is zeer goed bewaard. Ook hier betreft het vaatwerk dat al dan niet (deels) verbrand is. De datering van de vondsten sluit eveneens aan bij die van de grafvondsten. De dunwandige Rhineland Granular Grey Ware en terra rubrascherven zijn in de 1ste eeuw te dateren, terwijl de borden Niederbieber 112 tot ver in de 3de eeuw kunnen dateren.
63
aardewerkcategorie
baksel
type
dolium geverfd geverfd geverfd geverfd gladwandig oxiderend gladwandig oxiderend gladwandig witbakkend gladwandig witbakkend handgevormd kruikamfoor/middelgrote standamfoor overig roodbakkend ruwwandig oxiderend ruwwandig oxiderend ruwwandig oxiderend ruwwandig oxiderend ruwwandig oxiderend ruwwandig oxiderend
Maasland Argonnen Argonnen Rijnland techniek b Maasland Rijnland Rijnland Rijnland
ruwwandig oxiderend ruwwandig oxiderend ruwwandig oxiderend ruwwandig reducerend ruwwandig reducerend ruwwandig reducerend steengoed steengoed terra nigra terra nigra terra rubra terra sigillata terra sigillata terra sigillata terra sigillata wrijfschaal
Rijnland Rijnland Urmitz Low Lands Ware Rhineland Granular Grey Langerwehe/Raeren Siegburg kwartsrijk zeepwaar Argonnen Argonnen Trier Trier oxiderend
Stuart 147 Niederbieber 32 Stuart 10 Vanvinckenroye 90 Niederbieber 112 Stuart 201 Stuart 210 Niederbieber 89/ Stuart 203 Stuart 210 Stuart 216 Niederbieber 112 Holwerda BW 3 Drag. 45 Dragendorff 32 Drag. 18/31 of 31 Vanvinckenroye 348
n
g
MAI
EVE
3 2 3 1 1 7 11 4 16 140 19 5 4 21 1 1 1 2 1 1 1 3 1 5 1 1 1 1 1 1 1 3 2 3 6
61 14 6 7 3 48 199 21 72 1.189 318 16 19 155 12 6 24 14 12 73 33 60 3 52 3 92 15 2 1 5 9 36 17 5 191
0 0 1 0 0 0 1 0 1 5 0 0 0 0 1 1 1 0 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 1
0.00 0.00 0.19 0.00 0.00 0.00 0.18 0.00 0.06 0.25 0.00 0.00 0.00 0.00 0.75 0.05 0.00 0.00 0.01 0.10 0.10 0.01 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.06 0.09 0.00 0.00 0.14
Tabel 8.2. Tiel-Medel 1A. De aardewerkdeterminaties van de verspreide vondsten.
8.1.2.4 Een overzicht van de aardewerkcategorieën, baksels en vormtypes van het Romeinse aardewerk Wellicht is al het Romeinse aardewerk afkomstig uit – al dan niet verstoorde – graven. Het aardewerk wordt per aardewerkcategorie geordend. Een kwantificering van de aardewerkcategorieën is weergegeven in tabel 8.3. Voor een overzicht per graf wordt verwezen naar de gravencatalogus. Terra sigillata Deze aardewerkcategorie wordt gekenmerkt door een rood tot oranje baksel en deklaag. Terra sigillata was - zeker in de vroeg-Romeinse tijd -vrij kostbaar; het werd in hoofdzaak gebruikt als luxueus tafelaardewerk. In de loop van de 2e eeuw na Chr. was terra sigillata -in tegenstelling tot in de 1ste eeuw- niet langer uitsluitend toegankelijk voor een beperkte groep mensen die deel uitmaakte van een snel en sterker geromaniseerde maatschappij (zoals binnen militaire en urbane vindplaatsen), maar vond het zijn weg naar alle lagen van de bevolking. In de 1ste eeuw na Chr. is deze waar met name geïmporteerd uit Zuid-Gallië; in de 2e eeuw prevaleren Centraal-Gallische werkplaatsen en in de loop
64
van de 2e eeuw nemen Oost-Gallische producten een steeds groter marktaandeel in om in de 3e eeuw de markt in sigillata volledig te domineren. In Tiel-Medel1 is enkel terra sigillata verzameld van Oost-Gallisch fabricaat. Het betreft in totaal 80 scherven van minstens vijf exemplaren. Twee exemplaren, een wrijfschaal Dragendorff 45 en een bord Dragendorff 32 (V1.77), zijn vervaardigd in de Argonnen (Fig. 8.1). Een wandscherf van een kom Dragendorff 18/31 of 31, een bord Dragendorff 32, een kom Dragendorff 36 en een bakje Dragendorff 33 zijn vervaardigd in Trier (Fig. 8.2). Alle exemplaren dateren in de late 2de tot 3de eeuw na Chr. Het bord Dragendorff 32, de kom Dragendorff 36 en het bakje Dragendorff 33 zijn verzameld uit graf 1012 en dateren door de aanwezigheid van een gladwandige beker Vanvinckenroye 87 rond het midden van de 3de eeuw na Chr. aardewerkcategorie
n
g
dolium geverfd gladwandig oxiderend gladwandig witbakkend handgevormd kruikamfoor/middelgrote standamfoor overig roodbakkend ruwwandig oxiderend ruwwandig reducerend steengoed terra nigra terra rubra terra sigillata wrijfschaal
3 45 63 20 168 224 6 4 99 32 2 4 2 80 6
61 252 528 93 1.322 1.461 17 19 2.186 279 107 4 6 1.062 191
MAI
EVE
0 2 2 1 6 2 0 0 11 1 0 0 0 5 1
0.00 0.29 1.18 0.06 0.27 2.50 0.00 0.00 4.09 0.17 0.00 0.00 0.00 1.81 0.14
Tabel 8.2. Tiel-Medel 1A. De aardewerkcategorieën van vindplaats 1.
Belgische waar (terra nigra en terra rubra) Belgische waar is een fijne tafelwaar die ofwel oxiderend (terra rubra) ofwel reducerend (terra nigra) is gebakken. Het is een aardewerkcategorie die voortborduurt op inheemse tradities, maar die zich eveneens sterk laat inspireren door echt Romeinse technieken en vormtypes. Deze waar kan in onze gebieden gedateerd worden vanaf de Augusteïsche periode tot in de 2e eeuw na Chr. Deru laat de terra nigra ophouden rond het midden van de 2e eeuw, terwijl andere onderzoekers de mening zijn toegedaan dat de productie doorloopt tot in de 3e eeuw na Chr.93 De oxiderende variant, terra rubra, kent zijn hoogtepunt in de pre-Flavische periode, maar de productie loopt zeker nog door tot in de 2de eeuw. Op vindplaats 1 zijn twee scherven terra rubra (waarvan één fragment in graf 1019) verzameld met een soort ingedrukt wafelpatroon (fig. 8.1, V6.394). Beide scherven zijn wellicht afkomstig van vroege tonbekers. Uit graf 1015 zijn twee scherfjes zeepwaar-terra nigra afkomstig. Dit baksel, waarvan de herkomst in de regio tussen Roubaix en Bavay, en aan de zuidrand van het 'bassin de Mons'94 ligt, is grofweg te dateren tussen ca. 50 en 200 na Chr., maar de nadruk ligt op de eerste helft van de 2de
93
Deru 1996. Onderzoekers die de terra nigra laten doorlopen tot in de 2e en zelfs 3e eeuw zijn onder meer Van Enckevort
(zie bijvoorbeeld Van Enckevort 2007, 252-262) en Hiddink (zie bijvoorbeeld Hiddink 2008, 144-147). 94
Deru/Vachard 2002, 483.
65
eeuw na Chr.95 Ook als losse vondst is nog een scherf zeepwaar-terra nigra verzameld en een scherfje in een kwartsrijk baksel.
Fig. 8.1. Tiel-Medel 1A. Verspreide grafvondsten uit vindplaats 1. Schaal 1:3.
Geverfd aardewerk Kenmerkend voor deze fijne (tafel)waar is de matte deklaag, die kan variëren van rood of bruin tot zwart. De geverfde waar kan zowel oxiderend als reducerend gebakken zijn, wat resulteert in een variërende kleur van baksel en deklaag. Brunsting heeft hiervoor verschillende 'technieken' beschreven: techniek a (rode verflaag op wit baksel), b (zwarte deklaag op wit baksel), c (zwarte deklaag op rood baksel) en d (glanzende zwarte deklaag op rood baksel).96 Een aanvullende benaderingswijze is het toewijzen van een scherf aan een bakselgroep/productieplaats. Te Medel1 is één scherf van de geverfde waar in techniek b geproduceerd in de regio Keulen. Alle geverfde waar in techniek c is geproduceerd in de Argonnen. Voor één scherf in techniek b kan een herkomst echter niet achterhaald worden.
95
Vastgesteld voor Tiel-Passewaaij (Van Kerckhove 2006, 107). Dit is eveneens vastgesteld voor Passewaaij-Oude Tielseweg
(Verhelst 2001). Bakselfoto: Van Kerckhove 2006, plaat 10B. Volgens Deru komt dit baksel in terra nigra vooral voor in horizont V en VI (ca. 40-70 n.Chr.), maar komt het ook nog in de 2e eeuw na Chr. voor. (Deru/Vachard 2002, 481). De producten uit de eerste productiefase (ca. 40-70 na Chr.) lijken het Rivierengebied (de rurale nederzettingen althans) nog niet te bereiken. In publicaties voor Zuid-Nederland is dit baksel nog niet apart beschreven en kunnen hierover dus geen uitspraken over gedaan worden. 96
Brunsting 1937.
66
Fig. 8.2. Tiel-Medel 1A. Aardewerk uit vondstnummer V1.222 (graf 1012). 1: schaaltje Dragendorff 36; 2: bord Dragendorff 32; 3: bord Stuart 216; 4: bord Niederbieber 111; 5: bakje Dragendorff 33; 6: middelgrote standamfoor Brunsting 20; 7: kruikamfoor zoals Vanvinckenroyee 444. Schaal 1:3.
Uit graf 1009 is een nagenoeg complete geverfde Argonnenbeker Niederbieber 32 verzameld (fig. 8.3, V1.207). Een randfragment van een Argonnenbeker Niederbieber 32 en twee wandscherven zijn losse vondsten (fig. 8.1 V5.321). Verder is nog een wandfragment van een Rijnlands geverfd bord Stuart 10 en een wandscherf in techniek b als losse vondst verzameld. Gladwandig aardewerk Het oppervlak van gladwandig aardewerk voelt glad aan, doordat het is afgewerkt door middel van bijvoorbeeld polijsten. Deze wandafwerking heeft onder meer invloed op de vochtdoorlaatbaarheid; het aardewerk wordt hierdoor namelijk minder poreus. Gladwandig aardewerk bestaat hoofdzakelijk uit
67
kruiken, maar ook uit andere vormen, zoals honingpotten, kommen, borden, zeefjes en wierookschaaltjes.97 Op vindplaats 1 kan een behoorlijke hoeveelheid gladwandig aardewerk niet worden toegekend aan een specifiek vormtype. Dit geldt voor de fragmenten uit graf 1003 (14 scherven) en graf 1013 (26 scherven) en voor 27 losse vondsten. Uit graf 1012 is een nogal ruw uitgevoerde kruik van het type zoals Vanvinckenroye 444 verzameld (fig. 8.2). Als losse vondst zijn er elf fragmenten van een Maaslands bord van het type Vanvinckenroye 90 met eenvoudig afgeronde rand verzameld (fig. 8.1 V1.31). ‘Maaslands aardewerk’ is eigenlijk een verzamelnaam voor wit tot gelig-roze baksels met een lemige structuur.98 Productieplaatsen zijn te lokaliseren in de Condroz, Haspengouw, de Rupelstreek en wellicht het Nederlandse deel van de Maas. De borden van het type Vanvinckenroye 90 hebben dezelfde hoofdvorm als het geverfde bord Stuart 10. Zij verschillen nogal van grootte in afwerking van de rand. Deze kan verdikt, hoekig, verdikt of gewoon rond zijn. Al deze varianten worden in de oude typologie van Vanvinckenroye geschaard onder het type Vanvinckenroye 90.99 Dit komt overeen met de types Vanvinckenroye 563, 565, 567-570/B1-2, B4-5/TON 16 die hij in zijn latere typologie (1991) heeft gedefinieerd. Al deze varianten zijn te dateren tussen ca. 180 en 280 na Chr.100 Tot slot is er als losse vondst een randje van een Rijnlands wierookschaaltje verzameld. Kruikamforen en middelgrote standamforen Beide vormen worden samen behandeld, omdat zij op scherfniveau - zeker als het wandscherven betreft - moeilijk van elkaar te onderscheiden zijn, als gevolg van een aantal gemeenschappelijke technische kenmerken. Het gaat om aardewerk dat doorgaans iets grover is afgewerkt en ruwer is dan de gladwandige waar.101 In het geval van de standamforen zijn de recipiënten iets groter dan de kruikamforen, maar iets kleiner dan de transportamforen. In graf 2012 zijn een Maaslandse kruikamfoor Brunsting 20 en een Rijnlandse kruikamfoor zoals Vanvinckenroye 444 gevonden (fig. 8.2). Beide vormtypes dateren door de aanwezigheid van een late beker in deze grafinventaris rond het midden van de 3de eeuw na Chr. Verder zijn negentien wandscherven van middelgrote standamforen verzameld als losse vondst. Deze fragmenten kunnen niet toegekend worden aan een specifiek vormtype. Ruwwandig gebruiksaardewerk Deze term wordt gehanteerd voor alle ruwe kook- of voorraadpotten, borden, kommen, deksels, enzovoort. Het gaat om vaatwerk dat gebruikt werd in de keuken, maar vaak werden de betreffende potten eerst getransporteerd omwille van hun inhoud. Het ruwwandige gebruiksaardewerk is afkomstig uit verschillende herkomstgebieden. De baksels die zijn aangetroffen zijn Rhineland Granular Grey Ware, Low Lands Ware I, Reducerend aardewerk overig, en oxiderend gebakken gebruiksaardewerk.
97
Er is gekozen om van de kruiken geen aparte aardewerkcategorie te maken, omdat het moeilijk is om scherven (zonder
rand) toe te wijzen aan een specifieke vorm. Een indeling ten behoeve van functie-analyse is nog steeds mogelijk doordat de vorm (kruik, honingpot, kom etc.) consequent genoteerd is. Voor de fijne kommen en borden wordt hier specifiek gedoeld op de tafelwaar. Ruwe borden en kommen die in de keuken gebruikt werden voor het bereiden en bewaren van voedsel, worden besproken bij het ruwwandige gebruiksaardewerk. 98
Brulet/Vilvorder/Rekk, 2001.
99
Vanvinckenroye 1967.
100
Martens 2013, 64; Vilvorder et al. 2010, 244.
101
Het is weliswaar zo dat een deel van de kruikamforen net zo gladwandig zijn als de kruiken, maar aangezien deze fijne
kruikamforen in veel mindere mate aanwezig zijn, zal dit het percentage van de aardewerkcategorieën niet al te zeer beïnvloeden (zeker niet wanneer deze berekend is op basis van het MAI).
68
Fig. 8.3. Tiel-Medel 1A. Aardewerk uit diverse graven. Schaal 1:3.
Rhineland Granular Grey Ware Dit is een erg hard gebakken, korrelig baksel dat macroscopisch gemakkelijk te herkennen is. De magering bestaat voornamelijk uit afgeronde kwartskorrels. De verspreiding van deze waar wijst op een productie in het gebied rond Mainz en Keulen.102 Deze productie begint vanaf het begin van de jaartelling, kent zijn hoogtepunt tussen 40 en 70 en loopt door tot het begin van de 2e eeuw na Chr. Vroege exemplaren zijn kenmerkend voor militaire vindplaatsen, zoals onder meer de vroeg-Romeinse versterking Velsen 1.103 Te Tiel-Medel1 is één wandscherfje verzameld als losse vondst. Low Lands Ware I Dit baksel is onder verschillende namen bekend: kustaardewerk, terra nigra-achtig, Rupeliaans of Waaslands aardewerk.104 Er bestaat een rode (oxiderend gebakken) en een grijze (reducerend gebakken) variant. Het baksel heeft een vrij gelijkmatige, fijne kwartsmatrix waarin steeds micaplaatjes zichtbaar zijn. Volgens De Clercq en Degryse is dit aardewerk mogelijk geproduceerd in de regio rond Bergen op Zoom.105 Hoewel dit baksel reeds vanaf 70 na Chr. voorkomt, kan het hoogtepunt in de
102
Anderson 1981, 95, 103; Willems 2005, 90; bakselfoto: Van Kerckhove 2006, plaat 11 D.
103
Bosman 1997, 232.
104
Van Enckevort 2004, 316-318; De Clercq/Degryse 2008, 455; bakselfoto: Van Kerckhove 2006, plaat 12A.
105
De Clercq/Degryse 2008, 455-456.
69
verspreiding naar het rivierengebied en Zuid-Nederland na ca. 150 na Chr. geplaatst worden.106 De oxiderende variant kan (ook in West-Nederland) na ca. 175 na Chr. gedateerd worden. Te Tiel-Medel1 zijn vijf wandscherven Low Lands Ware verzameld als losse vondsten. Reducerend aardewerk overig In graf 1008 is een nagenoeg compleet kommetje zoals Holwerda 55 aangetroffen dat is vervaardigd in een grijs onbekend baksel (fig. 8.3 V1.205). Dit vormtype komt vanaf het midden van de 1ste eeuw tot in de 3de eeuw voor. Verder is nog een wandscherfje in ruwwandig reducerend gebakken aardewerk verzameld als losse vondst. Ruwwandig oxiderend aardewerk Het overgrote deel van het ruwwandig oxiderende gebruiksaardewerk is afkomstig uit het Maas- of Rijngebied. Borden van het type Stuart 216 zijn twee maal aangetroffen in graven (graf 1003 en graf 1012) en verder is er nog een rand van een ander exemplaar verzameld als losse vondst (fig. 8.3 V1.11, Fig. 8.2). Een bord van het type Niederbieber 111/Stuart 217 is enkel afkomstig uit graf 1012 (fig. 8.2). Graf 1010 heeft grote fragmenten van een kookpot Niederbieber 89/Stuart 203 opgeleverd (fig. 8.3 V1.206). Ook als losse vondst is er een rand van een pot Niederbieber 89/Stuart 203 aanwezig (fig. 8.1 V1.2). Verder bestaan de losse vondsten uit fragmenten van twee borden Niederbieber 112 – waarvan één uit de regio Urmitz – een pot Stuart 201 en een kom Stuart 210 (fig. 8.1 V5.317, V1.60 en V5.330). Wrijfschalen Wrijfschalen, of mortaria, zijn gebruikt voor het maken van sauzen en het fijnstampen en -wrijven van ingrediënten. Te Tiel-Medel1 zijn slechts zes fragmenten verzameld als losse vondst (fig. 8.1 V8.476). Zij zijn alle afkomstig van wrijfschalen van het type Vanvinckenroye 348 die te dateren zijn tussen ca. 70 en 150 na Chr.107 Dolia Deze voorraadpotten kunnen zeer groot zijn en een inhoud hebben van ongeveer 200 l.108 Meestal zijn de grote exemplaren op een traag draaiend wiel vervaardigd en worden ze gekenmerkt door een grof baksel met veel potgruismagering; het zogenaamde ‘doliumbaksel’. Dit baksel is zeer veelvoorkomend in de vroeg-Romeinse tijd, maar komt later ook nog voor. Veel exemplaren zijn een stuk kleiner en hebben een inhoud van 5 tot 15 l.109 In Zuid-Nederland – maar ook in het rivierengebied – zijn talrijke van dergelijke kleine dolia aangetroffen, welke op de draaischijf zijn vervaardigd. In Tiel-Medel1 zijn drie fragmenten van Maaslandse dolia verzameld met versierde stafbanden. Zij kunnen gerekend worden tot de ‘Maaslandse groep’. Overig aardewerk Een kleine hoeveelheid scherven kon niet toegewezen worden aan een specifieke aardewerkcategorie door de grote mate van verwering of fragmentatie. Scherven waarvan enkel kon worden vastgesteld dat
106
H. Van Enckevort stelt dat Low Lands Ware ook in Zuid-Nederland reeds vanaf de Flavische periode kan dateren en
verwijst hiervoor naar waterputten 11, 12 en 172 uit Nistelrode. Deze structuren worden op basis van het aardewerk in de late 2e eeuw en 3e eeuw gedateerd, maar op basis van oversnijding en oriëntatie worden zijn toch in de Flavische nederzettingsfases geschaard (Van Enckevort 2007, 144, tabel 5.8, tabel 5.15). 107
Vanvinckenroye 1991, 74.
108
Hiddink 2010, 215.
109
Hiddink 2010, 215.
70
het om, op de draaischijf vervaardigd, Romeins aardewerk gaat, is geregistreerd als ‘overig aardewerk’. Het gaat in totaal om zes wandfragmenten.
8.1.3
conclusies
In Tiel-Medel 1a zijn in totaal 758 scherven met een gewicht van 7588 g verzameld op de locatie van vindplaats 1 die alle verder geanalyseerd zijn. Hiervan zijn 168 scherven handgevormd, welke een datering hebben in de Vroege of Midden IJzertijd. Eén wandscherfje is op basis van de grove steengruismagering in de Bronstijd te dateren. Slechts een paar handgevormde scherven uit graven 1018 en 1019 zouden in de vroeg-Romeinse tijd kunnen dateren, maar dit kan niet onmiskenbaar aangetoond worden. De meeste scherven zijn Romeins en zijn afkomstig uit een (deels verstoord) grafveld. Het merendeel van het vaatwerk is zeer goed geconserveerd en is gevonden in de graven. Dit aardewerk dateert vanaf de vroeg-Romeinse periode tot het midden van de 3de eeuw en er zijn geen aanwijzingen voor een hiaat in het gebruik van het grafveld. Het overige Romeinse aardewerk is verspreid over het terrein gevonden (in recente verstoringen, kleine kuilen of cultuurlagen, enzovoort), maar heeft eenzelfde datering. Tot slot zijn nog vier scherven roodbakkend aardewerk en twee wanden van steengoed verzameld. Deze vondsten zijn in de Late Middeleeuwen te dateren.
8.2
aardewerk uit vindplaats 2, de woonterp Valentijn van den Brink
8.2.1
inleiding
Er zijn op vindplaats 2 in totaal 2.944 scherven met een gewicht van 121.697 g verzameld. Al het aardewerk is geanalyseerd en ingevoerd in een database. Hierbij is gebruik gemaakt van de codering van het Deventer-systeem.110 Het aardewerk is allereerst ingedeeld in bakselgroepen die met een code worden aangeduid. Waar mogelijk is daarna de vorm en het type vastgesteld. Hierbij wordt de bakselcode gevolgd door de afkorting van de hoofdvorm en het volgnummer van het type. De determinaties zijn weergegeven in bijlage 5. Het vondstmateriaal is voor een groot deel sterk gefragmenteerd. Het gebruik van het MAI heeft om die reden weinig zeggingskracht. In de nu volgende paragrafen wordt daarom uitgegaan van aantallen scherven
8.2.2
resultaten
8.2.2.1 aardewerk uit de Romeinse tijd en de Middeleeuwen In kuil 25002 is één scherf ruwwandig aardewerk uit de Romeinse tijd aangetroffen. Op basis van het overige vondstmateriaal wordt deze kuil tussen 1720 en 1750 gedateerd. Het Romeinse aardewerk moet als opspit of zwerfvuil geïnterpreteerd worden. Een handvol scherven dateert in de Middeleeuwen. Het betreft zes scherven van steengoed kannen en tien scherven blauwgrijs en grijsbakkend aardewerk. De scherven kunnen ofwel aangevoerd zijn met de grond waaruit de woonterp is opgebouwd, ofwel, in het geval van de middeleeuwse scherven, als bemestingsvondsten op
110
Clevis/Kottman 1989.
71
de plaats van de woonterp terecht zijn gekomen.111 Gezien het lage aantal kunnen ze niet met de bewoning van de woonterp in verband worden gebracht.
8.2.2.2 Het nieuwtijds aardewerk van de woonterp Het aardewerk is ingedeeld aan de hand van de bakselcoderingen van het Deventer-systeem. De aantallen en percentages staan weergegeven in tabel 8.4. Bij het Deventer-systeem hoort ook een standaard kleurenwaaier.112 De standaard kleuren worden gebruikt in grafieken waarin de verschillende bakselgroepen worden weergegeven. Door het gebruik van vaste kleuren is het vondstenspectrum van verschillende vindplaatsen snel visueel te vergelijken. Daarnaast geven de kleuren een indicatie voor de periode waaruit het vondstmateriaal stamt. Elke periode heeft immers een eigen kleurenpalet. De bakselgroepen uit vindplaats 2 behoren voornamelijk tot de verlichting (1650-1800) en de Nieuwste Tijd (1800-1945) (fig.8.4). code
baksel
s2 r f w m g p ep s3 iw indet. -
Steengoed Roodbakkend aardewerk Faience uit de Nederlanden Witbakkend aardewerk Majolica uit de Nederlanden Grijsbakkend aardewerk Aziatisch porselein Europees porselein Industrieel steengoed Industrieel aardewerk indetermineerbaar Ruwwandig aardewerk (Romeins)
n
%
349 2.180 155 133 191 10 12 11 32 260 17 1
10.41 65.06 4.63 3.97 5.70 0.30 0.36 0.33 0.95 7.76 0.51 0.03
Tabel 8.4. Tiel-Medel 1A. De aantallen en percentages scherven uit vindplaats 2 per bakselgroep.
Fig. 8.4. Tiel-Medel 1A. De verhouding van de scherven uit vindplaats 2 per bakselgroep (n=2943). Ter vergelijking zijn de kleurenpaletten van de verlichting en de Nieuwste Tijd toegevoegd.
111
Verhelst/Willemse 2011, 11.
112
Jaspers 2011, 93-98.
72
8.2.2.3 Een overzicht van de aardewerkcategorieën, baksels en vormtypes van het nieuwtijds aardewerk Roodbakkend aardewerk Deze aardewerkcategorie wordt gekenmerkt door een lichtbruine, beige, fel rode tot oranje kleur van het baksel.113 In de Volle Middeleeuwen worden voornamelijk lokaal geproduceerde kogelpotten en geïmporteerd aardewerk gebruikt. Door de toenemende verstedelijking, bevolkingsgroei en specialisatie ontstaan in de tweede helft van de 13de en de eerste helft van de 14de eeuw gespecialiseerde ateliers die zowel rood- als grijsbakkend aardewerk produceerden. In de loop van de 15de eeuw loopt het vormenspectrum binnen het grijsbakkend aardewerk terug. Deze vormen worden sindsdien in roodbakkend aardewerk uitgevoerd. Naast de regionale productiecentra komen tussen de tweede helft van de 15de eeuw en het einde van de 17de eeuw de interregionale productiecentra Bergen op Zoom, Utrecht en Oosterhout op. In de loop van de 18de en 19de eeuw verdwijnen de regionale productiecentra. Het aantal pottenbakkerijen gaat drastisch omlaag, de productie per pottenbakkerij stijgt echter aanzienlijk. De productie in Noord-Holland verplaatst zich waarschijnlijk naar Gouda. Daarnaast ontstaan twee nieuwe interregionale productiecentra, deze liggen in Friesland en het Nederrijnse gebied. Het merendeel van het aardewerk dat op vindplaats 2 is verzameld bestaat uit roodbakkend aardewerk. Het vormenspectrum is weergegeven in tabel 8.5. Het geheel valt te karakteriseren als gebruiksaardewerk. In de aantallen zijn enkele uitschieters te zien. Deze hebben te maken met vormen die gebruikt zijn bij de agrarische productie. vorm
bakpan bord deksel grape kan kom komfoor kop lekschaal pispot pot suikertrechter test zalfpot indet.
n
%
2 358 3 179 159 46 1 166 4 34 487 13 7 3 718
g
0.09 16.42 0.14 8.21 7.29 2.11 0.05 7.61 0.18 1.56 22.34 0.60 0.32 0.14 32.94
%
152 3.232 290 6.628 5.529 1.346 338 3.201 108 1.082 42.402 3.199 57 18 20.648
0.17 3.66 0.33 7.51 6.27 1.53 0.38 3.63 0.12 1.23 48.06 3.63 0.06 0.02 23.40
Tabel 8.5. Tiel-Medel 1A. De aangetroffen vormen roodbakkend aardewerk in aantallen scherven en gewicht.
Bijna een kwart van het aantal scherven roodbakkend aardewerk is afkomstig van grote inmaakpotten. Vanwege het formaat maken zij ca. de helft van het gewicht uit. Van deze potten is geen volledig profiel te reconstrueren uit de aangetroffen scherven. Op basis van de scherven is wel een algemene beschrijving van de potten te geven. Vanaf een standring met een diameter van ca. 20-24 cm lopen de potten breed uit. Na een korte schouder met een scherpe knik volgt een korte rechtopstaande hals met een relatief kleine diameter. De oudste exemplaren kennen een helder loodglazuur en verticale oren met een uitgetrokken en omgeslagen rand (fig. 8.5). Zij zijn relatief zeldzaam binnen het verzamelde
113
Bartels 1999, 105-146.
73
aardewerk. Bij latere exemplaren is aan de buitenzijde mangaanoxide aan het loodglazuur toegevoegd (fig. 8.6). De oren blijven verticaal maar de rand wordt niet meer omgeslagen. Bij de aanzet van de oren zijn vaak drie dellen aangebracht. De jongste exemplaren zijn langs de rand versierd met vingertopindrukken.
Fig. 8.5. Tiel-Medel 1A. Scherf van een inmaakpot met loodglazuur en een oor met een uitgetrokken en omgeslagen rand (V3.457). Schaal 1:3
Fig. 8.6. Tiel-Medel 1A. Kenmerkende scherven van inmaakpotten uit de 18de en 19de eeuw (bodem V15.903; oor V10.645; randen V10.664) .
Hoewel het toevoegen van mangaanoxide aan het loodglazuur in de 17de eeuw al werd toegepast nam dit gebruik op roodbakkend aardewerk pas in de 18de eeuw een grote vlucht.114 Dit geeft een lichtbruin tot diepzwart effect. Het diepe zwart waaraan dit zogenaamde zwartgoed of blackware haar naam ontleedt wordt pas in de late 18de eeuw of het begin van de 19de eeuw gemeengoed.115 De meeste inmaakpotten uit vindplaats 2 hebben een bruine of bruinpaarse kleur. Als gebruiksaardewerk dat bij de agrarische productie van de boerderij werd ingezet zullen zij minder zorgvuldig afgewerkt zijn dan bijvoorbeeld theepotten. blackware werd in ieder geval in het Nederrijnse gebied, West-Brabant en Zutphen geproduceerd. Het is niet bekend aan welke productieplaats de inmaakpotten moeten worden toegeschreven. Een andere toepassing van het gebruik van mangaanoxide is zichtbaar op het zogenaamde vlekkengoed.116 Op dit 18de eeuwse aardewerk werd door middel van kopervijlsel of mangaanoxide groene of bruine vlekken aangebracht in verticale of horizontale banen. Het merendeel van dit 114
Bartels 1999, 141.
115
Groeneweg 1992, 235.
116
Bartels 1999, 163-164.
74
vlekkengoed is uitgevoerd in witbakkend aardewerk. Witbakkende klei komt voor in het Rijnland, langs de Maas en in Noord-Frankrijk. Deze klei moest geïmporteerd worden. Op vindplaats 2 zijn twee scherven vlekkengoed aangetroffen, uitgevoerd in roodbakkend aardewerk met een witte sliblaag. Dit betekent dat het waarschijnlijk geproduceerd is in Friesland. Roodbakkend vlekkengoed zal tot het goedkopere segment behoord hebben, hiervoor kan namelijk lokale klei gebruikt worden. Naast de inmaakpotten werden er borden gebruikt om de producten van de boerderij op te verwerken. Dit wordt geïllustreerd door V10.607 (Fig. 8.7). Dit Nederrijnse bord is aan de snijsporen te zien volledig opgebruikt. Waarschijnlijk werden de borden na slijtage door het gebruik binnen het huishouden bij de agrarische productie van de boerderij ingezet. Niet alle borden zijn zo intensief gebruikt, een aantal zal door breuk eerder onbruikbaar zijn geworden. Scherven van Nederrijnse borden maken ongeveer 20% van het totaal aantal scherven van borden van roodbakkend aardewerk uit. Dit was het bord van de gewone man tussen ruwweg 1675 en 1765.117 Daarna werden de Nederrijnse borden door het industrieel wit aardewerk van de markt verdrongen. Andere Nederrijnse producten, mogelijk met uitzondering van de inmaakpotten, komen binnen het aardewerkspectrum van vindplaats 2 niet voor. Dit komt overeen met de bevindingen uit het onderzoek naar beerputten binnen de stad Tiel.118
Fig. 8.7. Tiel-Medel 1A. Een Nederrijns bord met snijsporen (V10.607). Schaal 1:1.
Een opvallende vondst binnen het roodbakkend aardewerk is die van een suikertrechter (fig. 8.8, V2.121). Suikertrechters werden tussen ca. 1600 en 1850 gebruikt bij de raffinage van rietsuiker. Deze
117
Schabbink 2010, 57.
118
Bartels 1999, 142.
75
industrie was in Amsterdam gevestigd.119 De rand van de suikertrechter ontbreekt, de resterende hoogte is 43 cm. De grootste diameter is 24 cm. Naar de onderzijde loopt de trechter taps toe. Onderin bevindt zich een gaatje met een diameter van 5,4 mm. Het formaat geeft aan dat de suikertrechter is gebruikt bij de raffinage van basterdsuiker. Dit was de minst geraffineerde, en dus goedkoopste, suikervariant.
Fig. 8.8. Tiel-Medel 1A. De suikertrechter (V2.121). Schaal 1:3.
In de Bataafs-Franse tijd was door de blokkade door de Engelse marine de aanvoer van ruwe rietsuiker tijdelijk niet mogelijk. De Amsterdamse suikerindustrie lag plat en de mogelijkheid om suiker te winnen uit suikerbieten werd op last van Napoleon opnieuw onderzocht. Dit leidde echter niet tot de 119
76
Gawronski 2012, 71.
suikerbietproductie zoals we die nu kennen. De afschaffing van de slavernij in de koloniën maakte na 1850 de productie van rietsuiker kostbaarder. De productie van suiker uit suikerbieten werd kosteneffectiever en rietsuiker werd nauwelijks meer gebruikt. Dit duurde tot de jaren ’60 van de vorige eeuw toen de vraag naar rietsuiker op ideologische gronden toenam. De trechter is uiteindelijk bij boerderij De Stapel ingegraven en als muizenval gebruikt. Het secundair gebruik van de suikertrechter doet vermoeden dat de suikertrechter rond 1800 of ná 1850 op vindplaats 2 is terechtgekomen. De vondst van de suikertrechter geeft in ieder geval aan dat er connecties tussen boerderij Groot Stapel en Amsterdam aanwezig waren, waarschijnlijk liepen zij via de markt in Tiel. Wat met name opvalt binnen het vormenspectrum van het roodbakkende aardewerk is het totaal ontbreken van melkteilen. Melkteilen hebben een smalle voet die uitloopt in een zeer brede rand. Het doel van deze vorm is het creëren van een groot vloeistofoppervlak bij een relatief kleine inhoud. Ze werden gevuld met melk om na een periode van rust, 24 tot 36 uur, het bovendrijvende melkvet af te kunnen scheppen.120 Het melkvet werd vervolgens gekarnd tot boter. De aanwezigheid van een karnmolen bij boerderij Groot Stapel doet vermoeden dat er melkteilen aanwezig moeten zijn geweest. De goed te dateren aardewerkvormen bestaan vooral uit materiaal uit de tweede helft van 17de eeuw. Daarna is de eerste helft van de 18de eeuw het beste vertegenwoordigd. In de tweede helft van de 18de eeuw en de eerste helft van de 19de eeuw loopt het gebruik van roodbakkend aardewerk terug. het wordt vanaf deze tijd door het industriële aardewerk verdrongen. Steengoed Steengoed is een aardewerksoort waarbij het baksel geheel versinterd is. In tegenstelling tot de zachtere baksels is steengoed geheel waterdicht. De productiecentra liggen voornamelijk in het zuiden van Duitsland. In de loop van de 13de eeuw worden de baksels in het Eiffelgebied steeds harder.121 Via proto-steengoed en bijna-steengoed kwam men in het laatste kwart van de deze eeuw tot het echte steengoed. Oorspronkelijk lag de nadruk op het verticale aspect van de vormen. Er werden voornamelijk slanke, hoge kannen geproduceerd. De gotische kannen kenden weinig versiering. In de 14de eeuw werd het steengoed voornamelijk in Siegburg en Langerwehe geproduceerd. In de loop van de 15de eeuw neemt het aandeel in de productie van de twee grote centra Siegburg en, in mindere mate, Langerwehe af. Siegburg ondervond met name concurrentie vanuit Brühl. De beginnende productie in Frechen en het Westerwald hebben minder invloed gehad op de terugloop van het Siegburgse steengoed. De Langerweher vormen werden ook in Aken en in de streek rond Raeren geproduceerd. Deze laatste twee productiecentra ontwikkelden vanaf het midden van de 15de eeuw daarnaast een eigen vormenspectrum. Na de Middeleeuwen verandert het steengoed aanzienlijk van uiterlijk. De horizontale lijnen in de vormen krijgen meer nadruk en er verschijnt versiering, voornamelijk in de vorm van appliques, op het steengoed. De versiering was aanvankelijk nog elegant en beheerst. In het derde kwart van de 16de eeuw komt hier verandering in. De versiering wordt uitbundiger en zelfs overdreven druk. Deze trend hield aan tot ca. 1680. Geheel versierde vormen met een soms duizelingwekkend spel van appliques, passerwerk en kleuren overheersten. De grootste productiecentra waren in deze periode Frechen, Raeren, Keulen en het Westerwald. Na ca. 1680 worden de uitbundige vormen en versiering losgelaten. De vormen worden doelmatiger en de versieringen verdwijnen of worden vervangen door simpeler lijnwerk. De productiecentra legden zich toe op massaproductie en hielden de producten zo goedkoop mogelijk. Er
120
Hoornaert 1997, 60.
121
Bartels 1999, 43-91.
77
werden in het Westerwald, Frechen en Langerwehe voornamelijk utilitaire vormen vervaardigd zoals pispotten, mineraalwaterflessen en potten om voedsel in te maken. Mineraalwaterflessen vormen een aparte groep binnen het steengoed. Het zijn geen gebruiksgoederen maar verpakkingsmateriaal van voornamelijk mineraalwater en in latere perioden ook sterke drank. De vorm ontstaat in de tweede helft van de 17de eeuw, al is de productie in die periode nog niet echt groot. Vanaf het einde van de 18de eeuw tot ongeveer 1880 werden zij echter massaal geproduceerd. De oorspronkelijke bolle vorm veranderde gaandeweg in de rechte vorm die tegenwoordig nog wel gebruikt wordt als fles voor jenever. Grote potten om voedsel in te maken werden al in de 16de eeuw in diverse productieplaatsen vervaardigd.122 In de loop van de 17de eeuw gaat Langerwehe deze markt echter domineren. Dit blijft zo tot aan het einde van de 19de eeuw. De hoofdvorm van deze inmaakpotten blijft gedurende deze periode min of meer hetzelfde. De grootste verandering treedt in de twintiger jaren van de 20ste eeuw op. De standkroon wordt dan vervangen door een standring. De productie van deze potten loopt dan al op zijn einde. Vanaf ca. 1700 komt de productie van industrieel steengoed in Engeland op gang.123 Dit wordt voornamelijk gestuurd door de vondst van kaolienaarde in Devon en Dorset. Deze klei vormt, samen met verbrand en vermalen vuursteen, het basisbestanddeel van het industriële steengoed. Er worden vooral fijnere vormen als koppen, schotels, theepotten en kommen geproduceerd. Gedurende de gehele 18de eeuw wordt gebruiksaardewerk in deze zogenaamde brown stoneware geproduceerd, in de 19e eeuw worden dat voornamelijk flessen, potten en bouwkeramiek. vanaf ca. 1720 komt de productie van saltglazed stoneware op gang. Tussen 1745 en 1775 komt hierop een versiering voor die bestaat uit ingekraste lijnen waarbij het glazuur op die plaatsen blauw verkleurd, het scratch-blue aardewerk. Het saltglazed stoneware wordt in de periode 1760-1780 door het creamware verdrongen. Er zijn in totaal 381 scherven steengoed aangetroffen. Het steengoed van vindplaats 2 uit de periode tot ca. 1700 bestaat voornamelijk uit producten uit Frechen en het Westerwald, daarnaast komen enkele scherven uit Siegburg, het Rijnland en Langerwehe. Het merendeel bestaat uit kannen. Binnen het steengoed uit de periode na 1700 domineert het aardewerk uit het Westerwald het vondstmateriaal. Het merendeel is sterk gefragmenteerd en kan niet zonder meer tot de gebruiksperiode van de woonterp gerekend worden. Een uitzondering vormen de resten een Westerwaldse pispot van het type s2-pis-3 die verdeeld over twee sporen is aangetroffen. Dit type werd zowel in de 18de als in de 19de eeuw geproduceerd.
Fig. 8.9. Tiel-Medel 1A. Industrieel steengoed met scratch blue-versiering (schotel V2.297; kop V11.768).
122
Sielman 2006a, 3; Sielman 2006b, 113-114.
123
Bartels 1999. 85-88.
78
Een aantal scherven komt van steengoed inmaakpotten. Het gaat dan om een handvol scherven van inmaakpotten van het type s2-pot-6 uit Frechen en Langerwehe. Voor het inmaken van groenten werd Op boerderij Groot Stapel eerder gebruik gemaakt van potten van roodbakkend aardewerk. Daarnaast zijn in de jongste sporen scherven van potten van het type s2-pot-22 aangetroffen. Het betreft een ingegraven exemplaar uit Langerwehe die gezien de vorm van de voet in de jaren 20 van de vorige eeuw dateert en de resten van drie exemplaren met een onbekende herkomst. De laatste drie inmaakpotten dateren in het eind van de 19de of het begin van de 20ste eeuw. Het industriële steengoed bestaat voornamelijk uit scherven van koppen en schotels (fig. 8.9). Dit is vrij gebruikelijk aangezien de producenten in tafelwaar waren gespecialiseerd. Een andere categorie steengoed is die van de mineraalwaterflessen. Op vindplaats 2 zijn een tiental scherven van dergelijke flessen aangetroffen, de meeste dateren in de 19de eeuw. Industrieel wit en gekleurd aardewerk Na de introductie van het industriële steengoed volgde in Engeland al vrij snel de overgang naar de productie van industrieel aardewerk.124 In Staffordshire namen de pottenbakkers verschillende technieken die bij de productie van industrieel steengoed gebruikt werden over. Toevoeging van de ingrediënten uit de steengoedindustrie, kaolien en verbrande, vermalen vuursteen, aan lokale kleisoorten maakten een harder baksel mogelijk. Door daarbij witmakende ingrediënten te gebruiken en de vormen in loodglazuur onder te dompelen ontstond, waarschijnlijk al vóór 1750, het creamware. Het duurde echter tot 1765, toen Josiah Wedgwood het productieproces optimaliseerde, dat de productie een hoge vlucht nam. De eerste aardewerkfabriek binnen Nederland was die van Henri Piccardt in Delft, opgericht in 1806. Deze fabriek is nooit echt succesvol geweest. Dit in tegenstelling tot de fabrieken in Maastricht. Vanaf de oprichting van de fabriek van Petrus Regout in 1836 is de aardewerkfabricage de gehele 19de eeuw gegroeid. In eerste instantie waren het slechts de fabrieken van Regout zelf maar na 1853 volgden diverse andere fabrieken.
Fig. 8.9. Tiel-Medel 1A. Een creamware schoteltje (V10.644) en scherven van twee Engelse kopjes (V10.717 (boven) en V4.265 (onder)).
Op vindplaats 2 zijn in totaal 93 scherven industrieel wit aardewerk aangetroffen. Ongeveer de helft hiervan zijn scherven van borden. Het creamware en andere vroege vormen bestaan voornamelijk uit koppen en schotels. Latere koppen, zonder schotel, zijn eerder toe te wijzen aan de productie in
124
Bartels 1999, 237-259.
79
Maastricht. Ten minste een bord is door Villeroy & Boch geproduceerd. Van de fabrieken van Petrus Regout zijn 8 stempels aangetroffen, ze dateren allen aan het eind van de 19de eeuw. Het industrieel gekleurd aardewerk bestaat uit scherven van een moderne bloempot en een deksel (ik-dek-2) van waarschijnlijk een theepot. Majolica en faience Tinglazuuraardewerk als majolica en faience is oorspronkelijk ontwikkeld in het MiddellandseZeegebied.125 In de eerste helft van de 16de eeuw vestigden zich al ambachtslieden uit die streken in de zuidelijke Nederlanden. Het tinglazuuraardewerk raakte in de mode, met name vanwege de veelkleurige decoraties. Vanuit de zuidelijke Nederlanden verspreidt de productie zich gedurende de 16de eeuw over de rest van de Nederlanden. Oorspronkelijk volgde men in de decoraties nog de stijl zoals die in Italië en Spanje gangbaar was. Soms gebeurde dit met een eigen invulling of het gebruik van Hollandse elementen zoals tulpen. In de eerste helft van de 17de eeuw worden Chinese stijlkenmerken toegevoegd die aan het contemporaine porselein ontleend worden. Daarnaast worden er Hollandse elementen als landschappen en tulpen gebruikt. De vormen bestaan dan voornamelijk uit borden, koppen en kommen. Het grootste aandeel binnen de productie wordt ingenomen door majolica borden. In de tweede helft van de 17de eeuw neemt de vormenrijkdom toe, met name uitgevoerd in faience. De decoraties zijn in Holands-Chinese of Hollandse stijl, de Italiaanse kenmerken zijn volledig in de Hollandse stijl opgenomen en nauwelijks herkenbaar. In deze fase komen de plooischotels op. De eerste kwart van de 18de eeuw vormt voor de productie van faience haar hoogtepunt. Het aardewerk wordt in diverse steden in grote hoeveelheden geproduceerd. De vormen en decoraties vertonen een grote variatie. Voor huishoudelijk gebruik waren deze producten waarschijnlijk minder geschikt. In beerputten uit deze periode worden voornamelijk witte borden of borden met een sobere versiering aangetroffen. Daarnaast komen kopjes en kommen in grote aantallen voor. In de tweede helft van de 18de eeuw loopt de productie uiteindelijk terug. Het faience wordt verdrongen door het industriële aardewerk. De productie van majolica borden loopt door tot in de 19de eeuw. Het aandeel in vondstcomplexen uit die periode is dan echter zeer gering soort
vorm
n
majolica
bord
191
faience faience faience faience faience faience faience faience faience
bord kom kop (& schotel) (kop &) schotel onbekend plooischotel pot zalfpot zoutvaatje
116 1 3 2 16 13 2 1 1
faience
totaal
155
Tabel 8.6. Medel 1A. Aantallen scherven van
Fig. 8.10. Tiel-Medel 1A. Een faience bordje (V10.717)
majolica en faience per vormtype.
uit kuil 25005. Schaal 1:3.
125
80
Bartels 1999, 201-236.
Op vindplaats 2 zijn 155 scherven majolica en 191 scherven faience aangetroffen. Alle scherven majolica zijn afkomstig van borden. Binnen het faience vormen borden de grootste categorie, daarnaast zijn er diverse andere vormen aanwezig. Het grootste gedeelte van de borden is geheel versierd. Hoewel majolica en faience zeker wel op het op het platteland aanwezig waren, is dat meestal niet in deze hoeveelheden. Waarschijnlijk zijn deze scherven met het stadsafval in de woonterp terecht gekomen. De datering van de scherven ligt over het algemeen in de 17de eeuw. Het enige faience bord dat bij de bewoning van de woonterp zelf hoort is een faience bord van het type f-bor-3 dat aan het eind van de 18de eeuw in een afvalkuil is weggeworpen (fig. 8.10). Op de spiegel staat een vogel afgebeeld die op stuk fruit of een groot ei zit, de vlag is onversierd. Waarschijnlijk gaat het om een zinnebeeld dat met vruchtbaarheid in verband gebracht kan worden. Witbakkend aardewerk Witbakkende klei komt voor in het Rijnland, langs de Maas en in Noord-Frankrijk.126 Aardewerk gemaakt van deze klei is meer dan duizend jaar lang geëxporteerd naar noordelijker gelegen delen binnen Nederland. Hier gaat het echter om de latere producten waarvan scherven aangetroffen zijn bij de opgraving van vindplaats 2. Tot in de eerste helft van de 16de eeuw bestaat het gebruiksaardewerk voornamelijk uit producten die van roodbakkende klei geproduceerd werden. In de tweede helft verschijnen er meer en meer witbakkende producten die vaak identiek zijn aan de roodbakkende. Een groot deel van het witbakkend aardewerk werd geproduceerd in Frechen. Binnen een aantal industrieën, zoals die van de kleipijpen en het tinglazuuraardewerk, werd echter al gewerkt met geïmporteerde witbakkende klei. Waar deze industrieën samen met die van roodbakkend aardewerk bestonden begon men witbakkend aardewerk te produceren. In de 18de en 19de eeuw neemt de productie van het witbakkende aardewerk toe. Het wordt dan voornamelijk gebruikt door de arme en modale huishoudens. Het aardewerk uit de verschillende productiecentra is lastig te onderscheiden. Er werd veel gebruik gemaakt van dezelfde geïmporteerde klei en het vormenspectrum was overal min of meer gelijk.
vorm
bord grape indet. lekschaal olielamp zalfpot
n
5 55 47 2 8 17
Tabel 8.7. Tiel-Medel 1A. Aantallen
Fig. 8.11. Tiel-Medel 1A. Een zalfpotje van
scherven witbakkend aardewerk per vorm.
witbakkend aardewerk (V4.680. Schaal 1:1.
Op vindplaats 2 zijn 134 scherven van witbakkend aardewerk aangetroffen. Tabel 8.7 laat de verdeling over de verschillende vormen zien. Het merendeel van de scherven van grapes is afkomstig van twee individuen. Het betreft een w-gra-10 uit greppel 6001 en een w-gra-31 uit kuil 25002. De zalfpotjes komen van vier individuen, een verbrand exemplaar uit greppel 6001, twee van het type w-zal-1 uit een recente verstoring en ophogingslaag 31001 en een van het type w-zal-2 uit kuil 25004. Dit soort
126
Bartels 1999, 147-169.
81
zalfpotjes werd vervaardigd in Frechen en het Westerwald en kennen een lange looptijd. Een groot aantal scherven was te gefragmenteerd om aan een bepaalde vorm toe te schrijven. Zij zijn waarschijnlijk afkomstig uit het stadsafval en door de lage kwaliteit van het baksel nauwelijks herkenbaar. Porselein Porselein is een harde aardewerksoort gebakken van klei uit kaoliniet.127 Oorspronkelijk werd het geproduceerd in Azië. Vanaf de tweede helft van de 16de eeuw werd het geïmporteerd naar Nederland. Het gold als een luxeproduct en werd zeer populair. Dit gegeven brengt tegelijkertijd ook een probleem met zich mee. De hoge status van deze aardewerksoort maakte dat men er zeer voorzichtig mee om ging waardoor het porselein vaak langer meeging dan regulier aardewerk. Tegen de tijd dat deze voorwerpen in het archeologisch bestand terecht komen kennen ze vaak al een hoge ouderdom en kan het porselein weinig bijdragen aan de datering van een complex. Met name vanaf de 17de eeuw waren de Aziatische vormen en decoraties van grote invloed voor de uitvoering van het aardewerk en de wandtegels die in Europa geproduceerd werden. Pas in de 18de eeuw lukt het om in Europa porselein te produceren. Dit proces was echter vrij kostbaar met als gevolg dat het Aziatische en Europese porselein een luxeproduct bleef. Over het algemeen moest men genoegen nemen met imitaties in andere aardewerksoorten. Na de opkomst van het industriële aardewerk namen de importen vanuit Azië af waarbij in de eerste helft van de 19de eeuw desondanks een kleine opleving plaatsvond. In de tweede helft van de 19de eeuw werd het productieproces in Azië geïndustrialiseerd waardoor het porselein en andere industriële aardewerksoorten uit deze regio goedkoper werden. Het vervoer bleef echter de prijs opdrijven, ze hebben de populariteit van het Aziatische aardewerk in eerdere perioden niet meer kunnen evenaren. Op vindplaats 2 zijn in totaal 26 scherven porselein verzameld. Het gaat in alle gevallen om koppen en schotels. Elf scherven zijn met zekerheid toe te schrijven aan de Europese productie. Vier scherven van drie koppen zijn zeker Aziatisch. Twee koppen komen uit Arita, Japan. De eerste is geproduceerd tussen 1700 en 1750 en de tweede is een industrieel product uit de periode 1850-1900. Twee scherven van één kop uit greppel 6001 zijn geproduceerd in Jingdezheng, China, tussen 1700 en 1780. De overige scherven zijn niet nader te determineren.
8.2.3
aardewerk uit de ophogingslagen
ophogingslaag 31001 De eerste ophogingslaag bestond uit vrij schone grond. De negen scherven die uit deze laag verzameld zijn dateren ruwweg tussen 1650 en 1700. Het bestaat uit rood- en witbakkend aardewerk en majolica. Aan de datering zal gezien het geringe aantal scherven weinig belang moeten worden toegekend. ophogingslaag 31002 Uit deze laag zijn 151 scherven verzameld. De meeste scherven zijn van roodbakkend aardewerk, daarnaast komt er steengoed, witbakkend aardewerk, majolica en faience in deze lagen voor. Deze laag bestaat voornamelijk uit stadsafval waarmee de onderliggende schone ophogingslagen zijn afgedekt. Op basis van de dateringen van dit aardewerk dateert dit stadsafval in het laatste kwart van de 17de eeuw. ophogingslaag 31003 De samenstelling van de 643 scherven uit deze laag komt grotendeels overeen met die van de scherven uit ophogingslaag 31002. Daarnaast zijn er enkele scherven van industrieel steengoed en industrieel wit aardewerk aangetroffen. Het betreft voornamelijk koppen en schotels, één bord wordt door twee 127
82
Bartels 1999, 183-200.
scherven industrieel wit aardewerk vertegenwoordigd. Het gaat hierbij om geïmporteerd Engels industrieel aardewerk. De einddatering van de ophogingslaag komt hiermee in het laatste kwart van de 18de eeuw of het eerste kwart van de 19de eeuw uit. Gezien de begindatering van ophogingslaag 3 is de laatste einddatering het waarschijnlijkst. ophogingslaag 31004 De samenstelling in bakselgroepen van de 492 scherven uit ophogingslaag 4 komt overeen met die van ophogingslaag 3. Daarnaast zijn er enkele scherven porselein uit deze ophogingslaag verzameld. Een opvallend verschil ten opzichte van ophogingslaag 31003 is dat het aandeel van rood- en witbakkend aardewerk terugloopt. Het aangetroffen aardewerk levert een post quem datering van 1820. ophogingslaag 31005 De laatste ophogingslaag bestond weer uit vrij schone grond. Er zijn slechts 35 scherven uit de laag verzameld. Alle bakselgroepen uit ophogingslaag 31004 komen voor. Het geringe aantal scherven maakt het niet mogelijk uitspraken te doen over de verhouding tussen de verschillende groepen. Een porseleinen kop die tussen 1850 en 1900 in Arita, Japan, geproduceerd is geeft een post quem datering van 1850.
8.2.4
conclusie
Het gebruik van stadsafval bij de aanleg van de woonterp maakt het lastig om op basis van het aangetroffen aardewerk uitspraken te doen over de bewoning ervan. Door specifiek te kijken naar wat er binnen het aardewerkspectrum verwacht kan worden en wat er aangetroffen is binnen de kuilen, die immers als gesloten contexten met bijmenging opgevat kunnen worden, is het echter wel mogelijk de bewoning enigszins te karakteriseren. Een belangrijk deel van het aardewerk was in gebruik bij de agrarische productie van de boerderij. Dit komt met name tot uitdrukking in de grote inmaakpotten van roodbakkend aardewerk. De datering hiervan is lastig maar als uitgegaan wordt van de mate van zwartheid van het glazuur lijkt het zwaartepunt te liggen in de 18de eeuw. Het ontbreken van melkteilen binnen het aardewerkcomplex blijft in ieder geval opmerkelijk. De bewoners behoorden niet tot de laagste klassen van de maatschappij. Een zekere mate van welstand is uit het aardewerk wel op te maken. Toch wijkt het beeld af van wat bekend is uit stedelijke contexten. Dergelijke afwijkingen zijn bij eerder onderzoek naar gelijktijdige boerderijen waargenomen.128 Ostkamp wijt dit in het geval van een boerderij uit Barneveld aan het gebrek aan contact met een stedelijke markt. Dat zou voor die boerderij een verklaring kunnen zijn. Gezien de vondst van een suikertrechter en de nabijheid van de stad Tiel lijkt deze theorie niet op te gaan voor boerderij Groot Stapel. Schabbink zoekt het meer in het bestaan van een eigen cultuur op het platteland. Dit lijkt een betere verklaring. Op vindplaats 2 zijn echter geen duidelijke vormen van expressie van deze plattelandscultuur binnen het vondstmateriaal aangetroffen. Waarschijnlijk is zij getemperd door de contacten met de stad. 8.3 keramische objecten Afra Koopman en Valentijn van de Brink
128
Schabbink 2010, 86; Ostkamp 2013, 126.
83
Er zijn in totaal 274 keramische objecten verzameld met een gewicht van 1.373 g.129 Het merendeel, 273 stuks, bestaat uit kleipijpen, daarnaast is er in een van de ophogingslagen van de woonterp een pijpaarden beeldje aangetroffen. De determinaties van de kleipijpen staan weergegeven in bijlage 6. De kwaliteit van de kleipijpen is over het algemeen goed. Men ging er dan ook zuinig mee om, bij één steel (V4.610) was zichtbaar dat hij op de breuk bij geslepen is tot mondstuk. Er zijn pijpen uit de productiecentra Gouda, Gorinchem en Schoonhoven aangetroffen, in veel gevallen was het echter niet mogelijk het productiecentrum te achterhalen. Onder de kleipijpen uit kuil 25004, een afvalkuil uit de tweede helft van de 18de eeuw, zitten opvallend veel misbaksels. Het merendeel van de kleipijpen waarvan fragmenten in deze kuil werden aangetroffen was niet gerookt. Het beeldje staat op een achthoekige sokkel met drie plinten. Zowel van de sokkel als van het gehele beeldje valt het oorspronkelijke formaat niet te achterhalen. Het restant toont de breed uitstaande rok van een vrouw. De bovenste laag van de rok is teruggeslagen en wordt aan de achterzijde met een strik omhoog gehouden. De linkerhand rust op de bovenkant van de rok. Het beeldje is bij de taille afgebroken. Op basis van de rok past het beeldje in het modebeeld van de 18de eeuw. Fragmenten van twee van dergelijke beeldjes, waarbij hetzelfde deel bewaard is gebleven als bij het beeldje uit de woonterp, zijn in 1973 aangetroffen in Amsterdam.130 De beeldjes uit Amsterdam worden tussen 1670 en 1740 gedateerd.
Fig. 8.12. Tiel-Medel 1A. Het pijpaarden beeldje (V10.632). Schaal 1:1.
8.4
129
wandtegels
Bij de determinatie is gebruik gemaakt van de volgende literatuur: Duce 1982;Van der Meulen 2003;Van der Meulen et al.
1992; www.piepstok.nl;www.claypipes.nl . 130
84
Amsterdam Pipe Museum PK 03.642a en PK 03.642b (www.pipemuseum.nl).
Tijdens het veldwerk zijn veertien fragmenten van wandtegels verzameld. Het overgrote deel hiervan komt uit een uitbraaksleuf en is van recente datum. Een ander recent fragment komt uit een van de recente kuilen direct ten zuiden van de boerderij. Deze tegels zijn in de 20ste eeuw vervaardigd en zullen bij de sloop van de boerderij in de ondergrond terecht zijn gekomen.
Fig. 8.13. Tiel-Medel 1A. De besproken wandtegels uit de 17de of begin 18de eeuw na Chr. Schaal 1:1.
De overige drie tegels stammen uit de 17de en de 18de eeuw na Chr. Op de eerste tegelfragment (V9.821) staat een visser afgebeeld met in zijn rechter hand de hengel en in zijn linker hand de slappe lijn. Van een tweede visser is nog net een stuk van de hoed, een hand en de hengel zichtbaar. De afbeelding is waarschijnlijk een centraal decor geweest. Het fragment is te klein om te kunnen zien of het een omlijsting heeft gehad. Ook over de eventuele hoekmotieven kunnen geen uitspraken worden gedaan. Een tweede fragment van een wandtegel betreft de rechterbovenhoek van een tegel met paarse beschildering. Op de tegel is de kop van een pauw, enkele wolken en een stuk van de horizon zichtbaar. Gezien het feit dat de pauw niet op de tegel past en de twee linkerwolken afgesneden worden door de rand zal het decor over meerdere tegels verdeeld zijn geweest. Het valt echter niet uit te maken of het onderdeel uit heeft gemaakt van een tableau of een reeks randtegels met een figuratief decor. In dat laatste geval zal het gaan om een plinttegel of een tegel van fries die aan de bovenzijde het betegelde vlak afsloot. De paarse tegel is afkomstig uit kuil 25004. Als het tableau, plint of fries in de boerderij heeft gezeten dan zouden er wel meer fragmenten in de afvalkuil aangetroffen zijn. Waarschijnlijk is het fragment tegel met de grond van de ophogingslagen meegekomen. De blauwbeschilderde tegel werd bij het vrijleggen van de restanten van de achtergevel aangetroffen. De tegel hoort eerder bij de aankleding van het voorhuis dan bij die van het bedrijfsgedeelte (paragraaf 7.3.2). Ook dit fragment is waarschijnlijk met het stadsafval uit de ophogingslagen meegekomen.
8.5 metaal Jan van Renswoude 8.5.1
inleiding
Tijdens het veldwerk zijn op beide vindplaatsen metaalvondsten gedaan. Tijdens de evaluatie is dit metaal gewaardeerd waarna vervolgens een selectie is gemaakt voor de analyse. Het geselecteerde metaal is grofweg te verdelen in drie perioden. Dit zijn de IJzertijd, de Romeinse tijd en de Nieuwste tijd. In deze paragraaf worden de perioden afzonderlijk van elkaar besproken,
85
8.5.2
metaal uit de ijzertijd
Uit de crevasseafzettingen (S5.998) die worden gedateerd tussen de Midden IJzertijd en de vroegRomeinse tijd in vindplaats 1 is een bronzen fibula (V5.31, fig. 8.14a) afkomstig. Het is een draadfibula van het zogenaamde Midden-La Tèneschema. Van het exemplaar, dat klein en gedrongen is, ontbreekt alleen de teruggeslagen voet. Wel is op de beugel de manchet nog aanwezig waarmee de voet werd vatgezet. Deze is versierd met groeven. De veerrol bestaat uit acht windingen. Hier doorheen is een bronzen asje geslagen ter versteviging. Vaak wordt gedacht dat dit soort asjes reparaties zijn van gebroken veerrollen, maar dat is hier zeker niet het geval. De veerrol is namelijk nog intact. Hoewel de laatste jaren bij de grootschalige onderzoeken van Tiel-Passewaaij en Geldermalsen-Hondsgemet vergelijkbare exemplaren zijn aangetroffen ontbreekt een identiek exemplaar. Bij de hier bedoelde exemplaren is namelijk de beugel versierd met een visgraatmotief of ze zijn onversierd.131 Dit type, de kleine gedrongen exemplaren met een visgraatmotief, worden door Verhelst gedateerd La Tène D tussen ca. 80/70-30/20 voor Chr.132 Het onderzoek in Geldermalsen-Hondsgemet lijkt een dergelijke datering te bevestigen.133 Hoewel de fibula uit Medel 1a geen visgraatmotief heeft op de beugel, lijkt het om een aanverwante variant gaan die gelijktijdig zal dateren. In dezelfde afzettingen (S6.5) is een bronzen, geprofileerd, cilindervormig object (V6.392, fig. 8.14b) gevonden. Het object heeft een lengte van 3.4 cm en de grootste diameter is 1.5 cm. Het is een gegoten object dat slechts aan één zijde hol is. Hierin zit een meegegoten pin waarmee het object bevestigd werd. Zeer waarschijnlijk gaat het hier om een drinkhoornbeslag. De meegegoten pin zorgde voor een geode bevestiging op het puntige uiteinde van de drinkhoorn. Vergelijkbare beslagen zijn onder meer gevonden in Duitsland en, dichterbij de vindplaats, in Zaltbommel.134 Het stuk dateert op basis van de vondstcontext in de Late IJzertijd, maar ze worden ook nog in Romeinse contexten teruggevonden.
Figuur 8.14. Tiel-Medel 1A. Metaal uit de IJzertijd. A draadfibula van het midden-La Tèneschema; B drinkhoornbeslag. Schaal 1:1.
131
Verhelst 2006, 152, fig. 9.1, 2; Van Renswoude 2009, fig. 18.1, 4-11.
132
Verhelst 2006, 151.
133
Van Renswoude 247.
134
Zie o.a.Schulze-Forster 2002, Tafel 28 en Tevel 2009, 10.
86
8.5.3
metaal uit de romeinse tijd
8.5.3.1
fibulae
Het veldwerk heeft in totaal zijn vijf fibulae of fragmenten hiervan opgeleverd. Op twee exemplaren na (V2.102 en V) zijn deze afkomstig van het grafveld. Hoewel niet alle exemplaren aan graven gekoppeld kunnen worden zijn ze hier wel aan te relateren. Grafveld In een dichtgedraaide werkput van Archol is een beugel van bronzen draadfibula (V1.1, fig. 8.15 a)gevonden. De voet met naaldhouder, de veerrol en de naald ontbreken. Het betreft een draadfibula met hoekig gebogen beugel, type Van Buchem 22C. Deze fibulae worden tussen 60-150 na Chr. gedateerd.135 Uit een graf 14 (S6.11) zijn de resten van twee op de brandstapel meeverbrande fibulae (V6.385 en 6.421, fig. 8.15 b/c) afkomstig. Hiervan is V6.421 het best bewaard. Hoewel de fibula vervormd is en de naald en een deel van de naaldhouder ontbreken, kan het type onderscheiden worden. Het is een ogenfibula met ogen als cirkelvormige groeven of kuiltjes, type Haalebos 6Ac, die gedateerd wordt tussen 15-70 na Chr.136 Van het andere exemplaar (V6.385) resteert slechts een fragment van de beugel en de veerrol. Het exemplaar is niet meer te determineren. Wel kan vastgesteld worden dat het een 1ste-eewse ogen- of knikfibula moet zijn geweest.
Figuur 8.15. Tiel-Medel1A. Fibulae van vindplaats 1. A fragment van een draadfibula met hoekig gebogen beugel; B/C fragmenten van de verbrande fibulae uit graf 14. Schaal 1:1.
Woonterp Aan de voet van de Nieuwtijdse verhoging, de woonterp, is in een natuurlijke afzetting (S2.4) een complete 3de-eeuwse bronzen fibula (V2.102, fig. 8.16) met lange scharnierarmen gevonden. Het exemplaar heeft drie geprofileerde knoppen op de uiteinde van de beugel en de scharnierarm. Verder is de voet trapeziumvormig en versierd met vier verticale groeven. Volgens de typologie van Böhme is het een type 28m.137
135
Van Buchem 1941.
136
Haalebos 1986, 37.
137
Böhme 1972, 27.
87
Figuur 8.16. Tiel-Medel 1A. 3de eeuwse fibula met lange scharnierarmen van vindplaats 2. Schaal 1:1.
De fibula is een losse vondst die niet met een nederzetting of graf in verband kan worden gebracht. Het is een uitzonderlijk gaaf bewaard gebleven exemplaar. Dit type was tot voor kort voornamelijk bekend uit militaire contexten in Germania Superior en Raetia.138 Door de vlucht in het nederzettingonderzoek van de laatste jaren in Nederland zijn ze ook niet vreemd meer in rurale contexten. Drie vergelijkbare exemplaren zijn bijvoorbeeld bekend uit Geldermalsen. Twee hiervan zijn afkomstig uit de opgraving van Geldermalsen-Rijs en Ooyen.139 Een derde zeer gaaf exemplaar is gevonden bij de opgraving van Geldermalsen-Hondsgemet.140 De vondstcontext van dit laatste exemplaar vertoont analogie met de vondstlocatie van de fibula van Medel. Deze is gevonden in de periferie van de nederzetting zonder duidelijke context. In Geldermalsen-Hondsgemet zijn naast de fibula met lange scharnierarmen nog een zilveren fibula, een Romeinse zegelring en een muntschat gevonden.141 Deze vondsten dateren uit de late 3de of het begin van de 4de eeuw. Een dergelijke opmerkelijke vondst is ook bekend uit de opgravingen van Tiel-Passewaaij. Hier is op het vroeg- en midden-Romeinse grafveld een nagenoeg complete laat-Romeinse fibula gevonden.142 De regelmaat waarmee dit soort objecten voorkomt buiten nederzettingsterreinen is een aanwijzing het niet louter gaat om toevallig verloren objecten, maar dat het bewuste deposities kunnen zijn. Hoe deze geïnterpreteerd moeten worden is onduidelijk.
138
Böhme 1972, 27.
139
Verhelst 2003, 30.
140
Van Renswoude 2009, 268.
141
Van Renswoude 2009, kaartbijlage 22.
142
Heeren 2009, 153, afb. 80.4
88
8.5.3.2
armbanden
In de vulling van graf 7 (S1.29) zijn zes fragmenten gevonden van twee armbanden (V1.204 a/b, fig. 8.17. In totaal zijn drie uiteinden gevonden.
Figuur 8.17. Tiel-Medel 1A. Fragmenten van slangenarmbanden uit graf 7. Schaal 1:1.
Twee uiteinden zijn gelijk in grootte en versiering en zijn afkomstig van hetzelfde exemplaar. Het derde uiteinde is breder en groter dan de andere twee. Tevens is de versiering niet gelijk. De zes fragmenten passen niet aan elkaar doordat stukken ontbreken. De armband hebben een bandvormige doorsnede met een verbreed ruitvormig uiteinde. Deze zijn versierd met stilistisch weergegeven slangenkoppen door middel van groeven. Vergelijkbare armbanden worden gedateerd in de laatRomeinse tijd.143 Parallellen zijn bekend uit de inheems-Romeinse nederzetting van Tiel-Passewaaij144 en Geldermalsen-Hondsgemet.145
8.5.3.3
overig metaal
V1.13 (fig. 8.18 a) is een fragment van een onbekend object. Hoewel het afkomstig is uit een recente verstoring lijkt van Romeinse oorsprong te zijn. Het object is gegoten en in de in verdiepte delen was waarschijnlijk email aangebracht waarvan echter niets meer resteert. Een ander object dat gevonden is in graf 14 betreft een bronzen kram (V1.83, fig. 8.18 b). Verder zijn verspreid over het grafveld acht klompjes brons gevonden. Dit zijn fragmenten van gesmolten objecten die zijn verbrand op de brandstapels. Naast brons bleken meerdere graven ook nog wat ijzeren objecten te bevatten. Het gaat hierbij vrijwel uitsluitend om spijkers. In de meeste gevallen is het oorspronkelijk formaat van de spijker niet meer vast te stellen, maar op basis van de breedte van de schacht kan wel geconcludeerd worden dat het zowel kleine als grote nagels zijn geweest. Uit de vulling van graf 10 is ook een ijzeren splitpen verzameld (1.206). Mogelijk hebben deze ijzeren vondsten allen een rol gespeeld bij de constructie van de brandstapels waar de doden op zijn verbrand. 143
Riha 1990, 52-63; Heeren 2009, 145.
144
Heeren 2009, 144, afb. 73, 12-13.
145
Renswoude 2009, 677, fig. 18.3B, 34.
89
Figuur 8.18. Tiel-Medel 1A. Overig Romeins metaal. A onbekend voorwerp uit het grafveld; B bronzen kram uit graf 14. Schaal 1:1. 8.5.4 middeleeuws metaal
Uit de Middeleeuwen stamt slechts een metalen voorwerp. Het is een gegoten bronzen schijffibula (V10.572). De ronde fibula heeft een doorsnede van 2.0 cm. Op de voorzijde heeft een afbeelding gestaan die niet meer leesbaar is. Aan de achterzijde bevinden zich de naaldhouder en de naaldrust, die beide deels zijn afgebroken. De naald ontbreekt eveneens. Dit soort fibulae is karakteristiek voor de laat-Karolingische periode en het begin van de Volle Middeleeuwen (ca. 850-1100). De fibula is gevonden in een ophogingslaag (S10.3) op de pol. Omdat hier geen bewoningssporen of andere vondsten, die dateren uit de tijd van de fibula, zijn gevonden is het niet meer te achterhalen hoe deze hier is terecht gekomen. Het object kan aangevoerd zijn met grond van elders. Dit is de grond waarmee de pol is opgehoogd. Deze grond kan van aanzienlijke afstand zijn aangevoerd. Echter in de nabijheid van het plangebied bevindt zich een grote middeleeuwse vindplaats, De Wilmert, waar tijdens een proefsleuvenonderzoek meerdere schijffibulae zijn gevonden.146 Het kan dus ook een losse vondst zijn uit de directe nabijheid van de pol. 8.5.5
nieuwtijds metaal
Het metaal uit de Nieuwe Tijd en de Nieuwste Tijd is uitsluitend afkomstig van de woonterp. Met een totaal aantal van 355 vondsten is deze groep dan ook de grootste. Een groot deel van het metaal bestaat uit munten, waarbij duiten de grootste groep vormen (bijlage 7). Daarnaast zijn ook knoopjes en andere kleine zaken met enige regelmaat aangetroffen. Evenals voor de overige materiaalcategorieën wordt de interpretatie van de metaalvondsten ernstig bemoeilijkt door de contexten waaruit het metaal is verzameld. Ook nu komt een zeer groot deel uit de ophogingslagen waarin veel stadsafval zit. Een directe relatie tussen de vondsten en de bewoning op de woonterp is dus niet vast te stellen. Daarbij komt dat in tegenstelling tot bijvoorbeeld het aardewerk, deze vondsten zowel in de stad als op het platteland kunnen voorkomen. Hierbij dient echter wel te worden opgemerkt dat de hoeveelheid schoengespen vrij hoog lijkt te zijn voor een agrarisch bedrijf waar men, zo mag worden veronderstelt, vaker op klompen dan op schoenen zal hebben gelopen. Eén van de meer in het oog springende vondsten is verzameld uit kuil 25001. Het betreft een zeis (V12.877, fig. 8.19). Het werktuig is uit één stuk gesmeed waarbij de rug is verdikt tot 1,2 cm. Het blad is tot 7 cm breed. Aan de onderzijde van de snijkant is een stuk van 12 cm in een hoek van 90 graden omgebogen, de verdikte rug loopt op dit deel door (al is het zelf ook dikker). Het omgebogen deel loopt van een breedte van 2,5 naar een breedte van 1,5 cm. Aan het uiteinde van het voorwerp lijkt een object dat aan een spijker doet denken, aanwezig te zijn. De steel stond op het blad. Het blad
146
90
De Wit 2011.
zelf maakt een zeer scherpe hoek. Het is helaas niet duidelijk of dit door de toenmalige eigenaren is gedaan of dat het is gebeurd tijdens het couperen van de kuil. De zeis is namelijk door de graafmachine uit het spoor verwijderd. Het is mogelijk dat hij hierbij is verbogen. Omdat de grond echter in dunne lagen is verwijderd en de zeis pas bij het naar bovenkomen van de grond zichtbaar was, gaat de voorkeur uit naar een bewuste handeling van de eigenaar, maar dit is dus niet meer met zekerheid vast te stellen. Op basis van de spoordatering zal de zeis uit de 17de eeuw stammen.
Figuur 8.19. Tiel-Medel 1A. De zeis (V12.877) uit kuil 25001. Schaal 1:10.
8.5.6
conclusie
De metaalvondsten die zijn gedaan tijdens het veldwerk in Medel zijn niet afwijkend te noemen voor de perioden waaruit ze stammen. De vondsten van vindplaats 1 passen, wanneer zij uit een grafcontext komen, in het algemene beeld van het grafveld. Het gaat om gebruikelijke objecten die al dan niet als grafgift zijn meegegeven met de doden. Uit het metaalspectrum blijkt geen uitzonderlijke rijkdom van de overledenen. Ook zijn er geen aanwijzingen voor statusverschillen. De vondsten uit de IJzertijd laten zien dat het plangebied ook in deze periode menselijke activiteit heeft gekend. Het is alleen niet duidelijk of de locatie toen ook al dienst deed als grafveld of dat de vondsten in een nederzettingscontext moeten worden gezien. Het metaal van de woonterp is lastiger te duiden vanwege de problematiek omtrent de contexten waaruit het is verzameld. Het is echter zeker dat een (groot) deel van de vondsten tot de bewoning mag worden gerekend. Ondanks dat lijkt er van de in het vooronderzoek veronderstelde rijkdom van de bewoners binnen de metaalvondsten geen sprake te zijn. Dit in tegenspraak tot het aardewerk en de resultaten van het bouwhistorische onderzoek. De objecten die met kleding in verband gebracht kunnen worden, zoals knopen en schoengespen, zijn van een gemiddelde kwaliteit. De overige metalen objecten bestaan voornamelijk uit gebruiksvoorwerpen zoals de zeis.
91
8.6 glas Johan van Kampen 8.6.1
inleiding
Het glas dat tijdens het veldwerk in Medel 1A is verzameld valt grofweg te verdelen in twee perioden. Deze perioden staan in directe relatie tot de twee vindplaatsen. Uit het Romeinse grafveld (vindplaats 1) zijn vrijwel uitsluitend glasvondsten afkomstig met een datering in de Romeinse tijd. De glasvondsten van de Nieuwtijdse woonterp (vindplaats 2) conformeren zich qua datering aan die van deze vindplaats. Voorafgaand aan de analyse van het glas is een selectie gemaakt van de te analyseren vondsten. Hierbij is primair gelet op de samenhang van het glas met de vindplaats. In het geval van vindplaats 1 komen alle glasvondsten in aanmerking voor analyse. Deze komen op één stuk na allemaal uit graven. Het enige stuk dat niet afkomstig is uit een graf heeft wel een Romeinse datering en is daarom ook meegenomen in de analyse. Met de selectie van glasvondsten uit vindplaats 2 is gewacht totdat de spoor- en aardewerkanalyse ver genoeg gevorderd was. De uitwerking van de sporen en het aardewerk moest namelijk uitwijzen in welke ophogingslagen materiaal bevatten dat daadwerkelijk met de bewoning van de woonterp in verband gebracht kan worden. Voor de ophogingslagen waarin het meeste glas is aangetroffen is geconcludeerd dat het materiaal hierin grotendeels als stadsafval gezien moet worden.147 Aangezien het onderscheid tussen glaswerk uit stedelijke of uit rurale contexten niet te maken bleek, is de informatiewaarde van het materiaal uit de ophogingslagen voor de bestudering van de geschiedenis van de woonterp nihil te noemen. Daarbij komt dat een groot deel van de glasvondsten bestaat uit slecht determineerbaar materiaal waarbij we voor een datering hoofdzakelijk zijn aangewezen op de datering van de context. Aangezien de datering van de ophogingslagen met stadsafval zeer ruim is, is deze niet bruikbaar voor de analyse van het glas. In de volgende paragrafen wordt een overzicht gegeven van de geanalyseerde glasvondsten. De bespreking hiervan geschiedt op het niveau van de vindplaats. Waar mogelijk en relevant zullen parallellen worden gebruikt van andere vindplaatsen. Een volledige determinatielijst is te vinden in bijlage 8.
8.6.2
vindplaats 1
In totaal zijn 31 glasfragmenten uit zeven vondstnummers geanalyseerd. Alle vondsten zijn afkomstig uit graven en dateren op één vondst na, allemaal in de Romeinse tijd. Onder de glasvondsten bevinden zich twee vrijwel complete objecten (in scherven) en 22 glazen kralen. Het overige glas bestaat uit kleine fragmenten. In tabel 8.8 zijn de graven weergegeven waaruit het glas is verzameld. Ook is in deze tabel aangegeven of de vondst verbrand is. Opvallend is dat het merendeel van de glasvondsten niet verbrand is. Dit wordt in aantallen vertekend door de 22 kralen uit graf 13. Deze kralen komen echter uit één graf en hebben waarschijnlijk toebehoord aan één armband. Ze kunnen in dit geval dan ook worden beschouwd als één vondst.
147
92
Zie §6.2.3.
V
1.19 1.34 1.86 1.202 1.203
Graf graftype cat.nr. type naam
-
1.224
1.225
5 A 4 A 7 B/C 7 B/C
13 C1
13 C1
Totaal
1 1 1 1 1
Haevernick 7a Isings 83
Verbrand N
J N N N N
1 1 1 1 1
2
N
2
1 2
J J
3 4
3
J
5
1 2
J J
2 1
3
J
1
4
J
1
Isings 27 Isings 27
G
opmerkingen
1 5 of zes ribbig 41 3 bolle schouder, naar buiten bollende hals 4 1 Bijzonder dun glas. Vermoedelijk groot 1 object. Kleine meloenkraalvormige kralen. Deels aan elkaar gesmolten. Ronde kralen, waarschijnlijk kleurloos glas Oorspronkelijke vorm is rond. Verder geen kenmerken. Ernstig verbrand. Kleine meloenkraalvormige kralen. Deels aan elkaar gesmolten. Ronde kralen, waarschijnlijk kleurloos glas Ringvormig kraaltje. Zeer klein. Kleur niet te bepalen. Oorspronkelijke vorm is rond. Verder geen kenmerken. Ernstig verbrand.
24 53148
Tabel 8.8. Tiel-Medel 1A. Overzicht van de glasvondsten van vindplaats 1.
Unguentaria In Romeinse grafvelden worden met enige regelmaat glazen flessen aangetroffen. Dikwijls lopen deze uiteen in vorm en type en functie. In het grafveld op vindplaats 1 lijken alle vondsten Romeins flessenglas afkomstig te zijn van zogenaamde unguentaria. Deze balsem- of zalfflesjes worden met enige regelmaat teruggevonden in grafcontexten. De Nederlandse benaming voor deze flesjes illustreert het mogelijke gebruik, i.e. het zalven of balsemen van het lichaam van de dode, binnen het grafritueel zeer treffend. Het is echter niet bekend wat de inhoud van de flesjes was ten tijde van de bijzetting. Opvallend is wel dat geen van de in Medel aangetroffen unguentaria of fragmenten hiervan, zijn meeverbrand tijdens de crematie. Dit is in die zin merkwaardig dat het aardewerk uit de graven dat daadwerkelijk tot de grafinventaris wordt gerekend wel (deels) is verbrand. Het feit dat de glazen flesjes niet zijn verbrand laat zien dat ze op een later tijdstip dan de lijkverbranding binnen het grafritueel werden gebruikt. Mogelijk zijn de verbrande resten tijdens de ter aarde bestelling overgoten met de inhoud van de flesjes en zijn de flesjes daarna bijgezet. Dit lijkt te worden ondersteund door het gegeven dat de mond van de twee complete exemplaren tekenen van verbranding vertonen. Ze zijn alleen op die plaats in aanraking gekomen met een warmte bron. Wellicht was dit het nog hete crematierestendepot waarover de inhoud van de flesjes is uitgegoten. Het flessenglas is toe te schrijven aan drie individuen. Uit graf 4 is een volledig en oorspronkelijk intact exemplaar gevonden van het type Isings 83 (V1.34 fig. 8.20).149 Het gaat hier om een gedeukte variant van een unguentarium met een afgeronde bodem. Het flesje bevond zich vrij hoog in de verbruinde lagen van het graf. Tijdens het bergen viel het uiteen in verschillende stukken, maar het flesje is archeologisch compleet.
148
De gewichten van de individuele kralen zijn bijzonder klein. In het totaal is voor de kralen per vondstnummer 1 gram
aangehouden 149
Isings 1957, 99-100.
93
Dergelijke deukflesjes zijn vrij zeldzaam in Nederland en ook in Duitsland lijken ze niet heel talrijk te zijn. Daarbij komt dat er ook kleine verschillen zijn in de uitvoering van de hals en de bodem. Hoewel de naam van het hoofdtype suggereert dat de bodem van het flesje rond is, is dit niet het geval bij het exemplaar uit vindplaats 1. Hiervan zal de bodem in eerste instantie rond zijn geweest, maar men heeft deze afgesneden tijdens het productieproces waardoor er een vlakke bodem ontstond met een diameter van ca. 1.5 cm. Naast de bodem is ook de hals opvallend. Daar waar deze in de meeste uitvoeringen voorzien is van een in meer of mindere mate geprofileerde lip lijkt in het geval van V1.34 helemaal geen sprake te zijn van een lip. Aan de bovenzijde bolt de hals een beetje naar buiten om vervolgens een scherpe rand te vertonen. Het is niet duidelijk of hier oorspronkelijk een lip heeft gezeten die later is afgebroken of dat de rand tijdens het productieproces zijn huidige vorm heeft gekregen. Daarbij lijkt de rand hier te zijn gesmolten. Ondanks de kleine mate van variatie tussen de verschillende bekende voorbeelden zijn deze flesjes, evenals de meeste andere glasvondsten, niet nauwkeurig te dateren. Unguentaria van het type Isings 83 komen in principe voor vanaf de 2de eeuw na Chr., hoewel er een vroeger exemplaar uit Crescentino bij Turijn bekend is.150 In onze contreien komen flesjes van dit type pas voor vanaf de (late) 2de eeuw tot en met de 4de eeuw na Chr. Exemplaren met de zogenaamde deukversiering zijn vrij zeldzaam. Bij ons is slechts één parallel uit Zoelen bekend.151 Daar betreft het echter een type waarbij de voet bestaat uit een omgeslagen standring. Een dergelijk exemplaar is onder andere bekend uit Bonn.152 In Bonn zijn overigens meer exemplaren van het type Isings 83 met deukversiering bekend.153 Deze dateren eveneens tussen de 2de en 4de eeuw na Chr. Het flesje uit vindplaats 1 zal ergens in de late 2de of de 3de eeuw dateren. Deze datering is gebaseerd op die van de omliggende graven in dit cluster. Deze Figuur 8.20. Tiel-Medel 1A. Deukflesje uit graf 4. stammen namelijk uit de tweede helft van de midden-Romeinse tijd. Het tweede unguentarium betreft eveneens een volledig exemplaar Zijaanzicht Schaal 1:2. (V1.202/1.203-1, fig. 8.21). Het is gevonden in graf 7. Het betreft een Bovenaanzicht Schaal 1:1. zogenaamd reageerbuisunguentarium van het type Isings 27.154 De onderste helft is in het veld in de grafkuil aangetroffen. De rand was verwijderd met het schaven en is teruggevonden in het zeefmonster. Ook dit flesje was intact en onverbrand toen het in de grafkuil is geplaatst. De beide onderdelen zijn niet meer aan elkaar te passen omdat enkele scherven ontbreken. Oorspronkelijk zal het flesje een lengte van minimaal 8 cm hebben gehad. De diameter bedraagt ca. 0.7 cm.
Figuur
8.21.
Tiel-Medel
1A.
Reageerbuisunguentarium uit graf 7. Schaal 1:1.
Het flesje zelf is gelijk als bij contemporaine reageerbuizen, vrijwel recht. Dit is in die zin opvallend daar de bekende exemplaren uit de literatuur over het algemeen toch een licht naar buiten gebolde
150
Isings 1957, 100.
151
Vanderhoeven 2011, 135.
152
Follmann-Schulz 1988, 20, nr. 8 taf. 2.
153
Follmann-Schulz 1988, 19-20, nr. 3-7 taf. 1.
154
Isings 1957, 41.
94
buik hebben. Het is niet duidelijk of aan dit kenmerk nog enige daterende waarde moet worden toegeschreven. Opvallend is dat ook bij dit unguentarium de mond, net als bij V1.34, in aanraking is geweest met een warmtebron. Een mogelijke verklaring voor dit verschijnsel is reeds in het voorgaande beschreven. Volgens Isings komend deze flesjes eigenlijk vanaf het einde van de vroeg-Romeinse tijd gedurende de hele Romeinse tijd voor. Het flesje uit Medel wordt op basis van de datering van de bronzen slangenarmbanden in ieder geval in de late 3de eeuw gedateerd. Deze datering vindt aansluiting bij de datering van de overige graven in dit cluster. Het laatste stuk glas dat tot de unguentaria wordt gerekend betreft vondst V1.86. Het is een fragmentje van de overgang van de hals naar de schouder van een klein flesje waarbij de hals licht naar buiten bolt. De overgang naar de schouder wijst erop dat de buik van het flesje in ieder geval rond of op zijn minst kegelvorig is geweest. Het type is, gezien het formaat van het scherfje, niet meer vast te stellen. Kralen Een tweede categorie glazen objecten uit het grafveld betreft kralen. Hiervan zijn er in totaal zeventien exemplaren verzameld. Ze zijn gevonden in de vulling van graf 13. Het betreft vermoedelijk vrijwel uitsluitend ronde kralen. Dit is niet helemaal zeker omdat sommige kralen uit meerdere bolletjes bestaan. Hiervan wordt echter vermoed dat ze op de brandstapel aan elkaar zijn gesmolten. Het is echter niet uitgesloten dat dit de oorspronkelijke vorm van de kraal betreft. Eén kraaltje is als ringvormig te beschrijven en op enkele andere exemplaren lijken wat groeven zichtbaar. Deze kralen doen denken aan meloenkralen, maar zijn met een diameter van 0.5 cm erg klein te noemen. Hetzelfde graf bevatte naast glazen kralen ook nog eens zes benen kralen. Aangezien deze hoogstwaarschijnlijk tot hetzelfde sieraad hebben behoord als waar de glazen kralen van afkomstig zijn, worden deze hier eveneens besproken. Het betreft in dit geval allemaal kraaltjes van dezelfde vorm en afmeting. Het zijn langwerpige kraaltjes met een lengte van 0.95 cm en zijn ca. 0.29 cm dik. Ze zijn over de lengte doorboord. Zoals gezegd is het zeer aannemelijk dat de kralen van hetzelfde sieraad afkomstig zijn. Het is alleen niet duidelijk of het om een ketting of een armband gaat. Voor beiden zijn te weinig kralen overgebleven. Ook is niet meer vast te stellen hoe de kralen gerangschikt waren gedurende de gebruiksfase. Vermoedelijk werd een reeks glazen kralen onderbroken door een enkele benen kraal. Hierdoor komt een hypothetische reconstructie eruit te zien Figuur 8.22. Tiel-Medel 1A. Mogelijke reconstructie van het kralensnoer uit graf 13. Schaal 1:1. zoals is weergegeven in figuur 8.22. Overig glas Naast de glazen objecten waarvan de aard of vorm duidelijk is zijn er nog verschillende stukken aangetroffen waarover niet veel meer valt te zeggen dan dat het glas is. Het gaat om twee stukjes uit graf 7 (V1.203-2) en een klein scherfje uit graf 14. Dit laatste heeft een dikte van ongeveer 0.05 cm. De unguentaria uit de graven 4 en 7 hebben op sommige plaatsen een vergelijkbare dikte. Mogelijk gaat het hier dan ook om een fragment van een zalfflesje. Zeker is dit echter allerminst.
95
Ook de glasfragmenten uit graf 7 zijn bijzonder dun. Ze zijn niet dikker dan 0.03 cm. Waarschijnlijk maakten ze deel uit van het zelfde voorwerp. Hoe dit eruit heeft gezien is echter onbekend. De grootste scherf heeft een lengte van ca. 3.7 cm en een breedte van 1.4 cm. In de lengte richting vertoont de vondst een lichte kromming. Deze is echter zo klein dat, wanneer het om een rond of half rond object zou gaan, het een aanzienlijke diameter moet hebben gehad. Objecten die voldoen aan een dergelijke beschrijving zijn ons niet bekend. Een laatste stuk glas dat hier besproken dient te worden is V1.19. Dit is gevonden in graf 5. Het gaat om een fragment van een kleurloze Lá Tène-armband van ca. 1 bij 1 cm. Het lijkt afkomstig van een vijfribbig exemplaar, maar het kan niet helemaal worden uitgesloten dat hij één rib meer had. Het middelste deel bestaat ofwel uit één verdikte rib zoals deze wel vaker voorkomen op vijfribbige armbanden ofwel uit twee gelijke ribben. Vanwege het feit dat het stuk behoorlijk gehavend is door hitte is het niet goed vast te stellen wat het juiste aantal ribben is geweest. Gezien het feit dat vijfribbige armbanden binnen ons gebied vaker voorkomen dan exemplaren met zes ribben is de eerste optie waarschijnlijker. In dat geval gaat het om een armband van het type Haevernick 7a.155 Het stukje is versierd met een draad van gele pasta of folie die door het kleurloze glas is getrokken. Ook hier is de mate van verbranding een belemmerende factor. Het bepalen van het gebruikte materiaal voor de gele draad is niet mogelijk. Het fragment dateert zelf in de Late IJzertijd. Voor de graven in het clusters waarbinnen graf 5 ligt wordt een datering vanaf de tweede helft van de midden-Romeinse tijd aangenomen. IJzertijdglas wordt nog wel eens terug gevonden in vroeg-Romeinse contexten. Wanneer het echter afkomstig is uit een context die dateert in de periode waaruit het noordwestelijke cluster graven stamt kan het eigenlijk alleen maar als opspit of zwerfvuil worden beschouwd. Deze interpretatie wordt nog eens ondersteunt door de overige vondsten uit de IJzertijd die in deze zone van het grafveld zijn aangetroffen. 8.6.3
vindplaats 2
Het glas dat is verzameld op vindplaats 2 is afkomstig uit de verschillende ophogingslagen en enkele kuilen die in of onder de lagen zijn aangetroffen. In totaal zijn er 326 glasscherven met een totaalgewicht van 7 618 gram geborgen. Al deze scherven zijn bekeken en de metrische gegevens alsmede de determinatie zijn ingevoerd in een database. In tabel 8.9 zijn de relevante gegevens van de glasvondsten afkomstig van de woonterp weergegeven. wp
vn
sn spoordefinitie
str.
type
begin eind N156
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
285 297 356 358 374 376 377 380 380 380 380
71 71 71 71 71 71 71 1 1 1 1
31003 31003 31003 31003 31003 31003 31003 6002 6002 6002 6002
wijnfles wijnfles wijnfles wijnfles wijnfles wijnfles wijnfles eau de cologne wijnfles medicijnflesje wijnfles
1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700
ophogingslaag ophogingslaag ophogingslaag ophogingslaag ophogingslaag ophogingslaag ophogingslaag (sub)recente (sub)recente (sub)recente (sub)recente
1950 1950 1950 1800 1800 1950 1800 1800 1800 1950 1950 1
1 2 1 2 1 1 5 3 6 2
G
13 32 14 146 30 12 125 7 122 3 21
opmerkingen
hals
155
Haevernick 1960, 51.
156
De begindatering in deze tabel is in veel gevallen gebaseerd op de datering van de context en niet zozeer op de datering van
het eerste voorkomen van het object.
96
2 2 2 2 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 7 9 9 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 11 11 11 11 11 11 11 12 12 12 12 15 15 15 15 15
403 403 403 445 188 340 345 513 517 517 517 517 517 553 615 615 621 674 677 678 681 690 691 455 488 488 568 570 580 586 587 588 601 603 629 634 635 664 665 715 717 795 752 756 756 786 790 813 816 851 881 883 884 830 830 839 839 868
34 34 34 50 23 19 24 43 43 43 43 43 43 19 37 37 37 37 37 37 37 37 37 1 1 1 3 19 20 19 19 19 25 24 3 19 19 41 55 28 55 20 3 19 19 5 21 21 36 11 19 18 18 1 1 1 1 1
beerput beerput beerput recente ophogingslaag ophogingslaag uitbraaksleuf ophogingslaag ophogingslaag ophogingslaag ophogingslaag ophogingslaag ophogingslaag ophogingslaag (sub)recente (sub)recente (sub)recente (sub)recente (sub)recente (sub)recente (sub)recente (sub)recente (sub)recente ophogingslaag kuil kuil ophogingslaag (sub)recente waterput (sub)recente (sub)recente (sub)recente puinlaag laag ophogingslaag (sub)recente (sub)recente paalkuil kuil kuil kuil waterput (sub)recente kuil kuil ophogingslaag ophogingslaag ophogingslaag kuil ophogingslaag kuil kuil kuil kuil kuil kuil kuil kuil
35001 35001 35001 31003 31004 8001
31004 6001 6001 6001 6001 6001 6001 6001 6001 6001 31004 25008 25008 31003 31004 7001 31004 31004 31004 31003 31003 31004 31004
7001
31005 31003 31003 31004 25001 25002 25002
beker drinkfles kelkglas oliefles? wijnfles wijnfles kelkglas bierfles wekpot deksel wekpot bierfles medicijnflesje indet beker wijnfles vensterglas wijnfles wijnfles onbekend wijnfles wijnfles wijnfles vensterglas wijnfles onbekend vensterglas vensterglas wijnfles wijnfles wijnfles wijnfles wijnfles wijnfles wijnfles wijnfles wijnfles wijnfles onbekend medicijnflesje vensterglas onbekend wijnfles medicijnflesje medicijnflesje kelkglas medicijnflesje wijnfles wijnfles azijnfles vensterglas vensterglas vensterglas indet wijnfles fles wekpot vensterglas vaas
1800 1800 1800 1800 1700 1700 1700 1900 1900 1850 1850 1900 1850 1800 1700 600 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1700 1850 1700 1700 1700 1700 1700 1800 1700 1700 1700 1900 600 600 600 1700 1850 1850 1850 1850 1850
1950 1950 1950 1950 1800 1950 1800 1950 1950 1950 1950 1950 1950 1950 1800 1700 1800 1800 1950 1800 1800 1950 1950 1800 1950 1950 2014 1800 1800 1800 1800 1950 1950 1950 1950 1950 1800 1950 1950 2014 1950 1800 1950 1800 1950 1950 1950 1950 1950 1700 1950 1700 1750 1950 2014 1950 1950 1950
1 161 lijkt op gl-bek-24 1 50 1 3 1 26 onleesbare tekst aan twee zijden 4 300 1 38 1 30 gl-kel-2 1 15 10 178 1,5 liter 2 12 Tekst: .nmaakglas 1 430 5 32 flesje met druppelaar 8 5 rest scherfjes 1 46 pontilmerk weggeslepen 12 120 mogelijk gl-fle-22 75 95 sporen gruisijzer 4 102 1 288 1 3 6 265 1 32 6 38 2 6 1 44 26 145 13 128 2 4 7 745 drie bodems 1 38 17 1309 gl-fle-21 minimaal drie individuen 2 114 1 9 1 17 1 20 1 7 2 24 1 87 1 60 1 8 ongemerkt 1 3 gesneden 1 12 1 87 2 10 1 12 bodem, pontilmerk 2 38 gl-kel-26 1 11 bodem, ongemerkt, pontilmerk 1 9 1 43 1 113 1 5 sporen gruisijzer 1 4 1 11 sporen gruisijzer 2 2 1 511 1 10 1 30 1 125 20 164
97
15 15 15 15 15 15 15 15 15 15
868 868 868 868 889 900 901 902 904 905
1 1 1 1 21 7 11 11 11 11
kuil kuil kuil kuil ophogingslaag kuil kuil kuil kuil kuil
31002 25010 25010 25010 25010
wekpot indet vaas lamp onbekend wijnfles wijnfles schijvenglas wijnfles medicijnflesje
1850 1850 1850 1850 1700 1700 1700 600 1700 1750
totaal
1950 1950 1950 1950 1950 1800 1950 1700 1800 1950
4 1 12 4 2 1 2 1 4 2
48 2 120 243 2 95 171 110 65 3
326
761
sporen gruisijzer gl-fle-22
Tabel 8.9. Tiel-Medel 1A. Overzicht van de glasvondsten van vindplaats 2.
Een groot deel van het glaswerk is afkomstig uit de verschillende ophogingslagen. Met in totaal 90 scherven beslaan deze vondsten 27 procent van alle glasfragmenten van vindplaats 2. Wanneer we kijken naar het gewicht is dit zelfs de helft. Omdat een deel van de vondsten uit de ophogingslagen uit een mengsel van lokaal materiaal en vondsten van elders bestaat is het lastig tot onmogelijk om voor het glas uitspraken te doen over de herkomst van de scherven en daarmee de relatie tot de bewoning van de vindplaats. De overige vondsten komen uit grotendeels goed dateerbare en vaak gesloten contexten. Hieronder wordt het glas in eerste instantie per type beschreven. Indien relevant zullen enkele stukken nader worden toegelicht. wijnflessen Ongeveer een derde (100 stuks) van het totaal aantal glasvondsten bestaat uit fragmenten van wijnflessen. Opvallend is dat deze vrijwel allemaal afkomstig zijn van bolvormige wijnflessen. Slechts een enkele scherf kon worden toegeschreven aan flessen met een cilindrische vorm. Dit is in die zin merkwaardig dat de cilindrische wijnfles vanaf het begin van de 18de eeuw gestaag groeit in populariteit. Gezien het feit dat de woonterp pas aan het einde van de 17de eeuw wordt opgeworpen en er sprake is van een continue bewoning tot in de 20ste eeuw, is het merkwaardig dat er slechts 1 scherf van een cilindrische fles is aangetroffen in de sporen. Buiten de scherf is één volledige cilindrische fles (V15.830) verzameld uit de vulling van een recente kuil in werkput 15. Helaas is het overige materiaal sterk gefragmenteerd waardoor er maar in een enkel geval een verdergaande determinatie kon worden gegeven. De daterende waarde van flessen is doorgaans vrij beperkt. De fragmentatie en het gegeven dat nagenoeg de helft van de wijnflesfragmenten afkomstig is uit ophogingslagen zijn geen bevorderende factoren als het gaat om het dateren van de vondsten. Wel is het zo dat het gegeven dat vrijwel alle flesfragmenten afkomstig zijn van bolvormige flessen een indicatie is dat de flessen voor het einde van de 18de eeuw dateren. Rond deze tijd neemt de cilindervormige fles een groeiend aandeel in op de flessenhandel om uiteindelijk de bolvormige fles volledig van de markt te verdrijven. Hoewel voor deze flessen doorgaans de term wijnfles wordt gebezigd is deze naamgeving enigszins misleidend. Onderzoek heeft aangetoond dat naast wijn in deze flessen ook een veelvoud aan andere vloeistoffen werd opgeslagen. De term voorraadfles zou dan ook beter zijn. Dit brengt met zich mee dat er dus ook geen zekere uitspraken gedaan kunnen worden over de oorspronkelijke inhoud van de flessen.
bierflessen Eén vondstnummer, V4.43, bevat een complete bierfles. De vondst dateert in de 20ste eeuw en is niet direct toe te wijzen aan een bepaald type.
98
medicijnflesjes De als medicijnflesje geïdentificeerde vondsten van Medel 1a betreffen vrijwel allemaal bodemfragmenten. Het is dan ook lastig om op grond daarvan een definitieve uitspraak te doen over de functie of de datering. De vondsten V11.756 en 11.786 vertonen een pontilmerk in de bodem.157 Dit is een indicatie dat de vondsten hoogstwaarschijnlijk van voor 1800 na Chr. dateren omdat men vanaf deze periode de pontilmerken doorgaans wegsleep. parfumflesjes Vondstnummer V2.380 (fig. 8.23) is een bodemfragment van een langgerekte parfumfles. Het is het enige fragment van dit type fles. Het flesje zelf zal, afgaande op enkele voorbeelden uit de literatuur, ongeveer 20 cm lang zijn geweest. De datering van het flesje is enigszins onzeker. Henkes dateert dit type fles voorzichtig in de 18de eeuw en op basis van de context waaruit de vondst is verzameld kan deze niet worden aangescherpt.158 Figuur 8.23. Tiel-Medel 1A. Bodem van
een
langwerpig
eau-de-
colgoneflesje. Schaal 1:1.
potten en deksels Hoewel het strikt genomen om twee verschillende objecten gaat, worden potten en deksels hier gezamenlijk besproken. De potscherven die zijn verzameld zijn afkomstig van wekpotten. De dekselfragmenten (V4.517) zullen gezien de tekst '.nmaakglas' onderdeel van het deksel van een wekpot zijn geweest. De vondsten worden allemaal gedateerd in de 20ste eeuw. azijnflessen Uit de vulling van spoor S11.36, een kuil, is een compleet exemplaar van een azijnflesje afkomstig. Op de buik van het flesje is de 'AZYN-ESSENCE' te lezen. Hoewel flesje geen merk of naam vertoont van de fabrikant is het zeer waarschijnlijk dat het azijnzuur is geproduceerd in één van de Tielse azijnfabrieken die in de 19de en het begin van de 20ste eeuw in de stad gevestigd waren159. drinkglazen Het percentage drinkglazen dat op de pol is aangetroffen is met acht fragmenten betrekkelijk klein. De meeste fragmenten zijn afkomstig van kelkglazen. Het betreft hier in twee gevallen (V4.345 en 11.756) de stam van het glas. Dit is op zich niet verwonderlijk daar dit het meest massieve deel van een kelkglas is. Het is daarom het deel van het glas dat de meeste kans heeft om enigszins intact uit de bodem te komen. Kelkglazen kunnen vooral aan de hand van de kenmerken van de stam worden gedetermineerd. De twee vondsten uit Medel hebben oorspronkelijk deel uitgemaakt van respectievelijk een gl-kel-2 en een gl-kel-26.160 De eerstgenoemde vondst (fig. 8.24) is afkomstig uit de uitbraaksleuf van de jongste fase van het woonhuis. Gezien de datering van het stuk glas in de 18de eeuw is het waarschijnlijk dat het al in de grond lag toen de laatste aanbouw plaatsvond. Deze wordt namelijk gedateerd aan het einde van de 19de eeuw en is pas gesloopt aan het begin van de 21ste eeuw. Vermoedelijk is het bij het
157 158
Het pontilmerk is de plek waar het pontilijzer met het glas versmolten was ter bewerking. Figuur 8.24. Tiel-Medel 1A. Kelkglas gl-kel-2 uit de Henkes 1994, 331.
159
Bijvoorbeeld de fabriek De Haas of Vermet en Fuchs (zie o.a. www.wikipedia.nl)
160
Bartels 1999, 999, 1006.
uitbraaksleuf. Schaal 1:1.
99
slopen van het gebouw uit één van de omringende ophogingslagen in de uitbraaksleuf terecht gekomen.
Het fragment van een gl-kel-26 (fig. 8.25) is afkomstig uit een niet nader gedateerde kuil. Op grond van de typologische kenmerken van het glas moet het echter vanaf het midden van de 19de eeuw worden gedateerd. Er kan dan ook voorzichtig worden gesteld dat het glas waarschijnlijk stamt uit één van de laatste twee fasen van de boerderij. Hetzelfde geldt voor de twee bodems van glazen bekers. Deze dateren eveneens vanaf het midden van de 19de eeuw. V2.403 is afkomstig uit de vulling van de beerput die tot de jongste fase van het huis moet worden gerekend. Een datering aan het eind van de 19de eeuw valt hier mooi binnen.
Figuur 8.25. Tiel-Medel 1A. Kelkglas gl-kel-26 uit de uitbraaksleuf. Schaal 1:1.
vensterglas Een laatste categorie binnen het glas betreft het vensterglas. Evenals voor het overige glas geldt hiervoor dat een directe samenhang met de boerderij of de bijgebouwen niet onomstotelijk kan worden vastgesteld. Wel is het zo dat het merendeel van de stukjes vensterglas zijn aangetroffen in kuilen die zeker met de bewoning van de vindplaats in verband moeten worden gebracht. Het ligt dan ook voor de hand te veronderstellen dat het vensterglas ooit in de ramen van de toenmalige bebouwing van de pol heeft gezeten. Geen van de stukken glas is zo compleet overgeleverd dat er nog een uitspraak kan worden gedaan over de oorspronkelijke vorm of afmetingen van de ruit. Vensterglas zelf is lastig te dateren. Eén van de zaken die een indicatie kunnen geven voor een datering is de wijze waarop men de Figuur 8.26. Tiel-Medel 1A. Het fragment schijvenglas uit kuil 25004. glasplaat op maat heeft gemaakt. Men Schaal 1:1. kan het glas hebben gesneden met diamant of met een gloeiende staaf. In 100
het laatste geval werd het glas vervolgens nog bewerkt met een gruisijzer. Hierbij werden er kleine randjes van het glas 'geknabbeld' met een ijzeren werktuig. De negatieven van de verwijderde stukjes zijn nog steeds zichtbaar op de rand van het glas. Deze techniek werd tot aan de 18de eeuw gebruikt. Een duidelijke verwijzing hiervoor wordt in de literatuur onder andere gevonden in het 'Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 4' uit 1858. Hier wordt melding gemaakt van een zekere Jan Diamant die in de 17de eeuw in Gouda de techniek van het glassnijden met de diamant introduceerde.161 Dit zal ongeveer de periode zijn dat deze techniek in onze streken werd ingevoerd. De vensterglasfragmenten waarop sporen zichtbaar zijn van een gruisijzer dateren dus zeer waarschijnlijk uit de 17de eeuw of eerder. Eén vondst hierbij dient hier nog nader besproken te worden. Het betreft V15.902 uit kuil 25004. Dit is het centrum van een zogenaamd schijvenglas. Bij schijvenglas werd een klont vloeibaar glas aan het uiteinde van een stok rondgedraaid. Door de centrifugale krachten ontstond hierbij een vlakke schijf. Uit deze schijf werden kleinere ruiten gesneden. Het fragment uit Medel betreft het centrum van de schijf (fig. 8.26). Dit is te zien aan het grote pontilmerk in het midden van het glas. Op twee plekken zijn sporen van een gruisijzer te zien. Gezien de aanwezigheid van sporen van bewerking met een gruisijzer kan worden gesteld dat dit in de 17de eeuw heeft plaatsgevonden. Het vensterglas wat uit de schijf is voortgekomen zal dus in één van de vroegste fasen van de bebouwing zijn gebruikt. 8.6.4
conclusie
Het glas dat is verzameld op de twee vindplaatsen geeft een beeld weer dat coherent is met de bestaande ideeën over de twee perioden waaruit de vindplaatsen dateren. Het glas uit het grafveld bestaat vooral uit resten van unguentaria. Deze zalfflesjes komen regelmatig voor in Romeinse graven en ook de glazen kraaltjes uit graf 13 passen goed binnen het scala aan glasvondsten dat verwacht mag worden in een Romeins grafveld. Uit de overige grafvondsten valt niets op te maken over de sociale status van de overledenen. Dit wordt onderschreven door de aard van de glasvondsten. Het glas van vindplaats 2 kenmerkt zich als regulier glas waaruit evenmin enige vorm van rijkdom of hoge status kan worden afgeleid. Het vaatwerk kan worden beschouwd als gebruiksglas. Het vensterglas bestaat uitsluitend uit fragmenten van lichtblauwgroen of kleurloos glas. Er zijn geen aanwijzingen voor (rijk) versierde glas-in-lood ramen.
8.7
bouwmateriaal
Het bouwmateriaal is uitsluitend aangetroffen ter hoogte van vindplaats 2. Het gaat hierbij om fragmenten en volledige exemplaren van bakstenen en enkele dakpannen. Deze 400 stukken vertegenwoordigen in totaal een gewicht van 169.6 kg. In het hoofdstuk over de bouwhistorische achtergrond van de boerderij (hoofdstuk 7) is het baksteenmateriaal reeds uitgebreid beschreven. Het volstaat hier dan ook om de belangrijkste punten met betrekking tot het keramisch bouwmateriaal weer te geven. De meest voorkomende diktemaat van het aangetroffen baksteen bedraagt 4.5 cm. Dit formaat is gangbaar in de 18de en 19de eeuw, maar ook nog in de 20ste eeuw. Dit maakt het dus nagenoeg onmogelijk om de verschillende muren en bouwfasen aan de hand van het baksteenformaat te dateren. Wel is het zo dat in de rechter zijgevel stenen zijn aangetroffen van een beduidend groter formaat. Deze stenen lijken daarmee dan ook ouder te zijn dan de kleinere exemplaren. Vermoedelijk dateren ze rond de 17de eeuw.
161
Van der Aa 1858.
101
De aangetroffen dakpanfragmenten zijn eveneens klein in getal. Dit geeft aan dat de boerderij in geen van de bewoningsfasen voorzien zal zijn geweest van een pannendak. Hiervoor is het aantal fragmenten veel te klein. Het dak zal door de eeuwen heen voor het grootste gedeelte bedekt zijn geweest met riet. Dit wordt voor de laatste bouwfase in ieder geval bevestigd door de foto uit 1966 (zie fig. 7.1).
8.8 natuursteen Gerard Boreel 8.8.1
inleiding en methode
Tijdens de opgraving op plangebied Tiel-Medel 1A zijn in totaal 48 fragmenten natuursteen gevonden met een gewicht van 2.694 g. Het materiaal is verzameld uit greppels, kuilen, crematiegraven en lagen. Al het handverzamelde natuursteen is bekeken en geanalyseerd. De determinatie op steensoort is uitgevoerd op het oog, gebruikmakend van een 10x vergrotende loep en/of een stereoscoop met .7 tot 4x zoom en een 10x oculair. Per fragment zijn het soort gesteente, de kleur, de vorm, het gewicht, de verwering, de bewerking en de eventuele andere kenmerken vastgelegd. Voor het aantonen van de aanwezigheid van kalkhoudende mineralen is gebruik gemaakt van een 5% oplossing HCL. Alle gegevens zijn ingevoerd in een digitale database.
8.8.2
resultaten
Tabel 8.10 geeft een overzicht van de gevonden aantallen en gewichten per natuursteensoort. In totaal zijn 48 fragmenten natuursteen verzameld met een gewicht van 2.694 g. In de putten op en rond het grafveld zijn 15 fragmenten gevonden met een gezamenlijk gewicht van 602 g. Tien hiervan zijn natuurlijk grind van zandsteen en kwarts. Acht grindjes komen uit drie crematiegraven.162 Opgemerkt moet worden dat deze zijn verzameld uit zeefmonsters. Het grind kan worden beschouwd als toevallige bijmenging in de vulling van de graven. soort
aantal
gewicht (in g)
fylliet
1
100
indet.
9
15
14
1 438
kwarts
5
62
kwartsitische zandsteen
1
46
leisteen
5
237
vulkanisch glas
1
4
kalksteen
vuursteen
1
35
zandsteen
11
757
totaal
48
2 694
Tabel 8.10. Tiel- Medel 1A. Overzicht van de aantallen natuursteen per soort.
162
Eén fragment kwarts uit graf 1005; één fragment kwarts en twee van zandsteen uit graf 1015 en twee van kwarts en twee
van zandsteen uit graf 1017. Geen van de grindjes vertonen sporen van verbranding.
102
Twee fragmenten zijn gevonden in natuurlijke lagen. Vondstnummer V1.157 is een afgerond hoekig fragment van een donkergrijs materiaal dat het meest lijkt op fylliet. Het stuk is gevonden in vegetatieniveau S1.19, waar verder geen andere vondsten uit komen. Het tweede stuk is een hoekig stuk zandsteen uit een grofzandige crevasse-afzetting (V1.133, S1.8). Het is een fragment van een grote veldkei en weegt 225 g. De steen is atypisch voor een rivierafzetting en aangezien er verder in de laag geen grind voorkomt is de kans groot dat de steen tijdens de overstroming is opgenomen uit een oudere vondstlaag. Deze vondstlaag is echter niet aangetroffen. De overige twee vondsten uit de werkputten op en rond het grafveld vertonen sporen van bewerking. Vondstnummer V5.267 vormt een slijpblok of kleine maalsteen van een grijze, micahoudende zandsteen (fig. Figuur 8.27. Tiel-Medel 1A. Foto van het 8.27). Het artefact is gemaakt van een rechthoekig, plat gevonden stuk zandsteen. Schaal 1:2. stuk grind van 95 mm x 60-47 mm x 8 mm. Eén zijde is vlak en geglad door gebruik. Het slijpblok is gevonden in cultuurlaag S5.5, die gedateerd wordt in de IJzertijd. Het tweede artefact (V13.772 betreft een wetsteen van 66 g (fig. 8.28). Het is gevonden in crematiegraf 1017 (S13.2), waaruit verder geen daterende vondsten komen. De wetsteen is gemaakt van een rechthoekige rolkei van 95 mm x 25 mm x 14 mm. Eén zijde vertoont glans door gebruik. Uit graf 17 zijn verder nog 4 kleine grindjes van samen 6 g verzameld. De wetsteen vertoont geen sporen van verbranding en wordt geïnterpreteerd als bijgift. De vier grindjes zullen per ongeluk in de vulling van het graf terecht zijn gekomen. Ook deze vertonen geen sporen van verbranding. Het fragmentje vulkanisch glas (V1.87) komt uit de (sub)recente bouwvoor boven een sloot (S1.31) van dezelfde datering. Het stukje weegt maar 4 g en is hoekig van vorm. Vulkanisch glas, of obsidiaan, is niet een gesteente dat hier van nature voorkomt, maar de (sub)recente context maakt het onmogelijk er verder iets over te zeggen. Van de woonterp en directe omgeving komen 33 fragmenten met een gewicht van 2.092 g. Veertien fragmenten bestaan uit een lichtgrijze kalksteen, die allemaal sporen van verbranding vertonen. De ruwe, vormloze brokken worden geïnterpreteerd als restanten van het branden van kalk, bijvoorbeeld ten behoeve van het maken van kalkmortel. De brokken kalksteen komen vooral uit ophogingslagen van de woonterp, een (sub)recente sloot (S3.56) en drie kuilen (S9.1, S4.35 en S15.11). Het materiaal is dusdanig verspreid, zowel in horizontale als verticale zin, dat geen uitspraken gedaan kunnen worden over ruimtelijke of temporele patronen. Een andere steensoort die geassocieerd kan worden met bouwmateriaal is het leisteen. Twee van de vijf fragmenten vertonen sporen van bewerking. Vondstnummer V2.287 laat in een afgeronde rand een half Figuur 8.28. Tiel-Medel 1A. nagelgat zien. Waarschijnlijk is de lei als bekleding gebruikt voor een verticale Wetsteen uit graf 17. wand, waarbij de leien werden opgehangen met nagels onder de rand. De Schaal 1:2. daklei is gevonden in ophogingslaag S2.71. De tweede daklei komt uit ophogingslaag S2.40. Dit stuk vertoont een compleet rechthoekig nagelgat en verder alleen breuken (V2.407). Het overige natuursteen van de woonterp bestaat uit acht fragmenten natuurlijk grind van kwarts, zandsteen, kwartsitische zandsteen en vuursteen. Een laatste stuk natuursteen wordt gevormd door een scherp stuk hoekig gevormde zandsteen (V4.506). Het is een deel van een grote veldkei en komt uit ophogingslaag S4.32. 103
8.8.3
conclusie
Tijdens de opgraving op plangebied Tiel-Medel 1A zijn in totaal 48 fragmenten natuursteen gevonden met een gewicht van 2.694 g. Het materiaal is verzameld uit greppels, kuilen, crematiegraven en lagen. Uit het grafveld is één vondst verzameld die kan worden gezien als een grafgift. Het overige natuursteen op het grafveld kan daar op verschillende manieren terecht zijn gekomen. Het natuursteen dat van de woonterp afkomstig is bestaat uit een relatief klein aantal fragmenten. Vanwege de aard van de contexten waaruit het merendeel van het natuursteen is aangetroffen is het lastig de stukken te koppelen aan een specifieke bewoningsfase van de woonterp. Deze vondsten zijn in de meeste gevallen aangetroffen in de ophogingslagen.
8.9
schelp
Uit kuilen S2.39 en S12.39 zijn fragmenten van mosselschelpen verzameld. Het betreft de gewone of eetbare mossel Mytilus edulis. De mossel is al sinds de Karolingische tijd het meest gegeten schelpdier in Nederland.163 De vondst geeft aan dat er op de boerderij Groot Stapel mosselen genuttigd zijn. De vraag is dan of dit iets kan zeggen over de status van de bewoners. Bij het onderzoek naar de bewoningsresten bij de Stenen Kamer in Kerk-Avezaath, ten noordwesten van Tiel, zijn schelpen van mosselen uit alle bewoningsfasen aangetroffen.164 In de tweede fase (1250-1570 na Chr.) is er sprake van een zogenaamde ridderhofstede, en dus bewoning door de adel.165 De derde bewoningsfase (1570-1998 na Chr.) bestond in de 17de en 18de eeuw uit de boerderij 'De Hamsche Kamer' die met 28 morgen land een van de tien grootste pachthoeves onder Zoelen en Avezaath was.166 Het aardewerk uit de 18de eeuw laat echter een periode van absolute armoede zien.167 Concluderend kan gesteld worden dat de aangetroffen mosselschelpen op de woonterp niet als indicator van welstand of armoede opgevat kan worden. Het consumeren van mosselen kwam in alle lagen van de bevolking voor.
8.10 dierlijk bot Maaike Groot/Martijn van Haasteren 8.10.1inleiding en methode
Tijdens het archeologisch onderzoek zijn begravingen van paarden gedocumenteerd (fig. 8.29). De beenderen zijn verzameld en ter analyse overgedragen aan de auteur/specialist. De graven dateren evenals het merendeel van de vondsten op vindplaats 2 in de Nieuwste Tijd. Ze moeten op basis van hun stratigrafische positie aan één van de jongste bewoningsfasen van de pol worden toegekend. De graven zijn namelijk ingegraven in de bovenste ophogingslaag, structuur 31005. Van de analyse van het botmateriaal wordt hier verslag gedaan. Voor de determinatie van het dierlijk bot is gebruik gemaakt van de zoöarcheologische vergelijkingscollectie van dr. M. Groot op de Vrije Universiteit in Amsterdam. Waar mogelijk zijn 163
Esser/van Dijk 2001, 425.
164
Esser/van Dijk 2001, 369-410.
165
Verhoeven 2001, 618-622.
166
Verhoeven 2001, 622-624.
167
Verhoeven 2001, 627.
104
fragmenten op soort en element gedetermineerd. Indien fragmenten niet met zekerheid aan de paarden waren toe te schrijven, is geprobeerd om de fragmenten in te delen in de grootteklasse groot, medium of klein zoogdier.168 Als dat ook niet mogelijk was, is het fragment onder de categorie ‘niet determineerbaar’ ingevoerd. Om vast te leggen welke delen van een bepaald bot aanwezig zijn, is een indeling in zones gebruikt.169 De leeftijdsbepaling is in eerste instantie gebaseerd op de doorbraak en kroonhoogtes van kiezen. Hierbij is gebruik gemaakt van de tabellen van Levine.170 De vergroeiing van de epifysen is ook gebruikt voor de bepaling van de leeftijd. Hiervoor is gebruik gemaakt van de tabellen van Silver en Habermehl.171 Waar mogelijk is het geslacht bepaald aan hand van de aan- of afwezigheid van de hoektanden en aan de vorm van het schaambeen. Maten zijn genomen volgens Von den Driesch.172 Schofthoogtes zijn berekend volgens de methode van May.173 Pathologische verschijnselen zijn genoteerd en gefotografeerd. Een deel van de determinatie is, bij afwezigheid van de eerste auteur, door de tweede auteur verricht. Echter het merendeel is door hen samen gedaan.
Figuur 8.29. Tiel-Medel 1A. De twee paardenskeletten in het veld. 8.10.2 resultaten
Paard 1 Het skelet van dit paard is aangetroffen in een kuil, structuur 28001. Het bot is verzameld onder de vondstnummers 10.723, 724, 726-734. Tijdens het veldwerk is gezien dat de achterpoten niet in verband met het bekken lagen. Het skelet is zo goed als compleet, alleen het cranium is zeer
168
Fragmenten van andere soorten zijn tussen de begravingen niet aangetroffen.
169
Groot 2010, 100-101;Serjeantson 1996, 195-200. Voor de onderkaak is gebruik gemaakt van Dobney/Rielly 1988.
170
Levine 1982.
171
Silver 1969, 285-286; Habermehl 1975, 48, 104-105, 121-122, 150, 166-167.
172
Von den Driesch 1976.
173
May 1985.
105
gefragmenteerd overgeleverd. Hierdoor was het niet mogelijk het cranium te onderzoeken op trauma’s of pathologische aandoeningen. Op basis van de gebitskenmerken is een leeftijdsbepaling gemaakt. In de boven- en onderkaak zijn melkpremolaren aanwezig, wat duidt op een leeftijd van jonger dan drie jaar. Verder waren de tweede molaren in de bovenkaak aan het doorbreken, wat duidt op een leeftijd tussen twee en drie jaar. De derde molaren zijn noch in de boven- noch in de onderkaak doorgebroken. Ook op basis van de vergroeiing van de epifysen is een uitspraak te doen over de leeftijd van het paard (tabel 8.11). Hieruit blijkt dat het dier rond de 3 jaar zal zijn geweest op het moment van overlijden. Het geslacht van het paard is niet met zekerheid te bepalen, maar op basis van de vorm van het bekken is het waarschijnlijker dat het gaat om een hengst dan om een merrie. De schofthoogte is berekend aan hand van de lengte van de metacarpi en -tarsi en komt uit op een gemiddelde van 150 cm. Hierbij moet vermeld worden dat het paard nog niet was volgroeid en het dus gaat om een minimale schofthoogte. Ten slotte zijn er geen duidelijke aanwijzingen gevonden die iets kunnen zeggen over de doodsoorzaak van dit paard. Doordat de achterbenen los lagen van de rest van het lichaam, is wel te stellen dat deze opzettelijk zijn verwijderd voor het begraven. Er zijn echter geen hak- of snijsporen aangetroffen op de femora. element
links vergroeid/ onvergroeid
rechts vergroeid/ onvergroeid
leeftijd Silver
leeftijd Habermehl
humerus prox. humerus dist. radius prox. radius dist. ulna prox. metacarpus dist. femur prox. femur dist. tibia prox. tibia dist. metatarsus dist.
O V V O O V O V vergroeiend V V
O V V V O V O V vergroeiend V V
<3 >1.5 >1.5 3.5 <3.5 >1.5 <3 >3 3-3.5 >2 >1.5
<3.5 >1.5 >1.5 3.5 <3.5 >1.5 <3.5 >3.5 3.5 >2 >1.5
Tabel 8.11. Tiel-Medel 1A. Leeftijden op basis van epifysevergroeiing.
Paard 2 Het tweede paard is begraven in een kuil (S10.31) direct naast het andere paardengraf S10.16. Dit graf is geadministreerd als structuur 28002, de beenderen zijn verzameld onder de vondstnummers 10.735738, 740, 741, 743-746. Ook dit skelet is compleet en heeft een gefragmenteerd cranium. Daardoor is het ook bij dit skelet niet mogelijk geweest om eventuele trauma’s of pathologische aandoeningen te herkennen. Op basis van de kroonhoogtes van kiezen uit de bovenkaak is de leeftijd bepaald op ongeveer zes jaar (tabel 8.12). Wat verder opvalt aan het gebit is dat hoektanden ontbreken. Hieruit kan worden afgeleid dat het skelet waarschijnlijk van een merrie is. Bij hengsten komen hoektanden vaker voor, of zijn ze groter.174 De gemiddelde schofthoogte is 154 cm.
174
Groot 2010, 69.
106
element
kroonhoogte ( in mm)
leeftijd Levine
P2s R P3s R P4s R M1s R M2s R M3s R P2s L P3s L P4s L M1s L M2s L M3s L
64.0 71.5 79.4 69.3 79.6 73.4 61.5 79.8 73.1 68.6 75.9 72.0
3.5-6 3-6 5-6.5 5.5-7 5-6.5 5.5-6.5 3.5-6 3-6 5-6.5 5.5-7 5-6.5 5.5-6.5
Tabel 8.12. Tiel-Medel 1A. Leeftijden op basis van kroonhoogtes.
Enkele botten vertonen pathologische aandoeningen. Zo zijn op de kiezen erosielijntjes te zien. Deze ontstaan gedurende het leven van een dier als gevolg van het dieet. Mogelijk ontstaan deze lijntjes door voeding met veel suikers of bepaalde soorten gras.175 Daarnaast is in de rechter vierde premolaar (P4s) een gaatje zichtbaar. Ook dit kan een gevolg zijn van een suikerrijk dieet. Buiten het gebit is pathologie zichtbaar op de linker tarsalen: twee tarsalen zijn met elkaar vergroeid. Tijdens de analyse van het skelet van de merrie is nog een skelet herkend. Het gaat hierbij om fragmenten van een paardenfoetus. De foetus is niet compleet bewaard gebleven, wat niet vreemd is gezien de geringe grootte en de kwetsbaarheid van de botten. Van het bekken zijn de ilii, of darmbeenderen, bewaard. Daarnaast zijn van de linker en rechter achterpoot de femur, tibia en metatarsus overgeleverd. Van de voorpoten restte alleen de humeri. Tevens zijn 31 wervels en 46 ribfragmenten geteld. Het totale gewicht van de fragmenten is slechts 99 gram. Op basis van de lengte van de diafysen kan volgens de methode van Habermehl de leeftijd van de foetus worden bepaald op 25 tot 29 weken (tabel 8.13).176 Dat betekent dat de foetus ongeveer halverwege de zwangerschap is gestorven. element
lengte diafyse in mm
leeftijd Habermehl
humerus R Femur R Femur L tibia L metatarsus
60.0 72.3 73.2 75.2 76.0
25-29 weken 25-29 weken 25-29 weken 25-29 weken 25-29 weken
Tabel 8.13. Tiel-Medel 1A. Leeftijd op basis van lengte diafyse.
Het is zeer waarschijnlijk dat paard 2 in verwachting was van de foetus. Of de zwangerschap ook heeft geleid tot de dood van de merrie is niet met zekerheid te zeggen.
8.10.3 conclusie
De geanalyseerde paardenbeenderen zijn afkomstig van een merrie en waarschijnlijk een hengst. De dieren waren respectievelijk ca. zes en twee tot drie jaar oud ten tijde van hun dood. Het waren 175
Mondelinge mededeling M. Groot.
176
Habermehl 1975, 26.
107
ogenschijnlijk gezonde dieren en de doodsoorzaak is dan ook niet met zekerheid vast te stellen. Er zijn geen slacht- of snijsporen gezien op de botten die meer kunnen zeggen over de doodsoorzaak. Wel is het zo dat de crania van de dieren sterk gefragmenteerd zijn. Het betreft hier ogenschijnlijk vooral verse breuken en het is dan ook niet vast te stellen dat de fragmentatie verband houdt met de doodsoorzaak. In het geval van de merrie is het mogelijk dat ze is overleden aan complicaties tijdens de zwangerschap, maar ook hiervoor is geen overtuigend bewijs gezien. Een laatste mogelijkheid is dat de beide dieren zijn overleden na een korte periode van ziekte die geen littekens op de botten heeft nagelaten. Echter tijdens het veldwerk zijn verschillende diergraven aangetroffen waarbij de dierlijke resten waren afgedekt met kalk. Deze kuilen zijn niet verder onderzocht omdat de mogelijkheid bestond dat de dieren waren overleden aan miltvuur. Door een met miltvuur besmet kadaver af te dekken met kalk werd getracht verdere verspreiding van de ziekte te voorkomen. Miltvuur blijft enkele honderden jaren na het overlijden nog actief en het opgraven van deze kuilen vormde dus een direct gevaar voor de gezondheid van het onderzoeksteam. Het is echter bekend dat men deze wijze van begraven niet alleen toepaste op dieren die overleden waren aan miltvuur, maar op alle verdachte sterfgevallen. Wanneer de beide paarden uit de sporen 28001 en 28002 aan een korte hevige ziekte zouden zijn overleden zouden deze dieren hoogstwaarschijnlijk in een met ongebluste kalk afgedekte kuil zijn begraven zoals met andere dieren gebeurde (zie paragraaf 6.2.7). Het feit dat dit niet is gebeurd is reden om te vermoeden dat de doodsoorzaak van de dieren elders gezocht moet worden. Wat deze is, is niet meer vast te stellen. Een opzettelijke doodsoorzaak door bijvoorbeeld een klap op het hoofd of een doorgesneden keel geniet de voorkeur in deze. Slachtsporen zijn niet aangetroffen, maar wanneer de keel zou zijn doorgesneden zou dit geen sporen nalaten en aangezien de schedels te sterk zijn verbrijzeld voor verdere analyse kan ook een klap op het hoofd als doodsoorzaak niet worden uitgesloten. Het bewijs hiervoor is echter allerminst overtuigend.
8.11 menselijk bot Liesbeth Smits 8.11.1 inleiding en methode
Bij het archeologisch onderzoek in het ontwikkelingsgebied Medel 1A zijn 15 graven met crematieresten aangetroffen. Bij gecremeerd botmateriaal is de samenstelling van het bot veranderd. De organische bestanddelen zijn door de hoge temperaturen verdwenen en alleen het anorganische gedeelte, voornamelijk bestaand uit hydroxyapatiet, blijft over. De kristalstructuur van dit mineraal verandert eveneens. Verbrand botmateriaal heeft te lijden gehad van fragmentatie, vervorming, krimp en breuk, waardoor de determinatie bemoeilijkt kan worden. Wanneer er echter genoeg botfragmenten van een redelijke grootte zijn overgebleven is het over het algemeen wel mogelijk om een leeftijdsschatting, een geslachtsdiagnose en een minimum aantal individuen te bepalen. Het onderzoek naar crematieresten omvat de beschrijving van de crematieresten zelf (verbranding en fragmentatie) en de beschrijving van de fysisch antropologische eigenschappen, zoals de determinatie van de botfragmenten, leeftijd, geslacht, lichaamslengte, minimum aantal individuen en pathologische botveranderingen. Beschrijving van de crematieresten Fragmentatiegraad De fragmentatiegraad van crematieresten is afhankelijk van verschillende depositionele en postdepositionele processen (o.a. wel of niet bewaren in een urn, blussen). Niet afgekoelde crematieresten zijn erg breekbaar, handelingen als blussen of verzamelen van deze resten zorgen ervoor dat de
108
fragmenten kleiner worden. Er worden verscheidene stadia van fragmentatie onderscheiden.177 Omdat elke crematie bestaat uit vele botstukjes van verschillende afmetingen wordt bij de beschrijving van de fragmentatiegraad alleen de maximale fragmentgrootte vermeld. fase
omschrijving
fragmentgrootte (cm)
1 2 3 4 5
zeer klein klein middel groot zeer groot
<1.5 1.6-2.5 2.5-3.5 3.6-4.5 >4.6
Tabel 8.14. Tiel-Medel 1A. Fragmentatieschema.
Verbrandingsgraad De verbrandingsgraad kan men o.a. bepalen aan de kleur- en krimpscheur-patronen van het verbrande bot. Deze kleur is afhankelijk van de duur en de temperatuur van de verbranding. Er worden verschillende fasen onderscheiden, een indeling volgt hieronder.178 kleur
Verbrandingsgraad
temperatuur (°C)
lichtbruin donkerbruin zwart grijs krijtwit oudwit
0 = onverbrand 1 = zeer slecht verbrand 2 = slecht verbrand 3 = middelmatig verbrand 4 = goed verbrand 5 = zeer goed verbrand
<275 275-450 450-650 650-800 >800
Tabel 8.15. Tiel-Medel 1A. Kleur en verbrandingsgraad.
Beschrijving van de fysisch antropologische eigenschappen Determinatie Bij het determineren van crematieresten worden vooral de fractie van 10 mm en groter bekeken, botstukjes kleiner dan 10 mm kunnen zelden gedetermineerd worden.179 Deze kleine fractie wordt wel nagekeken op fragmenten die van belang kunnen zijn voor de leeftijds- en geslachtsbepaling of het minimum aantal individuen (MAI). De crematieresten worden bij voorkeur gezeefd over een 1 mm zeef omdat dan de grootste kans bestaat dat de allerkleinste botjes, namelijk de gehoorbotjes die van belang kunnen zijn bij het bepalen van het MAI, bewaard blijven.
177
Wahl 1982.
178
Wahl 1982.
179
Maat 1985.
109
Bij de inventarisatie worden de botfragmenten in de volgende skeletregio's onderverdeeld: Skeletdeel
Omschrijving skeletdelen
neurocranium viscerocranium axiaal
hersenschedel aangezichtsschedel schouder wervels ribben bekken heiligbeen sleutelbeen schachtfragmenten armen en benen gewrichtsuiteinden armen en benen
diafysen extremiteiten epifysen extremiteiten
Tabel 8.16. Tiel-Medel 1A. Indeling van de skeletdelen.
Geslachtsbepaling De geslachtsbepaling wordt uitgevoerd volgens de normen van de Arbeitsgruppe Europëischer Anthropologen (1979) en maakt gebruik van een aantal kenmerken van de schedel en het bekken die in vorm en grootte verschillen tussen de geslachten. Wanneer achter de geslachtsbepaling een vraagteken staat, bijvoorbeeld "m?" betekent dit "zeer waarschijnlijk mannelijk," bij twee vraagtekens is de geslachtsbepaling nog onzekerder. Een geslacht toewijzen is alleen bij volwassenen mogelijk. De robuustheid van het post-craniële skelet kan eveneens een aanwijzing zijn voor het geslacht.180 Leeftijdsbepaling De leeftijdsbepaling bij crematieresten-onderzoek volgt dezelfde richtlijnen als die van het inhumatieonderzoek. Voor onvolwassenen wordt voornamelijk naar de vergroeiing van de epifysen en het mineralisatie- en eruptiepatroon van de tanden en kiezen gekeken.181 Bij volwassenen berust de leeftijdsschatting vooral op het aanzien van de symphysis pubica en de facies auricularis (allebei gewrichtsvlakken aan het bekken), en de sluiting van zowel de endocraniale als de ectocraniale schedelnaden.182
Lichaamslengteschatting Voor de lichaamslengteschatting wordt gebruik gemaakt van de grootte van de proximale gewrichten van de humerus (bovenarm), de radius (spaakbeen) en het femur (dijbeen).183 Pathologie Het onderzoek naar ziekten en ongelukken bij gecremeerde individuen is vanwege de incompleetheid van het materiaal vrij moeilijk. Een beschrijving van de ziekteverschijnselen is vaak het hoogst haalbare.
180
Schutkowski/Hummel 1987.
181
Arbeitsgruppe Europëischer Anthropologen 1979; Ubelaker 1984.
182
Lovejoy et al. 1985; Rösing 1977.
183
Rösing 1977.
110
8.11.2 werkwijze
De fractie die groter of gelijk is aan 1 cm wordt gedetermineerd. De crematieresten in de verschillende skeletregio's worden gewogen en de fragmentatie- en verbrandingsgraad vastgesteld. De maximale fragmentgrootte wordt afgerond op een halve cm. Wanneer crematieresten minder dan 1 gram wegen wordt dit afgerond tot 1 gram. De fractie die kleiner is dan 1 cm wordt onderzocht op relevante botfragmenten. Wat overblijft wordt residu genoemd. In sommige gevallen is het residu erg vervuild en moet een schatting gemaakt worden van het gewicht aan crematieresten dat aanwezig is in het residu. Aanwezige dierenbotten worden van de menselijke crematieresten gescheiden, fragmentatie- en verbrandingsgraad en gewicht worden genoteerd.
8.11.3 resultaten crematieresten onderzoek
Gewicht Het gewicht aan crematieresten in de graven varieert van 1 tot 1.214 gram met een gemiddelde van ruim 203 gram. De standaard deviatie is zeer groot met bijna 350 gram, bijna tweemaal zoveel als het gemiddelde (tabel 8.17 en fig. 8.30). Er bestaat onderscheid in de hoeveelheid crematieresten bij mannen, vrouwen en kinderen door de variatie in afmeting en robuustheid van het skelet (tabel 8.18). Het gewicht is bij mannengraven gemiddeld groter dan bij vrouwengraven. Maar het aantal graven en individuen is zeer klein en de variatie binnen de graven zeer groot. Niet alleen de grootte van het skelet is van invloed op de overgebleven hoeveelheid aan crematieresten, ook depositionele processen zoals verzamel- en bijzettingswijze en mogelijk ook de incomplete conservering van de grafkuilen zijn duidelijk van invloed geweest.
neurocranium viscerocranium axiaal diafyse epifyse fractie > 1 cm residu < 1 cm totaal gewicht
aantal graven n
minimum gewicht g
maximum gewicht g
gemiddeld gewicht g
standaard deviatie
5 5 3 9 4 15 15 15
16 2 2 2 1 0 1 1
140 15 25 15 23 414 800 1.214
50.60 6.40 12.67 70.00 11.25 66.53 137.13 203.67
51.42 5.32 11.59 77.92 11.38 118.40 232.76 349.79
Tabel 8.17. Tiel-Medel 1A. Gewicht van de crematieresten per skeletonderdeel.
111
M/F/K
gewicht
aantal individuen
standaard deviatie
juveniel kind man? man?? volwassen vrouw vrouw?? Totaal
618 11 371 1.214 28 525 255 203.67
1 1 1 1 1 1 1 15
349.79
Tabel 8.18. Tiel-Medel 1A. Gewicht van de crematieresten per individu.
1400 1200 1000 800
residu
600
tot >1cm
400 200
19
18
17
16
15
14
13
10
9
8
7
6
5
4
3
0
Fig. 8.. 30. Tiel-Medel 1A. Gewicht van de crematieresten (determineerbare fractie > 1 cm en residu < 1 cm) per graf.
112
Fragmentatie De indeling in fragmenten die groter zijn dan één cm en die kleiner zijn (residu) geeft een beeld van de fragmentatie en de determineerbaarheid van de crematieresten (tabel 8.17 en fig. 8.31). De resultaten hiervan duiden op een grote fragmentatiegraad, namelijk het gemiddelde aan residu is met 137 gram ruim tweemaal zo groot als van de determineerbare resten met 66.5 gram. Ook bij deze gegevens is de standaarddeviatie zeer groot.
100% 80% 60% residu tot >1cm
40% 20%
19
18
17
15 16
14
13
10
9
8
6 7
5
4
3
0%
Fig. 8.31. Tiel-Medel 1A. Gewicht van de crematieresten per graf (percentages determineerbare fractie > 1 cm. en residu < 1 cm).
Inventarisatie
100% 80% epi 60%
dia ax
40%
visc neuro
20%
19
18
17
16
15
14
13
10
9
8
7
6
5
4
3
0%
Fig. 8.32. Tiel-Medel 1A. Gewicht van de aanwezige skeletdelen per graf.
De indeling in de diverse skeletregio's geeft een mogelijke selectie aan bij het verzamelen na de crematie (tabel 8.17 en fig. 8.32). Hieruit blijkt dat delen van de diafyse van de pijpbeenderen het meeste worden aangetroffen, namelijk in negen graven, vervolgens zijn de fragmenten van de schedel het meest aanwezig, namelijk in vijf graven. Delen van de spongieuze skeletdelen zoals het axiale skelet
113
en de epifysen zijn het minst goed bewaard gebleven. De graven kunnen dus allerminst compleet worden genoemd op basis van de aanwezige skeletdelen. Een selectie zal waarschijnlijk niet de oorzaak zijn aangezien het logisch is dat de compactere botdelen beter bewaard blijven. Bovendien zijn de graven qua hoeveelheid aan crematieresten ook sterk incompleet te noemen. Verbrandingsgraad Deze is goed, namelijk fase 4, wat wijst op een verbrandingstemperatuur van ca. 650-800 °C. De samenstelling van de groep individuen Het minimum aantal individuen bedraagt vijftien. In totaal zijn hier dus vijftien individuen vertegenwoordigd. Deze groep bestaat uit twee vrouwen, twee mannen, een volwassen individu waarvan het geslacht niet bepaald kan worden, een juveniel en een kind (tabel 8.19). In acht graven waren zo weinig crematieresten aanwezig dat determinatie niet mogelijk was. De aanwezig van vrouwen en kinderen van diverse leeftijden wijst op een burgerlijke bevolkingsgroep - waarschijnlijk de bewoners van een nabijgelegen boerderij of nederzetting. Pathologie Geen. Dierlijke resten In eén graf, namelijk graf 4, met de resten van waarschijnlijk een mannelijk individu, is een klein fragment van waarschijnlijk een varken aangetroffen. Conclusie De crematiegraven hebben een beeld opgeleverd van de bewoners uit de directe omgeving die hier hun doden hebben gecremeerd en begraven. De meeste graven zijn sterk incompleet qua hoeveelheid botmateriaal en de aanwezige skeletdelen. De onderzoeksmogelijkheden zijn dan ook beperkt en hebben niet voor alle individuen gegevens opgeleverd over de leeftijd en of het geslacht. Tevens ontbreken pathologische gegevens, wat zeer waarschijnlijk veroorzaakt wordt door de incomplete aard van de resten.
graf
M F K
min lft
max lft
totaal gewicht g
geslachts kenmerken
3
K
3
6
11
4
M??
20
40
1.214
5
F
40
55
525
volgroeide wortel van melk molaar os zygomaticum = +1 orbita = 0 robuust processus zygomaticus = -1 os zygomaticum = -1
margo orbita = -1
6
114
M?
20
40
371
crista supra mastoidea
leeftijds kenmerken
gewicht dierlijk g
diersoort
epifysen geslote alle suturen open
1
varken?
sutuursluiting: coronalis 1 = intern gesloten en extern open sagittalis 2 = intern gesloten en extern open lambda is intern dicht en extern open robuustheid van de femur
7 8 9 10 13 14
juv
F??
15
20
24
618
40
1 1 1 2 255
open coronalis sutuur epifyse metatarsalen open epifyse crista iliaca open
neurocranium graciel
epifyse distale fibula gesloten
diafyse graciel sutuur sagittalis open sutuur lambda open 15 16 17 18 19
20
volw
20
9 9 3 7 28
robuustheid diafyse
robuustheid diafyse
Tabel 8.19. Tiel-Medel 1A. De resultaten per graf.
115
9
beantwoording van de onderzoeksvragen
Valentijn van den Brink/Johan van Kampen/Jan van Renswoude In dit hoofdstuk worden de onderzoeksvragen waar mogelijk kort en bondig beantwoord. Tevens is aan het einde van ieder antwoord weergegeven aan welke hoofdstukken de antwoorden op de vraagstellingen zijn ontleend. Vindplaats 1 (grafveld): 1. Is er binnen het onderzoeksareaal een horizontale begrenzing van het grafveld aan te wijzen? In welke richting breidt het grafveld zich uit? Het grafveld is zo goed als zeker begrensd. Op basis van de landschappelijke gegevens is het vrij zeker dat het grafveld niet verder doorloopt in noordelijke of oostelijke richting. In alle andere richtingen is zeer gericht gezocht naar graven, maar deze zijn niet aangetroffen. Het lijkt dan ook vrij zeker dat het grafveld is begrensd. (hoofdstuk 5 en 6).
2. Welke elementen kunnen in verband gebracht worden met de infrastructuur van en rond het grafveld: is er bijvoorbeeld sprake van kavels, greppels of wegen? Op en rond vindplaats 1 zijn buiten de graven nagenoeg geen andere gelijktijdige sporen aangetroffen. Er zijn dan ook geen uitspraken toe doen over een bepaalde infrastructuur binnen het grafveld. (hoofdstuk 6).
3. Welke grafkuiltypen kunnen onderscheiden worden? Kunnen grafgreppeltypen onderscheiden worden (geen, rond, vierkant/rechthoekig, combinaties van greppels, anders)? Zijn er aanwijzingen voor grafmonumenten? Zijn er aanwijzingen voor grafmarkeringen van natuursteen? In de grafkuilen zijn alle door Hiddink benoemde typen voor te komen. Er zijn geen directe aanwijzingen voor grafmonumenten aangetroffen. Wel bestaat de mogelijkheid dat de graven 8, 9 en 11 samen met graf 3 één structuur hebben gevormd. Het is echter niet zeker of deze ook bovengronds zichtbaar was. Randstructuren ontbreken volledig. (hoofdstuk 6 en 11).
4. Welke elementen uit het crematieritueel zijn aanwezig en welke ontbreken? Zijn brandstapels of palenconfiguraties bewaard gebleven, grafheuvelzolen of rituele kuilen? Buiten de grafkuilen is slechts een spoor overgeleverd waarvan met zekerheid gesteld mag worden dat deze een rol heeft vervuld binnen het grafritueel. Het betreft 'graf' 12 in het noordwestelijke cluster. In deze kuil is een grote hoeveelheid aardewerk aangetroffen die qua samenstelling past bij een grafveld. De datering van het complex sluit aan bij de datering van het aardewerk uit de overige graven in dit cluster. Echter menselijke crematieresten ontbreken waardoor een interpretatie als graf onwaarschijnlijk is. Mogelijk zijn in de kuil de resten van een rituele maaltijd gedeponeerd. (hoofdstuk 6, 8 en 11).
5. Welke aanknopingspunten levert het onderzoek op m.b.t. de reconstructie van het lokale crematieproces? De verschillende verschijningsvormen van de graven (typen A t.m. C2) maken duidelijk dat het crematieproces op verschillende manieren tot uiting kwam. Soms werd het verbrande bot zorgvuldig uit de brandresten verzameld en een andere keer werd (een deel van) het brandrestendepot in één keer in de grafkuil gedeponeerd. Zeker is dat er geen sprake is van bustumgraven, dus de feitelijke lijkverbranding zal elders hebben plaatsgevonden. (hoofdstuk 6, 8, 11)
116
6. Wat kan gezegd worden over de populatie van het grafveld aan de hand van het fysisch antropologisch onderzoek van de crematieresten? Wat is de leeftijd en het geslacht van de individuen? Welke aanwijzingen zijn er voor pathologieën? Zijn er aanwijzingen voor dubbelbegravingen of gebruik van een brandstapel voor meer dan 1 individu? Het minimum aantal individuen uit het definitieve onderzoek bedraagt vijftien. Daarnaast zijn er tijdens het vooronderzoek in een drietal graven resten van minimaal vier individuen aangetroffen. In totaal zijn hier dus negentien individuen vertegenwoordigd. Deze groep bestaat uit twee vrouwen, twee mannen, twee volwassen individuen waarvan het geslacht niet bepaald kan worden, twee juvenielen en drie kinderen. In acht graven waren zo weinig crematieresten aanwezig dat determinatie niet mogelijk was. De aanwezig van vrouwen en kinderen van diverse leeftijden wijst op een burgerlijke bevolkingsgroep - waarschijnlijk de bewoners van een nabijgelegen boerderij of nederzetting. Er zijn geen aanwijzingen voor pathologien. Binnen het grafveld is één dubbelgraf aangetroffen, dit graf is onderzocht tijdens het vooronderzoek. (hoofdstuk 6, 8, 11)
7. Welke bijgiften van anorganisch materiaal zijn meegegeven? Welke zijn onverbrand, welke verbrand en welke zijn (mogelijk) per ongeluk in de grafkuil terechtgekomen? De grafgiften bestaan uit verschillende materiaalcategorieën waarbij aardewerk de boventoon voert. Opvallend is dat een groot deel van de grafgiften onverbrand, of ten minste nagenoeg onverbrand in het graf is bijgezet. In het rapport van het vooronderzoek wordt gesuggereerd dat een onverbrande terra sigilata scherf niet met het grafveld in verband kan worden gebracht omdat hij niet verbrand is.184 De hoeveelheid onverbrande objecten in dit grafveld laat zien dat deze argumentatie niet juist is, tenzij alle vondsten per toeval in de graven zijn beland. Dit is echter hoogst onwaarschijnlijk. De enige toevalsvondst uit een graf is het stukje IJzertijdglas uit graf 5. Het is vrijwel zeker dat het hier om opspit of zwerfvuil gaat. (hoofdstuk 6, 8, 11).
8. Welke bijgaven van vlees (dierenbot) en/of ander organisch materiaal zijn meegegeven op de brandstapel dan wel in de grafkuilen? In de vulling van graf 4 is een klein fragment van een varkensbot aangetroffen. Mogelijk is er een stuk varkensvlees meeverbrand op de brandstapel en is dit stukje bij het uitzoeken van de crematie meegegaan in het graf. Een andere mogelijkheid is dat het hier gaat om opspit of zwerfvuil. (hoofdstuk 8, 11).
9. Welke soorten deposities zijn er behalve de grafkuilen, en op welke locaties komen deze voor (excentrisch binnen grafgreppel, in grafgreppel, buiten grafmonument in loopvlak of in kuil)?185 Alleen in het geval van "graf "12 kunnen we met enige zekerheid spreken van een depositie die anders is dan een bijzetting in een graf. Hier gaat het om een grote hoeveelheid aardewerk waarbij geen enkel stukje verbrand menselijk bot is aangetroffen. Deze depositie wordt gezien als het restant van een rituele maaltijd. Naast "graf" 12 komen de mogelijk graven 8, 9 en 11 in aanmerking om een ander soort depositie dan een graf te worden beschouwd. Twee van deze sporen bevatten een stuk vaatwerk en het derde was geheel leeg. Tezamen met graf 3 vormen de vier sporen een vierkant. Mogelijk moet dit
184
De Bruijn 2012, 49-50.
185
Naar Verhelst 2011.
117
vierkant als één structuur worden beschouwd. In dat geval moeten deze sporen niet als graf, maar, bij gebrek aan een betere verklaring, als intentionele depositie worden beschouwd. (hoofdstuk 6, 8, 11).
10. Zijn er aanwijzingen voor inhumatiegraven? Hoe verhouden deze zich tot de populatie van het crematiegrafveld? Wat is de leeftijd en het geslacht van de individuen? Welke aanwijzingen zijn er voor pathologieën? Zijn er aanwijzingen voor grafmarkeringen? Wat kan er gezegd worden over het inhumatieproces? Er zijn geen inhumatiegraven aangetroffen. De overige deelvragen kunnen bij gebrek aan inhumatiegraven niet beantwoord worden.
11. Hoe dateren de graven/ grafveldsporen? De graven dateren grofweg in twee perioden. De oudste graven liggen in het zuidelijke deel en dateren waarschijnlijk allemaal in de vroeg-Romeinse tijd. De graven in het noordelijke cluster dateren vrijwel allemaal in de tweede helft van de midden-Romeinse tijd met een mogelijke uitloop tot in de laatRomeinse tijd. Voor beide clusters geldt dat niet gedateerde graven vermoedelijk dezelfde datering kennen als de omliggende graven. (hoofdstuk 6 en 11).
12. Bestaan er verschillen in samenstelling van het vondstmateriaal in de grafkuilen en daarbuiten? Wat zijn deze? Het vondstmateriaal in de graven bestaat hoofdzakelijk uit al dan niet verbrand of compleet aardewerk, metaal en glas. Het enige vondstrijke spoor dat niet als graf is te duiden is 'graf 12'. De inhoud van dit spoor wordt gezien als de materiële neerslag van een rituele maaltijd. De vondsten vertonen verder dezelfde kenmerken als het vondstmateriaal uit de graven i.e. ze zijn vrijwel compleet en deels verbrand. Uit de lagen rond de graven is vrijwel alleen aardewerk verzameld, het stukje glas en de draadfibula met hoekig gebogen beugel uit de dichtgedraaide sleuf uit het vooronderzoek vormen hierop de uitzondering. Van deze vondsten kan gezegd worden dat ze in grote lijnen overeenkomen met het materiaal uit de graven, maar met dien verstande dat het materiaal sterk gefragmenteerd is als gevolg van een verblijf aan de oppervlakte. (hoofdstuk 6 en 8).
13. Welke informatie levert onderzoek naar het houtskool op (het gebruikte hout voor de brandstapel of meeverbrande houten voorwerpen)? Er is geen houtskoolonderzoek uitgevoerd daar dit nauwelijks is aangetroffen.
14. Is er een begrenzing tussen openbare ruimte en grafveld? Er zijn geen sporen van een begrenzing aangetroffen. Het grafveld lijkt vooral te worden begrensd door natuurlijke factoren. Aangezien een nederzetting niet is aangetroffen is het niet duidelijk hoe de begrenzing van het grafveld zicht verhoudt tot de nederzetting. 15. Is er sprake van alleen grafveldsporen uit de periode 150-200 n. Chr., of zijn er nog andere gebruiksperioden van het terrein? Licht toe in welke periode welke activiteiten hebben plaatsgevonden. Er zijn twee hoofdperioden van gebruik geïdentificeerd. Hiertussen lijkt sprake te zijn van een breuk. De oudste periode beslaat een deel van de vroeg-Romeinse tijd en de jongste periode vangt aan in de tweede helft van de midden-Romeinse tijd en loopt mogelijk door tot in de laat-Romeinse tijd. (hoofdstuk 6)
118
16. Vormen de post-depositionele processen een verklaring voor de mate van gaafheid van de grafveldresten? Post-depositionele processen hebben invloed gehad op de mate van gaafheid van de grafveldresten. Ploegen en in beperkte mate egaliseren hebben ervoor gezorgd dat graven beschadigd zijn en mogelijk zelf geheel verdwenen. Er zijn echter aanwijzingen gevonden dat de schade aan het grafveld beperkt is. Zo zijn bijvoorbeeld graven gevonden in het afgetopte zand en zijn de afzettingen waarin de graven zijn gegraven te vervolgen. (hoofdstuk 5 en 6).
Vindplaats 2 (woonterp) 17. Hoe ziet de geologische/bodemkundige opbouw van het plangebied eruit? De woonterp bevindt zich op een kronkelwaard met daarin een flauw reliëf. Het beddingzand duikt langzaam weg in noordwestelijke richting, terwijl de oeverafzettingen hier overheen zwaarder worden naar beneden toe. In de top van deze uiterst tot sterk siltige kleien heeft zich een vegetatieniveau gevormd. Op het hoogste deel van het oude reliëf is in dit niveau een Romeinse mantelspeld gevonden. De verstoringen en ophogingslagen van de woonterp reiken in heel de vindplaats tot in dit vegetatieniveau. (hoofdstuk 5)
18. Wat is de begrenzing van de pol/ophogingspakketten? De afmetingen van de woonterp zijn omwille van enkele recente verstoringen niet exact vast te stellen. Daarnaast is het uiteinde van de jongste ophogingslagen niet overal bereikt. Dit geldt voor de noordelijke en oostelijke zijde. De aanzet van deze lagen zal hier echter niet meer dan enkele meters buiten het onderzochte areaal liggen. De begrenzing aan de westzijde is wat problematischer. Hier zijn verschillende lagen aanwezig die niet direct aan een fase zijn te koppelen. Mogelijk behoren ze tot recentere pakketten dan fase 5. In het veld zijn de lagen geïnterpreteerd als subrecente bouwvoren. In de vroegste fase is bestaat de woonterp min of meer uit een cirkel met een diameter van ongeveer 21 m. De pakketten steken dan op het hoogste punt ca. 50 cm boven de omringende bodem uit. In de laatste fase meet de terp van noord naar zuid ongeveer 50 m. Van west naar oost bedraagt de afstand ongeveer 55 m. De hoogte van de bult is in deze fase ongeveer 1.20 m.
19. Wat is de datering van de sporen? Is er sprake van verschillende bewonings- of gebruiksfasen? Wat is de begindatering van de pol? Levert het onderzoek aanwijzingen op voor de specifieke activiteiten van de eerste bewoners? De vroegste sporen op de woonterp dateren omstreeks de het einde van de 17de eeuw. Ook toen zal er sprake zijn geweest van een agrarisch bedrijf. Deze functie heeft de bewoning op de pol telkens vervuld.
20. In hoeveel fasen is de pol opgehoogd? Kan worden bepaald wanneer de pol is aangelegd? Is er sprake van een eenmalige aanleg, of is er nog sprake van een fasering hierin? Wat is de dikte en de eventuele stratigrafie van de ophogingspakketten? Waaruit bestaan de ophogingspakketten? Er zijn meerdere ophogings- en uitbreidingsfasen aan te wijzen in de profielen die over het lichaam van de terp zijn gedocumenteerd. De pakketten zijn niet bijzonder dik en volgen elkaar chronologisch op. De ophogingspakketten bestaan uit grond die vermoedelijk in de buurt is afgegraven, maar een aantal pakketten bevat vondstmateriaal dat qua samenstelling als stadsafval gekarakteriseerd kan worden. Deze pakketten zijn van elders aangevoerd (hoofdstuk 5 en 6)
119
21. Zijn er sporen en structuren in de directe nabijheid van de pol, die bij deze horen (waterkuilen, sloten, perceleringsgreppels, akkerlagen en ploegsporen ed.?) Wat is de aard en functie van deze structuren? Aan de voet van de woonterp zijn enkele sloten gedocumenteerd. Het gaat hier om perceleringsgreppels die ook een rol hebben gespeeld in het afwateringssysteem van de woonterp. Overige sporen zijn niet aangetroffen daar het onderzoek zich heeft geconcentreerd op de bewoningskern van de woonterp. (hoofdstuk 6)
22. In het vooronderzoek wordt gesuggereerd dat het vondstmateriaal aantoont dat de bewoners welgesteld waren. Blijkt dit ook uit de opgraving? Geldt dit in gelijke mate voor iedere bewoningsfase? Uit het bouwhistorisch onderzoek is naar voren gekomen dat de bewoners zeker niet tot de minder welgestelde lagen van de bevolking zullen hebben behoord. Echter het vondstmateriaal zelf laat geen overdaad aan luxe zien. Het gevonden materiaal pas goed in het beeld van het boerenbestaan vanaf de 17de tot en met de 20ste eeuw. (hoofdstuk 6,7 en 8).
23. In het vooronderzoek wordt een mogelijke relatie met Huis Medel geopperd. In hoeverre kan een relatie met Huis Medel worden gelegd? Zo ja, waaruit bestaat deze relatie? In het veld zijn geen duidelijke aanwijzingen gevonden die deze vermoedelijke relatie kunnen onderschrijven. Echter in de historische bronnen wel. In de oorspronkelijk aanwijzende tafel uit 1824 is te lezen dat huis Medel toebehoorde aan een andere familie dan de familie Van Balveren. Er kan dus geen relatie met huis Medel worden gelegd, anders dan dat de bewoners van beide woningen buren waren.
24. In het vooronderzoek wordt gesteld dat een vroegere houtbouwfase op de pol niet kan worden uitgesloten. Is er sprake van een (vroegere) houtbouwfase? Wat is de datering? Wat was de omvang van de houtbouwfase? Hoe stak deze constructief in elkaar? Welke houtsoort is gebruikt? Is gebruik gemaakt van lokale bomen/boomsoorten? Er zijn geen aanwijzingen gevonden voor een houten voorganger van de steenbouw op de woonterp. Vermoedelijk is het gebouw al in de vroegste fase van steen. (hoofdstuk 6).
25. Welke materiaalcategorieën zijn aanwezig, wat is de datering en hoe is de conserveringstoestand? Welke uitspraken kunnen gedaan worden over de vondstspreiding? Met uitzondering van leer zijn vrijwel alle archeologische materiaalcategorieën aangetroffen. Het probleem inzake de verspreiding en de interpretatie hiervan ligt in het feit dat een groot deel van het materiaal dat niet uit kuilen of andere sporen afkomstig is, gevonden is in ophogingslagen waarin ook een grote hoeveelheid materiaal aanwezig was dat niet met de bewoning te maken heeft. Wel is het zo dat er tussen het aardewerk ter hoogte van het woondeel en het werkdeel kleine verschillen zijn waargenomen. Deze komen voort uit de activiteiten die in beide zones hebben plaatsgevonden. De kuilen geven een beeld dat ze voornamelijk als afvalkuil of diergraf hebben dienst gedaan. De conservering van het materiaal wisselt sterk. (hoofdstuk 6 en 8).
26. Hoe verhoudt de pol zich tot haar directe omgeving? De woonterp is geen unieke verschijning geweest in het omliggende landschap. Deze wijze van bewoning is vaker toegepast in de directe omgeving van vindplaats 2. Deze woonterpen zijn echter nog niet intensief onderzocht. Er valt over eventuele statusverschillen tussen de verschillende locaties nog niet veel te zeggen. Wel is duidelijk geworden dat de boerderij 'De Stapel' de meest westelijk gelegen boerderij was uit het Echteldse bezit van de familie Van Balveren. Mogelijk werden op de boerderij de 120
producten van de omringende boerderijen verzameld om vervolgens op de markt in Tiel te worden verhandeld. De Medelsestraat, voorheen Stapelschestraat, leidt immers naar deze stad. (hoofdstuk 6)
27. Is er sprake van oudere bewoning binnen de vindplaats (bv Romeins)? Hoewel er enkele losse vondsten uit de laat-Romeinse tijd zijn aangetroffen, een fibula en een munt, is er geen sprake van oudere bewoning binnen vindplaats 2.
28. In welke mate is het onderzoeksgebied aangetast door recente verstoringen? Verklaar. Er zijn slechts kleine recente verstoringen waargenomen. De grootste verstoringen zijn het gevolg van de sloop van de laatste fase en de toegangsweg die het achtererf verbond met de Medelsestraat. (hoofdstuk 6).
29. Is het perceleringssysteem afwijkend van het huidige? Het perceleringssysteem is voor zover bekend telkens georiënteerd op de huidige percelering. (hoofdstuk 6).
30. Zijn sporen van oogstopslagplaatsen (hooibergen/kringgreppels en resten van bijgebouwen aanwezig? Ten zuiden van de boerderij is een kringgreppel aangetroffen. Ten noorden van de boerderij zijn de restanten van een schuur en van een karnmolen teruggevonden. (hoofdstuk 6). 31. Op wat voor wijze vormt het archeologisch erfgoed een aanvulling op de historische bronnen? Is de koppeling te maken met historische bronnen? Verschillende elementen die zijn weergegeven op de 19de eeuwse kadastrale kaart zijn teruggevonden in het veld. Daarnaast kon de jongste verbouwingsfase en ophogingslaag gekoppeld worden aan een historische vermelding. De grootste aanvulling van het onderzoek met betrekking op de historische bronnen is de informatie uit de periode voor de 19de eeuw. Deze was nog niet bekend uit historische bronnen. (hoofdstuk 6, 7). Algemeen 32. Kan op basis van de opgraving van de twee vindplaatsen verfijning worden aangebracht in de kennis die wij bezitten over grafvelden en pollen in het rivierengebied? In beide gevallen geldt dat dit zeker het geval is, maar dat de algemene kennis over beiden nog zeer beperkt is. Er zijn betrekkelijk weinig volledig opgegraven en uitgewerkte grafvelden uit de Romeinse tijd te vinden in het rivierengebied. Grafvelden waarbij ook de nederzetting is opgegraven zijn helemaal zeldzaam. Wel heeft dit onderzoek geleid tot een inzicht met betrekking tot de verschijningsvorm van Romeinse grafvelden. Zo blijken verschillende type grafvelden tegelijkertijd en soms zelfs binnen hetzelfde gebied te hebben bestaan en is de, voor het rivierengebied als standaardvorm aangenomen, grote communale kerngrafveld waarschijnlijk niet zo standaard. Hierdoor lijkt het grafritueel uit het rivierengebied veel overeenkomsten te vertonen met het grafritueel uit Zuid-Nederland. Om deze hypothese te toetsen is er echter meer onderzoek nodig. Bij voorkeur op vindplaatsen waarbij de relatie tussen de nederzetting en het grafveld onderzocht kan worden. Ook onderzoek naar Nieuwtijdse woonterpen is bijzonder schaars. Het onderzoek van de terp heeft onder meer de meerwaarde van de studie van historisch kaartmateriaal in combinatie met archeologisch onderzoek aangetoond. Daarbij is inzicht verkregen over de genese van deze en wellicht ook andere woonterpen. Zo is onder meer gebleken dat men een deel van de grond waarmee de 121
woonterp is opgebouwd van elders heeft laten aanvoeren en niet in de directe omgeving heeft gewonnen. Bij een gebrek aan meerdere vergelijkbare onderzoeken is het lastig om de conclusies, die uit dit onderzoek naar voren komen, in een breder kader te plaatsen. Kort gezegd: dit onderzoek levert zeker een bijdrage, maar deze kan pas in de toekomst, na (veel) meer onderzoek op waarde worden geschat. (hoofdstuk 5, 6 ,7 en 8)
33. Leidt het onderzoek naar de vindplaatsen tot concrete onderzoeksvragen voor toekomstig onderzoek? Zo ja, welke? De belangrijkste conclusie van het onderzoek van vindplaats 1 is dat er binnen de regio verschillende vormen van grafvelden tegelijkertijd en naast elkaar voorkomen. Zoals gezegd zijn echter goed uitgewerkte opgravingen van volledig onderzochte grafvelden niet talrijk. Ook is geconstateerd dat er weinig opgravingen bekend zijn waarbij zowel het grafveld als de bijbehorende nederzetting(en) zijn opgegraven. Een onderzoeksthema voor de toekomst is dan ook de relatie tussen de nederzetting en het grafveld. Hierbij kan men zich afvragen of een nederzetting meerdere grafvelden heeft gehad en waarom. Ook vragen met betrekking tot een verklaring voor de verschillende verschijningsvormen van de grafvelden en of Romanisatie hier nou juist wel of geen rol in heeft gehad kunnen worden gesteld. Een laatste punt van aandacht zou het onderzoeken van de mogelijke relatie tussen het grafritueel in Zuid-Nederland en het grafriuteel in het rivierengebied kunnen zijn. Bij het onderzoek naar woonterpen is het raadzaam het onderzoek niet te beperken tot de pol alleen maar ook delen van het erf mee te nemen. In het onderhavige geval zijn de delen van het huishoudelijke gedeelte onderzocht en een deel van het bedrijfsgedeelte. Uit de historische gegevens blijkt dat een deel hiervan ook nog binnen en buiten de begrenzing van de pol gezocht moet worden. Recente verstoringen zijn er debet aan dat de structuren op de pol niet zijn onderzocht en wellicht is als gevolg van de wijziging in het PvE een enkele structuur gemist. Het was in dit onderzoek echter een bewuste keuze om deze delen niet verder te onderzoeken omdat de focus lag op de genese van de woonterp zelf. Deze is met dit onderzoek helder in beeld gekomen, waardoor er voor toekomstig onderzoek van dit soort vindplaatsen ruimte is voor andere onderzoeksvragen met betrekking tot erven etc. Onderzoeksvragen kunnen dan zijn: - Is er in de indeling van het erf een scheiding te zien tussen het bedrijfsgedeelte en het huishoudelijke deel? Zo ja, hoe uit zich dat? Zijn er afscheidingen te zien of verschillen in gebruik? - Wat is de interne structuur van zowel het bedrijfsgedeelte als het huishoudelijke deel van het erf. Zijn er diachrone verschillen te zien in het gebruik van deze delen? Daarnaast is het raadzaam om voorafgaand aan de sloop de boerderij bouwhistorisch te laten onderzoeken. In het geval van een woonterp in Persingen, gemeente Ubbergen, heeft dit tot goede resultaten geleid (Norde/Van den Berghe 2010, 28). Bij het onderzoek naar een vergelijkbare boerderij, die echter niet op een woonterp stond, genaamd "Klein Harselaar" in Barneveld is voorafgaand geen bouwhistorisch onderzoek uitgevoerd en wordt dit door de onderzoekers als een gemis ervaren (Brouwer 2013, 206-207). Het bouwhistorisch onderzoek bij boerderij Groot Stapel heeft zich beperkt tot de in de ondergrond nog aanwezige resten. Hoewel dit onderzoek zeer nuttig is gebleken, zou een onderzoek naar de bovengrondse resten een welkome aanvulling zijn geweest aangezien we nu alleen over een foto uit de jaren '60 beschikken. Hieruit zijn echter geen bouwkundige details te herleiden die aan de binnenzijde van het gebouw bewaard zouden kunnen zijn gebleven.
34. Wat is de relatie tussen de aangetroffen resten, de vastgestelde stratigrafie, de bodemgesteldheid en het landschap (geomorfologie en reliëf)? Wat is de geologische context van de aangetroffen archeologische resten?
122
De geologische context van de aangetroffen resten wordt gevormd door een kronkelwaard van de Echteldse stroomgordel. Het grafveld bevindt zich op een hoge zandopduiking hierin - een kronkelwaardrug - en de woonterp is opgeworpen in een lager deel van de kronkelwaard. De locatie van de woonterp is waarschijnlijk eerder te relateren aan de weg, waarlangs deze is aangelegd. De natuurlijke ondergrond zal in ieder geval niet de doorslag hebben gegeven bij de locatiekeuze van de woonterp. Wanneer dit wel zo zou zijn geweest zou de locatie van de terp eerder op de relatief hoge zandopduiking in het zuidoostelijke deel van vindplaats 2 zijn opgeworpen.
35. Bestaat er een relatie tussen verschillende vondstconcentraties (vindplaatsen uit verschillende perioden of gelijktijdig gebruik / ensemblewaarde), zowel op de onderzoekslocatie als in de omgeving? Op dit moment lijkt het grafveld een ‘losse’ vindplaats te zijn zonder dat de locatie van de bewoning hierbij bekend is. Wel is het vermoeden uitgesproken dat het grafveld mogelijk is gebruikt door de bewoners van drie nederzettingen ten noorden van het plangebied aan de andere zijde van de Medelsestraat in het plangebied Medel 2. De woonterp heeft ongetwijfeld in relatie gestaan tot de boerderijen en andere woonplaatsen uit de omgeving. Voor het onderzoek naar dergelijke relaties is een combinatie van historisch onderzoek binnen de archieven van de families Van Wijhe, Van Wassenaar en Van Balveren, mits bestaand en toegankelijk, en het archeologische onderzoek de aangewezen methode.
123
10
tot slot
In de voorgaande hoofdstukken is uitgebreid ingegaan op de vindplaatsen en hun omgeving. Dit laatste hoofdstuk bevat een beknopt overzicht van de resultaten. Deze worden per vindplaats besproken. Vindplaats 1 Het grafveld van vindplaats 1 leek in eerste instantie een voor de regio afwijkend grafveld te zijn. Gedacht werd dat grafvelden binnen de regio over het algemeen vrij groot waren, waarbij de graven op redelijke afstand van elkaar lagen en waren gemarkeerd middels grafheuvels en kringgreppels. Het grafveld van vindplaats 1 paste met de geclusterde graven zonder ogenschijnlijk enige vorm van markering niet binnen dit beeld. Uit het onderzoek is echter gebleken dat het grote kerngrafveld zoals dat bekend is uit ondermeer Tiel-Passewaaij en Nijmegen-Hatert niet de enige verschijningsvorm van grafvelden in de regio is. Er blijken ten minste drie vormen voor te komen waarbij de grote kern grafvelden de grootste zijn. Deze grafvelden worden gebruikt door meerdere nederzettingen tegelijkertijd. Een slag kleiner zijn de middelgrote grafvelden. Hierbij is slechts een deel van de graven gemarkeerd met een randstructuur en bijbehorende grafheuvel. Er liggen in deze grafvelden echter ook één of meerdere clusters graven zonder duidelijke markering. Een voorbeeld van een grafveld van dit type lijkt onlangs te zijn aangesneden tijdens het proefsleuven onderzoek in het plangebied Medel 2 (vindplaats 1). De laatste vorm die is beschreven is die van de kleine grafvelden. Deze bestaan uit kleine clusters graven zonder randstructuren of aanwijzingen voor grafheuvels. Het grafveld van Medel 1a, vindplaats 1 is hier een voorbeeld van. Daarnaast is geconcludeerd dat dit beeld in grote lijnen overeenkomt met de gegevens van grafvelden in Zuid-Nederland. Of deze aanname juist is zal in de toekomst moeten blijken. Van het grafveld van vindplaats 1 kan verder gezegd worden dat het gaat om een tweetal clusters graven uit verschillende perioden. Het oudste en kleinste cluster dateert in de vroeg-Romeinse tijd. Het tweede cluster moet globaal 100 jaar later worden gedateerd in de tweede helft van de midden-Romeinse tijd. Er is geen reden om aan te nemen dat het grafveld in deze tussenliggende periode van 100 jaar is gebruikt. De reden dat men na een periode van 100 jaar hier weer is gaan begraven is niet duidelijk. Waarschijnlijk is het zo dat het landschap ter plaatse van het grafveld als een verhoging in de omgeving zichtbaar was en dat dit de reden is geweest voor mensen om hier hun doden te begraven. Ook over de achtergrond van de overledenen is niet veel te zeggen. Wellicht gaat het om de leden van één gezin, huishouden of kleine nederzetting per cluster. Dit valt echter niet te bewijzen. Mogelijk hoort het grafveld bij de nederzettingen aan de noordzijde van de Medelsestraat. Hier liggen twee AMK-terreinen waarbinnen Romeinse bewoning wordt verwacht en onlangs is tijdens het proefsleuvenonderzoek een derde Romeinse nederzetting aangetroffen. De ontdekking van het middelgrote grafveld tijdens hetzelfde onderzoek werpt de vraag op of de nederzettingen gebruik hebben gemaakt van verschillende grafvelden. Uit het onderzoek is verder gebleken dat deze vraag ook gesteld kan worden voor bijvoorbeeld de nederzetting van Tiel-Passewaaij, waar ook verschillende kleine grafveldjes zijn aangetroffen die mogelijk dezelfde datering hebben als het kerngrafveld dat eveneens tot deze nederzetting wordt gerekend. Vindplaats 2 De opgraving op vindplaats 2 heeft ons een blik gegund op een boerderij die in het laatste kwart van de 17de eeuw is gebouwd. De boerderij is aangelegd op een woonterp die opgeworpen is met schone klei, afgedekt door een laag stadsafval. De boerderij bezat een waterput en een karnmolen. Waarschijnlijk waren er meer bijgebouwen aanwezig, de aangetroffen resten van bijgebouwen uit de 18de eeuw zijn echter niet aan de bouw van de boerderij te koppelen. Tussen het vondstmateriaal zijn diverse voorwerpen aangetroffen die te maken hebben met de productie van het boerenbedrijf. Te denken valt aan de zeis, de grote inmaakpotten en borden waarop
124
gesneden werd. Een opvallend gemis is het gebrek aan melkteilen binnen het aardewerk, dit terwijl er wel een karnmolen aanwezig was. Er kunnen echter ook melkteilen van hout gebruikt zijn, hoewel dit minder hygiënisch is.186 Een andere mogelijkheid is dat de naam “De Stapel” verwijst naar een stapelplaats. De boerderij is binnen Echteld de meest westelijke van de boerderijen die in het bezit waren van de adellijke familie Van Balveren.187 Het is mogelijk dat op de boerderij de producten vanuit de andere boerderijen verzameld werden om van daar uit naar de markt te brengen. Het afromen van de melk kan dan voor een groot deel op de andere boerderijen gebeurd zijn om daarna bij de boerderij “De Stapel” gekarnd te worden tot boter. Dat kan ook het grote aantal inmaakpotten verklaren, hierin kwamen de overige agrarische producten van de andere boerderijen naar boerderij “De Stapel”. Archiefonderzoek zou hier uitsluitsel over kunnen geven. De boerderij wordt in 1829 verkocht. Dit gaat waarschijnlijk gepaard met een verandering in productie. Het is waarschijnlijk in deze periode dat de karnmolen verdwijnt. Daarnaast wordt het oostelijke deel van de woonterp licht opgehoogd. Het is mogelijk dat dit te maken heeft met de aanplant van een nieuwe boomgaard. De laatste grote verandering is de uitbreiding van de boerderij richting het oosten. Dit gebeurt in de tweede helft van de 19de eeuw en in ieder geval vóór 1909. Ten behoeve van de bouw wordt er een nieuwe schone ophogingslaag aangebracht. Of deze ophogingslaag met een laag teelgrond wordt afgedekt is niet zichtbaar in de profielen. Als dat gebeurt is, is deze laag opgenomen in de recente bouwvoor. Het is na deze verbouwing dat twee paarden begraven worden.
186
Hoornaert 1997, 60.
187
En van die van de voorgaande eigenaars, de families Van Wijhe en Van Wassenaar.
125
11 catalogus van de graven Valentijn van den Brink, Johan van Kampen, Jan van Renswoude en Julie Van Kerckhove 11.1
toelichting op de catalogus
In de volgende paragrafen worden allereerst de graven beschreven en vervolgens de structuren op de woonterp.188 Voor zover relevant voor de betreffende structuur, komen de volgende elementen voor:189 Graf-, spoor- en figuurnummer Het grafnummer is het structuurnummer van de graven. Graven 1 en 2 zijn aangetroffen tijdens het vooronderzoek. Voor zover mogelijk is op basis van de publicatie een beschrijving van deze twee graven opgenomen volgens de structuur van deze catalogus. 190 De datering van deze twee graven is echter niet overgenomen, de weergegeven datering is opnieuw bepaald op basis van de gepubliceerde gegevens. Spoornummers zijn vermeld als ‘administratieve’ verwijzing naar de opgravingsdocumentatie. Een figuurnummer achter het graf- en spoornummer geeft aan dat de structuur in de catalogus is afgebeeld. Graftype Het graftype wordt aangeduid met de letters A, B, C, D of een combinatie daarvan. Zie voor een toelichting paragraaf 6.1.2. Kuilvorm Onder dit kopje worden vorm en afmetingen van de grafkuil vermeld; eventuele bijzonderheden zijn opgenomen onder ‘opmerkingen’. Diepte De diepte van de grafkuil zoals opgetekend tijdens de opgraving. Omdat het oorspronkelijke maaiveld is opgenomen in latere akkerlagen, zal de werkelijke diepte decimeters meer hebben bedragen. Tussen haakjes is bij de graven uit het definitieve onderzoek aangegeven vanaf welke hoogte ten opzichte van het NAP de diepte is gemeten. Dit is in alle gevallen hetzelfde niveau als waarop het spoor het eerst is waargenomen. Opmerkingen Hier kunnen de meest uiteenlopende zaken over bijzonderheden van een grafkuil of de inhoud daarvan zijn vermeld. Datering Indien aanwezig, wordt bij de datering primair uitgegaan van vondsten van metaal en aardewerk. Op basis van de vondsten is graf toegewezen aan een fase. Crematieresten Hier kunnen de volgende gegevens zijn vermeld (zie verder paragraaf 7.8) - geslachtsbepaling (soms met toevoeging mogelijk/? of eventueel/?? als indicatie voor de mate van zekerheid)
188
Beschrijving van de graven conform methodiek Hiddink (o.a. Hiddink 2003b, 281-283; Hiddink 2006, 85-86;
Hiddink/De Boer 2011, 249-250; Hiddink/Wesdorp 2012a, 55-56). 189
Naar Van Renswoude et al. 2012, 208-210.
190
Van der Linde 2012, 38-42, 61; Van Hees 2012, 57-58; De Bruin 2012, 49-50; Lemmers 2012, 54-56.
126
- leeftijdsbepaling - gewicht van de crematieresten in gram (tussen haakjes percentage in depot dan wel verbrandingsresten) - geslachtskenmerken (vooral van schedel en bekken) die aan de basis van de geslachtsbepaling liggen - leeftijdskenmerken waarop de leeftijdsbepaling is gebaseerd Dierlijk bot Al het dierlijk bot is volledig gecalcineerd. Voor de graven met verbrand dierlijk bot tussen de crematieresten, wordt hier de diersoort vermeld. Houtskool Het gewicht van het op de zeef verzamelde houtskool. Vondsten De vondstbeschrijving begint met het aantal vondsten of scherven. Daarna volgen de materiaalcategorie/materiaalsoort, de vorm, het type, aantal fragmenten (frgm), rand-, wand- en bodemscherven (rs(s), ws(s), bs(s), gruis, opmerkingen over de eventuele sporen van verbranding, compleetheid en indien van toepassing overige relevante zaken. Verder wordt een datering gegeven per categorie vondsten. Tenslotte wordt voor in de catalogus afgebeelde vondsten het figuurnummer gegeven.
11.2
beschrijving van de graven en hun inventaris
GRAF 1 / S30.1 en S30.2 graftype S30.1: C2; S30.2: C1 kuilvorm S30.1: Afgerond vierkant, 50 cm breed. S30.2: vorm onbekend, 50 cm breed. diepte S30.1: 25 cm; S30.2: 32 cm opmerkingen Het graf bestaat uit twee grafkuilen die tijdens de proefsleuvencampagne op 55 cm afstand van elkaar zijn aangetroffen. Op basis van het complementaire vondstenspectrum en de nabijheid zijn ze geïnterpreteerd als één enkel grafmonument (Van der Linde 2012, 38). datering Het aardewerkensemble dateert het graf in de eerste helft van de 3de eeuw na Chr. waarbij een datering aan het eind van dit tijdvak het waarschijnlijkst is. Op basis van de aanwezigheid van schoenspijkers zou een datering in het begin van de 3de eeuw na Chr. waarschijnlijker kunnen zijn. Het merendeel van de graven van Tiel-Passewaaij waarin schoenspijkers zijn meeverzameld uit of met de brandstapelresten dateren in de tweede helft van de 2de eeuw na Chr. of aan het begin van de 3de eeuw na Chr. (Aarts/Heeren 2011, 186). In dat grafveld komen echter ook enkele graven met schoenspijkers voor die buiten deze periode vallen. De datering van het aardewerk geeft dus de doorslag bij de datering van dit graf. crematieresten S30.1: Geslacht onbekend; leeftijd minstens 15 jaar; gewicht 135g. Leeftijdskenmerk: onbekend. S30.2: Geslacht onbekend; leeftijd 0-6 jaar; 1 g. Leeftijdskenmerk: onbekend. dierlijk bot Geen. houtskool In beide graven aanwezig, hoeveelheid onbekend. aardewerk S30.1: Er zijn twee fragmenten aardewerk verzameld uit dit graf. 127
- terra sigillatabord van het type Dragendorff 31, verbrand, passend aan het bord uit S30.2. S30.2: Er is een onbekend aantal fragmenten aardewerk verzameld behorende aan vijf individuen. - terra sigillatabord van het type Dragendorff 31, verbrand - terra sigillatakom van het type Dragendorff 36 met barbotineversiering en een moeilijk leesbaar stempel, verbrand - terra sigillatabakje van het type Dragendorff 33, verbrand - metaalglansbeker van het type Niederbieber 33c - ruwwandig bord van het type Niederbieber 112a, verbrand Op basis van het aardewerk dateert het graf in de eerste helft van de 3de eeuw na Chr. metaal S30.1: Uit dit graf zijn 56 ijzeren spijkers of nagels van afkomstig (Van der Linde 2012, 38). Hiervan zijn 22 te interpreteren als schoenspijker. Een deel van de overige spijkers zijn duidelijk afkomstig uit het hout van de brandstapel, of ze met het hout mee zijn gekomen of tot de constructie van de brandstapel behoren is echter niet te bepalen. Een aantal kleinere spijkers kan mogelijk worden toegeschreven aan meeverbrande houten objecten zoals kistjes. S30.2: Twee ijzeren spijkers.
GRAF 2 / S71.1 graftype C1 kuilvorm Ronde kuil met een diameter van 65 cm. diepte 26 opmerkingen De grafkuil is tijdens het proefsleuvenonderzoek direct onder de bouwvoor aangetroffen. datering ROMMB crematieresten Geslacht onbekend; leeftijd minstens 18 jaar. Geslacht onbekend; leeftijd 7 tot 12 jaar. Gezamenlijk gewicht 112 g. Leeftijdskenmerken: onbekend. Eén los fragment van het skelet van een foetus. dierlijk bot Geen. houtskool Aanwezig, hoeveelheid onbekend. aardewerk Er is een onbekend aantal fragmenten aardewerk verzameld behorende aan vier individuen. - terra sigillatabakje van het type Dragendorff 33, verbrand - geverfde beker in techniek C van het type Niederbieber 32c, verbrand - ruwwandg bord van het type Niederbieber 111 - kruikamfoor van het type Haalebos 8052, verbrand Op basis van het aardewerk dateert het graf aan het einde van de 2de eeuw na Chr. of in het begin van de 3de eeuw na Chr. metaal Tien ijzeren spijkers.
GRAF 3 / S1.5 (fig. 11.1) graftype C1 kuilvorm Eivormige kuil van 93 bij 136 cm. diepte 15 cm (5.06+) opmerkingen 128
Het graf is herkend op vlak 1. Het spoor was zwaar verploegd. Bij het afwerken bleek dat de brandstapelresten achter de coupelijn op een dieper niveau in het spoor lagen. Helaas is verzuimd hiervan de hoogte te documenteren, het is dan ook niet opgenomen in de coupetekening. datering ROMMB crematieresten Geslacht onbekend; leeftijd 3 tot 6 jaar; gewicht 11 g. Leeftijdskenmerk: volgroeide wortel van een melk molaar. dierlijk bot Geen. houtskool 3g aardewerk Er zijn 42 fragmenten aardewerk (162 g) verzameld uit dit graf (V1.5, V1.6, V1.7, V1.8, V1.11, V1.14, V1.15, V1.49). - ruwwandig oxiderend bord van het type Stuart 216, verbrand, 3 rss, 20 wss, 1 bs, 95 g (fig. 11.1) - gladwandige kruik, deels verbrand, 14 wss, 44 g - handgevormd met besmijting, 1 ws, 14 g, intrusief, uit bovenlaag Op basis van het aardewerk dateert het graf in de midden Romeinse tijd B (150 - 270 na Chr.). metaal In de vulling is één ijzeren object aangetroffen. Vermoedelijk gaat het om een fragment van een spijker (V1.10).
Fig. 11.1. Tiel-Medel 1A. De ligging van graf 3 ten opzichte van de overige graven. Schaal 1:2.000. Graf 3 (S1.5). Schaal 1:20. Aardewerk. Schaal 1:3. Metaal. Schaal 1:1.
129
GRAF 4 / S1.7 (fig. 11.2) graftype A kuilvorm Ovale kuil van 80 bij 93 cm. diepte 12 cm (5.01+) opmerkingen Het graf is herkend op het eerste vlak. Het spoor lag in een verbruinde zone. De grafkuil is op het vlak aangeduid op basis van de verspreiding van losse stukjes verbrand bot rondom het crematierestendepot. In de coupe was de kuil niet zichtbaar, mogelijk zijn de losse stukjes verbrand bot op het vlak door verploeging vanuit het crematierestendepot verspreid geraakt. datering ROMM-ROML crematieresten Geslacht eventueel man; leeftijd 20 tot 40 jaar; gewicht 1214 g. Geslachtskenmerk: os zygomaticum = +1; orbita = 0; robuust, leeftijdskenmerk: epifysen gesloten; alle suturen open. dierlijk bot Waarschijnlijk varken (1 g). houtskool 1g metaal In de vulling bevonden zich drie kleine fragmenten van ijzeren spijkers (V1.16 en V1.17). glas Tijdens de aanleg is ter hoogte van het graf een unguentarium van het type Isings 83 aangetroffen (V1.34). Het betrof een gedeukt exemplaar met vier deuken. Dergelijke flesjes komen voor vanaf de 2de eeuw na Chr. en lopen door tot in de 4de eeuw na Chr.
Fig. 11.2. Tiel-Medel 1A. De ligging van graf 4 ten opzichte van de overige graven. Schaal 1:2.000. Graf 3 (S1.7). Schaal 1:20. Glas Schaal 1:2.
130
GRAF 5 / S1.22 (fig. 11.3) graftype A kuilvorm Ovale kuil van 65 bij 79 cm. diepte 16 cm (5.12+) opmerkingen Het graf is herkend op vlak 1. Evenals bij graf 4 was er bij dit spoor sprake van verbruining van de omliggende matrix. In de coupe van dit graf was echter nog wel een deel van de grafkuil zichtbaar. De bijmenging van klei maakte de vulling van de kuil herkenbaar. datering ROM crematieresten Geslacht vrouw; leeftijd 40 tot 55 jaar; gewicht 525 g. Geslachtskenmerk: processus zygomaticus = -1; os zygomaticum = -1; margo orbita = -1, leeftijdskenmerk: sutuursluiting: Coronalis 1 = intern gesloten en extern open; Sagittalis 2 = interngesloten en extern open; Lambda is intern dicht en extern open. dierlijk bot Geen. houtskool Niet van toepassing. aardewerk Er zijn twee fragmenten aardewerk (20 g) verzameld uit dit graf (V1.18, V1.19). - handgevormd met potgruismagering, verbrand, 2 wss, 20 g Het aardewerk kan in de IJzertijd dateren en is in dat geval waarschijnlijk intrusief. Een datering in de vroeg-Romeinse tijd valt echter niet uit te sluiten. Gezien de datering van de munt zal het aardewerk ook in dat geval als intrusief beschouwd moeten worden. metaal Tijdens de aanleg is uit de vulling van het graf een Romeinse munt verzameld. Het betreft hier een niet nader te determineren as (V1.72). glas Bij het zeven van de inhoud van de grafkuil is er een verbrand fragment van een La Tène-armband aangetroffen. De armband is vijfribbig, gemaakt van helder glas met aan de binnenzijde een draad geelkleurig glas. De armband dateert in de Late IJzertijd. Waarschijnlijk is het niet opzettelijk op de brandstapel terecht gekomen. Dat het armbandfragment daarna in de grafkuil terecht is gekomen wijst erop dat het bij het uitzoeken van de crematieresten is gevonden en meegegeven in de grafkuil.
GRAF 6 / S1.24 (fig. 11.4) graftype A kuilvorm Ovale kuil van 75 bij 113 cm. diepte 15 cm (5.11+) opmerkingen Het graf is herkend op vlak 1. Ook dit spoor lag in een verbruinde zone. Gelijk bij graf 5 was de grafkuil herkenbaar vanwege de bijmenging van klei. datering ROMM crematieresten Geslacht mogelijk man; leeftijd 20 tot 40 jaar; gewicht 371 g. Geslachtskenmerk: crista supra mastoidea, leeftijdskenmerk: robuustheid van de femur en open Coronalis sutuur. dierlijk bot 131
Geen. houtskool Niet van toepassing. aardewerk Er zijn dertien fragmenten aardewerk (30 g) verzameld uit dit graf (V1.89, V1.90). - handgevormd, één wandscherf met vingertopindrukken, afgeronde rand, 1 rs, 12 wss, 20 g Het aardewerk dateert in de IJzertijd en is intrusief. metaal Het graf heeft één klein fragment van een vierkante nagel (V1.90)opgeleverd. Het is te klein om verder te determineren. Het is uitgesloten dat het een schoenspijker betreft.
Fig. 11.3. Tiel-Medel 1A. De ligging van graf 35 ten opzichte van de overige graven. Schaal 1:2.000. Graf 5 (S1.22). Schaal 1:20. Munt. Schaal 1:1.
Fig. 11.4. Tiel-Medel 1A. De ligging van graf 6 ten opzichte van de overige graven. Schaal 1:2.000. Graf 6 (S1.24). Schaal 1:20.
132
GRAF 7 / S1.29 (fig. 11.5) graftype C1, mogelijk B. kuilvorm Rond-ovale kuil van 66 bij 70 cm. diepte 8 cm (5.02+) opmerkingen Het graf is herkend op vlak 1. De lagen waren nauwelijks zichtbaar in de coupe, het onderscheid is voornamelijk gemaakt op basis van de aanwezigheid van crematieresten en houtskool. Bij het afwerken bleek uit de verspreiding van het vondstmateriaal in de omliggende ondergrond dat het graf waarschijnlijk verspoeld is. Het voorkomen van zowel houtskool als crematieresten geeft aan dat het hier om een graf van het type B of C kan gaan. Omdat het graf verspoeld is, is het exacte type niet vast te stellen. Het voorkomen van bijgiften in de vorm van twee slangenarmbanden en een glazen reageerbuisunguentarium geeft aan dat het zeker een graf betreft. Hierdoor is een identificatie als type C2 uitgesloten. Opvallend is dat de grafgiften onverbrand zijn. datering ROML crematieresten Geslacht onbekend; leeftijd 15 tot 24 jaar; gewicht 618 g. Leeftijdskenmerk: epifyse metatarsalen open en epifyse crista iliaca open. dierlijk bot Geen. houtskool Niet van toepassing. aardewerk Er is één fragment aardewerk (10 g) verzameld uit dit graf (V1.203). - handgevormd met besmijting, verbrand, 1 ws, 10 g Het aardewerk dateert in de IJzertijd en is intrusief. metaal Het graf bevatte de fragmenten van in totaal twee zogenaamde slangenarmbanden. Deze armbanden worden in de laat-Romeinse tijd gedateerd. glas Het graf bevatte één klein flesje van Romeins glas. Het betreft een reageerbuisunguentarium van het type Isings 27(V1.202 en V1.203). Unguentaria van dit type komen van het einde van de vroegRomeinse tijd voor. Daarnaast is er nog een zeer dunnen scherf van een vrij groot object aangetroffen (V1.202). Het is echter onduidelijk wat dit is geweest. Daarbij komt dat de relatie met het graf niet zeker is vanwege de verstoring door een recente sloot.
133
Fig. 11.5. Tiel-Medel 1A. De ligging van graf 7 ten opzichte van de overige graven. Schaal 1:2.000. Graf 7 (S1.29). Schaal 1:20. Metaal. Schaal 1:1. Glas. Schaal 1:1.
134
GRAF 8 / S1.33 (fig. 11.6) graftype D kuilvorm Onregelmatig ovale kuil van 50 bij 71 cm. diepte 10 cm (4.97+) opmerkingen Het graf is herkend op vlak 1. Het spoor is zeer onregelmatig van vorm. De vulling was te schoon om te concluderen dat de kuil is opgevuld met brandstapelresten. Het zou om een graf van het type A kunnen gaan waarbij het crematierestendepot is verdwenen. datering ROMM crematieresten Geslacht onbekend; leeftijd onbekend; gewicht 1 g. dierlijk bot Geen. houtskool Niet van toepassing. aardewerk Er zijn 25 fragmenten aardewerk (221 g) verzameld uit dit graf (V1.205). - ruwwandig grijs kommetje van het type Holwerda 55, 2 rss, 22 wss, 1 bs, 221 g (fig. 11.6) - verbrande leem, 1 ws Op basis van het aardewerk is het graf niet nader te dateren dan in de midden Romeinse tijd (70 270 na Chr.).
Fig. 11.6. Tiel-Medel 1A. De ligging van graf 8 ten opzichte van de overige graven. Schaal 1:2.000. Graf 8 (S1.33). Schaal 1:20. Aardewerk. Schaal 1:3.
135
GRAF 9 / S1.37 (fig. 11.7) graftype D kuilvorm Ovale kuil van 41 bij 56 cm. diepte 12 cm (4.97+) opmerkingen Het graf is herkend op vlak 2. Op vlak 1 was er binnen de natuurlijke laag S1.8 nog niets zichtbaar door de verbruining. Aangezien de natuurlijke laag S1.8 echter op de overgang van de Midden naar de Late IJzertijd dateert zal het graf hierin ingegraven moeten zijn geweest. De vulling van het spoor was op vlak 2 ook te schoon om uit brandstapelresten te bestaan. Het zou om een graf van het type A kunnen gaan waarbij het crematierestendepot is verdwenen. Dit is echter onzeker. Het is dan ook goed mogelijk dat het hier geen graf betreft. Misschien gaat het om een depositie die verband houdt met de graven 3, 10 en 11. datering ROMMB crematieresten Geslacht onbekend; leeftijd onbekend; gewicht 1g. dierlijk bot Geen. houtskool 1g aardewerk Er zijn 38 fragmenten aardewerk (222 g) verzameld uit dit graf (V1.207, V1.209). - geverfde Argonnenbeker van het type Niederbieber 32, gat in bodem (wellicht misbaksel), 1 rs, 36 wss, 1bs, 222 g (fig. 11.7) Op basis van het aardewerk dateert het graf in de midden Romeinse tijd B (150 - 270 na Chr.).
Fig. 11.7. Tiel-Medel 1A. De ligging van graf 9 ten opzichte van de overige graven. Schaal 1:2.000.
Graf
9
(S1.37).
Aardewerk. Schaal 1:3.
136
Schaal
1:20.
GRAF 10 / S1.39 (fig. 11.8) graftype D kuilvorm Ovale kuil van 51 bij 58 cm. diepte 16 cm (4.92+) opmerkingen Het graf is herkend op vlak 2. Op vlak 1 was er binnen de natuurlijke laag S1.8 nog niets zichtbaar als gevolg van de verbruining. De vulling van het spoor was op vlak 2 ook te schoon om uit brandstapelresten te bestaan. Het zou om een graf van het type A kunnen gaan waarbij het crematierestendepot is verdwenen. Aangezien de natuurlijke laag S1.8 echter op de overgang van de Midden naar de Late IJzertijd dateert zal het graf hierin ingegraven moeten zijn geweest. Bij een diepte van 28 cm ten opzichte van vlak 1 is het zeer onwaarschijnlijk dat het crematierestendepot door verstoring is verdwenen. Meer waarschijnlijk is het dat hier, gezien de sporen van verbranding op de meebegraven pot, om een graf van het type C2 gaat. datering ROMMB crematieresten Geslacht onbekend; leeftijd onbekend; gewicht 1g. dierlijk bot Geen. houtskool Niet van toepassing. aardewerk Er zijn zes fragmenten aardewerk (600 g) verzameld uit dit graf (V1.206). - Maaslandse pot van het type Niederbieber 89/Stuart 203, roetsporen op wand, 3 rss, 2 wss, 1 bs, 600 g (fig. 11.8) Op basis van het aardewerk dateert het graf in de midden Romeinse tijd B (150 - 270 na Chr.). metaal Het graf bevatte enkele kleien spijkerfragmenten (V1.206a) en een splitpen (V1.206b, fig. 11.8)
GRAF 11 / S1.38 (fig. 11.9) graftype D kuilvorm Rond-ovale kuil van 59 bij 60 cm. diepte 12 cm (5.00+) opmerkingen Het graf is herkend op vlak 2. Op vlak 1 was er binnen de natuurlijke laag S1.8 nog niets zichtbaar door de verbruining. De vulling van het spoor was op vlak 2 ook te schoon om uit brandstapelresten te bestaan. Het zou om een graf van het type A kunnen gaan waarbij het crematierestendepot is verdwenen. Waarschijnlijk is het geen graf maar een kuil die verband houdt met rituelen op het grafveld. Gedacht wordt dat het spoor verband houdt met de graven 3, 9 en 10. datering ROMMB Indien de veronderstelde relatie tussen de overige graven juist is. crematieresten Niet aangetroffen. dierlijk bot Niet aangetroffen. houtskool Niet van toepassing.
137
Fig. 11.8. Tiel-Medel 1A. De ligging van graf 10 ten opzichte van de overige graven. Schaal 1:2.000. Graf 10 (S1.39). Schaal 1:20. Aardewerk. Schaal 1:3. Metaal. 1:1.
Fig. 11.9. Tiel-Medel 1A. De ligging van graf 11 ten opzichte van de overige graven. Schaal 1:2.000. Graf 11 (S1.38). Schaal 1:20.
138
GRAF 12 / S1.44 (fig. 11.10) graftype C2 kuilvorm Onregelmatig ovale kuil van 59 bij 81 cm. diepte 20 cm (4.88+) opmerkingen Het spoor is herkend op vlak 2. Op vlak 1 was er binnen de natuurlijke laag S1.8 nog niets zichtbaar. De vulling van het spoor was op vlak 2 te schoon om uit brandstapelresten te bestaan. Het zou om een graf van het type A kunnen gaan waarbij het crematierestendepot is verdwenen. Aangezien de natuurlijke laag S1.8 echter op de overgang van de Midden naar de Late IJzertijd dateert zal het graf hierin ingegraven moeten zijn geweest. Bij een diepte van 31 cm ten opzichte van vlak 1 is het zeer onwaarschijnlijk dat het crematieresten depot door verstoring is verdwenen. Gezien de hoeveelheid en vooral de aard van de vondsten is een interpretatie als kuil waarin het vaatwerk van een rituele dodenmaaltijd is gedeponeerd mogelijk. Echter de mogelijkheid dat het hier een cenotaaf betreft of een 'gewone' brandrestenkuil kan niet worden uitgesloten. datering ROMMB crematieresten Niet aangetroffen. dierlijk bot Niet aangetroffen. houtskool Niet van toepassing. aardewerk Er zijn 293 fragmenten aardewerk (3.004 g) verzameld uit dit graf (V1.214, V1.218, V1.222). - Triers terra sigillatabord van het type Dragendorff 32 met onleesbaar stempel, grotendeels verbrand, 2 rss, 3 wss, 7 bss, 290 g (fig. 11.10-1) - Triers terra sigillatabakje van het type Dragendorff 33, 4 rss, 1 ws, 1 bs, 111 g (fig. 11.10-7) - Trierse terra sigillatakom van het type Dragendorff 36 met onleesbaar stempel, grotendeels verbrand, 11 rss, 12 wss, 9 bss, 392 g (fig. 11.10-3) - gladwandig oxiderend gesmookte beker zoals Niederbieber 32-33/Vanvinckenroye 87, 4 rss, 1 ws, 234 g (fig. 11.10-6) - Maaslandse kruikamfoor zoals Vanvinckenroye 444, brandsporen vooral op bovenkant, 1 rs, 176 wss, 1 bs, 1 oor, 672 g (fig. 11.10-8) - Rijnlandse kruikamfoor van het type Brunsting 20, 1 rs, 22 wss, 1 bs, 1 oor, 216 g (fig. 11.10-5) - ruwwandig oxiderend bord van het type Niederbieber 111/Stuart 217, sporen van verbranding, 6 rss, 3 wss, 5 bss, 655 g (fig. 11.10-4) - ruwwandig Rijnlands bord van het type Stuart 216, kleine sporen van verbranding, 9 rss, 4 wss, 7 bss, 434 g (fig. 11.10-2) Op basis van het aardewerk dateert het spoor rond het midden van de 3de eeuw na Chr.
139
Fig. 11.10. Tiel-Medel 1A. De ligging van graf 12 ten opzichte van de overige graven. Schaal 1:2.000. Graf 12 (S1.44). Schaal 1:20. Aardewerk. Schaal 1:3.
140
GRAF 13 / S1.46 (fig. 11.11) graftype C1 kuilvorm Rond-ovale kuil van 41 bij 42 cm. diepte 21 cm (4.81+) opmerkingen Het graf is herkend op vlak 2. Op vlak 1 was er binnen de natuurlijke laag S1.8 nog niets zichtbaar. Het spoor is zwaar gebioturbeerd. Hoewel er onderscheid is gemaakt tussen laag 1 en 2 is de vulling als één enkel monster geborgen. datering ROM crematieresten Geslacht onbekend; leeftijd onbekend; gewicht 2g. dierlijk bot Geen. houtskool 3g aardewerk Er zijn 27 fragmenten aardewerk (4 g) verzameld uit dit graf (V1.224, V1.225). - aardewerkcategorie niet te determineren, 1 ws, 1 g, gruis - verbrand en zeer gefragmenteerd, waarschijnlijk gladwandig aardewerk, 26 wss, 3 g, gruis Op basis van het aardewerk kan dit graf niet nauwkeuriger gedateerd worden dan in de Romeinse tijd. metaal Er zijn vijf ijzeren spijkers verzameld uit dit graf (V1.219, V1.220, V1.221, V1.223). glas Bij het zeven van de vullingen van het graf zijn glazen en benen kralen aangetroffen (V1.224 en V1.225). Bij de grafkuil gaat het om 12 glazen exemplaren en één van been. Uit de brandstapelresten (samen met vulling 1) kwamen 5 glazen kralen en zes exemplaren van been. Deze verdeling doet vermoeden dat een aantal glazen kralen uit de brandstapelresten zijn uitgezocht en vervolgens meegegeven in de grafkuil. De benen exemplaren zijn in dat geval ondervertegenwoordigd aangezien ze niet opvallen tussen de crematieresten in de brandstapelresten. Door de bioturbatie is dit echter allerminst zeker, de kralen kunnen ook op die manier door de gehele kuil verspreid zijn geraakt.
141
Fig. 11.11. Tiel-Medel 1A. De ligging van graf 13 ten opzichte van de overige graven. Schaal 1:2.000. Graf 13 (S1.46). Schaal 1:20. Metaal. Schaal 1:2. Kralensnoer. Schaal 1:2.
GRAF 14 / S6.11 (fig. 11.12) graftype B kuilvorm Onregelmatig ovale kuil van 63 bij 110 cm. diepte 16 cm (5.13+) opmerkingen Het graf werd herkend op vlak 1. Het spoor is zwaar gebioturbeerd. Bij het bergen is vanwege de bioturbatie geen onderscheid gemaakt tussen de twee vullingen. datering ROMV crematieresten Eventueel vrouw; leeftijd 20 tot 40 jaar; gewicht 255 g. Geslachtskenmerk: neurocranium en diafyse graciel, leeftijdskenmerk: epifyse distale fibula gesloten; suturen sagittalis en lambda open. dierlijk bot Geen. houtskool Niet van toepassing. aardewerk Er zijn zes fragmenten aardewerk (37 g) verzameld uit dit graf (V6.386, V6.387, V6.424). - ruwwandig oxiderend, zeer verweerd, 1 ws, 4 g - handgevormd met zandmagering, 1 ws, 31 g - handgevormd, 4 ws, 2 g, gruis Het handgevormde aardewerk met zandmagering kan in de IJzertijd dateren en is in dat geval waarschijnlijk intrusief. Een datering in de vroeg-Romeinse tijd valt echter niet uit te sluiten, in dat geval kan het om een bijgift gaan. De datering van de fibula komt in dat geval overeen. De ruwwandig oxiderend gebakken scherf zal gezien de verwering zeker intrusief zijn.
142
metaal Twee slecht geconserveerde ogenfibulae. Beiden zijn verbrand. V6.421 is het meest compleet overgeleverd. Hiervan kon worden vastgesteld dat het om een Haalebos 6Ac gaat. Deze dateren tussen 15 en 70 na Chr. Van het tweede exemplaar, V6.385, is alleen een deel van de beugel, de voet en de naaldhouder overgeleverd. Dit is genoeg om vast te stellen dat het om een ogenfibula gaat, maar welk type is onduidelijk. Vermoedelijk is het echter hetzelfde type als V6.421. glas Uit de vulling van het graf is een zeer klein en dun ondetermineerbaar fragment onverbrand glas afkomstig (V6.424). Gezien de minieme dikte van het stuk gaat het waarschijnlijk om een fragment van een unguentarium.
Fig. 11.12. Tiel-Medel 1A. De ligging van graf 14 ten opzichte van de overige graven. Schaal 1:2.000. Graf 14 (S6.11). Schaal 1:20. Metaal. Schaal 1:1.
GRAF 15 / S6.2 (fig. 11.13) graftype C2 kuilvorm Onregelmatig rond-ovale kuil van 104 bij 116 cm. diepte 14 cm (5.11+) opmerkingen Het graf wordt afgedekt door een zandige laag. Waarschijnlijk is het spoor in het verleden door erosie beschadigd. datering ROMV-ROMMA 143
crematieresten Geslacht onbekend; leeftijd onbekend; gewicht 9g. dierlijk bot Geen. houtskool Niet van toepassing. aardewerk Er zijn twee fragmenten aardewerk (1 g) verzameld uit dit graf (V6.389). - terra nigra, zeepwaar-baksel, 2 wss, 1 g Op basis van het aardewerk dateert het graf tussen 50 en 200 na Chr.
Fig. 11.13. Tiel-Medel 1A. De ligging van graf 15 ten opzichte van de overige graven. Schaal 1:2.000. Graf 15 (S6.2). Schaal 1:20.
GRAF 16 / S6.3 (fig. 11.14) graftype C2 kuilvorm Afgerond rechthoekige kuil van 46 bij 93 cm. diepte 18 cm (5.09+) opmerkingen Waarschijnlijk is het spoor in het verleden door erosie beschadigd. datering crematieresten Geslacht onbekend; leeftijd ouder dan 20 jaar; gewicht 9g. Leeftijdskenmerk: robuustheid diafyse. dierlijk bot Geen. houtskool 2g vondsten Niet van toepassing.
144
Fig. 11.14. Tiel-Medel 1A. De ligging van graf 16 ten opzichte van de overige graven. Schaal 1:2.000. Graf 16 (S6.3). Schaal 1:20.
V11.772
Fig. 11.15. Tiel-Medel 1A. De ligging van graf 17 ten opzichte van de overige graven. Schaal 1:2.000. Graf 17 (S11.15). Schaal 1:20. Wetsteen. Schaal 2:3.
GRAF 17 / S13.2 (fig. 11.15) graftype D kuilvorm Ovale kuil van 51 bij 113 cm. diepte 11 cm (5.06+) opmerkingen Waarschijnlijk is het spoor in het verleden door erosie beschadigd. 145
datering crematieresten Geslacht onbekend; leeftijd onbekend; gewicht 3g. dierlijk bot Geen. houtskool Niet van toepassing. vondsten In het graf is een wetsteen gevonden (V13.772). Deze slijpsteen wordt gezien als grafgift, maar heeft verder geen daterende waarde voor het graf.
GRAF 18 / S13.5 (fig. 11.16) graftype D kuilvorm Langwerpig verploegde kuil van 36 bij 198 cm. diepte 18 cm (5.07+) opmerkingen In het vlak was zichtbaar dat het graf verploegd is. In de coupe werd in het midden een donkerder plek gezien. Het is niet duidelijk of dit een gegraven kuil is of ontstaan door bioturbatie. datering ROMV(?) crematieresten Geslacht onbekend; leeftijd onbekend; gewicht 7g. dierlijk bot Geen. houtskool 1g aardewerk Er zijn 2 fragmenten aardewerk (13 g) verzameld uit dit graf (V13.778). - handgevormd aardewerk met zandmagering, 2 wss, 13 g Het aardewerk kan in de IJzertijd dateren en is in dat geval waarschijnlijk intrusief. Een datering in de vroeg-Romeinse tijd valt echter niet uit te sluiten.
GRAF 19 / S6.10 (fig. 11.17) graftype D kuilvorm Verstoord graf, eivormige verkleuring van 160 bij 275 cm. diepte Onbekend (5.05+) opmerkingen Na het zetten van de coupe bleek dat er geen sprake was van een grafkuil. Het graf is volledig verstoord. Op korte afstand van het graf werd een scherf terra rubra aangetroffen. Deze is echter afkomstig van een andere beker dan de terra rubrascherf uit het spoor zelf. datering ROMV crematieresten Geslacht onbekend; leeftijd ouder dan 20 jaar; gewicht 28g. Leeftijdskenmerk: robuustheid diafyse. dierlijk bot Geen. houtskool 146
Niet van toepassing. aardewerk Er zijn vijf fragmenten aardewerk (14 g) verzameld uit dit graf (V6.391). - handgevormd aardwerk, reducerend gebakken, met zandmagering, 4 wss, 13 g - terra rubra met arcering, verbrand, 1 ws, 1 g Op basis van het aardewerk dateert het graf in de vroeg-Romeinse tijd (12 voor Chr. - 70 na Chr.).
Fig. 11.16. Tiel-Medel 1A. De ligging van graf 18 ten opzichte van de overige graven. Schaal 1:2.000. Graf 18 (S11.16). Schaal 1:20.
Fig. 11.17. Tiel-Medel 1A. De ligging van graf 19 ten opzichte van de overige graven. Schaal 1:2.000. Graf 19 (S11.17). Schaal 1:20.
147
literatuur Aarts, J.G./S. Heeren (eds), 2011: Opgravingen bij Tiel-Passewaaij 2. Het grafveld aan de Passewaaijse Hogeweg, Amsterdam ( ZAR 41). Acsádi, G./J. Nemeskéri, 1970: History of Human Life Span and Mortality, Budapest. Anderson, A.S., 1981: Some unusual coarse ware vessels from London and the Continental background, in A.C. Anderson/A.S. Anderson (eds) Roman pottery research in Britain and North-West Europe. Papers presented to Graham Webster), Oxford (BAR Int.Ser. 123), 93-106. Arbeitsgruppe Europäscher Anthropologen, 1979: Empfehlungen für die Alters- und Geschlechtsdiagnose am Skelett, Homo 30, Anhang, 1-30. Bechert, T., 1980 Zur Terminologie provincialrömischer Brandgräber, Archäologisches Korrespondenzblatt 10, 253-258. Bosman, A.V.A.J., 1997: Het culturele vondstmateriaal van de vroeg-Romeinse versterking Velsen 1, Amsterdam (diss. UvA). Brouwer, M.C., 2013: Op die saelwehr staende een huijs. Sporen van erf Klein Harselaar met middeleeuwse voorgangers en een nederzetting uit de ijzertijd te Barneveld, Harselaar West-west, ’s-Hertogenbosch (BAAC rapport A-11.0390). Bruin, J. de, 2012: Romeins importaardewerk uit graven, in C.M. van der Linde, 49-50. Brulet, R./F. Vilvorder/S. Rekk, 2001: La céramique, méthodologie, in R. Brulet/J.-P. Dewert/F. Vilvorder (eds), 110-25. Brunsting, H., 1937: Het grafveld onder Hees bij Nijmegen: een bijdrage tot de kennis van Ulpia Noviomagus, Amsterdam (Archeologisch-historische Bijdragen van de Allard Pierson Stichting 4). CCvD, 2010: KNA landbodems 3.2, Gouda. Clercq, W. de/P. Degryse, 2008: The mineralogy and petrography of Low Lands Ware 1 (Roman lower Rhine-Meuse-Scheldt basin; the Netherlands, Belgium, Germany), Journal of Archaeological Science 35, 448-458. Clevis, H./J. Kottman, 1989: Weggegooid en teruggevonden. Aardewerk en glas uit Deventer vondstcomplexen 1375-1750, Kampen. Deru, X., 1996: La céramique Belge dans le Nord de la Gaule. Caractérisation, chronologie, phénomènes culturels et économiques, Louvain-la-Neuve (Publications d'histoire de l'art et d'archéologie de l'Université Catholique de Louvain 89). Deru, X./D. Vachard, 2002: Le groupe de pâtes «savonneuses» des céramiques gallo-romaines du Nord de la Gaule Belgique, Marseille (SFECAG, Actes du Congrès de Bayeux), 477-485. Dielemans, L., 2010: Boeren en Molenaars? LR64: Archeologisch onderzoek naar een laatmiddeleeuws erf aan de Strijlandweg, gemeente Utrecht, Utrecht (Basisrapportage Archeologie 45). Dobney, K. & K. Rielly, 1988: A method for recording archaeological animal bones. The use of diagnostic zones, Circaea 5 (2), 79-96. Dragendorff, H., 1895: Terra Sigillata: Ein Beitrag zur Geschichte der griechischen und römischen Keramik, Bonner Jahrbücher 96-97, 18-155. Driesch, A. von den, 1976: A Guide to the Measurement of Animal Bones from Archaeological Sites, Cambridge, Massachussets (Peabody Museum Bulletin I). Duco, D.H., 1982: Merken van Goudse pijpenmakers 1660-1940, Poperinge. Enckevort, H. van, 2004: Het gedraaide aardewerk uit de Romeinse tijd, in C.W. Koot/R. Berkvens (eds), Bredase akkers eeuwenoud, 4000 jaar bewoningsgeschiedenis op de rand van zand en klei, Breda (RAM 102), 281-358.
148
Enckevort, H. van, 2007: Scherven van Romeins vaatwerk uit Nistelrode, in: R. Jansen (red.), Bewoningsdynamiek op de Maashorst. De bewoningsgeschiedenis van Nistelrode van laat-neolithicum tot volle middeleeuwen, Leiden (Archol-rapport 48), 245-378. Esser, E./J. van Dijk, 2001: Archeozoölogie, in A.A.A. Verhoeven/O. Brinkkemper (eds), 363-483. Feijst, L.M.B/H.A.P. Veldman, 2011: Graven in het verleden van Valburg. Een midden-Romeins grafveld en bewoningssporen uit de Laat-Romeinse tijd te Molenzicht, Amersfoort (ADC-rapport 2519) Gawronski, J., 2012: The urban history of Amsterdam 1175-2011, in J. Gawronski (ed.), Amsterdam Ceramics. A city's history and an archaeological ceramics catalogue 1175-2011, 8-101. Groeneweg, G., 1992: Bergen op Zooms aardewerk. Vormgeving en decoratie van gebruiksaardewerk gedurende 600 jaar pottenbakkersnijverheid in Bergen op Zoom, Waalre (Bijdragen tot de studie van het Brabants heem 35). Groot, M., 2010: Handboek zoöarcheologie, Amsterdam (Materiaal & Methoden 1). Groot, M., 2011: Dierlijk bot, in Aarts en Heeren (eds), 81-100. Haalebos, J.K., 1990: Het grafveld van Nijmegen-Hatert. Een begraafplaats uit de eerste drie eeuwen na Chr. op het platteland bij Noviomagus Batavorum, Nijmegen (Beschrijving van de verzameling in het Rijksmuseum G.M. Kam te Nijmegen IX). Haalebos, J.K./P.J. Willems/H.W.L.M. Giebels, 1976: Een Romeins grafveld en sporen van prehistorische bewoning aan de Holenbergseweg te Wijchen, 1973, Westerheem 25, 73-93. Habermehl, K.-H., 1975: Die Altersbestimmung bei Haus- und Labortieren, Berlijn. Hees, E.E. van, 2012: Archeobotanische resten, in C.M. van der Linde, 57-58. Hendriks, J./A.M. Magnée-Nentjes 2008: Graven aan de Molenberg. Archeologisch onderzoek van een grafveld uit de Romeinse tijd langs de Baron d'Osystraat te Wijchen, Nijmegen (Archeologische Berichten Wijchen-Rapport 3). Hiddink, H.A., 2003a: Aspecten van het grafritueel in de Late IJzertijd en de Romeinse tijd in het Maas-Demer-Scheldegebied, in H.A. Hiddink, 1-75. Hiddink, H.A. (ed), 2003b: Een grafveld uit de Late IJzertijd en de Romeinse tijd aan de Molenakkerdreef in Weert (provincie Limburg, Nederland), in H.A. Hiddink, 77-404. Hiddink, H.A., 2003: Het grafritueel in de Late IJzertijd en de Romeinse tijd in het Maas-Demer-Scheldegebied, in het bijzonder van twee grafvelden bij Weert, Amsterdam (ZAR 11). Hiddink, H.A., 2006: Opgravingen op het Rosveld bij Nederweert 2. Graven en grafvelden uit de IJzertijd en Romeinse tijd, Amsterdam (ZAR 28). Hiddink, H.A., 2008: Archeologisch onderzoek op de Groot Bottelsche Akker bij Deurne. Bewoning uit de Steentijd, IJzertijd, Romeinse tijd, Vroege en Volle Middeleeuwen, Amsterdam (ZAR 33). Hiddink, H.A./E. de Boer, 2011: Opgravingen in Waterdael III te Someren. Deel 1. Grafvelden en begravingen uit de IJzertijd en Romeinse tijd, Amsterdam (ZAR 42). Hiddink, H.A./M. Wesdorp 2012: Archeologisch onderzoek in het plangebied Hoebenakker te Nederweert. Een grafveld uit de Romeinse Tijd, Amsterdam (ZAR 49). Hiddink, H.A./M. Wesdorp, 2012a: Catalogus van de graven en andere contexten, in H.A. Hiddink/M. Wesdorp, 55-118. Holwerda, J.H. 1941: De Belgische waar in Nijmegen, s.l. (Beschrijving van de verzameling van het museum G.M. Kam te Nijmegen). Hoornaert, L. 1997: Boter en kaas in de Kasselrij Veurne (16de-begin 19de eeuw), Gent (scriptie Universiteit Gent, gepubliceerd op www.zuivelhistorienederland.nl). Hurk, L.J.A.M. van der, 1977: The Tumuli from the Roman Period of Esch, Province of North Brabant, III, BROB 27, 91-139.
149
Jaspers, N.L., 2011, Twee digitale toepassingen voor het Deventer Systeem: bladwijzers en standaard kleurcodes voor bakselgroepen, Assembled Articles 4, 89-100. Kerckhove, J. Van, 2009: Aardewerk, in J. van Renswoude/J. Van Kerckhove (eds.), Opgravingen in Geldermalsen/Hondsgemet. Een inheemse nederzetting uit de Late IJzertijd en Romeinse tijd, Amsterdam (ZAR 35), 115-192. Kerckhove, J. Van, 2006: Het gedraaide aardewerk, in S. Heeren (ed.), Opgravingen bij Tiel-Passewaaij 1, De nederzetting aan de Passewaaijse Hogeweg, Amsterdam (ZAR 29), 104-144. Kleij, P., 2001: Keramiek, kleipijpen en bouwmaterialen, in A.A.A. Verhoeven/O. Brinkkemper (eds),201-283. Lemmers, S., 2012: Fysisch antropologisch onderzoek, in C.M. van der Linde 2012, 50-57. Levine, M., 1982: The use of crown height measurements and eruption-wear sequences to age horse teeth, in B. Wilson/C. Grigson/S. Payne (eds), Ageing and Sexing Animal Bones from Archaeological Sites, Oxford (BAR British Series 109), 223-250. Linde, C.M. van der, 2012: Echteld Medelsestraat (Medel 1A). Romeinse graven en een woonterp uit de historische tijd, Leiden (Archol Rappot 187). Lovejoy, C.O./R.S. Meindl/T.R. Pryzbeck/R.P. Mensforth, 1985: Chronological metamorphosis of the auricular surface of the ilium: a new method for the determination of adult skeletal age at death, American Joumal of Physical Anthropology 68, 15-28. Maat, G.J.R., 1985: A selection Method of Human Cremations for Age and Sex Determination, XII International Anatomical Congress A.419, Londen. Martens, M., 2012: Life and Culture in the Roman small Town of Tienen. Transformations of cultural behaviour by comparative analysis of material culture assemblages, Amsterdam (diss. VU). Magnée-Nentjes, M., 2010: Een Romeins grafveld op de Hengstberg. Archeologisch onderzoek bij de St. Maartenskliniek in de gemeente Ubbergen, Nijmegen, (Archeologische Berichten Ubbergen 4). May, E., 1985: Wideristhöhe und Langknochenmaße bei Pferden – ein immer noch aktuelles Problem, Zeitschrift für Säugetierkunde 50, 368-382. Meulen, J. van der, 2003: Goudse Pijpenmakers en hun merken,Leiden. Meulen, J. van der/J.P. Brinkerink/P. von Hout, 1992: Tabakspijpennijverheid in Gorinchem, Leiden.
Nooijen, C./I. Joosten, 2001: Metaal, in A.A.A. Verhoeven/O. Brinkkemper (eds),285-318. Norde, E.H.L.D./K.J. van den Berghe, 2010: Werchensestraat 3 te Persingen, gemeente Ubbergen. Archeologisch onderzoek: Opgraving van een 18de eeuwse boerderij, Weesp (RAAP-rapport 2172). Norde, E.H.L.D./J. van Renswoude, 2014: Van grafheuvel tot boerenerf proefsleuvenonderzoek te Medel 2, Gemeente Tiel Archeologisch vooronderzoek: een inventariserend veldonderzoek (proefsleuven), Weesp, (RAAP-rapport 2898). Ostkamp, S., 2013: Het aardewerk uit de Middeleeuwen en de nieuwe tijd, in M.C. Brouwer, 118126. Renswoude, J. van, 2013: Plan van Aanpak DO Medel 1A, gemeente Neder-Betuwe, Amsterdam (intern document VUhbs). Renswoude, J. van/M. Schurmans, 2012: Opgravingen in Maasbree-Siberië. Een grafveld uit de Romeinse tijd en bewoning uit de late prehistorie en Vroege Middeleeuwen, Amsterdam (ZAR 48) Renswoude, J. van/M. Schurmans,/J. Van Kecrkhove/H. de Weerd/M. Magnée, 2012: Catalogus, in J. van Renswoude/M. Schurmans, 167-292.
150
Rösing, F.W. 1977: Methoden und Aussagemöglichkeiten Leichenbrandbearbeitung, Archäologie und Naturwissenschaften 1, 53-80
der
anthropologischen
Schabbink, M., 2010: Opgraving Erve Sprakel: een historische boerderij Plangebied ’t Vaneker, gemeente Enschede Archeologisch onderzoek vindplaats 5 te Lonneker, Weesp (RAAP-rapport 2099). Schutkowski, H./S. Hummel 1987: Variabilitätsvergleich von Wandstärken für die Geslechtszuweisung an Leichenbränden, Anthropologischer Anzeiger 45, 43-47 Schuuring, A.E.I., 2013: Programma van Eisen Medel 1A, Tiel. Schulz-Forster, J. 2002: Die Latènezeitlichen funde vom Dünsberg, Marburg. Serjeantson, D. 1996: The animal bones, in S. Needham/T. Spence, Refuse and Disposal at Area 16 East Runnymede, London (Runnymede Bridge Research Excavations 2), 194-253. Sielman, B. 2006a: Knautschzonen für den Einmachtopf, Langerwehe. Sielman, B. 2006b: Die Ringe der Herren. Brennhilfen aus Langerwehe, in R. Mennicken (ed.), Keramik zwischen Rhein und Maas. Keramische Begegnungen mit Belgien und den Niederlanden. Beiträge zum 38. Internationalen Hafnereisymposium des Arbeitskreises für Keramikforschung im Töpfereimuseum Raeren (B), Düsseldorf, 107-115.
Silver, I. 1969 (2e editie): The ageing of domestic animals, in D. Brothwell/E. Higgs (eds), Science in Archaeology, Bristol, 283-302. Taconis, G./E.M.P. Verhelst, 1988: Noot 4 Tiel, grafveld Rivierenlandlaan, Tabula Batavorum jrg. 6, 2, 29-30. Tevel, H. (red.) 2009: Archeologisch onderzoek Zaltbommel-aansluiting wegtracé Wildemanweg-Van Heemstraweg, Notitie AWN West- en Midden Betuwe en Bommelerwaard. Ubelaker, D.H., 1984: Human Skeletal Remains, Washington D. C. Vanderhoeven, T., 2001: Glas, in H.A.P. Veldman 2011, Amersfoort, 135. Vanvinckenroye, W., 1991: Gallo-Romeins aardewerk van Tongeren, Tongeren/Hasselt (PPGRMT 44). Veldman, H.A.P., 2011: Graven in Zoelen. De opgraving van een Romeinse nederzetting en grafveld te Zoelen Scharenburg, gemeente Buren, Amersfoort (ADC rapport 2391). Veldman, H.A.P./E. Blom, 2010: Onder de zoden van Zaltbommel. Een rurale nederzetting en een grafveld uit de Romeinse tijd in het plangebied De Wildeman, Amersfoort (ADC monografie 8) Verhelst, E.M.P., 2001: Passewaaij Oude Tielseweg. Chronologie, Structuur en Materiële Cultuur van een inheemse nederzetting in het Bataafse stamgebied, Amsterdam (ongepubliceerde doctoraalscriptie UvA). Verhelst, E.M.P., 2011: Grafveld Rivierenlaan, Weesp (RAAP-PvE 930). Verhelst, E.M.P/N.W. Willemse, 2011: Medel 1A, gemeente Tiel/Echteld. Archeologisch vooronderzoek: Een aanvullend inventariserend veldonderzoek door middel van boringen, Weesp (RAAP-Notitie 3862). Verhoeven, A.A.A., 2001: Synthese, in A.A.A. Verhoeven/O. Brinkkemper (eds),609-637. Verhoeven, A.A.A./O. Brinkkemper (eds), 2001: Twaalf eeuwen bewoning langs de Linge bij de Stenen Kamer in Kerk-Avezaath, Amersfoort (RAM 85). Verniers, L.P., 2012: Grafheuvels in IJsselstein. Een archeologische opgraving van een Romeins grafveld uit de 2e eeuw, Amersfoort (ADC-rapport 3012). Verwers, W.J.H. 1975, Roman period settlement traces and cemetery at Wijk bij Duurstede, BROB 25, 93-132. Vilvorder, F./E. Hartoch/A. Vanderhoeven/A. Lepot, 2010: La céramique de Tongres, quattre siècles d’caput civitatis, SFECAG Actes du Congrès de Chelles, 241-256. Wahl, J., 1982: Leichenbranduntersuchungen, ein Überblick über die Bearbeitungs- und Aussagemöglichkeiten von Brandgräbern. Praehistorische Zeitschrift 57, 1-125. 151
Willems, S., 2005: Roman Pottery in the Tongeren reference collection: mortaria and coarse wares, Brussel (VIOE-rapporten 01). Wullink, A.J., 2010. Een archeologisch bureau-onderzoek (BO) en inventariserend veldonderzoek (IVO) door middel van boringen op plangebied Medel 1A in gemeente Neder-Betuwe (Gld.). Geldermalsen (ARC-rapporten 2007-91).
152
