Editie 10:
Malaria
Per Jaar Beter Na meer dan 25 jaar onderhandelen en redetwisten over het oplossen van de armoede in de wereld heeft de wereld acht doelstellingen opgesteld die door alle leden van de Verenigde Naties, door de Wereldbank en door de Wereldhandelsorganisatie worden onderschreven: de Millennium Development Goals (de millenniumdoelen). De wereld moet er in 2015 een stuk beter voorstaan dan in het vergelijkingsjaar 1990. Op 8 concreet aangegeven terreinen en met heldere meetpunten. Elk jaar brengen de landen rapport uit over de gemaakte vorderingen. En dan zou het 'per jaar beter' moeten gaan. Met behulp van 'Per Jaar Beter' controleren leerlingen of dat ook zo is. Zijn we op de goede weg? Gaan we de millenniumdoelen op tijd halen? In de werkbladen en op de bijbehorende webstek vinden ze de opdrachten én de benodigde informatie. * * * *
Wat is het doel? Wat was de situatie in 1990? Hoe is de situatie nu? Gaan we het doel in 2015 halen?
‘Per Jaar Beter’
is een project van:
Centrum voor Mondiaal Onderwijs
Centre for International Development Issues Nijmegen
Per Jaar Beter komt tot stand met financiële ondersteuning van de Nationale Commissie voor Internationale Samenwerking en Duurzame Ontwikkeling
© 2007 – CMO
editie 10
___Malaria_______
werkbladen
Malaria De ziekte malaria dankt haar naam aan het Italiaanse mala aria, kwalijke lucht. In het Romeinse Rijk, zo’n 2000 jaar geleden, dacht men dat malaria door stinkende moerasdampen veroorzaakt werd. In werkelijkheid wordt malaria veroorzaakt door vier verschillende malariaparasieten die worden overgebracht door de vrouwtjesmug van de soort Anopheles. Malaria komt in meer dan 100 landen voor en bedreigt de halve wereldbevolking. Elk jaar loopt een half miljard mensen malaria op en gaat er een miljoen mensen aan dood. Vooral Anopheles Gambiae ♀ in Afrika en vooral kinderen onder de 5 jaar. Malaria is een ziekte van arme mensen. Sommigen van hen krijgen de ziekte meer dan tien keer in hun leven. En elke keer zijn ze ernstig ziek, kunnen ze niet werken en lopen ze het risico een permanente beschadiging er aan over te houden of zelfs er aan dood te gaan. Voor de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) heeft het terugdringen van malaria, ’de ergste plaag op aarde’, de hoogste prioriteit. Een belangrijke doelstelling is dan ook: • Zorg ervoor dat malaria effectief wordt aangepakt en zorg ervoor dat het aantal mensen dat aan malaria overlijdt voor het jaar 2015 wordt teruggedrongen. De VN hebben voor dit millenniumdoel geen exacte cijfers opgesteld. Afspraak is dat het aantal malariapatiënten en malariadoden ten opzichte van 1990 flink moet zijn teruggedrongen, maar nergens staat met hoeveel. Het grote probleem is dat de malariamug ongevoelig is geworden voor de meeste medicijnen en dat een vaccin (nog) niet voorhanden is. Het wordt dus alle zeilen bijzetten!
Gaan de landen de doelstellingen op tijd halen? Dat is wat jullie gaan onderzoeken! Wat is er al bereikt in de landen? Wat moet er nog gedaan worden in de race om de doelstellingen te gaan halen? Je vindt op de volgende werkbladen en de bijbehorende internetpagina’s informatie over Bolivia, Marokko, Oeganda en India, onze PerJaar-Beter-landen. Vier ontwikkelingslanden die overeenkomsten hebben, maar vooral grote verschillen. Ook de rol van Nederland komt aan bod: wat doet Nederland om ontwikkelingslanden te helpen bij het halen van de millenniumdoelen? Lees de werkbladen goed door. Je vindt er telkens stukjes tekst met een verwijzing naar de website voor meer informatie. Elke landenbeschrijving eindigt met de hoofdvraag. Op bladzijde 13 en 14 kun je het onderzoek uitwerken.
_________________________________________________________________________1
editie 10
___Malaria_______
werkbladen
Bolivia & Malaria • Het gaat goed in Bolivia Volgens officiële cijfers zijn er zo’n vijftienduizend gevallen van mensen waarbij malaria geconstateerd is, maar vermoedelijk zijn het er veel meer. Er is een rapport dat spreekt van 3,5 miljoen mensen per jaar die lijden aan malaria, op een bevolking van negen miljoen. Één ding is zeker: in sommige gebieden in Bolivia loop je veel meer risico dan in andere. Boven 1500 meter is er amper malaria en boven 3000 meter helemaal niet. In samenwerking met andere Latijns-Amerikaanse landen onderzoekt Bolivia de meest doeltreffende middelen om malaria op te sporen en in een vroeg stadium te genezen. Lees meer, ga naar www.cmo.nl/pjb. Kies land en onderwerp.
Een toevallige ontdekking Een Indiaan was op reis in het Andesgebergte. Hij leed aan malaria. Hij kreeg een koortsaanval en had verschrikkelijke dorst. Hij dronk uit een poel. Het water was bitter. Na een tijdje voelde hij zich beter en bekeek de omgeving. Bij het water stond een boom, die de indianen quina-quina noemden. De bast werd door de indianen beschouwd als giftig. Die bast was bitter. De indiaan zag een verband tussen het bittere water en het verdwijnen van zijn koorts. Toen hij in zijn dorp terugkwam, vertelde hij zijn stamgenoten wat er gebeurd was. Zo werd het geheim van de quina-quinaboom ontdekt. Van quina quina wordt kinine gemaakt. Dit verhaal wordt vaak in Bolivia verteld. Of het waar is weet niemand, maar het zou kunnen. Boombast van de quina-quinaboom
• Het gaat slecht in Bolivia Buiten de grote steden is de gezondheidszorg over het algemeen een probleem in Bolivia. Voor malaria betekent dat, dat preventie vaak wordt overgelaten aan de mensen zelf en dat de overheid weinig zicht heeft op de stand van zaken in dunbevolkte gebieden. Malaria is maar één van de vele ziektes die in de lagergelegen streken heersen. Er wordt wel gekeken hoe de malaria daar bestreden moet worden, maar de ziekte heeft geen hoge prioriteit. Armoedebestrijding blijft veel belangrijker. Het idee is dat als mensen betere huizen hebben, zij minder kans zullen lopen om ziektes als malaria op te lopen. Eerst moet het dus beter gaan met de economie van Bolivia, maar daar is nog niet veel zicht op... Lees meer, ga naar www.cmo.nl/pjb. Kies land en onderwerp.
_________________________________________________________________________2
editie 10
___Malaria_______
werkbladen
• Bolivia - Malaria Een probleem met malariamuggen is dat zij immuun raken voor bestrijdingsmiddelen. Een ander probleem is dat zij zich niet houden aan landsgrenzen. Niets belet muggen om van Brazilië naar Bolivia te vliegen, bijvoorbeeld. Daarom stemmen verschillende landen hun methoden op elkaar af. In het Amazonegebied is een internationaal netwerk in 2002 begonnen de bestrijding te coördineren. Er wordt bijgehouden of de muggen immuun worden en er wordt gezocht naar efficiëntere middelen om malaria te bestrijden. Het gaat dan om combinaties van verschillende middelen, die het voor de mug moeilijker maken weerstand op te bouwen. Als gevolg gebruikt Bolivia nu middelen op basis van artemisinine. Beter, maar ook duurder. Lees meer, ga naar www.cmo.nl/pjb. Kies land en onderwerp.
Seizoensarbeiders in het Amazonegebied lopen vaak malaria op. Zij wonen in een stad of dorp en trekken naar de plek waar zij geld kunnen verdienen, bijvoorbeeld door noten te plukken. Bolivia levert 80% van alle paranoten ter wereld, een handel van tientallen miljoenen euro’s per jaar. Vele duizenden mensen verdienen daarmee hun brood. De palmbomen die de paranoten leveren groeien alleen in het wild. Ze maken deel uit van een uitgebalanceerd geheel in het regenwoud. De notenplukkers moeten dus in de oogsttijd, van december tot februari, in de natuur werken. Er loeren allerlei gevaren, waardoor elk jaar notenplukkers om het leven komen: gifslangen, of de vruchten van de paranotenpalm zelf, die van grote hoogte (50 meter of hoger) als rotsblokken naar beneden vallen. Maar het grootste risico is de malaria. De tijdelijke onderkomens van de notenplukkers bieden weinig bescherming. Als een notenplukker ziek wordt, betekent dat niet alleen dat hij geen geld kan verdienen. Hij heeft verzorging nodig, waardoor ook iemand anders (vaak een gezinslid) niet kan werken. Sinds kort worden gezondheidswerkers opgeleid om de symptomen van malaria snel te herkennen, al voordat de notenplukker van zijn werk thuiskomt. Met een test kan worden vastgesteld of iemand inderdaad malaria heeft. Het bleek dat maar liefst een derde van de notenplukkers was besmet met malaria. Door vroeg testen kunnen de zieken ook snel behandeld worden.
De vrucht van de paranootpalm heeft een keiharde bast. Binnenin bevindt zich een aantal paranoten.
Opdracht: het onderzoek In de Millenniumverklaring gaat millenniumdoel 6 ondermeer over malaria: 6. Zal het Bolivia voor 2015 lukken om de ziekte malaria effectief te bestrijden en het aantal malariadoden terug te dringen? Zie voor uitleg en deelvragen pagina 11 en 12 van deze werkbladen.
_________________________________________________________________________3
editie 10
___Malaria_______
werkbladen
Marokko & Malaria • Het gaat goed in Marokko De regering van Marokko heeft een krachtig anti-malariabeleid gevoerd. Dat heeft geresulteerd in een malariavrij Marokko. Het land is door de regering verdeeld in gebieden waar mensen groot, middelbaar of geen risico lopen om malaria te krijgen. In gebieden waar het risico groot is, sproeit men DDT in woningen om de muggen te bestrijden. In gebieden waar het risico middelmatig is, worden plekken waar malariamuggen zouden kunnen voorkomen, extra goed in de gaten gehouden. Lees meer, ga naar www.cmo.nl/pjb. Kies land en onderwerp.
DDT Dichloordifenyltrichloorethaan, beter bekend als DDT, is een krachtig insectenverdelgingsmiddel dat zo’n 25 jaar lang wereldwijd werd ingezet tegen malaria. Het kostte maar een kwart van de prijs van andere verdelgingsmiddelen en was twee keer zo effectief. De ontdekker van DDT als effectief bestrijdingsmiddel kreeg er zelfs in 1948 de Nobelprijs voor medicijnen voor. Mede dankzij de inzet van DDT werd malaria in 1974 in Marokko uitgebannen. Velen zagen DDT als een wondermiddel. Maar het gebruik had ook een schaduwzijde. DDT hoopt zich op in vetweefsel van mensen en dieren. DDT dook op in moedermelk en zelfs pinguïns op de Zuidpool (duizenden kilometers van de gebieden waar gesproeid werd) hadden op gegeven moment DDT in hun vet. Het gebruik van DDT werd verboden. Marokko trok zich van het verbod in andere landen niets aan. Het bleef DDT gebruiken in de strijd tegen malaria. In september 2006 laat de Wereldgezondheidsorganisatie weten dat DDT weer gebruikt mag worden in de strijd tegen malaria, omdat de voordelen groter zijn dan de nadelen.
Een van de laatste moerassen in Marokko; potentieel broeinest voor malariamuggen
• Het gaat slecht in Marokko Sinds 2006 heeft niemand meer malaria in Marokko, maar daarin schuilt tegelijkertijd ook een groot gevaar. Menigeen in Marokko denkt dat het niet meer nodig is om alert te zijn, maar er zijn nog steeds omstandigheden die gunstig zijn voor de malariamug (en de malariaparasiet): de meeste moerassen zijn gedempt, maar er komen weer meer stilstaande waters door de aanleg van stuwmeren. Malariamuggen buiten Marokko zijn ongevoelig voor bestrijdingsmiddelen geworden; er is altijd een kans dat die ongevoelige soorten ook Marokko bereiken. Bovendien groeit de economie van Marokko, waardoor meer mensen gaan reizen; door de toename van het aantal buitenlandse reizen, neemt ook de kans toe dat reizigers uit buurlanden (waar nog wel malaria heerst) malaria oplopen en meenemen naar Marokko. Rustig achterover leunen is er kortom nog niet bij!
Lees meer, ga naar www.cmo.nl/pjb. Kies land en onderwerp.
_________________________________________________________________________4
editie 10
___Malaria_______
werkbladen
• Marokko - Malaria Marokko heeft tot twee keer toe de ziekte malaria weten uit te bannen. De eerste keer was in 1974. Vijf jaar lang was Marokko malariavrij. Het ging helaas weer mis in 1979. In dat jaar stak malaria opnieuw de kop op in Marokko, zij het op veel kleinere schaal. In 1965 hadden nog een kleine dertigduizend mensen malaria, in 1979 ging het om enkele honderden. Desondanks besloot de Marokkaanse regering om alles op alles te zetten om malaria weer uit te bannen. Zo zet de regering onder meer voorzieningen op in havens en op vliegvelden om alle mensen die uit Marokko is malariavrij malaria-risicogebieden in het buitenland komen te onderzoeken op malaria. Dit beleid heeft succes. In 2006 heeft niemand in Marokko meer malaria. Lees meer, ga naar www.cmo.nl/pjb. Kies land en onderwerp.
Raadgevingen voor Marokkaanse reizigers De enkele gevallen van malaria die zich in Marokko voordoen, vinden hun oorsprong in het buitenland. Het gaat meestal om Marokkanen die de ziekte tijdens een vakantie of werk in andere landen van Afrika hebben opgelopen. De Marokkaanse overheid probeert die besmettingen te voorkomen met het geven van reistips aan haar burgers. In een webtekst over malaria is het volgende te lezen: • Preventie: Marokkaanse toeristen wordt aangeraden zich vooral ’s nachts beschermen tegen muggen door middelen te gebruiken die muggen Alle passagiers uit malaria-risicouit uw buurt houden, door kleding te dragen die gebieden worden op vliegvelden in bescherming biedt tegen muggen en door musMarokko onderzocht op malaria kietennetten te gebruiken die met DDT zijn ingespoten. • Reizigers die naar gebieden gaan waar malaria wijdverspreid is, moeten van tevoren contact opnemen met de dienst voor parasitaire ziekten van het ministerie van Gezondheidszorg, Afdeling Epidemiologie, Avenue Ibn Sina 71, Rabat-Agdal, tel. 037-671329. • Wie malaria krijgt, is verplicht dat (bij terugkomst) te melden aan de dienst voor volksgezondheid in zijn omgeving.
Opdracht: het onderzoek In de Millenniumverklaring gaat millenniumdoel 6 ondermeer over malaria: 6. Zal het Marokko voor 2015 lukken om de ziekte malaria effectief te bestrijden en het aantal malariadoden terug te dringen? Zie voor uitleg en deelvragen pagina 11 en 12 van deze werkbladen.
_________________________________________________________________________5
editie 10
___Malaria_______
werkbladen
Oeganda & Malaria • Het gaat goed in Oeganda In 2000, tijdens een vergadering in Abuja in Nigeria, verklaart een aantal Afrikaanse landen malaria de oorlog. De landen gaan de mensen actief betrekken bij de voorkoming van de ziekte. Zo wordt er bijvoorbeeld in elk dorp, groot of klein, iemand op vrijwillige basis gevraagd om dag en nacht bereikbaar te zijn. Deze vrijwilliger is getraind in de herkenning van de ziekte en heeft de juiste geneesmiddelen in huis. Zieke mensen kunnen zo direct worden behandeld. Oeganda is het eerste land waar deze vrijwilligers worden ingezet. Een ander belangrijk middel in de strijd tegen maUitdeling van gratis netten laria is het gebruik van muskietennetten. Die voorkomen dat je ‘s nachts gestoken wordt. De Oegandese regering stelt ze goedkoop en in bepaald gevallen gratis beschikbaar. Lees meer, ga naar www.cmo.nl/pjb. Kies land en onderwerp.
Demonstratie van een muskietennet
Sluipmoordenaar Malariamuggen hebben het goed in Oeganda en ze komen in vrijwel het hele land voor. Het klimaat is warm en vochtig. Er zijn meren en moerassen waar het goed broeden is. En omdat de bevolking de laatste decennia zo hard gegroeid is, zijn er vrijwel overal mensen waar je bloed van af kunt tappen. In Nederland slapen sommige mensen in de zomer onder een net. Best gezellig, net een tentje. Maar in Oeganda kan het slapen onder een net verschil maken tussen leven en dood. Op de afbeelding links wordt het gebruik van de netten gedemonstreerd aan een groep dorpelingen.
• Het gaat slecht in Oeganda Ondanks de gratis muskietennetten en training van vrijwilligers is malaria doodsoorzaak nummer één; 40% van alle mensen die de gezondheidsklinieken bezoeken, lijdt aan malaria. Een kwart van de mensen die in het ziekenhuis wordt opgenomen, is malariapatiënt. En 14% van de sterfgevallen in de ziekenhuizen wordt veroorzaakt door malaria. Kinderen onder de vijf jaar en zwangere vrouwen zijn de meest kwetsbare groep. Er sterven elke dag 200 kinderen aan malaria. Zestig procent van de miskramen wordt veroorzaakt door malaria. Malaria is eigenlijk makkelijk te voorkomen. Je moet alleen zorgen dat je niet wordt gestoken en je moet de juiste antimalariapillen hebben. Je kunt de ziekte ook goed behandelen. Je moet alleen het juiste doktersadvies hebben en de juiste geneesmiddelen. Maar in Oeganda zijn al die dingen niet vanzelfsprekend. In Oeganda krijgen kinderen gemiddeld acht keer per jaar een malaria-aanval. Levensgevaarlijk! Lees meer, ga naar www.cmo.nl/pjb. Kies land en onderwerp.
_________________________________________________________________________6
editie 10
___Malaria_______
werkbladen
• Oeganda - Malaria Als je op vakantie gaat naar Oeganda of naar één van die andere rood gekleurde landen op de kaart, moet je anti-malariapillen innemen. Nog niet zo lang geleden kregen de reizigers chloroquine en fansidar voorgeschreven. Maar deze antimalariatabletten doden de malariaparasiet niet meer. Die zijn er in de loop van tijd aan gewend geraakt. Dat noemen we met een duur woord resistent. Reizigers krijgen nu andere middelen voorgeschreven: artemisinine. Die wordt in combinatie met een ander anti-malariamiddel geslikt om ontwikkeling van resistentie te voorkomen. Dit heet ACT: artemisinine-combinatie-therapie. Maar veel Oegandezen moeten het nog met de oude middelen doen. Er zijn zelfs gevallen bekend dat eerst de oude middelen moeten worden opgemaakt, voordat de nieuwe tabletten mogen worden ingezet. Lees meer, ga naar www.cmo.nl/pjb. Kies land en onderwerp.
Kweek van artemisia Rond 2002 wordt het steeds duidelijker: chloroquine en fansidar helpen niet meer. Er komt een nieuwe combinatie van medicijnen op de markt, de ACT’s (Artemisimine-combinatie-therapie) ACT is een combinatie van een product uit de plant artemisia en een ander medicijn. Coartem is een voorbeeld van zo’n ACT. Coartem wordt met succes wereldwijd ingezet. Ook de Oegandese regering bepaalt in 2003 dat de anti-malariaprogramma’s die in het land actief zijn, voortaan Coartem moeten gebruiken. Er is zoveel vraag naar het middel dat er nauwelijks voldoende artemisia is. Het plantje wordt namelijk alleen in China grootschalig verbouwd. Maar Oeganda heeft het geschikte klimaat en gaat daarom ook met de verbouw ervan beginnen. De planten groeien snel: twee keer per jaar kunnen de planten worden geoogst. Uit de blaadjes wordt de stof Artemisinine gemaakt. De producent, Afro Alpine Pharma Ltd, heeft zo’n 60 vrouwen in dienst. In 2007 heeft President Museveni een fabriek geopend, die begin 2008 gaat beginnen met de productie van hiv/aids- en malariatabletten. Oeganda kan dan haar eigen voorraad produceren. Zo gaan bescherming tegen malaria (en hiv/aids) en werkgelegenheid hand in hand.
Opdracht: het onderzoek In de Millenniumverklaring gaat millenniumdoel 6 ondermeer over malaria: 6. Zal het Oeganda voor 2015 lukken om de ziekte malaria effectief te bestrijden en het aantal malariadoden terug te dringen? Zie voor uitleg en deelvragen pagina 11 en 12 van deze werkbladen.
_________________________________________________________________________7
editie 10
___Malaria_______
werkbladen
India & Malaria • Het gaat goed in India Even leek het of malaria voorgoed de wereld uit kon worden geholpen met het bestrijdingsmiddel DDT. Maar het middel bleek erger dan de kwaal. En de malariamug was ons te slim af. Hij bleek in staat zich aan te passen. Volgens de Indiase gezondheidsconsultant Sharma is uitroeien van de malariamug een illusie. Het is verstandiger om in te zetten op preventie, het voorkomen van besmettingen. Hij pleit ervoor met milieuvriendelijke middelen de mug op een zodanige manier aan te pakken dat hij zo min mogelijk schade berokkent. De kennis over malaria van vóór het DDT-tijdperk is nog steeds aanwezig in India. De combinatie van wetenschappelijk onderzoek én die aloude volkskennis lijkt in India vruchten af te werpen. Op sommige plaatsen is het aantal malariagevallen met 70% gedaald. Sharma heeft laten zien dat je malaria kunt bestrijden op een manier waarbij het middel níet erger is dan de kwaal… Lees meer, ga naar www.cmo.nl/pjb. Kies land en onderwerp.
Het verhaal van de familie Sangha Sindi woont met haar man in Dumka, een klein dorp in India. Toen de man van Sindi enkele jaren geleden malaria kreeg, kon hij niet meer werken. En zonder werk geen inkomen. Sindi moest voor medicijnen voor haar man geld lenen bij een geldhandelaar . Het land dat de familie bezat gold als onderpand. Ze kon de woekerrente van vele tientallen procenten per maand niet opbrengen en raakte zo het land kwijt en daarmee ook het moestuintje waar de familie nog van kon leven. De ellende van de familie Sangha was reden voor de andere vrouwen van het dorp om een zelfhulpgroep op te zetten. Elk gezin legt elke maand wat geld in om bij een ramp –zoals het krijgen van malaria als je arm bent– een lening zonder woekerrente te kunnen krijgen uit het collectieve potje. De familie Sangha kon zo ook geholpen worden om een nieuw bestaan op te bouwen. Door middel van een theaterstuk probeert de zelfhulpgroep nog meer mensen te overtuigen van het nut van gezamenlijk sparen. Zonder toneelvloer en zonder theaterlampen. Maar als een man op de vloer gaat liggen met hevige koortskrampen en een vrouw, roepend en wuivend, te hulp schiet en een verpleegster het publiek uitlegt wat te doen in zo’n geval, is de boodschap duidelijk. • Het gaat slecht in India Na zware moessonregens overstromen op gezette tijden laaggelegen delen van India en worden miljoenen mensen van huis en haard verdreven. Niet alleen vervuilen de overstromingen het drinkwater, maar de plassen met stilstaand water die dan ontstaan zijn ook een broedplaats voor malariamuggen. Veel getroffen gebieden kampen het hele jaar door al met tekortschietende hygiëne en slecht sanitair. De overstromingen doen daar nog eens een schepje bovenop. Dat malaria nog steeds zo nadrukkelijk aanwezig is, is ook een gevolg van het feit dat de Indiase overheid ondanks enkele grote antimalariacampagnes nog steeds te weinig geld uitgeeft aan gezondheidszorg. Dat is niet alleen een kwestie van geld, maar ook van politieke prioriteiten. Er zijn wel goed uitgeruste privé-klinieken, maar die zijn voor de meeste mensen niet te betalen. Lees meer, ga naar www.cmo.nl/pjb. Kies land en onderwerp.
_________________________________________________________________________8
editie 10
___Malaria_______
werkbladen
• India - Malaria India heeft het aantal malariaslachtoffers van 75 miljoen in 1953 naar minder dan 2 miljoen nu weten terug te brengen. De afname gaat de laatste jaren echter maar heel geleidelijk (en stijgt in sommige jaren zelfs weer). Malaria is nog steeds een van de ziektes die het land het meest teistert. Het medicijn dat nu het meest tegen malaria wordt gebruikt, artemisinine, kost ongeveer € 1,60 per dosis. Dat is veel te duur voor de meeste patiënten in India. Goedkopere alternatieven als chloroquine werken minder goed, omdat -net als op veel plaatsen elders in de wereld- ook in India de malariaparasiet resistent (= ongevoelig) voor die medicijnen is geworden. India is daarom begonnen met het ontwikkelen van eigen geneesmiddelen tegen malaria. In samenwerking met Medicines for Malaria Venture, een humanitaire organisatie in Genève, levert het Indiase farmaceutische bedrijf Ranbaxy Laboratories nu een medicijn dat even goed als artemisinine is, maar ook aanmerkelijk goedkoper. Lees meer, ga naar www.cmo.nl/pjb. Kies land en onderwerp.
Wie kent de neemboom? De neemboom is een altijd groene, tot 16 meter hoge, boom met langwerpige ovale bladeren. De vruchten hebben één pit waaruit de neemolie wordt geperst. Oorspronkelijk komt de neemboom uit India en Sri Lanka en groeit daar vooral in de droge bossen. Uit recent onderzoek is gebleken dat poeder van de neemzaden met groot succes kan worden gebruikt in het behandelen van broedgebieden van de meest gevaarlijke malariamug (Anopheles gambiae). In de meeste gevallen werd een reductie van de muggenpopulatie met meer dan 50% bereikt. Met producten van de neemboom kunnen dus muggenlarven bestreden worden. In India heeft een dorp in de uitlopers van de Himalaya een jarenlange strijd van een Amerikaans farmaceutisch bedrijf gewonnen. Dat bedrijf had een zwammenverdelgend middel uit de boom ontwikkeld en eiste de exclusieve octrooirechten op. De dorpelingen, die traditiegetrouw de uitzonderlijke eigenschappen van de neemboom gebruiken voor medicinale doeleinden, hadden deze eis aangevochten bij het Europese Patentbureau. De advocaten hadden aangevoerd dat de eigenschappen al meer dan tweeduizend jaar in India bekend zijn. In 2004 heeft het Europese Patentbureau het patent, dat in 1994 aan het bedrijf was verleend, dan ook volledig herroepen. De Indiase milieuactiviste Vandana Shiva zei dat de uitspraak ‘de waarde van traditionele kennis van miljoenen mensen bevestigt – niet alleen in India, maar in het hele Zuiden’.
Opdracht: het onderzoek In de Millenniumverklaring gaat millenniumdoel 6 ondermeer over malaria: 6. Zal het India voor 2015 lukken om de ziekte malaria effectief te bestrijden en het aantal malariadoden terug te dringen? Zie voor uitleg en deelvragen pagina 11 en 12 van deze werkbladen.
_________________________________________________________________________9
editie 10
___Malaria_______
werkbladen
Wat doet Nederland? Woensdag 25 april is de dag waarop wereldwijd aandacht wordt besteed aan malaria. Internationaal wordt deze dag Malaria Awareness Day (Malaria-Bewustwordings-Dag) genoemd. In Afrika –waar malaria veruit de meeste slachtoffers maakt– wordt deze dag de Afrika Malaria Dag genoemd. Ook in Nederland besteedt aandacht aan de strijd tegen deze ziekte. Op 25 april 2007 gaf Minister Bert Koenders, onze minister voor Ontwikkelingssamenwerking, het officiële startschot voor de stichting Malaria no More! Netherlands. Op de afbeelding zie je hoe hij samen met het Afrikaanse meisje Tumu een wereldbol compleet maakt door de puzzelstukjes van Afrika en Nederland toe te voegen. Tijdens de gelegenheid benadrukte de minister het belang van samenwerking op het gebied van gezondheidzorg. Hij zei: “Investeren in gezondheid is de basis voor de toekomst van kinderen, lokale economieën en landen. Malaria kan alleen effectief bestreden worden als nationale en internationale organisaties de handen ineen slaan”. Indachtig de woorden van de minister werkt Malaria No More! Nederland inderdaad samen met een aantal internationale ontwikkelingsorganisaties, zoals AMREF (Vliegende Dokters), Unicef (het kinderfonds van de Verenigde Naties), Cordaid, het Nederlandse Rode Kruis en het Koninklijk Instituut voor de Tropen. Als lid van de Verenigde Naties heeft Nederland ook een stem in de Wereldgezondheidsorganisatie (World Health Organisation WHO). Deze afdeling van de Verenigde Naties startte in 1998 het Roll Back Malaria-programma (RBM). Ook hier is een aantal internationale organisaties bij betrokken die in verschillenden delen van de wereld actief zijn. Ook internationale multinationals zetten zich in voor de strijd tegen malaria. Een bekend voorbeeld is ExxonMobil Benelux. Bij monde van de president-directeur, de heer Joost van Roost, stelt de multinational in 2007 vier miljoen dollar beschikbaar ter ondersteuning van het RBM-programma. Malaria No More, US krijgt bovendien nog eens 3 miljoen dollar. Uitdeling van gratis netten is een belangrijk onderdeel in de strijd tegen malaria. In 2007 reist Julia Samuël van de Stichting Drive Against Malaria door Afrika. Ze heeft al 27.600 muskietennetten uitgedeeld. De malariareis wordt onder andere gesponsord door de Nederlandse organisatie Tropenzorg en door ExxonMobil. Lees meer, ga naar www.cmo.nl/pjb. Kies Nederland.
Uitdeling van netten in Angola
________________________________________________________________________10
editie 10
___Malaria_______
werkbladen
Opdracht: het onderzoek Het tegengaan van malaria is onderdeel van het zesde millenniumdoel: 6. Voor 2015 wordt een halt toegeroepen aan de verspreiding van de hiv/aids, malaria en andere ziektes. Malariamuggen gedijen goed in warme, vochtige streken. Malaria is echter geen typisch tropische ziekte. Tot in de twintigste eeuw kwam de ziekte ook voor in koude noordelijke streken tot aan de poolcirkel toe. Na de ontdekking van de levenscyclus van de parasiet en de rigoureuze bestrijding van de mug is de ziekte in de ontwikkelde wereld verdwenen. Het verspreidingsgebied is nu voornamelijk de Derde Wereld. Het feit dat de meeste slachtoffers in Afrika vallen, is niet alleen een gevolg van het klimaat aldaar. Armoede zorgt ervoor dat er onvoldoende middelen voor de bestrijding van de mug en de behandeling van de ziekte beschikbaar zijn. Plassen stilstaand, vervuild water in sloppenwijken -kweekvijvers voor de mug- zijn een gevolg van gebrek aan afdoende sanitatie en hygiëne. Er bestaat (nog) geen vaccin tegen malariabesmetting. Bestrijding van de ziekte vindt nog vooral plaats door bestrijding van de mug en het droogleggen van de broedplaatsen van de mug. Voor de meeste millenniumdoelen hebben de VN aangegeven wat elk land moet doen om dit millenniumdoel te halen. Voor het tegengaan van malaria is alleen maar afgesproken dat er een ‘aanzienlijke vermindering’ van het aantal malariaslachtoffers moet komen. Nergens is omschreven wat een ‘aanzienlijke vermindering’ zou moeten inhouden.
Een affiche uit 1920 toen malaria ook nog in Nederland voorkwam
Op de website http://www.cmo.nl/pjb/ vind je de millenniumdoelstellingen, de meetpunten (met een duur woord prestatie-indicatoren), achtergrondinformatie en verhalen van slachtoffers van malaria. Niet van alle landen van de wereld, maar van de vier landen die jullie gaan onderzoeken: Bolivia, India, Marokko en Oeganda. Vragen bij doelstelling 6: • Hoeveel malariapatiënten zijn er en hoeveel sterfgevallen ten gevolge van malaria per 100.000 mensen? • Welk percentage van de bevolking in malaria-risicogebieden treft effectieve preventie- en behandelingsmaatregelen? Rondom malaria zijn er maar twee prestatie-indicatoren. De eerste meet slechts hoeveel malariaslachtoffers er zijn (en zegt niets over het percentage warmee dat verminderd zou moeten worden), de tweede geeft aan welk percentage van de bevolking in gebieden waar veel malaria voorkomt maatregelen tegen het oplopen van malaria heeft genomen (zoals het gebruiken van muskietennetten). Omdat de cijfers van de VN erg onvolledig zijn, hebben we ze op de website aangevuld met eigen cijfers van de regeringen van de vier landen zelf. Deze cijfers geven een goed beeld hoe het met malaria in deze landen gesteld is.
________________________________________________________________________11
editie 10
werkbladen
___Malaria_______
De antwoorden op de deelvragen en aanvullende cijfers op de website geven een goed beeld van de vorderingen in de afgelopen jaren. Trek de lijn door naar 2015 en dan kun je waarschijnlijk wel voorspellen of de millenniumdoelen wel of niet gehaald gaan worden. Vergeet niet je conclusie met goede argumenten te ondersteunen! Antwoorden op de deelvragen en aanvullende cijfers: . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
Conclusies hoofdvragen (met argumenten). De kans is groot/klein dat in 2015 malaria in Bolivia/Marokko/Oeganda/India aanzienlijk is teruggedrongen: . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . .
Presentatie Zoek een goede vorm om de resultaten van het onderzoek aan anderen te presenteren. Je kunt ervoor kiezen er een spreekbeurt van te maken, of een powerpointpresentatie. Het zou in de vorm van een artikel (voor bijvoorbeeld de schoolkrant) kunnen, of een pagina voor een (school)website. Misschien kun je iets met affiches of met een fototentoonstelling? Zie voor meer suggesties de bijlage op pag. 13-14.
________________________________________________________________________12
editie 10
___Malaria_______
werkbladen
BIJLAGE Suggesties voor presentaties De vorm waarin jullie de resultaten van jullie onderzoek kunt presenteren, is geheel vrij. We geven hieronder een overzicht van mogelijke presentatievormen, zoveel mogelijk toegespitst op het thema ‘malaria’. Je kunt natuurlijk ook combinaties van verschillende vormen gebruiken. Aan jullie de keus. Hoorspel, rollenspel of drama Malaria kwam tot aan de Tweede Wereldoorlog ook in Nederland voor. Met het stijgen van de welvaart is malaria met succes uitgebannen in Nederland. Dat zou ook kunnen in menig ontwikkelingsland … als er maar voldoende geld voor wordt uitgetrokken. Maar armoede is een van de belangrijkste oorzaken voor het voortbestaan van malaria. Er is geen geld genoeg om alle moerassen en stilstaande waters te dempen; arme mensen kunnen zich de dure medicijnen en muskietennetten niet veroorloven. Ouders zouden hun kinderen wel willen beschermen, maar het ontbreekt ze aan middelen. Leef je in het leven van een arm gezin op het platteland van een land in Afrika in en je hebt genoeg stof voor een aangrijpend hoorspel, rollenspel of drama. Schrijf van tevoren alle rollen uit en oefen een keer voordat jullie het resultaat aan anderen presenteren.
Fotopresentatie of fotoverslag Beelden zeggen vaak meer dan woorden. Met foto’s kun je veel duidelijk maken: foto’s van malariapatiënten, het spuiten van DDT of muskietennetten kunnen zeer aangrijpend zijn. Gratis foto’s kun je op internet onder meer bij Flickr vinden.
Ziek van malaria
Powerpointpresentatie Een veelgekozen vorm is een Powerpointpresentatie. Daar is niets mis mee, je kunt er uitstekend tekst en beeld mee combineren. Met een Powerpointpresentatie kun je heel goed laten zien hoe het met malaria is gesteld in het land dat jullie onderzocht hebben.
Affiche Veel mensen in de Derde Wereld beschikken niet over een radio of tv. Veel mensen in ontwikkelingslanden kunnen ook niet lezen en schrijven. Die mensen kun je alleen over malaria voorlichten via een affiche waarop je wijst op de gevaren van malaria en de noodzaak om onder een muskietennet te slapen. Rap of lied Voorlichting over malaria kan heel goed via een rap of lied. Bedenk een makkelijk te onthouden slogan waarmee je mensen oproept om onder een muskietennet te slapen.
________________________________________________________________________13
editie 10
___Malaria_______
werkbladen
Reeks stellingen Jullie kunnen de resultaten van wat jullie onderzoek ook presenteren aan de hand van een aantal stellingen. Een stelling waarmee je een flinke discussie op gang kunt brengen, is bijvoorbeeld: ‘Het verbod op DDT moet wereldwijd worden opgeheven om malaria effectief te kunnen terugdringen.’ Gastles De stellingen van hierboven kunnen jullie ook verwerken in een gastles. Dat is een les die jullie zelf geven aan de rest van de klas. Geef je klasgenoten informatie over malaria in jullie PerJaarBeter-land en laat hen vragen stellen. Geef ook enkele opdrachten waarmee jullie ze aan de slag kunnen zetten. Website Op Kennisnet vinden jullie een handig hulpmiddel om een website te maken: de Websitemaker. Hiermee kunnen jullie al snel een website in elkaar zetten. Kijk op: http://wesitemaker.scholier.kennisnet.nl/. Denk van tevoren goed na over wat jullie kwijt willen op de website. En over de vormgeving. Op beeldscherm lezen is lastig dus maak de teksten niet te lang en hou de zinnen kort. Jullie kunnen links aanbrengen naar websites die meer informatie geven. En misschien kunnen jullie er animaties of filmpjes aan toevoegen?
Collage + mondelinge toelichting Een collage is niet makkelijk te maken. Ga niet lukraak maar wat foto’s en teksten opplakken, maar maak een schema van wat je vertellen wilt. Ga dan pas op zoek naar foto’s en maak je eigen teksten erbij. Wat je niet kwijt kunt, kun je verwerken in een mondelinge toelichting.
Dit zijn enkele voorbeelden van mogelijke presentatievormen. Misschien bedenken jullie zelf een hele andere. Een spreekbeurt of een verzonnen verhaal over malaria waarin jullie de conclusies verwerken! Aan jullie de keus om en een spannende presentatie te bedenken waarin jullie conclusies goed naar voren komen. Succes!
________________________________________________________________________14
editie 10
___Malaria_______
handleiding
VOOR LEERKRACHTEN Projectopzet Per Jaar Beter bestaat uit twee onderdelen die onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn: 1.
de werkbladen (op papier) met informatie over het betreffende millenniumdoel, de situatie in de vier landen en de activiteiten van Nederland op dit vlak. In de werkbladen staan de onderzoeksopdrachten geformuleerd, die leerlingen groepsgewijs moeten uitvoeren, één land per groep.
2.
de website (http://www.cmo.nl/pjb/) met: a. b. c. d. e. f. g. h. i. j.
aanvullende informatie over millenniumdoelen, aanvullende informatie over prestatie-indicatoren, de positieve ontwikkelingen per land, de te nemen hindernissen per land, concrete verhalen van mensen in het zuiden, de gegevens per land op elk van de relevante prestatie-indicatoren, algemene en specifieke landeninformatie, interactieve elementen als ‘vraag het de deskundige’ en e-mailformulieren, verwijzingen, de downloadpagina.
Verschenen en nog te verschijnen edities 1. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.
Onderwijs. Armoede. Toegang tot veilig drinkwater. Kindersterfte. Eerlijk handel. Leefomstandigheden van krottenwijkbewoners. Hiv/aids. Duurzame ontwikkeling en natuurlijke hulpbronnen. Moederzorg. Malaria en andere ziekten. Schuldenvraagstuk. Overdracht van nieuwe technologieën.
Doelgroep Leerlingen van de basisvorming in het voortgezet onderwijs (12-15 jaar) en hun Leerkrachten. De verschillende edities sluiten aan bij de vakken biologie (domein ‘mensen in hun omgeving’), aardrijkskunde (domein ‘De wereld’) en economie (domein ‘de leerling als burger’). Daarbij sluit Per Jaar Beter goed aan bij het TVS-model (toepassing, vaardigheden en samenhang), gezien het feit dat leerlingen zelfstandig onderzoek moeten doen en eigen conclusies moeten trekken.
________________________________________________________________________15
editie 10 7
Aids_______ ___ ___Malaria_______
handleiding
Doelstellingen •
Leerlingen verdiepen zich in één of meer millenniumdoelstellingen. Aan de hand van concrete casestudies bekijken leerlingen de situatie in een land in Noord-Afrika, een land in Zuidelijk Afrika, een land in Azië of een land in Latijns-Amerika.
•
Daarnaast leerlingen wat Nederland aan het bereiken van de millenniumdoelstelling bijdraagt.
•
Leerlingen onderzoeken zelfstandig de indicatoren die bij de betreffende millennium-doelstelling horen.
•
Leerlingen trekken zelf hun conclusies of de millenniumdoelstelling(en), op onderdelen en in zijn totaliteit, gehaald gaan worden.
Werkwijze Verdeel de klas in vier groepen, naar analogie van de vier landen. Als de groepen te groot worden, kunt u twee groepen ook onafhankelijk van elkaar aan hetzelfde land laten werken. Laat elke groep aan de slag gaan met inleidend werkblad 1. Vervolgens gaat de groep die zich bezig gaat met Bolivia aan de slag met de werkbladen 2 en 3, de groep voor Marokko met de werkbladen 4 en 5, de groep voor Oeganda met de werkbladen 6 en 7 en de groep voor India met de werkbladen 8 en 9. De teksten op de werkbladen vormen slechts een inleiding op het thema. Meer informatie kunnen de groepen vinden op de internetsite van het project: http://www.cmo.nl/pjb/ Daar vinden de leerlingen achtergrondinformatie over het land dat ze gaan onderzoeken, de successen en de hindernissen die het land ondervindt bij zijn streven om het betreffende millenniumdoel te gaan halen en verhalen die weergeven welke uitwerking dat streven heeft op het dagelijkse leven van de mensen in dat land. Alle groepen lezen ter vergelijking met hun eigen land werkblad 10 over wat Nederland op het terrein van millenniumdoelen doet. Het onderzoek doen de groepen allemaal aan de hand van werkblad 11. Het verslag en de presentatie aan de hand van werkblad 12. Werkbladen 13 en 14 dienen als bijlage en geven de leerlingen suggesties voor mogelijke presentatievormen. De al genoemde website geeft ook achtergrondinformatie en nieuws rondom de millenniumdoelen en bruikbare externe links.
________________________________________________________________________16
editie 10
___Malaria_______
handleiding
Deel van de openingspagina van de Per jaar Beter-website: http://www.cmo.nl/pjb/
E-mail-attendering
Het Centrum voor Mondiaal Onderwijs biedt u de mogelijkheid om geïnformeerd te worden over het verschijnen van nieuwe edities van Per Jaar Beter. Het enige dat u daarvoor hoeft te doen is een e-mail te sturen naar
[email protected] met als onderwerp ‘Houd mij op de hoogte van het verschijnen van nieuwe edities van Per Jaar Beter’.
________________________________________________________________________17
editie 10
___Malaria_______
handleiding
Evaluatieformulier 1. Het gebruik van een editie van Per Jaar Beter • Hoe vaak gebruikt u Per Jaar Beter? • Hoe gebruikt u Per Jaar Beter? Als onderdeel van een reguliere les Als een speciale les geheel gewijd aan het onderwerp van PJB Anders: • Gebruikt u de aangereikte lessuggesties of ontwikkelt u (ook) eigen lessuggesties? Ik gebruik de aangereikte lessuggesties (onderzoeksopdracht) Ik gebruik ook eigen lessuggesties Ik gebruik alleen eigen lessuggesties 2. Redenen om Per Jaar Beter te gebruiken • Graag aanvinken wat voor u van toepassing is: Aandacht in de media Actualiteit van het onderwerp Sluit aan bij het niveau van mijn leerlingen Sluit aan bij de thema’s waarmee ik in de klas bezig ben Sluit aan bij het curriculum Anders: 3. Impact op de leerlingen • Vinden leerlingen het leuk om met PJB te werken? • Zo ja, waarom? • Bieden de PJB’s leerlingen de gelegenheid om een link te leggen tussen hun eigen leven en dat van mensen in het Zuiden? Hoe? • In welke mate kunnen leerlingen de denkbeelden en vaardigheden die ze ontwikkelen door te werken met PJB ook toepassen op andere verhalen/lessen over het Zuiden? • In welke mate verandert het werken met PJB de beeldvorming over het Zuiden? • Denkt u dat uw leerlingen meer geïnteresseerd zijn in het zoeken van aanvullende informatie over het Zuiden? • Zijn er enige tastbare resultaten die het resultaat zijn van het werken met PJB? 4. Enkele andere kwesties • Laat u exemplaren van PJB aan andere docenten zien? Gebruiken zij die ook? • Gebruikt u de informatie van de bijbehorende website? • Wijst u leerlingen op het bestaan van de website? 5. Enkele stellingen • Welke van de volgende stellingen kunt u onderschrijven? Werken met PJB heeft me meer vertrouwd gemaakt met derdewereldzaken Werken met PJB heeft mijn kennis van derdewereldzaken vergroot Werken met PJB heeft me aangezet tot het zoeken van aanvullende informatie/lesmateriaal over het Zuiden Werkende met PJB heb ik kennis kunnen nemen van verschillende standpunten en getuigenissen uit het Zuiden Geen van bovenstaande, aangezien ik al goed op de hoogte was van derdewereldzaken
Dit evaluatieformulier is ook als Word-document te downloaden vanaf de website: http://www.cmo.nl/pjb/
________________________________________________________________________18
