Medisch Toerisme kansrijk in Zeeland?

KENNISCENTRUM KUSTTOERISME

Medisch Toerisme kansrijk in Zeeland?

1

2013 JAARGANG 5

Colofon Dit themarapport is een uitgave van Kenniscentrum Kusttoerisme. Copyright © 2013, Kenniscentrum Kusttoerisme Overname van informatie uit deze publicatie is toegestaan, mits met bronvermelding. Bij het samenstellen van dit rapport is de grootste zorgvuldigheid betracht. Kenniscentrum Kusttoerisme is echter niet aansprakelijk voor enige directe of indirecte schade als gevolg van de aangeboden informatie uit deze publicatie. Voor meer informatie: Kenniscentrum Kusttoerisme Email: [email protected] Internet: www.kenniscentrumtoerimse.nl Bronnen: MobiHealthNews Nivel 2012 PZC Rabobank Cijfers en trends 2012 Snyder en Crooks 2011 Trendrapport toerisme, recreatie en vrije tijd 2012 World Travel Monitor Forum Mevr. T. Booi Dhr. F. Bordui Prof. Dr. K. Eeckloo Mevr. M. Kant Dhr. H. van Koeveringe Dr. T. Mainil Dhr. A. Roos Dhr. H. Simons Dhr. C. Versluijs Fotografie: Thijs Tuurenhout Eddy Westveer Ben Seelt Paul van Bueren F. Buonadonna Pascal Spijkers Grafische vormgeving: www.vormaat.nl Druk: Drukkerij ADZ Oplage: 100 stuks


Inhoudsopgave

Inleiding 1

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1

Medisch Toerisme; een verkenning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 1.1 Wat is medisch toerisme? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 1.2 Wat is transnationale gezondheidszorg? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 1.3 Zorgtoerisme versus medisch toerisme? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 1.4 Wat is er al in Zeeland op het gebied van medisch toerisme? . . . . . . . . . . . . . . . .4 1.5 Hoe groot is de Zeeuwse zorgeconomie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 1.6 Wat zijn de trends in de toeristische sector? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 1.7 Wat zijn de trends in de zorgsector? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 1.8 Wat zijn de conclusies? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

2

De interviews . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 2.1 Wat ligt er aan medisch toerisme ten grondslag? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 2.2 Is de zorgsector klaar voor medisch toerisme? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 2.3 Tegen welke grenzen loopt men aan bij de ontwikkeling van medisch toerisme? . .9 2.4 Welke kansen zijn er voor medisch toerisme? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 2.5 Waar moet je focus op liggen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 2.6 Welke strategie zou Zeeland moeten helpen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 2.7 Aan welke voorwaarden moet voldaan worden in het kader van preventiezorg? . .11 2.8 Met wat moet men rekening houden bij de ontwikkeling van preventie? . . . . . . .12 2.9 Wie zijn de stakeholders? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 2.10 Wat is het ontwikkelingsperspectief volgens de zorgverzekeraars? . . . . . . . . . . . .13

3

De Expertmeeting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14 3.1 Integraal beleid – Dr. Tomas Mainil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14 3.2 De zorgmarkt – Charles Versluijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 3.3 De zorgmobiliteit – Frank Bordui . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 3.4 De gezondheidszorg – Kristof Eecklo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 3.5 Perspectief vanuit de toeristische sector – Tatiana Booi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24 3.6 Samenwerking tussen overheid en private partners – Arend Roos . . . . . . . . . . . .26

4

Strategie medisch toerisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28

Inleiding

De afgelopen jaren is in Zeeland gewerkt aan zorgtoerisme. Dit is nog maar in beperkte mate in het vakantieaanbod waarneembaar. Vanuit toerisme wordt samenwerking met de zorgsector en de medische sector als kans gezien voor het verlengen van het seizoen en het generen van een betere bezetting. Vanuit de zorgsector kan toerisme ook een impuls geven: als regio met een negatieve bevolkingsgroei staan voorzieningen in Zeeland onder druk. De gasten die hier komen kunnen wellicht helpen om de voorzieningen in de zorgsector in stand te houden. Provincie Zeeland heeft in het collegeprogramma de relatie tussen zorg en toerisme benoemd. De Economische Agenda 2013-2015 geeft aan hoe de provincie de ambitie wil waarmaken om een stuwende kracht te zijn voor de Zeeuwse economie en speelt in op de bij Zeeland passende kansen. Zij doen dit aan de hand van business-cases waarbij steeds wordt gekeken naar de verbinding en wordt gezocht naar synergie met diverse partijen en programma's binnen én buiten Zeeland. De provincie heeft vastgesteld welke concrete kansen er, in relatie met nationale en Europese ontwikkelingen, binnen de economische sectoren zijn. Eén van die businesscases betreft medisch toerisme, onder de noemer Zeeland Care. In deze publicatie vindt u een discussie die leidt tot een mogelijke strategie voor medisch toerisme in Zeeland en de invulling van deze business-case in de Economische Agenda. Deze strategie is gebaseerd op interviews met betrokkenen en een expertmeeting. Deze publicatie bestaat uit vier hoofdstukken. In hoofdstuk één wordt nader ingegaan op wat medisch toerisme en zorgtoerisme zijn en welke behoeften er aan ten grondslag liggen. Ook worden trends in de toeristische sector en in de zorgsector benoemd. In hoofdstuk twee zijn ervaringsdeskundigen aan het woord. Een ondernemer, een wetenschapper, een zorgverzekeraar en een voormalig bestuurder in de gezondheidszorg laten hun licht schijnen op de kansen en de bedreigingen voor medisch toerisme in Zeeland. In hoofdstuk drie wordt medisch toerisme vanuit diverse hoeken belicht. Vanuit de wetenschappelijke hoek, vanuit het marktperspectief, vanuit de hoek van de gezondheidszorg, de mobiliteit, de toeristische sector en vanuit de samenwerking tussen overheid en private partners. Welke ervaringen met medisch toerisme zijn er in Zeeland, waar liggen de bedreigingen en waar de kansen? Tot slot komen de mogelijke strategieën op het gebied van medisch toerisme aan bod.


1

2


1

Medisch toerisme; een verkenning

In het eerste deel van deze publicatie wordt het begrip medisch toerisme verkend. Ook het begrip zorgtoerisme komt aan bod evenals de trends in toerisme en in de zorgsector. Daarnaast wordt de zorgeconomie van Zeeland onder de loep genomen en wordt een perspectief geschetst op de gezondheidszorg.

1.1

Wat is medisch toerisme?

Gezondheidstoerisme is iets wat al eeuwen lang plaatsvindt. Hierbij ging het in eerste instantie om reizen naar badplaatsen of kuuroorden met gezonde lucht. Vandaag de dag is medisch toerisme het reizen naar bepaalde plaatsen om daar operaties of zorg te ondergaan. Volgens de definitie van Snyder en Crooks (2011) is medisch toerisme ‘de bereidheid tot reizen voor geplande zorg’. Vaak zijn de lagere kosten, kortere wachtlijsten en kwaliteit redenen die mensen ertoe aanzetten om operaties in het buitenland te laten uitvoeren. Dit gebeurt voornamelijk in de grensregio’s. Hiervoor wordt de term ‘Cross Border Health Care’ gebruikt. Zo ook in de grensregio’s die Nederland, Duitsland en België met elkaar vormen. Dit heeft een grote sociale, economische en politieke impact. En, ondanks dat deze dynamiek al langer bestaat, neemt het de laatste jaren toe. Een groeiende groep mensen heeft het er voor over om te reizen voor een medische behandeling.

1.2

Wat is transnationale gezondheidszorg?

Een transnationale gezondheidszorg zorgt voor een reële, professionele en regionale structuur die duidelijkheid voor de patiënt en de regio’s zelf biedt. Deze gedachtegang maakt duidelijk waar naartoe medisch toerisme zou kunnen evolueren: overheden kunnen daarin een belangrijke sturende rol spelen. In andere delen van de wereld zoals Azië, Zuid-Amerika en in de Verenigde Staten is medisch toerisme eveneens in ontwikkeling, vaak vanuit een economische impuls en met ruimte voor private initiatieven. Thailand en India zijn enorm in opkomst voor medisch toerisme. Er werden en worden daar, met inzet van particulier kapitaal, gespecialiseerde klinieken gebouwd met een hoog voorzieningenniveau. Vaak in combinatie met luxe hotelfaciliteiten. In India bijvoorbeeld is er door particuliere ziekenhuizen naar gestreefd om een kwart van hun inkomsten uit dit medisch toerisme te halen. Bij transnationale gezondheidszorg is de sturende rol van de overheid zeer belangrijk.


3

1.3

Zorgtoerisme versus medisch toerisme

Zorgtoerisme houdt in dat mensen in een prettige omgeving willen herstellen en/of revalideren van een operatie of ziekte in plaats van in het ziekenhuis. Verder betreft het ook de vakantiemogelijkheden voor mensen met een lichamelijke of verstandelijke beperking of met een chronische ziekte. Ondernemers uit de toeristische sector kunnen, naast toeristische activiteiten, ook bepaalde vormen van zorg gericht op behandeling, preventie of het herstel aanbieden evenals het aanbieden van verzorging en het mogelijk maken van een vakantie voor mensen met een lichamelijke beperking. Het toeristisch perspectief staat bij zorgtoerisme voorop. Zorgtoerisme en medisch toerisme kunnen elkaar aanvullen: de patiënt komt bijvoorbeeld eerst voor een ingreep of een operatie naar Zeeland en combineert dit met een vakantie (zorg) in Zeeland. In deze publicatie worden medisch toerisme en zorgtoerisme als complementair beschouwd.

1.4

Wat is er al in Zeeland op het gebied van medisch toerisme?

In Zeeland zijn er al diverse initiatieven om in te spelen op de groeimarkt van het medisch toerisme. Zo kan men op vakantiepark de Roompot, onder de noemer RP Care, sinds 2000 terecht voor een nierdialyse in combinatie met het verblijf in een van de vakantiewoningen. Daarnaast zijn er ondermeer bungalows voor mindervaliden en mensen met een allergie en kan men er terecht voor een Active Medical Check. Ook is er een nauwe samenwerking met het Medisch Wellness Centrum Zeeland (MWCZ) voor plastisch chirurgische ingrepen, mondzorg en huidtherapie. Na behandeling kan men verblijven op één van de Roompot vakantieparken. In Terneuzen loopt sinds 2010 het project Herstellen aan de Schelde; een herstelvakantie in een mooie, rustige omgeving van Hampshire Hotel Churchill Terneuzen. Dit zorgt voor ontspanning, hetgeen een positief effect op het herstel heeft. Dit alles onder begeleiding van professionals en een eigen coach. Enerzijds levert dit op dat de bedden in het ziekenhuis sneller leeg zijn en er meer patiënten geholpen kunnen worden. Anderzijds is dit ook gunstig voor de bezettingsgraad van het hotel.

1.5

Hoe groot is de Zeeuwse zorgeconomie?

Onder zorgeconomie verstaan we de sector welzijn en gezondheidszorg en andere aan de zorg gerelateerde activiteiten. Daarom is er sprake van een zorgeconomie in plaats van de zorgsector. Deze economie is goed voor ruim 20% van de totale werkgelegenheid in Zeeland. Daarmee is de zorgeconomie veruit de grootste werkgever van de provincie. Gezien de hoge deeltijdfactor zijn hierin veel Zeeuwen werkzaam. Met het programma Zorgeconomie in het economisch beleidsplan wil de provincie kansrijke sectoren die bijdragen aan de zorgeconomie in Zeeland versterken. Hierbij worden verbindingen aangegaan tussen de sectoren Welzijn, Recreatie en Toerisme, Onderwijs en ICT.

4


En met de sectoren die direct of indirect een relatie hebben met ‘cure’ (het genezen) en ‘care’ (het verzorgen). Onder ‘cure’ worden ziekenhuizen, revalidatiecentra, tandartsen en huisartsen verstaan. ‘Care’ is de sector waar de verzorgings- en verpleeghuizen, thuiszorg en gehandicaptenzorg onder vallen. Binnen de totale zorgeconomie van Zeeland levert de ‘care’ sector de grootste bijdrage aan de werkgelegenheid met meer dan 18.000 arbeidsplaatsen. Het gaat om meer dan de helft van het aantal banen in de totale zorgeconomie. Deze sector heeft de afgelopen jaren een sterke groei laten zien.

GOES - In alle Zeeuwse regio's, Zeeuws-Vlaanderen voorop, ontstaat de komende jaren een aanzienlijk tekort aan verzorgenden. Dat blijkt uit prognoses tot en met 2015 voor de Zeeuwse arbeidsmarkt van zorg en welzijn van Stichting ViaZorg in Goes. Het tekort loopt op tot ongeveer 580 werknemers in 2015. Het gaat dan met name om verzorgenden niveau 3. Voor helpende zorg en welzijn en zorghulp worden eveneens in alle regio's (kleine) tekorten voorzien. Tegelijkertijd ontstaat er de komende jaren een overschot van medewerkers in de welzijnssector met een agogische opleiding op niveau 3 en 4.Ongeveer één op de zeven Zeeuwen werkt in de zorgen welzijnssector, in totaal ruim 24.000 mensen. De helft daarvan is actief in verpleeg- en verzorgingshuizen en thuiszorg (VVT). Het tekort aan verzorgenden niveau 3 wordt veroorzaakt door enerzijds de uitstroom van personeel in de VVT en anderzijds de vraag naar veel nieuw personeel in de langdurige zorg door extra investeringen. In de welzijnssector neemt de vraag naar personeel door bezuinigingen in die branche juist af, er is dus sprake van scheefgroei. ViaZorg is daarom begonnen met een project waarin medewerkers uit de welzijnssector worden omgeschoold naar de zorg. (bron PZC :14 december 2012)


5

1.6

Wat zijn de trends in de toeristische sector?

De toeristische sector wordt beïnvloed door maatschappelijke trends; hieronder staat er een aantal beschreven. • De economische impact van toerisme is groot. De provincie Zeeland profiteert in vergelijking met andere provincies het meest van toerisme. De Zeeuwse bevolking is in economisch opzicht in sterke mate afhankelijk van het toerisme. De Zeeuwse kust heeft een grote aantrekkingskracht op gasten uit binnen-en buitenland. Vooral bij onze Oosterburen is Zeeland populair. Een aanzienlijk deel van alle overnachtingen wordt in Zeeland door Duitse gasten gerealiseerd; • Er is steeds meer concurrentie van wereldwijde toeristische bestemmingen, mede als gevolg van betaalbare vliegtickets; • De samenleving vergrijst; deze groeiende doelgroep heeft behoefte aan kwaliteit, gemak, veiligheid, toegankelijkheid en luxe. Door de vergrijzing komt de samenleving bovendien in het teken van zorg te staan; • De markt van de preventieve wellness is groeiende; het bewust omgaan met stress en het zorgen voor een optimale conditie en gezondheid zullen onder druk van de steeds oplopen de kosten van de gezondheidszorg steeds centralere thema’s in onze maatschappij worden. (Bron: Trendrapport toerisme, recreatie en vrije tijd 2012)

1.7

Wat zijn de trends in de zorgsector?

De komende jaren is er in de gezondheidszorg een aantal trends te signaleren. Hieronder volgt een aantal van deze trends, waarbij een deel overlapt met de trends in de toeristische sector. • Er is sprake van een trend in extramuralisatie; dat wil zeggen het aanbieden van zorg buiten de zorginstellingen. Deze trend biedt kansen voor de toeristische sector; • Ouderen willen zolang mogelijk zelfstandig wonen; de zorg voor elkaar gaat een belangrijke rol in de samenleving spelen; • Door innovaties, mondige patiënten en vergrijzing blijven de zorgkosten komende jaren stijgen; • Innovatie in de zorg zet door en is nodig om de productiviteit te verhogen. In 2025 wordt er een tekort van 475.000 mensen verwacht. Daarnaast is er innovatie op het gebied van domotica (huisautomatisering), radiologie en zelftesten voor preventie en screening. Dit levert ook nieuwe bedrijvigheid op. (Bron: Rabobank Cijfers en Trends maart 2012)

6


1.8

Wat zijn de conclusies?

Medisch toerisme vindt al op kleine schaal in Zeeland plaats. Het perspectief voor medisch toerisme is positief onder meer door de stijgende vraag. De vraag naar gezondheidszorg neemt toe als gevolg van demografische en maatschappelijke ontwikkelingen. Denk hierbij aan vergrijzing, toegenomen levensverwachting en een veranderde beleving van kwaliteit van leven. De zorgondernemer bepaalt steeds meer zijn eigen business-model door het definiëren van nieuwe diensten, prijzen of samenwerkingsmodellen. Uitdagingen hierbij zijn innovatie en het ontwikkelen van nieuwe concepten die een toegevoegde waarde hebben voor de consument/patiënt/toerist. Het verbinden van wellness met medisch toerisme is hierbij een kans.

De toerist van tegenwoordig organiseert graag zelf en weet heel goed wat hij wil. In 2012 dringt de doe-het-zelfgedachte door tot het begrip gezondheid. Talloze apps en apparaten richten zich op consumenten die zeer actief met hun gezondheid bezig zijn: preventie, onderzoek, monitoring, verbetering en beheersing. In de App Store van Apple staan op dit moment zo'n 9000 mobiele 'health-apps' (inclusief zo'n 1500 voor cardiofitness, ruim 1300 voor diëten, meer dan 1000 voor stress en ontspanning en 650 specifiek voor vrouwen). Het aantal apps zal naar verwachting snel stijgen tot 13000. (Bron: MobiHealthNews)


7

Zon, zee en een medische ingreep Steeds meer Europeanen reizen naar het buitenland af voor een medische ingreep in combinatie met zon en zee. Naar verwachting groeit deze vorm van toerisme in de komende jaren nog sterk. Mensen kunnen tijd en geld besparen door een behandeling in het buitenland te ondergaan. De toeristische sector speelt erop in door aansluitende producten en diensten aan te bieden. Snel groeiende nichemarkt Medisch toerisme kan gezien worden als het ‘genezende’ segment van de gehele zorgtoerismesector. Fitness- en wellnessvakanties zijn daarbinnen het ‘preventieve’ segment. De laatste schattingen geven aan dat medisch toerisme wereldwijd een marktomvang heeft van 40 tot 60 miljard dollar. Jaarlijks is er sprake van een groei met 20 procent. Met name de vergrijzing maakt dat dit marktsegment in omvang toe zal nemen. Uit onderzoek blijkt dat 3 tot 4 procent van de wereldbevolking al afreist naar het buitenland om een ingreep te ondergaan. De potentiële vraag ligt nog vele malen hoger, aangezien 53 procent van de Europeanen aangeeft bereid te zijn naar het buitenland te gaan voor een behandeling. De IPK World Travel Monitor wijst uit dat met gezondheids-/zorgtoerisme in 2011 zo’n 9,4 miljoen trips gepaard gingen, of 2,4 procent van het hele Europese uitgaande toerisme. In de laatste vijf jaar zijn gezondheidsvakanties door Europeanen met 38 procent toegenomen. Medisch toerisme groeide tegelijkertijd met 24 procent. Tijd en geld besparen of niet-beschikbare behandeling verkrijgen Er zijn drie belangrijke drijvende krachten achter de groei in medisch toerisme. Vaak willen patiënten tijd (bij lange wachtlijsten) of geld (als de behandelingskosten in het buitenland veel lager liggen) besparen. Daarnaast kunnen mensen profiteren van behandelingsmethoden die in het eigen land om diverse redenen niet beschikbaar zijn. Ook kan het gaan om een behandeling die medisch gezien niet noodzakelijk is. Sommige mensen vinden het bijvoorbeeld prettig een cosmetische ingreep te laten doen terwijl ze een tijdje in het buitenland verblijven. Er zijn diverse aanbieders binnen de mix van de toeristische en zorgsector die op de nichemarkt inspringen met producten en diensten. Duitsland is leidend Hongarije, Duitsland en Tsjechië lopen voorop wanneer het gaat om medisch toerisme in Europa. In 2011 kwamen zo’n 70.000 ‘reispatiënten’ uit 163 verschillende landen (vooral Benelux, Frankrijk en Oostenrijk) naar Duitsland, dat met name profiteert van haar hoge standaard en centrale ligging. In de toekomst zullen succesvolle medisch toerismebestemmingen een dienstverlening van hoge kwaliteit en snelle beschikbaarheid van de gevraagde behandelingen moeten bieden en tegelijkertijd een aantrekkelijke bestemming moeten zijn voor de begeleidende personen. In de toekomst kunnen wettelijke en ethische vraagstukken daarbij een prominentere rol gaan spelen. (Bron: World Travel Monitor Forum)

8


2

De interviews

Hoe wordt gekeken naar medisch toerisme vanuit de hoek van de ondernemers, bestuurders, wetenschappers en zorgverzekeraars? Zij hebben immers een brede kijk op dit onderwerp en, in het geval van de ondernemer en de zorgverzekeraar, ook ervaringen op dit gebied. De geïnterviewden zijn: Dhr. H. Van Koeveringe, ondernemer; dhr. H. Simons, bestuurder; mevr. M. Kant, zorgverzekeraar en Dr. T. Mainil, wetenschapper. Hun bevindingen en opmerkingen vormden de basis voor een expertmeeting en worden tevens meegenomen in de strategieën in hoofdstuk 4 van deze publicatie. Elke paragraaf in dit hoofdstuk behandelt een onderwerp dat in de interviews aan bod is gekomen.

2.1

Wat ligt er aan medisch toerisme ten grondslag?

Aan medisch toerisme kunnen de volgende zaken ten grondslag liggen (Bron: Nivel, dec 2012): • Wachtlijsten: patiënten kiezen voor het buitenland, indien de zorg in eigen land vertraging oploopt. • Verwijzing vanwege medische professionals in het eigen land (zorgverzekeraars en huisartsen). • Kwaliteit: het vinden van een goede medische specialist in het buitenland, kwaliteitsvolle service en dienstverlening.

2.2

Is de zorgsector klaar voor medische toerisme?

De zorgsector lijkt nog niet klaar voor medisch toerisme. In Zeeland gaat de helft van de bevolking in België naar het ziekenhuis. Niet omdat de ziekenhuizen daar mooier zijn of de dokters beter, maar vanwege de dienstverlening. Het kan daarom een voordeel zijn dat de ziektekostenverzekeraars de duimschroeven gaan aandraaien. Ziekenhuizen moeten zo volume draaien. Lukt dat niet dan zijn er twee mogelijkheden. Of je sluit óf je gaat op zoek naar meer klanten of patiënten. Daar kunnen de toeristische bedrijven een rol in spelen.

2.3

Tegen welke grenzen loopt men aan bij de ontwikkeling van medisch toerisme?

Bestuurlijk Zeeland is te intern gericht. Er is te weinig bereidheid om over de eigen (eiland) grenzen heen te kijken waardoor men tekortschiet in de samenwerking. Om successen te boeken, nationaal en internationaal, moet men over de eigen grenzen heen willen kijken. Dat geldt zowel voor de zorg als voor de sociaal economische ontwikkelingen. Daar hoort Medisch Toerisme kansrijk in Zeeland?

9

toerisme bij. Als de basisstructuur kwetsbaar wordt, heeft dat ook zijn weerslag op de toeristische sector. Daarnaast heeft Zeeland een schaalprobleem, niet alleen op het gebied van medische voorzieningen maar ook op het gebied van gemeenten, openbare diensten en onderwijs. Zaken die nodig zijn om de gezondheidszorg op niveau te houden zijn: • Zeeland in een breder perspectief zien, waarbij men zich op de regio Brabant en België moet richten; • Schaalvergroting; net als bij andere sectoren.

2.4

Welke kansen zijn er voor medisch toerisme?

Er zijn kansen, om hier op in te spelen is wel lef nodig: een drive om medisch toerisme in Zeeland te ontwikkelen moet cross-sectoraal gezocht worden. Daarnaast zijn effectiviteit, efficiency en de wil om te coördineren heel belangrijk. En de wens om als Zeeland iets te zijn. Daarnaast is de toeristische sector momenteel nog te versnipperd. De grotere toeristische bedrijven moeten hierin het voortouw nemen en de kleinere bedrijven hierin meenemen.

2.5

Waar moet de focus op liggen?

Waar Zeeland zich op moet focussen is een vraag die het verdient verder bestudeerd te worden; Wat zijn de mogelijkheden? Zeeland moet hierbij niet over één nacht ijs gaan en moet leren van andere, vergelijkbare regio’s die hiermee al veel verder zijn. Hoe hebben andere regio’s zich ontwikkeld tot gezondheidsregio? Welke mogelijkheden hebben zij benut? Wie zijn hun doelgroepen? Wat zijn de kansen en wat de bedreigingen? Deze zouden vervolgens aan de ondernemers moeten worden getoetst. Met de beperkte schaalgrootte van Zeeland is het belangrijk dat men de juiste keuzes maakt en de bestaande gezondheidsinstellingen hierbij betrekt. De nierdialyse, die aangeboden wordt via de Roompot, is een mogelijk onderdeel van die strategie, geen doel op zich. Medische ontwikkelingen moeten ook voor de inwoners van Zeeland van waarde zijn; een transnationale gezondheidszorg zorgt voor een reële, professionele en regionale structuur die duidelijkheid voor de patiënt en de regio’s zelf biedt. Het moet niet louter een marketing technisch medisch verhaal zijn, Belgische en Duitse patiënten zitten hier niet op te wachten.

‘’We kunnen niet alleen op zon, zee en strand inzetten. Daar heb je in november niet zoveel aan.’

10


2.6

Welke strategie zou Zeeland moeten bepalen?

De mogelijkheden voor Zeeland liggen op het gebied van preventie. Preventie is één van de uitdagingen op dit moment in de gezondheidszorg. Uit recent onderzoek is gebleken dat 50% van de kosten in de zorg te maken hebben met een ongezonde levensstijl. Zo neemt bijvoorbeeld onder jonge mannen obesitas schrikbarend toe. Daarnaast is uit onderzoek tevens gebleken dat de meeste gedragsveranderingen het makkelijkst te beïnvloeden zijn tijdens de vrije tijd. Thuis zit men in een bepaald ritme. Een gedragsverandering moet het ritme doorbreken en dat gebeurt op vakantie automatisch. Het is een kans om deze twee onderzoeken bij elkaar te brengen en uit te werken.

‘‘In preventie zit business. Iemand moet hierin de lead nemen vanuit een grote professionele interesse en een bezorgdheid over de kostenontwikkeling. Iemand die betrokken is bij de curatieve zorg. Uitgangspunt is dat het om zorg gaat die gericht is op particulieren, geen recreatieve zorg. Wanneer Provincie Zeeland dit initiatief een kans geeft moet ze over een lange adem beschikken en ze moet er partners uit het veld bij zoeken. Dan zou er wel eens brood in kunnen zitten.’

2.7

Aan welke voorwaarden moet voldaan worden in het kader van preventiezorg?

Het opzetten van een Denktank Preventie kan perspectief bieden. Dit vraagt geen hoogwaardige medische deskundigheid, maar wel professionaliteit. Hierin zou een professor met onderzoekservaring op dit gebied plaats moeten nemen. Iemand van naam en faam die zich hier aan verbindt, samen met een of twee mensen uit de wereld van de preventie die gezaghebbend zijn en een aantal mensen met een generalistische kennis. Tevens een verzekeraar en vanuit de provincie een gedeputeerde. Zij kunnen met het thema preventie aan de slag en er een strategie op bepalen. En ze kunnen zich vragen stellen als: ‘Wat helpt om een gezond leven op te bouwen op basis van medische deskundigheid?’ en ‘Wat levert een kostenbesparende, gezonde levensstijl op?’ Zeeland zou zich hierin goed kunnen profileren in combinatie met de opleiding Zorg en Welzijn en Scaldis Academy van HZ University of Applied Science, waar ook onderzoek naar preventie kan worden gedaan. Medisch Toerisme kansrijk in Zeeland?

11

2.8

Met wat moet men rekening houden bij de ontwikkeling van preventie?

Het moet ergens inpassen met als doel om Zeeland te profileren en moet dit initiatief deel uitmaken van een groter geheel. Daarnaast moet men rekening houden met een goede inbedding en moet er worden nagegaan of samenwerking met België mogelijk is. Zeeland maakt onderdeel uit van een gezondheidsregio. Dat is de kans om iets van de grond te krijgen. Een mogelijke samenwerking met Gent is de meest logische al is Duitsland heel goed in preventieve zorg. Dat zou nader onderzocht kunnen worden, om er van te leren of om er samenwerking mee te zoeken.

MEPPEN (ANP) - Het aantal Nederlanders dat zich in Duitsland laat opereren, neemt toe. In de Duitse regio Emsland (bij Groningen en Drenthe) komen steeds meer Nederlanders om zich medisch te laten onderzoeken en te laten behandelen. Reden voor het ziekenhuistoerisme zijn de wachtlijsten in ons land, meldt de Duitse regionale zender NDR. Vorig jaar lieten 800 Nederlanders zich na bemiddeling in de regio behandelen, tegen 400 in 2002. Onderzoek en behandeling worden vaak in Duitsland op dezelfde dag gedaan. In Nederland duurt dat 3 maanden, verklaart een Nederlandse patiënt zijn trip naar Duitsland tegen de NDR. Chef-arts Kai Günsche van het Ludmillenstift ziekenhuis in Meppen onderschrijft dat. “Door pijn geplaagde patiënten nemen de reis over de grens op de koop toe.'' De vraag is er, zegt ook de Nederlands-Duitse vereniging Gezondheidsregio Euregio, maar er zijn ook tal van obstakels. ,,De verzekeringsmaatschappijen ondersteunen het niet. Ze zeggen niet: 'geen probleem, gaat u maar, zoek wat uit en wij betalen het'', aldus voorzitter Arno Schumacher van de vereniging. Hij verwacht veel van Europese regels die in het najaar overal van kracht moeten zijn en waarmee patiënten het recht krijgen ongehinderd het land te kiezen waar ze zich willen laten behandelen. België is al jaren een belangrijke bestemming voor Nederlandse patiënten. Meer dan 40.000 mensen zoeken daar jaarlijks hun heil in ziekenhuizen. (Bron: PZC 25 januari 2013)

2.9

Wie zijn de stakeholders?

Wanneer Provincie Zeeland besluit om meer aandacht en ondersteuning te geven aan medisch toerisme zijn projectontwikkelaars een potentiële stakeholder om dit op te zetten. Daarnaast worden ziekenhuizen als achterwacht gezien. Ook gemeenten zijn stakeholder als het gaat om de benodigde vergunningen. En last but not least de zorgverzekeraars.

12


2.10

Wat is het ontwikkelingsperspectief volgens de zorgverzekeraars?

Zeeland zou een onderdeel kunnen worden van medisch toerisme als het gaat om vakantieoorden voor chronisch zieken waar het verblijf optimaal geregeld is, zoals nu wordt nagestreefd bij de Roompot. Dan moet duidelijk zijn dat de achterwacht goed geregeld is, zodat bij complicaties of snelle verslechtering van de gezondheid van de patiënt adequate zorg snel beschikbaar is. De bereikbaarheid van die zorg moet daarbij geen issue zijn. Overigens wordt medisch toerisme door CZ niet expliciet gefinancierd. De betreffende behandeling/ingreep wordt vergoed volgens de polisvoorwaarden maar de aanvullende verblijfs- of reiskosten zijn voor eigen rekening van de patiënt. Binnen CZ is enkele jaren geleden onderzocht of hun klanten behoefte hadden om zorg te consumeren in een andere regio of in het buitenland. Deze behoefte bleek toen heel klein. Specifieke cijfers zijn hier niet van. Volgens CZ zit er niet veel ontwikkelingsperspectief in medisch toerisme, met uitzondering van topklinische centra die klanten zouden kunnen trekken uit met name uit het Verre- en Midden-Oosten.


13

3

De Expertmeeting

Gekoppeld aan de interviews is een expertmeeting gehouden met tal van betrokkenen. Voor de expertmeeting zijn als vanzelfsprekend experts op het gebied van toerisme en de gezondheidszorg uitgenodigd. Deze experts vormden samen de kerngroep. Daarnaast zijn uit de verschillende disciplines andere betrokkenen uitgenodigd. Deze betrokkenen vormden samen de ‘toehoorders’. De experts hebben hun licht laten schijnen op de verschillende relevante thema’s en hierover met alle aanwezigen gediscussieerd. De resultaten van de expertmeeting zijn beschreven in dit hoofdstuk. Tijdens deze expertmeeting werd medisch toerisme vanuit verschillende thema’s belicht. Deze thema’s zijn: • Integraal beleid door Dr. Tomas Mainil; • De zorgmarkt door Dhr. Charles Versluijs; • De zorgmobiliteit door Dhr. Frank Bordui; • De gezondheidszorg door Prof.dr. Kristof Eeckloo; • De toeristische zorgsector door Mvr. Tatiana Booi; • De samenwerking tussen overheid en de publiek private partners door Dhr. Arend Roos.

3.1

Integraal beleid – Dr. Tomas Mainil

Stelling - Integraal beleid De stelling is dat wanneer Zeeland zich op het gebied van medisch toerisme wil profileren in het kader van gezondheidsregio, er een integraal beleid moeten worden gevoerd door de overheid. Dit moet een transnationaal karakter hebben en zich afspelen binnen een netwerk kader. Vanaf 2013 stimuleert de Europese Unie dit beleid met een nieuwe wetgeving, de EU richtlijn, die patiënten-mobiliteit aanmoedigt. Dit wordt gestuurd en gereguleerd vanuit de lidstaten zelf.

3.1.1 Wat zijn de bedreigingen? Er is wel sprake van een uitstroom van Zeeuwen die naar België gaan voor zorg, maar er is tegelijkertijd nauwelijks instroom van Belgen die naar Zeeland komen. Dit heeft te maken met het feit dat er in Zeeland geen specialistische zorg is. Terwijl net over de grens in Eeklo, Maldegem, Knokke, Brugge en Gent specialistische en soms nieuwe ziekenhuizen staan. In het verleden werd door de Nederlandse Zorgverzekeraars, die hierover de regie hebben, het dan ook juist gestimuleerd dat patiënten naar België gingen om zich te laten behandelen vanwege

14


de lange wachtlijsten in Nederland. Zo probeerden ze tevens de druk op de ziekenhuizen op te voeren. Die uitstroom is gebleven en zelfs vergroot, zelfs nu de wachtlijsten korter zijn.

Binnen het kader van transnationale zorg kan men een aantal factoren onderscheiden die een rol spelen: patiënten en professionele organisaties worden met elkaar verbonden door de media, cultuur, het internet en de zoektocht naar kwaliteit. Het model geeft deze factoren weer, en koppelt ze aan een integraal beleid: Als de (regionale) overheid sturing geeft op het vlak van transnationale gezondheidszorg, dan kan zij stakeholders met elkaar verbinden; dan kan zij rekening houden met de lokale bevolking binnen de regio; en dan kan zij de regio strategisch visualiseren naar de verschillende partijen. Deze sturing grijpt in op de factoren die rol spelen binnen het veld (zie model volgende pagina). Medisch Toerisme kansrijk in Zeeland?

15

Model voor een transnationale gezondheidszorg (Mainil, 2012)

16


Toelichting op het schema van Dr. Mainil: MICRO-niveau: staat voor de patiënten en de professionals die zich begeven in het systeem waarbinnen de zorgmobiliteit plaatsvindt. In de relaties tussen de patiënt en de zorgaanbieders speelt, naast internet en de media, kwaliteit een grote rol. Niet alleen op het gebied van zorg, maar ook als het om bijvoorbeeld accommodatie gaat. Dit zowel op publiek als op privaat gebied. MACRO-niveau: hierbij staan de (Europese) overheden centraal. Hoe kunnen zij op beleidsniveau cross border healthcare monitoren en zorgdragen voor de kwaliteit hiervan. Tevens moeten ze hierbij het belang van het MICRO-niveau niet uit het oog verliezen. Het MESO-niveau: is de link tussen het MICRO- en MACRO-niveau en is voorwaardenscheppend. Het gaat hier met name om gezondheids-gerelateerde gebiedsontwikkeling en het management ervan: hierbij zijn een geïntegreerde stakeholderbenadering, ethische betrokkenheid vanuit de lokale populatie en een gedegen interne en externe visualisering van de gezondheidsregio van belang. De recentelijk aangenomen wet; de EU richtlijn, die patiëntenmobiliteit aanmoedigt, maar wordt gestuurd en gereguleerd vanuit lidstaten zelf is hiervan een voorbeeld. 3.1.2 Wat zijn de kansen? Een voorbeeld voor Provincie Zeeland kan de case in de deelstaat Beieren, Duitsland zijn. Dit voorbeeld toont aan dat er hier een hele medische industrie met een arsenaal aan medische en wellness voorzieningen is ontstaan en er vanuit een eenduidig toekomstbeeld wordt gekeken. Hierbij schaart de overheid zich achter dit initiatief. Ze coördineert en ontwikkelt de strategie en werkt samen met de stakeholders. Kortom, ze creëert de voorwaarden voor een grotere kans van slagen en schept ruimte voor investeerders. Zeeland moet hierbij niet over één nacht ijs gaan en moet leren van andere, vergelijkbare regio’s die hiermee al veel verder zijn. Hoe hebben andere regio’s zich al dan niet ontwikkeld tot gezondheidsregio? Kijk hoe zij de mogelijkheden hebben benut en maak daar vervolgens een studie van. Wie zijn hun doelgroepen, waar liggen de kansen en wat zijn de bedreigingen? Deze zouden vervolgens aan de ondernemers moeten worden getoetst. En, met de beperkte schaalgrootte van Zeeland is het belangrijk dat de juiste keuzes worden gemaakt en dat de bestaande gezondheidsinstellingen daarbij betrokken worden. Daarnaast is het serviceniveau in België heel hoog. Als toeristen hier heen op komen voor zorg, gepland of ongepland, dan moet Zeeland er voor zorgen dat er een kwalitatief goede zorg en een gastvrije performance is. 3.1.3 Wat zijn de conclusies? Zeeland kent als transnationale gezondheidsregio zeker mogelijkheden. De provincie zou in dit proces samenwerking moeten zoeken met de zorgondernemers en als regisseur optreden. Wellicht liggen er voor Zeeland kansen om een samenwerking met andere regio’s zoals Noord-Brabant en delen van België aan te gaan door bijvoorbeeld een Centre of Excellence op te zetten, in plaats van de concurrentie aan te gaan. Daarbij is het imago van Zeeland van groot belang. De gezondheidsfactoren van het Zeeuwse bieden een kans voor mensen om iets


17

te doen aan hun gezondheid in plaats van dat men meteen zorg nodig heeft. Zeker als men opzoek gaat naar een onderscheidend specialisme.

3.2

De zorgmarkt - Charles Versluijs

De basis- en de bestaande zorg in Zeeland zijn prima in orde. Maar op dit moment zijn er 100.000 mensen die zorg in het buitenland halen. Als men zich als doel stelt om 5% van deze mensen naar Zeeland te halen en dit te koppelen aan het toerisme dan genereert dit, als het goed aangepakt wordt, € 2 miljoen omzet. Tot op heden is hiervan 1,5% gerealiseerd. Hierbij is de logistiek en marketing een probleem.

Stelling In Zeeland moet nieuwe zorg komen. Deze bestaat uit • Verloren zorg; zorg terughalen door snel te handelen. Bij voorbeeld door de datum en het moment van een behandeling met de klant te overleggen; • Ontwikkelen van nieuwe zorgproducten en diensten samen met MWCZ en de Victoriakliniek in Zierikzee zoals Kaakchirurgie, KNO artsen, plastische chirurgie, pijnbestrijding en dit als kans zien.

3.2.1 Wat zijn de bedreigingen? Het Admiraal De Ruyter Ziekenhuis staat buiten Zeeland goed bekend om zijn zorg en de specialisten op orthopedisch en plastisch chirurgisch gebied maar de performance kan worden verbeterd. Daarnaast moet Zeeland beter vermarkt worden als zorgprovincie. Ondernemers willen niet te boek staan als zorgondernemers; het beeld van zieke of mindervalide gasten past immers niet in het beeld van een vakantie. Dit zou vanuit een positief oogpunt benaderd moeten worden met een goede product-marktcombinatie (pmc). Denk positief. Als men zegt dat het slecht gaat dan gaat het ook steeds slechter, komen er geen artsen en heb je in 2020 geen ziekenhuis meer. Daarom moet worden geïnvesteerd in de zorg en dan met z’n allen; ondernemers zowel als de Provincie samen achter gaan staan en de schouders eronder zetten.

18


Zwemmen in Zeeuws-Vlaanderen In Zeeuws-Vlaanderen staat in het laagseizoen 70% van de accommodaties leeg. De landelijke Reuma Stichting had er wel oren naar om hier naartoe te komen. Voorheen gingen ze altijd naar de Veluwe. Voorwaarde was wel dat het zwembadwater in ZeeuwsVlaanderen 4 graden warmer moest. Helaas kon hierover geen overeenstemming gevonden worden. De deal ging dus niet door en de Reuma Stichting is weer naar de Veluwe. Als ZeelandCare en ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen de klanten binnen brengen en de marketing verzorgen, dán staan de ondernemers te popelen. Ondernemers moeten zich ervan bewust worden dat ook een extra inspanning van de accommodatieverschaffer nodig is om goed op deze doelgroep in te kunnen spelen.

3.2.2 Waar liggen de kansen? Een kans voor Zeeland ligt in de profilering als zorgprovincie: het Florida van Nederland. Binnen en buiten Nederland ligt hiervoor een grote doelgroep. Een voorbeeld is de nierdialyse op de Roompot in Kamperland; hier komen per jaar 1400 mensen voor een dialyse naar toe. Daar wordt tot nu toe verder niets extra’s voor gedaan. Hiervan komt 40% van de mensen uit Nederland, 50% uit Duitsland en 10% uit België. Als je mensen naar het buitenland stuurt, waarom zou je ze dan ook niet naar Zeeland sturen. De mensen die hier nu al komen vinden de combinatie van zorg en een huisje op de Roompot geweldig. De provincie is bezig met een nieuw DNA onder de noemer LAND IN ZEE!: hier zou de zorg in geïntegreerd moeten worden. Trots op wie we zijn en wat we hebben aan schone lucht, rust, ruimte en andere kwaliteiten. Er moet een flow ontstaan van positiviteit met mensen die zich hierachter scharen. 3.2.3 Wat zijn de conclusies? Zeeland moet gezien worden als transnationale gezondheidsregio. De provincie zou hierbij de rol in moeten nemen van aanjager en samen met ondernemers achter het medisch toerisme moeten gaan staan. Een publiek-private samenwerking is hierbij onvermijdelijk. Daarbij is het zorgdragen voor een goede logistiek en een goede marketing omtrent medisch toerisme een vereiste en een voorwaarde om te kunnen groeien.

‘De zes kernwaarden waarin de toeristische sector zich de komende jaren verder wil ontwikkelen en onderscheiden zijn: smaakvol, stoer, authentiek, onderscheidend, aandacht en samenhang; het DNA van Zeeland. Medisch toerisme past mijns inziens ook in deze kernwaarden.’


19

3.3

De zorgmobiliteit - Frank Bordui

Een preventieprogramma kan veel toevoegen binnen de Zeeuwse waarden van rust en ruimte. Daarnaast is chronische zorg, met name voor 65-plussers een kans. Hier zou een gespecialiseerd centrum voor in het leven geroepen kunnen worden die aandacht voor de directe leefomgeving van de patiënt heeft, inclusief aandacht voor het toeristische aspect. Tevens zijn hier innovatieve modellen voor te ontwikkelen waarbij monitoring en ICT een belangrijk onderdeel vormen. Iemand met diabetes is namelijk op afstand te volgen en kan tegelijkertijd in een ideale omgeving verblijven, bijvoorbeeld op vakantie. En ondanks dat mensen ook voor hun rust op vakantie gaan, is het een maatschappelijke trend dat mensen steeds vaker gaan kuren tijdens hun vakantie. Iedereen wil graag gezond ouder worden.

Stelling De stelling met betrekking tot zorgmobiliteit is dat Zeeland op het gebied van preventiezorg met name op diabetes-, depressie-, en dementiegebied een kansrijke regio is. Deze 3 D’s zijn op dit moment de grote items in de gezondheidszorg. Leefstijl gerelateerde programma’s kunnen hier aan bijdragen. Tegen dementie zijn leefregels te bedenken; de dementiepreventie regels, die een andere leefstijl vereisen. Die regels zijn: • Meer bewegen; • Hoge bloeddruk en diabetes behandelen; • Een mediterraan dieet; • Minder alcohol; • Minder roken; • Een lager gebruik van ontstekingsremmers.

3.3.1 Wat zijn de bedreigingen? Preventie laat zich slecht betalen. Dit is een dilemma. De behoefte is niet zo groot. Dat komt mede doordat het op de grens van wellness ligt. Werkgevers staan om preventiezorg voor hun medewerkers te faciliteren niet in de rij. Zorgondernemers geven op dit gebied (nog) niet thuis. Toch worden er wereldwijd wel kansen gesignaleerd. Vanuit menselijk oogpunt is hier namelijk behoefte aan. En, ondanks dat het concept wellicht nog niet bekend is in Zeeland, is er wel degelijk een markt voor. 3.3.2 Waar liggen de kansen? Vanuit België kijkt men hoopvol naar Zeeuwse initiatieven omdat er daar nog geen link tussen wellness en de gezondheidszorg is. Er wordt wel aan het uitwisselen van informatie gewerkt tussen de huisarts en de specialist vanaf de beginfase. Het is tevens één van de trends uit het Trendrapport toerisme, recreatie en vrije tijd 2012. De markt van de preventieve wellness is

20


groeiende; het bewust omgaan met stress en het zorgen voor een optimale conditie en gezondheid zullen onder druk van de steeds oplopende kosten van de gezondheidszorg steeds centralere thema’s in onze maatschappij worden. De Duitse markt is al wel gewend aan investeringen in wellness, daar is van oudsher al in de preventiezorg geïnvesteerd. Dat geld werd tot nu toe altijd in Duitsland uitgegeven maar door de nieuwe wetgeving, de EU richtlijn, kan de Duitse toerist zijn geld ook in Zeeland besteden. Dat biedt kansen, daar moet op worden ingespeeld. Een ander voorstel is het labelen van de zorg. Een preventielabel of een medisch toeristisch label; iets waar men allemaal achter gaat staan. Dat kan in samenwerking met België. Die zitten net als Zeeland aan de kust. Er kan ook naar de tandartsen worden gekeken; zij doen al veel aan preventiezorg; wellicht zijn hun business-modellen te gebruiken voor andere sectoren.

Van Koeveringe over post-traumatische behandelingen ‘Een voorbeeld van preventie zijn de post-traumatische behandelingen die we op het vakantiepark verzorgden. Een echtpaar dat een week op vakantie is en meteen leert hoe je met je leven verder moet na een hartinfarct. Met professionele begeleiding over sport, voeding en psychiatrische begeleiding samen met lotgenoten. Ze krijgen antwoorden op de vragen die in hun leven spelen en tips over hoe nu verder. Hier was echt vraag naar. Een zorgverzekeraar wilde het wel voortzetten maar eerst wetenschappelijk vaststellen of het wel werkte. Dat moest uitgezocht en onderzocht worden. Kostte teveel geld en tijd dus zijn we met die behandelingen gestopt. ‘

3.3.3 Wat zijn de conclusies? Voor de preventieve zorg op het gebied van dementie, diabetes en depressie is een markt. Daar zou een organisatie voor moeten komen, naast dat de financiering geregeld moet worden en de infrastructuur aandacht behoeft. Maar als ondernemers en provincie Zeeland de schouders eronder zetten en de kansen zien dan heeft dit idee een goede kans van slagen. De Duitse markt is hiervoor een zeer aantrekkelijke.

‘’Ik geloof erin dat we ons ook op de partner van de dementerende moeten richten; die kan als toerist hier genieten terwijl de dementerende partner in een Zeeuws verpleegtehuis verblijft.’


21

3.4

De gezondheidszorg - Kristof Eeckloo

Prof. Dr. Eeckloo laat een kwadrant zien waarbij de variëteit in de vraag (horizontaal) is afgezet tegen de multi-disciplinariteit (verticaal). Hij baseert zijn stelling op de 4 perspectieven van het kwadrant.

‘’In België zijn buitenlandse patiënten peanuts voor de overheid omdat België zelf geen zorgverzekeraars kent en wel gesprekken met de Nederlandse zorgverzekeraars voert. In België loopt dit via de Centrale Federatie. Wil je je profileren richting de Belgische patiënten dan moet je inzetten op de privé verzekeraars van de Belgen’.

22


Stelling De stelling is dat Zeeland zich moet richten op het thema chronische zorg omdat bij chronische zorg de mogelijkheid tot innovatie het grootst is. Draag daarnaast zorg voor een aantrekkelijk woon- en leefklimaat om die zorg te verlenen waarbij men zich met name moet richten op jongeren. Dit heeft een positief effect op de Zeeuwse woon- en werkomgeving. Daarnaast is een Innovatief Interregionaal project (Interregproject) een mogelijkheid om de ICT bij deze vorm van chronische zorg te integreren. Chronische zorg is namelijk te standaardiseren en ICT kan een grote rol spelen op het gebied van communicatie van specialist met patiënt en vice versa. Dit geeft een toegevoegde waarde en zou voor Zeeland een kans kunnen zijn. De patiënt gaat hier op vakantie en wordt vanaf een afstand door zijn medisch behandelaar gevolgd.

3.4.1 Wat zijn de bedreigingen? Nederlanders geven niet snel geld uit; ze vragen zich eerst af of ze wel verzekerd zijn. Daarnaast blijft de vraag hoe we de zorgtoerist hier naar toe krijgen en vooral hoe we ze binnen houden? Waarom gaat de zorgtoerist toch niet liever naar Alicante voor een operatie dan naar Zeeland? Kunnen we Zeeland niet nog beter profileren als gezondheidsregio en de sector zorg onder de paraplu van de kust, zon, zee en strand hierin meenemen? 3.4.2 Waar liggen de kansen? GGD, Zeeland Care, Gemeente Veere en ZorgSaam komen tot de volgende conclusie. Een goede communicatie voor toeristen met een vraag op dit zorggebied is belangrijk, waarbij ook gelet moet worden op de mensen die deze zorgvraag niet hebben; voor hen moet Zeeland ook aantrekkelijk blijven. Met goed afgestemde arrangementen is snel resultaat te boeken. Dat is ook waarneembaar bij trajecten zoals bij de dialysemogelijkheden van de Roompot; wanneer sprake is van goede zorgarrangementen, dan denken mensen niet meer vanuit geld. Zo maakt zorgtoerisme deel uit van een integrale regionale zorgstrategie. ZorgSaam ZeeuwsVlaanderen doet dit al met het project Herstellen aan de Schelde. Mensen die geopereerd zijn gaan door naar leegstaande hotelkamers waardoor de ziekenhuisbedden sneller leeg zijn, de wachtlijsten korter en de patiënt zich gast voelt. Ook stelt ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen zich open voor stagiaires op hbo-of universitair niveau. Zo komen daar jonge mensen binnen en wordt gehoopt dat zij terugkomen om hier te werken. Dergelijke initiatieven gaan een steeds grotere rol spelen. Een trend is dat de kampeermarkt in Zeeland al jaren een dalende lijn laat zien. Zorgtoerisme kan dit tij doen keren. Daarbij is het niet of/of, maar en-en. Het is belangrijk dat iedereen in de regio vooruit denkt over de te voeren integrale strategie.


23

3.4.3 Wat zijn de conclusies? Naar aanleiding van figuur 1 moet een inschatting gemaakt worden, met welke diensten de markt betreden kan worden. Daarbij is een marktbewustzijn van betrokken organisaties onontbeerlijk. Een gezamenlijke focus levert miljoenen op. Zet een stip op de horizon en ga ermee aan de slag.

3.5

Perspectief vanuit de toeristische sector - Tatiana Booi

Welke kansen zijn er voor het toerisme vanuit de ervaringen met het project Zorgtoerisme dat afgerond is in 2010. Dit onderzoek was vooral bedoeld om de toeristische sector de kansen van zorgtoerisme te laten zien en ze te stimuleren op zoek te gaan naar nieuwe doelgroepen, mogelijkheden om het seizoen te verlengen en het kwaliteitsniveau omhoog te brengen. Eerder onderzoek van de Kamer van Koophandel gaf inzicht in de economische kansen van medisch toerisme in Zeeland; Een vakantie met zorg (2007).

Stelling Hoe kan zorgtoerisme commercieel aantrekkelijk worden gemaakt en kan zowel het maatschappelijke als het commerciële belang hierin worden verenigd?

3.5.1 Wat zijn de bedreigingen Afgelopen jaren is er samenwerking geweest tussen Zorgstroom en de toeristische sector. Zorgstroom coördineerde de zorgvraag en de andere zorgverleners leverden de zorg in hun specifieke regio. Dit initiatief is beëindigd, het bleek niet rendabel. Bovendien liepen de belangen tussen commerciële toeristische, maatschappelijke en provinciale belangen niet parallel. De Roompot is in het begin uit het project gegaan. Omdat zij als grote partner door het overige bedrijfsleven als te bedreigend werden ervaren.

Peter de Boevere, lid van de Raad van Bestuur Zorgstroom: ‘Vijf jaar geleden begonnen we met 60 toeristen die we hielpen op het vakantiepark van de Roompot vanuit altruïstische overwegingen. Wij fungeerden als één adres voor zorg en hulpmiddelen. Daar hoefden we nauwelijks iets voor te doen. Afgelopen mei zaten we op 1200 klanten, daar waren 2 mensen de hele dag mee bezig. De organisatiekosten liepen te hoog op.’

24


3.5.2 Welke kansen liggen er? Het aantal 65-plussers verdubbelt zich de komende jaren en daarmee ook het aantal mensen met een lichamelijke beperking. Er is dus sprake van een toenemende zorgvraag, zo ook onder toeristen. Alleen hebben veel toeristische ondernemers in Zeeland te weinig kennis van de zorgtoerist. Het imago van een zorghotel is slecht, er is een drempel bij toeristische ondernemers om zich hierin te verdiepen. Ook de (inhoudelijke) regels rondom zorg kent de ondernemer niet.

‘in de thuiszorg is het gebruikelijk om op bepaalde tijden niet te werken, hetzelfde geldt voor medisch specialisten, die willen niet op vrijdag na 17.00 uur werken of in het weekend. En dat is nu net het moment dat de toerist Zeeland binnenkomt. Dat vraagt om een mentaliteitsverandering’.

Hiervoor zijn een aantal oplossingen te benoemen: • Zet een centraal Zeeuws zorgpunt op in overleg met ZorgSaam en Zorgstroom; • Verbeter de informatievoorziening richting de toerist. Ook via de VVV Website moet er informatie over zorgtoerisme kunnen worden ontsloten; • Zorg voor tips en advies voor de ondernemer over het toegankelijker maken van zijn accommodatie voor de zorgtoerist; • Laat de openbare voorzieningen voor toeristen als de horeca en de musea ook toegankelijker worden en hier op aansluiten. • Via de portal van de VVV, Youtube en andere communicatiekanalen kan worden getoond hoe hier over de zorgtoerist is nagedacht en wat de gast/klant allemaal kan verwachten. 3.5.3 Wat zijn de conclusies? De vraag is hoe zorgtoerisme beter in de markt kan worden gezet en op welke wijze? Welk verdienmodel ligt hieraan ten grondslag. Het product en de vraag zijn er al. Een goede samenwerking tussen alle partijen en een goed businessmodel als uitgangspunt is een vereiste om aan de slag te gaan.

‘’We willen liever zorg in Zeeland dan dat inwoners uit Zeeland ergens anders naar toe gaan voor zorg.’ Medisch Toerisme kansrijk in Zeeland?

25

3.6

Samenwerking tussen overheid en private partners Arend Roos

Er is sprake van een spanningsveld tussen de overheid en private partners. Toch zijn er ook successen te behalen op het gebied van medisch toerisme.

Stelling Zorg en toerisme; in Zeeland gaat het hierbij om: • Toegankelijkheid: hierbij zijn marketing en samenwerking van groot belang. Gebruik hierbij de ervaring van RoompotCare en werk samen met patiëntenverenigingen en belangenbehartigers van zorgvakanties; • Zorgdragen voor een goede koppeling met de medische voorzieningen; • Zorgdragen voor een goede markt; Provincie Zeeland moet hierin verantwoordelijkheid nemen; het project Herstellen aan de Schelde kan hierbij als voorbeeld dienen; • Preventie; zorg hierbij als provincie voor een goede samenwerking met gemeenten. Zij zijn degenen die moeten zorgen voor verbindingen bij het ontwikkelen van voorzieningen. Daarnaast moeten de gemeente zorgen voor een verbinding met de inwoners. Dat vereist een andere manier van denken. Deze sluit aan bij een maatschappelijke trend.

3.6.1 Wat zijn de bedreigingen? De overheid moet niet in de weg lopen, de ondernemers moeten het doen. Zij zijn er van overtuigd dat er meer kan. Zorg er als overheid wel voor dat er samenwerking is, tussen gemeenten onderling maar ook een grensoverschrijdende samenwerking. Daarvoor is kennis nodig en nieuwe vormen van ondernemerschap waarbij je onder meer het toerisme met wellness/ medisch toerisme kunt verbinden. Hoe je die nieuwe vormen van ondernemerschap kunt vinden ligt besloten in een Innovatiecentrum.

‘Kijk naar Valkenburg. Dat is de eerste wellness stad van Nederland. De kennis, het volume en de branding zijn de verbindende factoren die dit samen neerzetten. Synergie is hierbij het sleutelwoord.’

26


MIC ‘Computerbedrijf Microsoft heeft de afgelopen jaren drie innovatiecentra in België geopend: te Kortrijk, Bergen en Brussel. De bedoeling van zo'n Microsoft Innovatiecentrum (MIC) is om via publiek-private samenwerking rond onderzoek, kleinere lokale softwarebedrijven vooruit te helpen. Wereldwijd heeft Microsoft meer dan negentig van deze innovatiecentra opgericht. In die centra werkt het softwarebedrijf samen met overheden en academici. Lokale bedrijven kunnen er nieuwe producten ontwikkelen en starters krijgen er de kans verder te bouwen op nieuwe ontwikkelingen. Het innovatiecentrum in Bergen steunde de afgelopen jaren vijftig projecten die samen honderdvijftig banen opleverden. Het centrum van Microsoft in Kortrijk (wat gedeeltelijk ook in Genk operationeel is) werkt rond e-health: digitale toepassingen voor de zorgsector. Dat voor Kortrijk en Genk werd gekozen, heeft vooral te maken met de aanwezigheid van bedrijfjes en onderzoeksinstellingen die goed in het plaatje passen. Zo wordt er nauw samengewerkt met de Katholieke Universiteit van Leuven, de Vlaamse regering steunt het initiatief. Vlaanderen wil tot de top in healthcare behoren.’

3.6.2 Waar liggen de kansen? Leer van de behaalde successen. De manier waarop de Roompot in de zorg is gestapt en een huisarts op de camping spreekuur liet houden, is hier een goed voorbeeld van. Hierbij gaat het om business genereren en het is een succes. Herstellen aan de Schelde: de manier van het organiseren van zorg is geen garantie dat het ADRZ 60 kamers afneemt. Wellicht liggen de kansen hier in een kleinschalige samenwerking met de lokale partners. De potentie is er; zonder enige marketing zijn er afgelopen jaar 380 boekingen gerealiseerd in samenwerking met een touroperator en Zorgstroom en ZorgSaam Zeeuws Vlaanderen.

3.6.3 Wat zijn de conclusies? In Zeeland kan met behulp van een dergelijk innovatiecentrum de kenniseconomie gestimuleerd worden. Een Zeeuws Innovatiecentrum zou gericht moeten zijn op medisch toerisme. Instellingen en bedrijven die hierin moeten participeren zijn Provincie Zeeland, ZeelandCare, het ADRZ, Kenniscentrum Kusttoerisme, Universiteit van Gent en opleidingsinstituten als HZ University of Applied Science en Roosevelt Academy. Zo ontstaat er een groter volume en is de kans op een langere levenscyclus van het particulier initiatief groter. Een integrale benadering is nodig met partners die over specifieke kennis beschikken. Alleen dan kun je nieuwe business creëren. Het overkoepelende belang is hierbij van grote waarde. Het kan niet alleen vanuit de overheid of vanuit commerciële partners worden geïnitieerd.


27

4

Strategie medisch toerisme

Vanuit deskresearch , de interviews en de expertmeeting blijkt dat Zeeland kansen heeft op het gebied van medisch toerisme. Om de kansen te kunnen benutten is een gezamenlijke strategie nodig. Het perspectief voor medisch toerisme in Zeeland is positief vanwege een stijgende vraag door demografische ontwikkelingen als vergrijzing, toegenomen levensverwachting en een gewijzigde beleving van kwaliteit van leven. De zorgondernemer kan hierin, samen met de provincie, steeds meer zijn eigen businessmodel bepalen door het definiëren van nieuwe diensten en samenwerkingsmodellen. Een uitdaging hierbij zijn innovatie en het ontwikkelen van nieuwe concepten met een toegevoegde waarde voor de consument en voor Zeeland als bestemming. Met name in de ‘care’ groeit de vraag naar zorg. Hier wordt in Zeeland al op kleine schaal op ingespeeld. Het motief om Zeeland te bezoeken voor zorg is niet evident. Zeeland moet werken aan het imago dat hier goede zorg wordt geleverd en dat dit in vakantiesfeer mogelijk is. Commerciële, toeristische, maatschappelijke en provinciale belangen moeten gelijk lopen bij het vermarkten van medisch toerisme. Het instellen van een centraal zorgpunt, naast tips en advies voor de zorgondernemer, zijn hierbij van groot belang. Medisch specialisten dienen meegenomen te worden in de strategie om gezamenlijk te bepalen welke niches kansrijk zijn.

28


Zeeland moet zichzelf steeds meer zien als een transnationale gezondheidsregio. De provincie zou hierbij de rol in moeten nemen van aanjager en samen met ondernemers achter het medisch toerisme moeten gaan staan. Een publiek-private samenwerking is hierbij onvermijdelijk. Daarnaast is het van groot belang om over de eigen grenzen heen te kijken en samenwerking te zoeken met België en de regio Noord-Brabant. Een goed businessmodel als uitgangspunt is hierbij een vereiste. Een reden om naar België te gaan is voor veel patiënten het niveau van de dienstverlening aldaar. De gezondheidsfactoren van het Zeeuwse bieden echter een kans voor mensen om iets te doen aan hun gezondheid in plaats van dat men meteen zorg nodig heeft. Dat is preventie. Daar ligt een kans, zeker als men opzoek gaat naar een onderscheidend specialisme. Het product en de vraag zijn er al. De preventieve zorg op het gebied van chronische ziekten als Dementie, Diabetes en Depressie is een markt. Het is een van de uitdagingen van dit moment. Zet hier een Denktank voor op met iemand van naam en faam op het gebied van preventie die zich hier aan verbindt, samen met een of twee mensen uit de wereld van de preventie die gezaghebbend zijn en een aantal mensen met een generalistische kennis. Als de provincie Zeeland dit initiatief een kans geeft moeten ze een lange adem hebben. En partners uit het veld en vanuit het onderwijs erbij zoeken. De Duitse markt is hiervoor een zeer aantrekkelijke omdat de Duitse toerist al bekend is met preventie en omdat Zeeland een populaire vakantiebestemming bij onze Oosterburen is. Medisch Toerisme kansrijk in Zeeland?

29

Samenwerking is van groot belang. Maak gebruik van de ervaring van ZeelandCare en werk samen met patiëntenverenigingen en belangenbehartigers van zorgvakanties. Zorg daarnaast voor een goede koppeling met de medische voorzieningen en voor een goede marketingcommunicatie. Provincie Zeeland moet hierin verantwoordelijkheid nemen. Het project Herstellen aan de Schelde kan hierbij als voorbeeld dienen. Voor wat betreft preventie: draag hierbij als provincie zorg voor een goede samenwerking met gemeenten. Zij zijn degenen die moeten zorgen voor verbindingen bij het ontwikkelen van voorzieningen. Daarnaast moeten de gemeente zorgen voor een verbinding met de inwoners. Dat vereist een andere manier van denken die aansluit aan bij een maatschappelijke trend. Strategie 1A Richt een Innovatiecentrum op met betrekking tot medisch toerisme. Een Innovatiecentrum kan de Zeeuwse kenniseconomie op het gebied van medisch toerisme stimuleren en preventie als speerpunt nemen. Instellingen en bedrijven die hierin in elk geval moeten participeren zijn de provincie Zeeland, ZeelandCare, het ADRZ, Kenniscentrum Kusttoerisme en opleidingsinstituten als HZ University of Applied Sciences en de Roosevelt Academy. De Universiteit van Gent geeft aan hierin graag te willen participeren. Zij hebben al contact met Microsoft gehad. Dit kan worden gekoppeld aan de ‘zorgboulevard’ in Vlissingen. Er ontstaat zo een groter volume en de kans op een langere levenscyclus van het particulier initiatief is groter. Een integrale benadering is nodig met partners die over specifieke kennis beschikken. Alleen dan kun je nieuwe business creëren. Het overkoepelende belang is hierbij van grote waarde. Het kan niet alleen vanuit de overheid of vanuit commerciële partners worden geïnitieerd. Wacht daarbij niet op de achterblijvers. Zet in op preventie en zorg ervoor dat medisch toerisme aansluit op het imago en het DNA van Zeeland. Communicatie is hierbij een essentieel onderdeel, zowel intern en extern. Een goed plan van aanpak vormt hierbij de basis waarbij de provincie als de spin in het web van medisch toerisme kan en moet fungeren. Het innovatiecentrum moet steunen op volgende principes: • Een netwerk-ondersteunend karakter waarbij publiek-private samenwerking centraal staat, en verschillende sectoren – waaronder toerisme en zorg – elkaar ontmoeten. • De creatie van een context waar innovatie op het vlak van medisch toerisme kan worden gefaciliteerd, door middel van identificatie en het doorzetten van ‘good practices’ in dit gebied. Hierbij moet ook gekeken worden naar andere gezondheidsregio’s om innovatie mogelijk te maken. • Tenslotte gebaseerd op het continuüm gaande van well-being tot medische zorg en gesteund op het principe van gezondheids-gerelateerde gebiedsontwikkeling: integratie van stakeholders – betrekken van lokale bevolking – interne en externe visualisering van de regio.

30


Strategie 1B Binnen een Europees en mondiaal perspectief bestaat er een tendens om regionale ontwikkeling te koppelen aan gezondheidsinitiatieven. Hierbij staat zowel de gezondheid van de eigen burgers binnen de regio als de mogelijkheden om zorgconsumenten aan te trekken centraal. Praktisch gezien vindt deze tendens plaats binnen een continuüm: burgers willen een gezond leven leiden en dit houdt in dat ze op bepaalde momenten werken aan hun welbevinden en in andere periodes gebruik maken van medische zorg. Dit gegeven kan gekoppeld worden aan het economisch ontwikkelen van een regio, in dit geval de provincie Zeeland. Door het aanbieden van specifieke diensten die inspelen op dit continuüm. Denk hierbij aan infrastructuur voor wellness en het voldoende aanbod op het gebied van medische zorg. Het is algemeen bekend dat de sectoren van wellness en medisch toerisme kunnen gelden als economische drijfveren. Verder is er sprake van een zorgeconomie in Zeeland (welzijn, gezondheidszorg en andere aan de zorg gerelateerde activiteiten), die goed is voor 20% van de totale werkgelegenheid in Zeeland. Voer een haalbaarheidsonderzoek uit dat volgende doelstellingen en vragen beantwoordt: Wat zijn de factoren voor een te ontwikkelen kader voor gezondheidsgerelateerde en als dusdanig geïntegreerde regionale ontwikkeling van de provincie Zeeland? Met als subvragen: a.Wat zijn de onderscheidende kansen en bedreigingen voor de ontwikkeling van wellness (welbevinden) en medisch toerisme (medische zorg)? b.Wat zijn clusters/samenwerkingsmodellen en dynamieken om tot een adequate publiekprivate niveau-overstijgende samenwerking te arriveren? c. Hoe kan een doelgroepenbeleid gekoppeld worden aan deze regionale ontwikkeling? Allereerst leidt dit onderzoek naar een juiste inschatting van Zeeland als een gezondheidsregio. Het maakt de kaders en platformen mogelijk waar publieke en private professionals samen tot overeenstemming kunnen komen wat de juiste economische ontwikkelingsrichting is voor de provincie zeeland en haar gemeenten. De relatie met het innovatiecentrum met als doel kennisontwikkeling op basis van publieke en private stakeholders in combinatie met kennisinstituten, past ook binnen deze strategie.

Omgevingskwaliteiten Zeeland Vastgesteld is dat de regio uitermate veel potentie heeft om uit te groeien tot een ware wellnessen gezondheidsregio. De Delta biedt dé omgevingsfactoren die een wellnessen gezondheidsregio succesvol maken: zeewater, strand, duinen, zilte en frisse lucht, de bodem en prachtige landschappen. Deze regionale gebiedskwaliteiten kunnen gelden als basis voor de ontwikkeling van product-marktcombinaties en productontwikkeling rondom vitaliteit, wellness en medisch toerisme. De Delta heeft het juiste DNA in zich om zich te profileren als krachtig gebied.


31

Vers van de pers: Zorgboulevard in Zeevaartschool Vlissingen VLISSINGEN - In het gebouw van de Zeevaartschool aan de boulevard van Vlissingen komt een medisch centrum voor behandelingen en revalidatie. Deze zorgboulevard is een samenwerking van Zeeland Care en de HZ. De hogeschool biedt nu maritiem onderwijs aan in het monumentale witte pand aan de Boulevard Bankert. Een groep investeerders koopt een deel van de Zeevaartschool. Zeeland Care gaat daarin diverse vormen van medische zorg aanbieden. De HZ voegt daar onderwijs aan toe. Zeeland Care is een initiatief van een groep investeerders en het Admiraal De Ruyter Ziekenhuis. Het ADRZ heeft vestigingen in Vlissingen en Goes, en wil ter vervanging van het ziekenhuis in Vlissingen een nieuw ziekenhuis bouwen in de Mortiere bij Middelburg. Zeeland Care wil in de nieuwe zorgboulevard behandelingen aanbieden als nierdialyse, mondzorg, chirurgie, pijnbestrijding, psychische problemen en revalidatie. Bovendien komt er een buurtzorgpension waarin patiënten kunnen verblijven die niet meer in het ziekenhuis hoeven te blijven, maar nog te ziek zijn om al naar huis te gaan. Volgens de initiatiefnemers - die hun plan woensdagmiddag bekendmaakten - biedt de zorgboulevard ook een combinatie van zorg en recreatie. Patiënten die niet in een gewone accommodatie terecht kunnen, kunnen er met zorg op maat, op één van de mooiste plekken van Zeeland, hun vakantie doorbrengen, kondigen zij aan. De samenwerking met de HZ houdt in dat de school er nieuwe onderwijsmethoden gaat aanbieden, die direct in verband worden gebracht met de werkvloer. Het gaat om leren en werken onder één dak. Over samenwerking met andere instellingen wordt gesproken. Daarbij gaat het om onder meer geestelijke gezondheidszorg, verstandelijk gehandicapten, fysiotherapie, revalidatiegeneeskunde en apothekers. De zorgboulevard heeft straks vijftig zorgplaatsen en biedt werk aan honderd mensen. (Bron: www.pzc.nl, 20-03-2013)

32



33

34



35

De afgelopen jaren is in Zeeland gewerkt aan zorgtoerisme. Dit is nog maar in beperkte mate in het vakantieaanbod waarneembaar. Vanuit toerisme wordt samenwerking met de zorgsector en de medische sector als kans gezien voor het verlengen van het seizoen en het generen van een betere bezetting. Vanuit de zorgsector kan toerisme ook een impuls geven: als regio met een negatieve bevolkingsgroei staan voorzieningen in Zeeland onder druk. De gasten die hier komen kunnen wellicht helpen om de voorzieningen in de zorgsector in stand te houden. Hier zijn verschillende voorbeelden van te noemen. In deze publicatie vindt u een discussie die leidt tot een mogelijke strategie voor medisch toerisme in Zeeland en de invulling van deze business case in de Economische agenda van Provincie Zeeland. Deze strategie is gebaseerd op interviews met betrokkenen en een expertmeeting. Dit is een uitgave van het Kenniscentrum Kusttoerisme. Met dit rapport wordt een bijdrage geleverd aan de kennis over ontwikkelingen in de toeristische en vrijetijdssector in Zuidwest-Nederland.

Kenniscentrum Kusttoerisme

KENNISCENTRUM KUSTTOERISME

NHTV Breda

HZ University of Applied Sciences

Postbus 3917

Postbus 364

4800 DX Breda

4380 AJ Vlissingen

T (076) 533 20 67

T (0118) 489 756

E [email protected]

E [email protected]

www.kenniscentrumtoerisme.nl

www.kenniscentrumtoerisme.nl

Medisch Toerisme kansrijk in Zeeland?

Recommend Documents