Het laatste nieuws
8
Een waterige, scherpe blik •
Marslander, pag. 12
Koningin, pag. 14
Krater, pag. 16
Koraal, pag. 17
Natuurwetenschap & Techniek
| april 2004
Supercomputer gekoppeld aan Nederlandse telescopen •
Een waterige, scherpe blik Hannover (D) – Wetenschappers van Philips hebben een vloeistoflens gemaakt met een diameter van slechts drie millimeter. Een elektrische spanning zorgt voor het scherpstellen van de lens, die daarom geen bewegende delen nodig heeft. cule camera’s in webcams en mobiele telefoons. Bij de werking van de nieuwe lens draait het om twee vloeistoffen die niet met elkaar mengen en die een verschillende brekingsindex hebben. De ene vloeistof is op waterbasis en kan goed stroom geleiden, de andere vloeistof is een olie die geen elektrische lading doorgeeft.
In een cilinder is de binnenwand en één kapje aan het uiteinde voorzien van een waterafstotende laagje. Daardoor vormt de waterige oplossing een halve bol aan het andere uiteinde van de cilinder, ofwel de lens. Door electrowetting, waarbij een elektrisch veld de hydrofobe laag iets minder waterafstotend maakt, veran-
Erick Vermeulen
Scherpstellen Door een waterafstotend laagje op de wanden en de bovenzijde van een glazen buisje, vormt de waterige oplossing een lens. Via elektroden kan een elektrisch veld worden aangebracht dat de oppervlaktespanning beïnvloedt en daarmee Philips Research
Zoals spiertjes de vorm van de lens in het menselijk oog aanpassen zodat we altijd scherp zien, zorgt een elektrisch stroompje ervoor dat een vloeistoflensje de juiste vorm aanneemt. Philipsonderzoekers presenteerden hun multifocuslensje op de CeBITbeurs in Hamburg.Tot de toekomstige toepassingsmogelijkheden behoren de minus-
dert de oppervlaktespanning en daarmee de vorm van de lens. Deze techniek passen ingenieurs ook toe in het elektronische papier (zie Natuurwetenschap & Techniek, februari 2004).De lens kan naar gelang de spanning plat (geen vergroting of verkleining, zoals bij een raam) of zelfs hol worden gemaakt. De brandpuntafstand in het demonstratiemodel varieert van vijf centimeter tot oneindig.Veel gangbare goedkope camera’s leveren pas vanaf minimaal een halve meter een redelijk beeld. De lens heeft een diameter van drie millimeter en de cilinder is slechts 2,2 millimeter lang en kan dus gemakkelijk worden verwerkt in kleine apparaten. De lens kan enorm snel scherpstellen.Binnen tien milliseconden kan hij schakelen tussen de twee uiterste standen. De ingenieurs van Philips hebben een testmodel meer dan een miljoen keer laten scherpstellen zonder dat de kwaliteit van de lens achteruit ging.
de lens van vorm verandert.
9
Keramische kijker • Microvliegtuig • De hemel in april •
Supercomputer gekoppeld aan Nederlandse telescopen Hancock, New Hampshire (VS) – Supercomputer Blue Gene/L van IBM gaat met de Nederlandse stichting voor astronomie Astron nieuwe grenzen verkennen.
10
blijft in ontwikkeling. Deze versie zal begin 2005 door het Lawrence Livermore National Laboratory in gebruik worden genomen.
IBM
Dankzij steun van onder meer het ministerie voor onderwijs en wetenschappen en in samenwerking met het Duitse Max-Planck-Gesellschaft kunnen in het Lofar-project verspreid over Nederland en Duitsland tienduizend kleine schotelantennes worden opgesteld die radiosignalen met lage frequentie opvangen. Deze tienduizend antennes zullen een enorme hoeveelheid gegevens leveren over het prille heelal,toen de eerste sterren en sterrenstelsels ontstonden. IBM gaat met de Blue Gene/L-supercomputer hel-
Snelle jongen Supercomputer Blue Gene/L
pen die grote hoeveelheid gegevens te verwerken. Blue Gene rekent momenteel met een snelheid van 34 teraflops (floating point operations), ofwel 34·1012 bewerkingen per seconde. Oorspronkelijk is hij ontwikkeld voor de ophelde-
ring van eiwitstructuren. De IBM-ingenieurs dromen van een versie die in de orde van 1015 flops zal halen. Blue Gene bevat momenteel 12.000 PowerPC-processoren.Ter vergelijking:een gewone IBM-pc heeft er eentje. “Een van de dingen die we vanaf het begin op onze verlanglijst hadden staan, was om Blue Gene een omvangrijke databandbreedte te voeren. Uit onze eerste gesprekken met Astron bleek dat zij juist dat nodig hadden”, verklaart William Pullybank, directeur van de afdeling exploratory server systems van IBM Research. Elk van de tienduizend schotels zal meetsignalen omzetten naar digitale waar-
Natuurwetenschap & Techniek
| april 2004
den en die versturen naar het hoofdkwartier in Dwingeloo. Daar moet een programma op de Blue Gene/L zo’n zevenhonderd gigabit aan gegevens per seconde verwerken. Voor Pullybank en zijn collega’s levert het project niet alleen prestige, maar ook inzicht in de eisen die de markt binnen vijf jaar aan supercomputers zal stellen. Pullybank:“Als we kijken naar de werkelijk belangrijke trendontwikkeling in de industrie, dan zal de mogelijkheid om een stroom van gegevens uit een groot aantal afzonderlijke bronnen real-time te verwerken steeds belangrijker worden.” Erick Vermeulen
Het laatste nieuws •
Marslander • Organismen ‘en ma
Keramische kijker Microvliegtuig Parijs (F) – Langzaam krijgt de hoofdspiegel van de infraroodtelescoop Herschel gestalte. Met een doorsnede van 3,5 meter vormen twaalf panelen de allergrootste siliciumcarbidestructuur ter wereld die de lichtste ruimtespiegel ooit zal dragen. De gebruikelijke materialen om een telescoopspiegel te bouwen, zijn nogal zwaar. Dat is een groot nadeel als je zo’n spiegel naar de ruimte wilt brengen. De Europese ruimtevaartorganisatie ESA bedacht dat siliciumcarbide, een hightech keramisch product, zeer geschikt is voor de fabricage van de spiegel voor de ruimtetelescoop Herschel. Het materiaal is weliswaar prijzig, maar het spiegelgewicht van 1500 kilogram is daarmee teruggebracht tot slechts driehonderd kilogram. Extra voordelen zijn de enorme stijfheid en de gunstige Ruimtevaartingenieurs
plaat-
sen de keramische segmenten van de telescoopspiegel tegen elkaar. Daarbovenop zal de
EADS/Boostec
spiegellaag rusten.
temperatuureigenschappen van siliciumcarbide. Daardoor is de precisie van de spiegelpositie nog beter dan een honderdste millimeter. Herschel moet vanuit een baan om de Aarde nog nimmer gemaakte metingen aan het heelal in het ver-infraroodlicht uitvoeren. Het Franse bedrijf Boostec bewerkt de enorme schaal nu verder en brengt de dikte van het keramische materiaal terug tot 2,4 millimeter. Ingenieurs van het Finse Opteon polijsten vervolgens het parabooloppervlak zodat het geen oneffenheden meer bevat die groter zijn dan dertig nanometer. Ten slotte volgt in Spanje – de spiegel reist wat af – de coating van de spiegel met achtereenvolgens een tien nanometer dikke hechtlaag van nikkelchroom, gevolgd door een spiegelende aluminiumlaag van driehonderd nanometer. Erick Vermeulen
Bath (GB) – Aërodynamisch onderzoek moet een handgroot vliegtuig opleveren, dat bijvoorbeeld handig is voor spionagedoeleinden.
De hemel
Hoe klein kan een vliegtuig zijn zonder zijn effectiviteit te verliezen? Dr Ismet Gursul aan de University of Bath onderzoekt vliegtuigen van vijftien centimeter lang en vijftig gram zwaar. Uitgerust met camera’s en sensoren kunnen die straks militaire taken uitvoeren, maar ook verkeersmetingen, seismische metingen en luchtfotografie. Hoe kleiner een vliegtuig, des te kleiner de motor en des te lager de snelheid. De gevoeligheid voor wind neemt toe.Microvliegtuigen kunnen bovendien in principe maar kort vliegen. Naar kleinere schaal vertalen van bestaande vliegtuigtechnologie voldoet niet, meent Gursul: “Als je echt klein wilt, moet je nieuwe oplossingen zoeken.” Hij denkt voor een betere wendbaarheid van microvliegtuigen aan klapvleugels, of microstraalmotoren die luchtpulsen uitstoten. Vooralsnog ontbreekt het, aldus Gursul, aan kennis van aërodynamica. “Ondanks veel studies aan vogels en vliegende insecten zijn het uithoudingsvermogen van de bij en de beweeglijkheid van de libelle nog niet te vertalen naar microvliegtuigen.”
Tussen 16 en 22 april is de meteorietenzwerm Lyriden actief. Het hoogtepunt wordt verwacht op 22 april rond acht uur ’s ochtends, de activiteit kan dan stijgen tot tien à vijftien ‘vallende sterren’ per uur. Venus is deze maand ’s avonds nog steeds makkelijk te vinden aan de westelijke horizon, in het sterrenbeeld Stier. Op 2 april staat zij onder het sterrenbeeld Pleiaden; een verrekijker wordt aanbevolen. Op maandag 5 april is de eerste Volle Maan na de lenteequinox (op 20 maart). Deze bepaalt de datum van zowel het christelijke paasfeest als het joodse Pesach: het joodse paasfeest begint op dinsdag 6 april, de christenen moeten wachten tot de eerstkomende zondag, 11 april. Drie graden ten zuiden van de ‘paasmaan’ staat de ster Spica, het helderste puntje in het sterrenbeeld Maagd. Voor wie toevallig in het zuiden van Afrika is op 19 april: tussen half twee en kwart voor zes ’s middags (plaatselijke tijd) is er een gedeeltelijke zonsverduistering zichtbaar. In Kaapstad bedraagt de maximale bedekking 51%.
Erick Vermeulen
Bart Braun
www.natutech.nl
in april
11
ontmaskerd • Godin van de jacht • Het laatste nieuws
Marslander (ja, echt dit is een marslander)
12
Natuurwetenschap & Techniek
| april 2004
•
Koninklijk parfum • Bacteriën in de val • Bomen leveren
De normaal knalgele
Tumbleweed
van Nasa’s Jet Propulsion Laboratory heeft een testrit van acht dagen over de Zuidpool gemaakt en
zit
onder
de
sneeuw. Het is een ballon van veertig kilo
gevuld
met
meetapparatuur. Hij moet de opvolger worden van de huidige marsrobots. De ballon heeft geen eigen motor maar laat zich meevoeren door de wind, vandaar de vernoeming naar de in de woestijn ronddolende kluwen onkruid. Tijdens de testrit was het
vaak
windstil
waardoor de Tumbleweed slechts ze-
Godin van Organismen ‘en masse’ ontmaskerd de jacht Berkeley, Californië (VS) Jillian Banfield van de University of California nam een monster uit een modderpoel en ontrafelde in één keer de genomen van alle organismen die daarin leefden. Ze noemt de methode ‘community genomics’. Banfield onderzoekt al negen jaar een door microben bewoond roze slijm dat drijft op groene poelen water, diep in de Richmond Mine in Californië. In deze mijn is jarenlang gegraven naar onder andere zink, koper en ijzer. Nu maken microben daar overgebleven metalen los uit de rotsen. De metalen belanden in het grondwater, wat een enorme bron van vervuiling oplevert voor de omgeving. Banfield hoopt dat een beter begrip van de microben zal leiden tot een manier om deze vervuiling tegen te gaan. Banfield en haar collega’s haalden het DNA uit een klein beetje slijm. Ze knipten het DNA in stukken en bepaalden hier de basenvolgorde van. Ze hadden het DNA zo geknipt dat alle fragmenten met elkaar zouden overlappen. Zo konden de onderzoekers de genomen van de verscheidene organis-
men in elkaar puzzelen. Ze vonden bewijs voor het bestaan van drie bacteriesoorten en drie archaea. Slechts één van de bacteriën was al eerder bekend. Uit de genomen konden de onderzoekers informatie afleiden over het metabolisme van de organismen. Ze kregen een idee van hoe de microben samenwerken. Één bacterie lijkt de roze film aan te maken waar alle soorten in leven, terwijl een andere bacterie de gemeenschap een plezier doet door stikstof vast te leggen uit de lucht. Banfield is erg gelukkig met de uitkomst van de community genomics, al geeft ze toe dat ze voordeel heeft gehad van het kleine aantal soorten en het feit dat die genetisch erg verschillen. Toch denkt zij dat de techniek ook nuttig kan zijn voor ingewikkeldere samenlevingen, bijvoorbeeld om daar nieuwe soorten in te ontdekken. Zelf gaat ze onderzoeken welke genen de microben uit de Richmond Mine bij veranderende temperatuur of zuurgraad inschakelen.
ventig kilometer af-
Danièle Gibney
Tokio (J) - Beveiligingsrobot Artemis kan met de lift reizen, brand opsporen en verfkogels afschieten op inbrekers. De robot van het Japanse bedrijf Tmsuk is vernoemd naar de godin van de jacht uit de Griekse mythologie, heeft een paintball-gun en kost ongeveer een derde van een menselijke security-medewerker (namelijk € 22.500 per jaar, inclusief onderhoud en verzekering). Deze maand maakt hij zijn debuut op een technologiebeurs in Tokio. Artemis kan over meerdere verdiepingen patrouilleren omdat hij heeft geleerd hoe een lift werkt. Hij bevat vuur- en rookdetectoren en waarschuwt in geval van brand de brandweer.De batterijen volstaan voor een dienst van acht uur. Als Artemis een situatie tegenkomt die zijn computer niet aankan, neemt hij contact op met een menselijke beveiligingsbeambte. Die kan dan via de camera’s van Artemis zien wat er aan de hand is, en eventueel de robot op afstand besturen.Via ingebouwde speakers en een microfoon kan de beveiligingsbeambte vervolgens met eventuele insluipers in gesprek treden. Bart Braun
legde.
www.natutech.nl
13
meer dan zuurstof • Het laatste nieuws • Kosmische
Koninklijk parfum Bacteriën in de val
Universität Würzburg
“Het is een slimme schaakzet van de natuur”, zegt Justus Liebig van de universiteit van Würzburg. De koningin in een mierennest regeert met een geurende handtekening. Ze brengt haar parfum aan op de eieren die ze legt. De geur bestaat uit dertig componenten waarvan de koningin er zelf vijftien maakt. Het parfum voorkomt dat de werksters het in hun hoofd halen om zelf eieren te leggen. De mierenkoningin ontmoet weinig van haar onderdanen. Ze kan de meeste mieren in de kolonie dus alleen indirect beïnvloeden. De eieren die ze legt, spelen daarin een centrale rol. Vrijwel alle werksters komen in contact met haar eieren, waar-
14
door deze eieren ideale dragers zijn van boodschappen. De Duitse onderzoekers bestudeerden rode-mierenkolonies van de soort Camponotus floridanus mét en zonder koningin. In die kolonies plaatsten ze eieren die door de koningin of door een werkster waren gelegd. In een kolonie zonder eieren van een koningin zorgden de mieren goed voor de werkstereieren, maar als er in de kolonie eieren van een koningin aanwezig waren, aten de mieren de werkstereieren op. Blijkbaar is het genetisch vastgelegd dat een koningin geen concurrentie duldt.Als de onderzoekers het koninginneparfum aanbrachten op de werkstereieren, zo beschrijven ze in Proceedings of National Academy of Sciences, dan behandelden de mieren deze eieren alsof ze een stempel van koninklijke goedkeuring droegen. Erick Vermeulen
Een werkster vervoert een ei waarop de koningin een haar geurende handtekening heeft achtergelaten.
Berlijn (D) – Berlijnse biologen ontdekten onder de elektronenmicroscoop dat witte bloedcellen een totnogtoe onbekende beschermingstechniek toepassen bij infecties: ze vangen bacteriën in een netje.
NET bestaat uit fijne draden waaraan korreltjes kleven. Het bestaat niet alleen uit eiwit, maar ook uit chromatine, ofwel een DNA-kluwen. Het grootste deel van de eiwitten in het chromatine
Uitgeschakeld Een witte bloedcel vangt buiten zijn membraan bacteriën in een biologisch netje.
Max-Planck-Institut für Infektionsbiologie
Würzburg (D) – De koningin in een mierennest verstuurt met haar eieren een geur door het nest die voorkomt dat ze concurrentie krijgt.
Het traditionele beeld van de witte bloedcel is dat het een actieve cel is, die een indringer nadert, omhult met zijn celmembraan en daarna bestookt met afbraakenzymen uit korrels binnen de bloedcel. Nieuw is dat een type bloedcel, de neutrofiel, buiten zijn membraan een bacterie vangt met een biologisch netje. De Duitse wetenschappers, werkzaam aan het Max-Planck-Institut für Infektionsbiologie,noemen dat in het blad Science ook wel een Neutrophil Extracellul Trap, ofwel NET. De rasterelektronenmicroscoop laat zien dat een
zijn de histonen, die zorgen voor de geordende structuur van het DNA. Die histonen blijken nu een antibacteriële werking te hebben. Ook bevat een NET eiwitten die een bacterie niet uitschakelen, maar aan het front ontwapenen. Tot de buit die de neutrofielen kunnen vangen met hun NET, behoren Shigellaen Salmonella-bacteriën en Staphylococcen. Dat er hier geen sprake is van een artefact in een reageerbuis, blijkt uit de vondst van de NET-structuren in biopsiemateriaal van patiënten met blindedarmontsteking. Erick Vermeulen
Natuurwetenschap & Techniek
| april 2004
parelketting • Discussies • Dino’s overleefden fataal
Antwerpen (B) – De oogst uit een populierenbos levert genoeg elektriciteit voor de jaarbehoefte van vijf gezinnen. De bomen halen bovendien zware metalen uit de bodem.
Planten- en vegetatie-ecologie, Universiteit Antwerpen
Op een industrieterrein bij Boom bevindt zich een populierenplantage. De bomen staan op een kleiput die licht vervuild is met zware metalen en waarin vroeger ook huisvuil is gestort. In feite is het een energieplantage, want de bomen leveren biomassa voor de elektriciteitsproductie. Het energiebos werd in 1996 is aangelegd met 25 centimeter hoge stekken. De onderzoeksgroep Planten- en Vegetatie-Ecologie van de Antwerpse universiteit doet met de plantage van 0,6 hectare, onderzoek naar de toepassing van populieren en wilgen als duurzame energiebron. Vier jaar na het planten, volgde een eerste oogst waarna de geknotte stammen opnieuw
konden uitgroeien. Nadat de populieren onlangs een hoogte bereikten van bijna tien meter, zijn ze weer geoogst. De geoogste dertig ton aan hout kan in de elektriciteitscentrale van Electrabel in Ruien worden meegestookt. Dat levert voldoende elektriciteit voor de jaarbehoefte van vijf gezinnen. Daarbij hebben de populieren ook zware metalen uit de licht verontreinigde bodem opgenomen.“Ze zijn ongeschikt voor sanering van zwaar vervuilde terreinen,maar ze kunnen dankzij hun forse waterverbruik wel vrijgekomen zware metalen uit licht verontreinigde bodem opnemen en zo voorkomen dat die in het grondwater belanden”, verklaart onderzoekster Ilse Laureysens. De zware metalen belanden uiteindelijk in de as die in de energiecentrale achterblijft. De bomen leveren dus duurzame energie en helpen bij de bodemsanering. Helaas ontbreekt het nog aan subsidiemogelijkheden voor energiebossen. “Europese regelingen stimuleren bosbouw door boeren, maar dan moeten de bomen wel twintig jaar blijven staan. Dat is veel te lang voor deze vorm van energiewinning”, aldus Laureysens. Erick Vermeulen
Tijd om te oogsten Na vier jaar gaat de zaag in de populieren-
Kosmische parelketting Houston,Texas (VS) – Ruimtelescoop Hubble maakt mooie plaatjes van de botsing tussen vrijgekomen gas en de afgestoten schil van een zeventien jaar geleden geëxplodeerde ster. Zeventien jaar geleden ontdekten astronomen de helderste supernova in meer dan vierhonderd jaar. De camera’s van de ruimtetelescoop Hubble nemen regelmatig opnamen van de supernova, genaamd SN1987A. Vele jaren voordat de enorme ster ontplofte, was hij een rode reus. Die zwol op een gegeven moment op, koelde af, stootte een schil met materiaal af en kromp daarna ineen tot een blauwe reus. De afgestoten schil verspreidde zich rondom de ster en is zichtbaar als een ring op een afstand van 0,65 lichtjaar van de ster. Toen de ster verder afkoelde, stortte hij in onder zijn eigen gewicht en daarop volgde de supernova. De intense straling die daarbij vrijkwam, verlichtte de ring zo’n acht maanden later. Inmiddels dooft het restant van de ontplofte ster uit,maar heet gas dat in 1987 bij de sterexplosie vrijkwam, bereikt nu de oude ring. Het gas beweegt met een snelheid van ruim vierduizend kilometer per seconde. Bij de botsing met de ring loopt de temperatuur hoog op. Hubbleopnamen laten zien hoe de ring verandert in een ketting vol parels.
Nasa
Bomen leveren meer dan zuurstof
Ring of Fire Opnamen gemaakt door ruimtetelescoop Hubble van de botsing tussen vrijgekomen gas van de afkoelende supernova en de eerder afgestoten schil.
Erick Vermeulen
stammen.
www.natutech.nl
15
geachte meteorietinslag • Het laatste nieuws • Koudwa
Discussies De homeopathie ligt onder vuur, maar ook meer gevestigde wetenschap wordt niet door iedereen aanvaard. Homeopathie http://www.skepsis.nl/s-frames. html Kwantumtheorie http://members.madasafish.com /~martinlshough/contents.htm. htm Snelheid van het licht http://homepage.sunrise.ch/ homepage/schatzer/space-time. html Evolutie http://www.millerandlevine.com /km/evol/design1/article.html Oerknal http://www.actionbioscience.org/ newfrontiers/steinhardt.html# Primer Dode-dino-theoriën http://www.ucmp.berkeley.edu/ diapsids/extinction.html
Dino’s overleefden fataal geachte meteorietinslag Princeton, New Jersey (VS) - De dinosaurussen stierven pas driehonderdduizend jaar nadat de meteoriet insloeg die tot nu toe verantwoordelijk werd gehouden voor hun einde,beweert geologe Gerta Keller. De meteoriet die 65 miljoen jaar geleden insloeg in Chicxulub is vals beschuldigd van massamoord, meent Gerta Keller van de universiteit van Princeton. Ze kwam tot die conclusie toen ze de bodem van de reusachtige krater onderzocht die de meteoriet in Mexico achterliet. Jan Smit, de geestelijk vader van de inslagtheorie, denkt echter dat ze ‘de nieuwe gegevens verkeerd interpreteert’. Zijn breed gedragen theorie is dat de meteorietinslag de dino’s binnen enkele jaren de das om deed. Over de hele Aarde was het klimaat tengevolge van de inslag dusdanig grillig dat vele dier- en plantensoorten uitstierven.
Om de precieze gevolgen van de inslag te achterhalen,boorden Keller en haar collega’s een nieuw gat. Op enkele honderden meters diepte stuitten zij in de krater op een halve meter dikke kalksteenlaag. De grens tussen de kalksteenlaag en een laag mineralen markeert de inslag van de meteoriet, terwijl een bovenliggende laag klei de overgang van het Krijt naar het Tertiair aangeeft. In haar artikel in het Amerikaanse blad Proceedings of the National Academy of Sciences concludeert Keller hieruit dat het tijdstip van de inslag niet samenvalt met het einde van het Krijt, het laatste tijdperk waarin de dinosaurus de Aarde bewandelde. Microfossielen (foraminifera) in het kalksteen die enkel in een rustige omgeving gevormd kunnen zijn, schrijft ze, tonen aan dat de laag niet door een turbulente terugspoeling van zeewater ontstond. De
foraminifera zijn karakteristiek voor de laatste 300.000 jaar van het Krijt.“Wat Keller voor foraminifera aanziet, zijn in feite dolomietkristallen”, meent een sceptische Jan Smit. “Je moet voorzichtig zijn met interpretaties van bodemmonsters uit de krater omdat de inslag dit gebied ernstig verstoord heeft.Terugspoeling kan de laag kalksteen binnen twee dagen gevormd hebben.” Keller vermoedt dat de dino’s in de laatste 300.000 jaar van het Krijt geleidelijk ten onder gingen aan meerdere meteorietinslagen. Smit gelooft daar niets van. “De meteoriet van Chicxulub heeft overal ter wereld een laagje iridium in de bodem achtergelaten.Als Keller denkt dat er meerdere meteorieten insloegen, laat haar dan maar eens uitleggen waarom er maar één buitenaards laagje is.” Ernst van Eijk
Vaccineren http://www.vacciweb.be/nl/ vaccins_noises/index.asp Danièle Gibney Discussiepunt De meteoriet die een krater met een doorsnede van 180 kilometer sloeg op het Mexicaanse schiereiland Yucatan, is volgens geologe van de universiteit van Princeton niet schuldig aan het uitNASA
sterven van de dinosaurus.
16
Natuurwetenschap & Techniek
| april 2004
terkoraalrif • Een waterige, scherpe blik • Supercomputer
Diemen (NL) –Mariene biologen riepen in februari op de visserij met sleepnetten te verbieden, om koudwaterkoraalriffen te beschermen. Nederlandse onderzoekers vonden recent exemplaren van zulke riffen bij Ierland. Ze zijn mogelijk miljoenen jaren oud en kunnen helpen bij het in kaart brengen van klimaatveranderingen. Aan de rand van de Rockalltrog in het noordoosten van de Atlantische Oceaan liggen onderwaterheuvels. Ze bestaan uit een mengsel van koudwaterkoraal en (door bacteriën) aan elkaar gekit sediment. Onderzoekers van het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ) ontdekten en beschreven deze koudwaterkoraalriffen. Koudwaterkoralen lijken op de warmteminnende tropische koralen, maar leven
niet in symbiose met algen die via fotosynthese (omzetting van zonlicht) voor de voedselvoorziening zorgen.Ze groeien vaak dieper dan het zonlicht komen kan. Lophelia pertusa en Madrepora oculata, de soorten waar de Rockall-riffen voornamelijk uit bestaan, vangen voedseldeeltjes uit de zee. Sterke getijdenstromingen zorgen dat er voedsel wordt aangevoerd naar de riffen. Wetenschappers ontdekken steeds meer van zulke koraalriffen, en proberen ze te beschermen tegen de gevolgen van intensieve visserij. Furu Mienis van het NIOZ:“Met ijzeren kettingen worden de vissen uit het rif gejaagd.” De schade daarvan blijft jaren merkbaar. Meer dan duizend mariene biologen riepen op tot een verbod op visserij met sleepnetten.“In de wateren bij
NIOZ
Koudwaterkoraalrif Sonarscan van het koraalrif, geno-
Noorwegen is op die manier veel koraalrif kapot gemaakt.”
Grijs gebied is het rif. Aan de linkerkant verdwijnt het in de diepte.
Skelet De opbouw van het
koraalrif vertelt veel over de geschiedenis ervan. Mienis: “Tussen de koraaltakken stroomt het water langzamer waardoor daar sediment neerslaat.” De riffen bestaan dus uit zeezand, gevangen in een skelet van dood koraal. Daarnaast bevat het een soort stenen: net als tropisch koraal zijn koudwaterkoralen erg gevoelig voor veranderingen in hun omgeving. Tijdens ijstijden gaan ze dood. Op het rif ontstaan dan brokken sediment die door bacteriën aan elkaar worden gekit, zogenaamde ‘hardgrounds’.
Madrepora oculata is een belangrijk onderdeel van het rif, zowel als versteviger als op de buitenkant. Omdat het alleen voorkomt vanaf FLPA/Foto Natura
men vanaf een onderzoekschip.
enkele honderden meters diepte, is deze foto genomen door een duikrobot in plaats van door een Scuba-duiker.
www.natutech.nl
“We zijn er nog niet helemaal uit hoe oud de riffen precies zijn”, vertelt Mienis. “Mogelijk wel vier miljoen jaar.” Ondanks het feit dat koraal langzaam groeit, zijn de riffen enkele kilometers lang en honderden meters hoog. Dit soort riffen komt wel meer voor in de Atlantische Oceaan, maar onderwaterheuvels van dit formaat waren nog niet bekend. Doordat het rif zo oud is, kunnen geologen met behulp van koraalmonsters onderzoek doen naar de temperatuur van het zeewater in het verleden. De verhouding waarin de zuurstofisotopen 16O en 18O worden vastgelegd verschilt met de temperatuur. De isotopenverhouding in de koralen vertelt de onderzoekers hoe warm het tijdens de vorming van de riffen was. Bart Braun
17
