Het laatste nieuws
8
Laser meet aan constant elektron
Eetlust, pag. 10
Leeuw, pag. 12
Nanotractor, pag. 14
Ruimtetochtje, pag. 15
Natuurwetenschap & Techniek
| juni 2004
n • Seks geeft teken vreetkick • Belgische molens in zee •
Laser meet aan constant elektron Diemen (NL) - Twee natuurconstanten doen hun naam eer aan: voor zover meetbaar, zijn ze al twaalf miljard jaar hetzelfde. Om het universum te begrijpen, gebruiken fysici het zogeheten Standaardmodel. Dit beschrijft de interactie tussen elektromagnetisme en de krachten die ervoor zorgen dat atoomkernen niet spontaan uit elkaar vallen. In de formules waar het model uit bestaat, staan ongeveer twintig Griekse en Romeinse letters die een bepaalde eigenschap van de natuur weergeven: de natuurconstanten. Eén van de aannamen in het model is dat zulke natuurconstanten altijd dezelfde waarde hebben gehad. Als iemand een meting doet waaruit blijkt dat de natuurconstanten niet constant zijn, dan is er iets mis. Een paar jaar geleden deed de Australiër John Webb zo’n meting.Helemaal aan de randen van ons universum bevinden zich mysterieuze voorwerpen die energie uitstralen: quasars. Omdat ze zo ver weg liggen, doet het licht van een quasar er ongeveer twaalf miljard jaar over om bij de Aarde te komen.
Onderzoek aan dat licht leert wetenschappers dus iets over hoe het universum twaalf miljard jaar geleden was. Uit zijn metingen concludeerde Webb dat de natuurconstante alfa – waar het samenspel tussen elektriciteit en magnetisme vanaf hangt – niet altijd dezelfde waarde gehad heeft. Er was dus iets mis. Het probleem ligt echter bij Webbs metingen, en niet bij het Stan-
daardmodel, volgens Wim Ubachs van de Vrije Universiteit in Amsterdam. In Physical Review Letters toonde hij aan dat een andere natuurconstante,het protongewicht,al twaalf miljoen jaar dezelfde waarde heeft.Twee weken later toonden een Indiase en een Franse onderzoeker al aan dat alfa juist constant was,in tegenstelling tot wat Webb had gezegd. Als je gassen verhit of er fel licht op schijnt, gaan ze licht
Waterstofatoom Twijfels zijn de wereld uit: protonen en elektronen zijn altijd zo zwaar geweest als ze nu zijn.
uitstralen. Dat licht onderzoek je bijvoorbeeld met een spectrometer.De verschillende golflengten van licht worden dan zichtbaar als streepjes, het zogenoemde emissiespectrum. De emissielijnen van waterstof liggen in het zogenaamde extreme ultraviolet (XUV),licht met een golflengte van rond de honderd nanometer. Ubachs’ groep wekte de emissie op met behulp van een zelfgebouwde laser.“Het meten van die lijnen is zeer moeilijk, omdat XUV-licht niet door lucht kan reizen.” Met een vacuümopstelling maten de Amsterdammers de golflengten tot op de honderdduizendste nanometer nauwkeurig. Ze vergeleken de kersverse laboratoriumdata met het licht dat waterstofwolken in de ruimte uitzonden, nadat ze ‘opgestookt’ waren door licht van quasars. Net als bij de metingen van Webb heeft dat licht er miljarden jaren over gedaan om bij de Aarde te komen.Als een proton miljoenen jaren geleden lichter of zwaarder was, moet dat zichtbaar zijn als een verschil tussen de ruimtespectra en de laboratoriumspectra. Dat verschil vond Ubachs niet. Voorlopig is het Standaardmodel gered.Ubachs is tevreden, maar kijkt vooral naar de toekomst:“Een proton is altijd plusminus 1836 keer zo zwaar als een elektron geweest, maar niemand weet waarom die verhouding zo ligt. Men is uit op een theorie die dat zou verklaren. Er valt dus nog veel te ontdekken.” Bart Braun
9
Thee reinigt computer • Reuzenstormen vormen klimaat
Seks geeft teken vreetkick Thee reinigt Belgische Edmonton (CA) – Een vrouwtjes-teek krijgt pas echt honger na de seks. Deze kennis leidt mogelijk tot een vaccin tegen deze verspreidster van gevaarlijke ziekten. Zodra een vrouwtjes-teek haar honger naar seks gestild heeft, begint haar honger naar bloed. In het zaad van een volgegeten mannetje zit namelijk een eetlustopwekkende stof. Canadese biologen ontdekten uit welke eiwitten deze stof bestaat. In Proceedings of the National Academy of Sciences beschrijven ze een antitekenvaccin dat tweemaal zo effectief is als huidige vaccins. Na een goede maaltijd maakt een mannetjes-teek in zijn geslachtsklieren vele eiwitten aan. De Canadese biologen Brian Weiss en Reuben Kaufman van de universiteit van Alberta onderzochten de effecten van 28 eiwitten op vrouwtjes, en ontdekten dat twee ervan tezamen een eet-
lustopwekkende stof vormen. Ze noemden de stof ‘voraxin’ naar het Latijnse ‘vorax’, dat ‘gulzig’ betekent. De onderzoekers zetten een handjevol vrouwtjesteken na het paren op een gevaccineerd konijn met antistoffen tegen voraxin. Na twee weken parasiteren lag het gemiddelde gewicht van deze vrouwtjes 72 procent lager dan dat van vrouwtjes die zich na het paren tegoed deden aan een controlekonijn. De huidige vaccins tegen teken verminderen het gemiddelde gewicht slechts met 37 procent. Vrouwtjes-teken die minder eten, leggen minder eitjes en scheiden minder speeksel af. Een middel tegen hun vraatzucht vermindert dus de kans dat zij hun slachtoffers besmetten met gevaarlijke ziekteverwekkers uit hun speeksel, zoals bacteriën die de ziekte van Lyme veroorzaken. Ernst van Eijk
Bomvol Een nieuw vaccin vermindert de eetlust van
molens in zee
Tucson (VS) – Hetzelfde spul dat vlekken achterlaat in een theekopje, kan de harde schijf van een computer juist schoonmaken.
Brussel (B) – Het licht staat op groen voor de aanleg van een windmolenpark voor de Belgische kust.
Je moet er niet aan denken dat je thee over je computer gooit, laat staan over je harde schijf.Toch kwam een Amerikaanse technicus op het idee om harde schijven schoon te maken met extracten uit groene thee. John Lombardi, president van Ventana Research, combineerde looizuur uit groene thee met synthetische eiwitten en een schuurmiddel tot een schoonmaakmiddel dat harde schijven bijna viermaal sneller poetst dan andere middelen. Het is ook nog eens biologisch afbreekbaar, wat producenten van harde schijven miljoenen euro’s aan afvoerkosten kan besparen. Minuscule stofdeeltjes plakken stevig aan de magnetische koppen en zijn moeilijk te verwijderen. Het looizuur bindt sterk aan deze deeltjes, zodat ze samen nieuwe deeltjes vormen met een ongelijke ladingsverdeling. De nieuwe deeltjes stoten daardoor af van de harde schijf, en laten zich makkelijk met water afvoeren.Ventana gaat nu op zoek naar andere toepassingen voor looizuur. Ernst van Eijk
PNAS
vrouwtjes-teken
10
computer
De Belgische minister voor de Noordzee, Johan VandeLanotte, heeft de vergunning afgegeven voor een windmolenpark op de Thorntonbank, een gebied op 27 kilometer voor de kust van Knokke-Heist. De komende drie jaar wil C-Power, een samenwerkingsverband van enkele Belgische bedrijven, daar zestig windmolens neerzetten, goed voor 400.000 gezinnen. Uit een bodemonderzoek moet blijken hoeveel het project gaat kosten.De financiering is nog niet rond, maar bestuurder Filip Martens denkt dat hij de slordige half miljard euro wel bij elkaar krijgt. Martens hoopt in de lente van volgend jaar de eerste zes windturbines te plaatsen, in 2006 nog eens achttien en de laatste 36 in 2007. Hun gezamenlijke vermogen van 216 megawatt is goed voor een derde van de zes procent duurzame energie die België tegen 2010 verplicht moet leveren volgens de Europese afspraken. De Nederlandse overheid wil in 2020 een vermogen van 6.000 megawatt leveren met buitenkust-windenergie. Begin 2002 kreeg E-Connection een vergunning voor het bouwen van zestig windmolens in zee op ruim 23 kilometer buiten de kust van IJmuiden. Ernst van Eijk
Herenigde leeuwenkop • Het laatste nieuws • Ondraa
Reuzenstormen vormen klimaat Berkeley, Californië (VS) - Een klimatoloog voorspelt dat het klimaat de komende tien jaar drastisch zal veranderen. De opwarming rond de evenaar zal gepaard gaan met de vorming van reusachtige draaikolken die ongeveer vijftig jaar lang over het oppervlak van de planeet zullen zieden. De planeet Jupiter, welteverstaan. Jupiter, de grootste planeet van ons zonnestelsel, staart de Aarde aan met één oog. Dat oog wordt meestal de Rode Vlek genoemd, al is het niet altijd rood. De Rode Vlek is een enorme wervelstorm waar de Aarde makkelijk inpast. De wind raast er met 450 kilometer per uur rond. De vlek is al meer dan driehonderd jaar de grootste van de wervelstormen die het
klimaat op Jupiter bepalen. De wervelstormen, en dus het klimaat, gaan de komende tien jaar flink veranderen, voorspelt Philip Marcus van de universiteit van Berkeley. Een aantal grote draaikolken is aan het eind van hun Latijn en lossen letterlijk op in de lucht, die op Jupiter voornamelijk uit waterstof bestaat. De wervelwinden mengen de lucht en daarmee de warmte, zodat er bijna geen temperatuurverschil is tussen de Jupiter-evenaar en de polen. Zonder de stormen loopt dat verschil op tot ongeveer tien graden Celsius,rekent Marcus voor in Nature. De klimaatverandering is onderdeel van een cyclus in het weersysteem van de reusachtige planeet: elke Jupiter De komende tien jaar zijn nieuwe ‘ogen’ te verwachten.
zeventig jaar vindt een uitdoving van grote wervelwinden plaats. Een temperatuurverandering zorgt vervolgens voor de vorming van nieuwe stormen. In 1939 zagen astronomen de geboorte van de zogeheten Witte Ovalen, een drietal draaikolken ten zuiden van de Rode Vlek, bij het begin van de vorige cyclus.Twee van de ovalen zijn inmiddels verdwenen. Opvallend aan de modellen van Marcus is dat hij zijn achtergrond als kenner van vloeistofdynamica toepast. De wetten die de beweging van vloeistoffen beschrijven zijn veel eenvoudiger dan de complexe atmosferische modellen of de analyse van data van de gasstromen op Jupiter, volgens de hoogleraar. Volgens Marcus zijn de resultaten van zijn modellenstudie overigens onbruikbaar voor voorspellingen van het klimaat op Aarde. Wervelwinden die daar eenmaal vaste grond onder de voeten hebben doven snel uit. Dankzij de klimaatverandering verwacht Marcus dus de komende tien jaar nieuwe oogjes op Jupiter. Amateurastronomen kunnen ze met een hobbytelescoop waarnemen. Ook het rode oog blijft voor hen zichtbaar: de storm verkrijgt nieuwe energie door het opslokken van kleine draaikolkjes die hem te dicht naderen.
STScI
•
Bart Braun
www.natutech.nl
De hemel in juni Het hoogtepunt van deze maand is de Venusovergang. Op 8 juni is het zover, en trekt de planeet voor de Zon langs. De overgang is dan te zien als een donker vlekje onderin de zonneschijf.Rond kwart over zeven ’s morgens raakt Venus de Zon, en ongeveer vijf uur later is het voorbij. Zonder bescherming naar de Zon kijken is slecht voor de ogen; vergeet de eclipsbrilletjes of zonnefilters niet! De laatste keer datVenus voor de Zon langstrok was in 1882, maar wie zich verslaapt, kan in 2012 alweer de volgende overgang zien (zie ook het artikel ‘Venus in de overgang’ in dit nummer). 21 Juni is de langste dag van het jaar en het begin van de astronomische zomer: de Zon bereikt zijn noordelijkste breedte. Voor de overige sterrenkijkactiviteiten zal gewacht moeten worden op het donker. De meteorenzwerm Boötiden (op 26 en 27 juni) is zelfs pas optimaal zichtbaar na twee uur ’s nachts, als de Maan onder is gegaan. Aan het begin van de maand zijn voor de liefhebber planetoïden te zien: op 3 juni staat Juno in het sterrenbeeld Arend, een dag later is Vesta zichtbaar in Waterman. Bart Braun
11
Ondraaglijke traagheid • Het laatste nieuws • Prijs voor
Shefton Museum
Herenigde leeuwenkop
12
Natuurwetenschap & Techniek
| juni 2004
www-bedenker • Nanotractor beweegt als een rups • Extre
Een Griekse leeuwenkop van aardewerk, gemaakt rond 500 voor Christus, brak lange tijd geleden in tweeën. Eén helft belandde rond 1970 in het universiteitsmuseum te Newcastle, de andere helft behoorde toe aan een Zwitserse verzamelaar. Twintig jaar geleden kreeg de Britse archeoloog Brian Shefton (85) een ingeving, toen hij een afbeelding zag van het Zwitserse exemplaar. Nu vormen de twee helften van de terracotta leeuwenkop eindelijk weer een geheel. Ze zijn voor het publiek te zien in het Newcastle University’s Shefton Museum of Greek Art and Archaeology.
Ondraaglijke traagheid
Prijs voor wwwbedenker
Parijs (F) – De nieuwe generatie televisies besteedt zoveel tijd aan betere beeldkwaliteit, dat we het publiek al horen juichen voordat we Kluivert zien scoren. Speciale chips laten beeld en geluid weer synchroon lopen.
Helsinki (SF) - Tim Berners-Lee wint als eerste de Millennium Technology Prize.
Wil je dat het snel gebeurt, of wil je dat het goed gebeurt? Moderne televisies zitten zó vol tijdrovende snufjes voor een goede beeldkwaliteit, dat het beeld merkbaar later komt dan het geluid. Zo’n tweederde van de flatscreens kan wel een synchroniseringsapparaatje gebruiken. Het Duitse bedrijf Micronas in Freiburg bracht onlangs twee versies van een chip op de markt die het geluid vertraagt, zodat het in fase loopt met het beeld. Een simpele oplossing, als je er niet mee zit dat je buren eerder dan jij weten of de strafschop van Zidane zit of niet. Philips loste het probleem op door de verwerking van beeld en geluid op één chip te laten plaatsvinden, waardoor de weergave automatisch tegelijkertijd is – maar nog steeds ietsje later dan bij de buren. De snelste CRT (Cathode Ray Tube), oftewel de gewoonlijke beeldbuis met elektronenkanon, ververst het hele beeld in acht milliseconden. Het bijbehorende geluid is al binnen één milliseconde verwerkt en weergegeven, maar dit verschil is onwaarneembaar klein.
Moderne LCD- (Liquid Crystal Display) en plasmaschermen zijn echter veel tijd kwijt aan deinterlacing (het splitsen van frames in beelden), bewegingsaanpassing en schalen. Plasmaschermen moeten de beelden eerst in het geheugen zetten en kunnen ze pas na twintig tot zestig milliseconden weergeven. LCD-schermen zetten hun pixels aan en uit in vijftien tot vijfentwintig milliseconden.Tel daar nog eens de verwerkingstijd van de voorafgaande berekeningen bij op, en je komt al gauw aan de honderd milliseconden beeldvertraging. In een recent onderzoek aan een Duitse universiteit raakten kijkers al geïrriteerd wanneer het beeld dertig milliseconden op het geluid achterbleef. Deze drempelwaarde is zo laag, omdat mensen het onnatuurlijk vinden dat geluid aan beeld voorafgaat: de bliksem hoort immers vóór de donderslag.
www.natutech.nl
Ernst van Eijk
Vijftien jaar geleden bedacht Tim Berners-Lee het World Wide Web.Het bestuur van de Finnish Technology Award Foundation heeft hem unaniem uitgeroepen tot winnaar van de Millennium Technology Prize. Berners-Lee mag op 15 juni als eerste de prijs van een miljoen euro in ontvangst nemen tijdens de Millennium Technology Conference in Helsinki. De prijs is bedoeld als internationale erkenning voor een technologische ontwikkeling die de kwaliteit van het leven direct verbetert en de economische groei langdurig stimuleert. Daarmee lijkt het wel de Nobelprijs voor techneuten. Voor de prijs waren 78 uitvinders genomineerd uit 22 landen,op vier technologische gebieden: gezondheidszorg en levenswetenschappen, nieuwe materialen en processen, energie en milieu, en communicatie en informatie (de categorie van BernersLee).Vanaf nu zal de prijs elke twee jaar worden uitgereikt. Ernst van Eijk
13
Extreem maanmineraal • XPrize wacht op winnaar • Cy
Nanotractor is een rups Met stapjes van veertig nanometer beweegt de nanotractor over een traject. Fysici aan het Sandia National Laboratory zochten uit of op deze schaal dezelfde natuurkundige wetten gelden als op macroschaal. Op macroschaal weten we goed wat er gebeurt als een gewicht aan een touw een blok hout over een tafeloppervlak trekt. De wrijvingskracht is evenredig met de normaalkracht, de reactiekracht van de tafel op het gewicht van het hout. Deze wet is in 1699 afgeleid door de Fransemaan Guillaume Amonton. Maarten de Boer en Alex Corwin fabriceerden een siliciumtoestel waarmee ze op microschaal de geldigheid van deze wet van Amonton kunnen testen. Deze nanotractor, een millimeter lang, is mede geïnspireerd op de lineaire motor die het Mesa+-instituut in Enschede zes jaar geleden ontwierp.Tussen twee grote contactoppervlakken bevat deze motor een buigzaam plaatje. De nanotractor beweegt als een rups. Allereerst zet een elektrische spanning de voorste plaat van de nanotrac-
14
tor vast. Daarna zorgt een elektrische spanning voor het doorbuigen van het smalle plaatje, zodat de achterplaat veertig nanometer opschuift. Vervolgens houdt een elektrische spanning de achterste plaat vast, terwijl de spanning over de voorste plaat en het buigplaatje verdwijnt. Die schuiven daardoor voorwaarts. De nanotractor kan dit proces tachtigduizend keer per seconde herhalen en daarbij een afstand van drie millimeter afleggen. Een essentieel verschil met de Twentse micromotor is dat bij de nanotractor het werkelijke contactoppervlak zeer klein is.In plaats van een isolerende laag siliciumnitride scheidt een luchtlaag de platen van de ondergrond. Voor de wrijvingsbepalingen moest een krachtopbouw in de bewegingsrichting plaatsvinden. De Boer liet de nanotractor daarom trekken aan een niet-lineaire veer. Bij elk volgend stapje neemt de kracht op de veer toe. De duwkracht in de lengterichting bedroeg maximaal 2,5 millinewton. Voor de bepaling van de wrijvingscoëfficiënt liet hij de nanotractor eerst vooruit lopen tot de veer op spanning stond. Een hoge spanning zette de plaat vast op zijn plek.Als deze spanning vervolgens afneemt, komt een moment waarop de veerkracht groter is dan de
Nanoschaal Op een televisiescherm zien Maarten de Boer (rechts) en Alex Corwin de minuscule nanotractor over een oppervlak bewegen.
wrijving. De nanotractor schuift dan enkele millimeters op totdat de veerkracht voldoende is afgenomen. Met een collega van de University of California ontdekte De Boer dat de wrijvingskracht lineair afhangt van de normaalkracht, precies zoals de wet van Amonton voorspelt. Hij keek daarbij naar het gebied tussen één millinewton en vijftig micronewton. Bij zwakkere krachten blijkt de wrij-
vingscoëfficiënt echter niet meer constant, maar neemt hij juist toe.Nog vreemder,en vervelender, is dat de vastgezette plaat van de nanotractor kan terugglijden als de centrale plaat doorbuigt. Soms verschoof hij wel tweehonderd nanometer, zo’n honderd keer meer dan verwacht.Dat is lastig als dergelijke micromechanische motoren juist iets precies op zijn plek moeten brengen. Erick Vermeulen
Sandia
Albuquerque, New Mexico (VS) – Een minuscuul toestel laat zien hoe op micromechanische schaal de normaalkracht samenhangt met de wrijving.
yanidesensor • Harige spinnenpoten • Het laatste nieuws
Extreem maanmineraal XPrize wacht op winnaar Knoxville,Tennessee (VS) – In een brok maansteen ontdekten Amerikaanse en Russische geologen nieuwe mineralen, die ontstaan na de inslag van kometen in een ijle atmosfeer. Op de Maan, Mercurius en de asteroïden heersen extreme omstandigheden die zorgen voor een ander soort geologie. Mahesh Anand onderzocht met zijn collega’s een maanmeteoriet gevonden in Oman. Daarin zaten vele kleine metaalachtige korreltjes die uit een soort ijzersiliciumkristallen moesten bestaan. Bij de kleinste korrels konden ze onmogelijk de aard van het mineraal vaststellen. Die bestonden meer uit de overgang tussen twee mineralen. Met enkele grote korrels, van ongeveer 35 micrometer doorsnede, had Anand meer succes. Drie op Aarde onbekende mineralen trof hij aan. Deze bestaan voor ruim 95
procent uit ijzer en silicium, en bevatten daarnaast sporen nikkel, kobalt en fosfor. Het belangrijkste mineraal, Fe2Si, hebben de onderzoekers nu genoemd naar Bruce Hapke. Die geoloog voorspelde dertig jaar geleden aan de universiteit van Pittsburgh dat in de ijle maanatmosfeer bij de inslag van meteorieten uit verdampt materiaal exotische mineralen kunnen ontstaan. Hapkeïet luidt nu de naam voor Fe2Si. De onderzoekers denken dat de ijzersiliciummineralen nog steeds ontstaan als minuscule stofdeeltjes uit de ruimte met een snelheid van honderdduizend kilometer per uur inslaan op de Maan. Daarbij lopen de temperaturen op tot meer dan 2000ºC, waarbij steen smelt en in de ijle atmosfeer verdampt.Daarna kunnen ijzer- en siliciumatomen condenseren op maangruis en hapkeïet vormen. Erick Vermeulen
St.Louis,Missouri (VS) –Tien miljoen dollar wacht op de winnaar van de X Prize. Doel: als eerste private organisatie binnen twee weken tweemaal hetzelfde ruimteschip met drie passagiers op een hoogte van honderd kilometer brengen. Ruimtetoerisme heeft de toekomst. Voor veel geld hebben multimiljonairs Dennis Tito en Mark Shuttleworth inmiddels de ruimte bezocht. De X Prize Foundation wil de drempels naar de ruimte verlagen. Sinds 1996 hebben zich bijna dertig teams aangemeld voor deelname aan hun X Prize-wedstrijd, die de winnaar een cheque van tien miljoen dollar oplevert. Scaled Composites ligt momenteel voorop in de race. Hun schip, de SpaceshipOne, was het eerste privé ruimteschip met een vliegvergunning. Het werd op de voet gevolgd door het bedrijf XCOR, maar dat doet niet mee met de X Prizewedstrijd,want hun ruimteschip kan maar twee mensen meenemen. Totnogtoe beperken de vluchtactiviteiten zich tot testvluchten. Grote ruimtevaartorganisaties zoals Nasa en Ariane-
space sturen met enorme raketten relatief kleine ruimtevoertuigen naar een baan om de Aarde. De X Prize Foundation gelooft in kleinere initiatieven, die ruimtevaart betaalbaar maken. Ruimteschepen moeten herbruikbaar zijn. In de wedstrijdregels staat dan ook dat een ruimteschip niet alleen binnen twee weken opnieuw drie mensen naar honderd kilometer hoogte moet brengen, maar dat in die periode afgezien van de brandstof hooguit tien procent van het gewicht van het ruimteschip mag worden vervangen. Ook teams in Roemenië, Argentinië, Canada en Israël werken naarstig aan hun herbruikbare ruimteschepen. De organisatie denkt dat binnen een half jaar een winnaar zich gaat aandienen. Een vervolg van de X Prize-wedstrijd zal de X Prize Cup zijn, waarin als in oude Hollywoodfilms ‘dwaze mannen met hun rare ruimtevoertuigen’ verder kunnen wedijveren. Dit moet een jaarlijks evenement in Florida of New Mexico worden, in de geest van de Olympische Spelen en Nascar races. Erick Vermeulen
Gelanceerd De WhiteKnight brengt SpaceshipOne naar
Betrapt De elektronenmicroscoop verraadt de aanwezigheid van de extreme mineralen Fe2Si en FeSi in maanmeteorieten.
www.natutech.nl
X Prize
PNAS/Mahesh Anand
grote hoogte in de atmosfeer.
15
Laser meet aan constant elektron • Het laatste nieuws •
Voetbal is niet alleen oorlog, maar ook wetenschap. Leuke voetbalweetjes www.oceansiderevolution.com/ einstein.htm Von Neumanns speltheorie center.uvt.nl/staff/vdamme/ voetbal.pdf Kopballen en hersenbeschadiging www.gr.nl/pdf.php?ID=844 Regerend wereldkampioen voetbalsimulatie carol.wins.uva.nl/~jellekok/ index_en.html Kunstgras www.knvb.nl/kunstgras/ kunstgras.pdf Johan Cruyff University www.jcu.hva.nl/ Lichaamstaal in sport www.lichaamstaal.nl/ lichaamstaal.html?sport.html Voetbalsimulatiemodel www.ub.rug.nl/eldoc/som/a/ 01A65/01a65.pdf Het voetbalmolecuul www.allesoverballen.com/ bucky.html Voetbal en statistiek www.soccer-research.com/ Computers en sport www.computable.nl/artikels/ archief1/d11ag101.htm De oervoetbal www.racing90-nieuwenrode.be/ Pagina’s/extra%20Voetballen.htm Het allernieuwste balmateriaal voor EK 2004 www.sport.bayer.com/index.cfm? PAGE_ID=3512 Ernst van Eijk
16
Harige spinnenpoten Bremen (D) - Spinnen plakken aan het plafond met behulp van superkleine haartjes. Onderzoekers hopen nu op klevende ruimtepakken en super-Post-It. Als hij zou willen, zou een spin aan het plafond kunnen hangen terwijl 173 andere spinnen aan hém hangen.Wie een dode spin onder een elektronenmicroscoop legt, kan zien dat er onderaan zijn poten een borsteltje zit. Op de haren van die borstel zitten nog kleinere haren: op een vierkante millimeter passen er één tot drie miljoen. De borstel vormt zich om eventueel reliëf, en dankzij het grote contactoppervlak zijn de vanderwaalskrachten tussen de haartjes en het plafond sterk genoeg om de spin stevig te laten zitten. “De meeste andere geleedpotigen plakken aan oppervlakken met een olieachtige vloeistof op hun poten”, schrijven de onderzoekers in Smart Materials and Structures. Zij zien toepassingen van de spinnenpoottechniek in supersterke PostIts en ruimtepakken waarmee een astronaut aan zijn stoel blijft kleven. Dat kan nog even duren:“Geschikte materialen en productietechnieken moeten nog ontwikkeld worden.” Bart Braun
Cyanidesensor Jülich (D) - Een nieuwe biosensor spoort cyanide op door het af te breken. Als je een cyanide-vergiftiging hebt, kan een dokter dat merken aan je adem: die ruikt dan naar amandelen.Als dat het geval is, zit je met een groot probleem: cyanide is een sterk vergif. Een milliliter waterstofcyanide – ook bekend als blauwzuur of, als het vermengd is met houtpulp, Zyklon B – is genoeg om een volwassen man te doden. Toen in 2000 een goudmijn in Roemenië per ongeluk een grote hoeveelheid cyanide loosde in de rivier de Tsiza, legde al het leven tot 300 kilometer stroomafwaarts het loodje. Duitse onderzoekers ontwierpen een meetapparaat
dat cyanide opspoort in bloed, eten en rivierwater. Het meetapparaat is een zogeheten biosensor: het werkt met een eiwit als biologisch onderdeel. Cyanidase, het eiwit in kwestie, is afkomstig uit E. coli-bacteriën. Het gen voor cyanidase dat deze bacteriën hebben, is afkomstig uit een Pseudomonasbodembacterie, die cyanide als voedsel kan gebruiken. Als de vloeistof in de sensor cyanide bevat, breekt het cyanidase dat af tot mierenzuur en ammoniak.Daardoor verandert de zuurgraad van de vloeistof, en die verandering wordt gemeten door een chip.De onderzoekers van het Forschungzentrum Jülich maakten eerder al met vergelijkbare technieken een penicilline- en een knoflooksensor. Bart Braun
Afbraak
Cyanidase
zorgt
voor detectie en vernietiging van blauwzuur Forschungszentrum Jülich
Voetbal
