Maghreb Een tip van de sluier
MAGHREB Een tip van de sluier U koos voor een vakantie in Marokko of Tunesië. Een goede beslissing want beide bestemmingen hebben heel wat troeven in handen om u een schitterende reis te garanderen. Samen maken ze deel uit van de Maghreb, een gebied dat zich uitstrekt over het noordwesten van Afrika en waar Vlaanderen, dankzij de Maghrebijnse gemeenschap, nauwe banden mee heeft.
M
Maghreb komt van het Arabische woord ‘al-maghrib’. Vrij vertaald betekent dat ‘het land waar de zon ondergaat’. Mettertijd ging Maghreb synoniem staan voor het westen van de Arabische wereld: een regio die zich uitstrekt tussen de oevers van de Middellandse Zee en de zandduinen van de Sahara, met als ruggengraat de bergketens van de Atlas. Het is een tot de verbeelding sprekend deel van de wereld met een prachtige natuur, een rijk verleden, een boeiende cultuur en een even fascinerend heden.
Beenhouwersstraat 9 8000 Brugge T: 050/33 75 88 F: 050/34 59 83 E:
[email protected] W: www.wegwijzer.be
Een uitgave van Wegwijzer vzw met de steun van de Vlaamse Minister van ontwikkelingssamenwerking. Herkomst foto’s: Omslag:Wereldmediatheek vzw, S .Wuyts. Blz 4/6/9/22/24:Wereldmediatheek vzw, P.Van Schevensteen. Blz 8:Wereldmediatheek vzw, S.Van Lommel. Blz.10/16:Wereldmediatheek vzw, H.Teeuwen. Blz 12:Wereldmediatheek vzw, C.Terryn. Blz 14/18: Marokkaanse dienst voor Toerisme. Blz 20/21:Wereldmediatheek vzw, Rachid.
Verantwoordelijke uitgever:Wegwijzer vzw
Reizen betekent kennis maken met andere culturen. Die kunnen anders en verschillend zijn maar ook veel gelijkenissen vertonen. Onbekend maakt onbemind en met deze brochure wordt getracht een tip van de sluier te lichten die over de cultuur van NoordAfrika hangt. In de volgende pagina’s komen een aantal facetten van de Maghrebijnse samenleving aan bod waar u als reiziger mee in aanraking komt. Informatie over bezienswaardigheden en attracties hoeft u niet te verwachten, daar zijn de reisgidsen voor. Wel wordt ingegaan op tradities, gewoontes of aspecten uit het dagelijkse leven en worden sporen van de Maghreb in Vlaanderen in kaart gebracht. Alles samen goed voor een introductie tot een cultuur en samenleving die garant staat voor de unieke reiservaringen die wij u graag toewensen. E E N
T I P
V A N
D E
S L U I E R
✤
M A G H R E B
3
De rest leeft verspreid in Mali, Libië, Algerije en Burkina Faso. Ze worden 'blauwe mannen' genoemd, naar hun kleren die met indigo-blauw zijn geverfd. De meesten zijn geen nomaden meer. Velen wonen nu in tentenkampen.
Een vleugje Zwart Afrika
Allemaal mensen De meeste Maghrebijnen spreken Arabisch en zijn trots op hun Arabische identiteit. Wonen er in Noord-Afrika dan enkel Arabieren? Helemaal niet. Van Marokko tot Egypte, van de Middellandse Zee tot de Sahara, wonen vele miljoenen berbers en gearabiseerde berbers. De cijfers liegen er niet om. Men schat dat tot 80% van de Marokkanen en Algerijnen en 60% van de Tunesiërs en Libiërs van berberafkomst zijn.
H
Het woord ‘berber’ komt van barbarus of ‘mensen die een onverstaanbare taal spreken’. Dat is de naam die de Romeinen hen gaven toen ze Noord-Afrika binnenvielen. Zelf noemen ze zich Imazighen, wat 'vrije mensen' betekent. Waar ze precies vandaan komen, weet niemand. Ook de oorspronkelijke bewoners van de Canarische eilanden zijn verwant aan de berbers. Vast staat dat de Imazighen al duizenden jaren in Noord-Afrika wonen. Véél langer dan de Arabische stammen die in de 7de eeuw vanuit het Midden-Oosten naar de Maghreb afzakten.
Blauwe mannen Reis je naar het zuiden van Marokko of Tunesië? Dan zal men je misschien vertellen over 'blauwe mannen' uit de Sahara, die naar Goulmine of Douz afzakken om kamelen te kopen. Het klinkt mooi, maar wáár is het niet. De tijd dat touaregs met hun karavanen zo ver noordwaarts trokken, is lang voorbij. Bijna de helft van de touaregs, die trouwens ook berbers zijn, woont in Niger. 4
M A G H R E B
✤
E E N
T I P
V A N
D E
S L U I E R
Blauwe mannen krijg je wellicht niet te zien maar zwarte mensen zul je in Marokko en Tunesië wél tegenkomen. In groten getale, zelfs. De meesten zijn afstammelingen van de slaven die eeuwen geleden met de handelskaravanen vanuit Senegal, Mali, Sudan en Guinee naar de oasen in het noorden werden gebracht. Een voorbeeld is de broederschap van de gnaoua, meester-muzikanten en genezers. Hun rituelen doen denken aan de Haïtiaanse voodoo en de Braziliaanse macumba. In Mauretanië werd de slavernij pas in 1981 afgeschaft. Veel exslaven werken daar nog altijd voor hun vroegere eigenaar, vaak in ruil voor kost en inwoon. Eén van de plekken waar je de gnaoua aan het werk ziet,is het Djema el Fnaplein in Marrakech. Hun muziek staat centraal tijdens het Festival Gnaoua & Musiques du Monde in Essaouira. Alle informatie vind je op www.festival-gnaoua.co.ma
Goudsmeden en geldwisselaars Je zou het niet meteen verwachten: joden in de Maghreb. Toch wonen er al vele duizenden jaren joden in Marokko, Tunesië en Algerije. Vrijwel elke stad van enige omvang heeft een ommuurde mellah (joodse wijk), een synagoge en een joodse begraafplaats. Op het eiland Djerba, bijvoorbeeld, zijn het nog altijd de joden die gouden sieraden, versierd met email, maken. Voor moslims is het verboden om goud te bewerken. R
✤
M A G H R E B
5
geneeskunde of aan wie 'bovennatuurlijke krachten' worden toegeschreven. Misschien kom je wel een processie tegen, op weg naar het graf van een marabout om baraka af te smeken. Belangrijke heiligen worden ook geëerd tijdens de moussems of traditionele oogstfeesten. Een moussem duurt minstens drie dagen en is te vergelijken met een kermis.
Baraka … een vleugje geluk Tijdens je reis, kan het best gebeuren dat iemand je baraka toewenst. Dat is mooi want baraka betekent zoveel als 'geluk hebben', een beetje 'gezegend' zijn. Hoe kom je nu aan baraka? Kwaadaardige geesten en het 'boze oog' op afstand houden, helpt alvast.Veel mensen geloven in het bestaan van jnoun: geesten die goed óf boosaardig zijn. Deze laatsten kunnen het je behoorlijk lastig maken. Ze zorgen ervoor dat je geen lief vindt, geen kind krijgt of ziek wordt. Gelukkig zijn er mogelijkheden om je hiertegen te beschermen. Talismans bieden uitkomst. Heel populair is het Fatima-handje, dat vaak als juweel wordt gedragen. Je ziet ook vaak amuletten in de vorm van een vis. Ze bieden niet alleen bescherming tegen de jnoun, maar zijn bovendien een vruchtbaarheidssymbool. Hand- en vismotieven vind je ook op aardewerk, tapijten, de wanden van huizen of -bij oudere plattelandsvrouwen- als gezichtstatouage.
Moussems en Marabouts Het platteland van Marokko,Tunesië en Algerije ligt bezaaid met koubba's: kleine, witgekalkte gebouwtjes met een koepeldak. Ze bieden onderdak aan het graf van een marabout. Dat zijn heilige mannen of vrouwen die, toen ze nog leefden, veel afwisten van 6
M A G H R E B
✤
E E N
T I P
V A N
D E
S L U I E R
I
In Imilchil, een dorp in de Marokkaanse Atlas, vindt elk jaar de Moussem van de Verloofden plaats. Volgens de traditie zakken jonge mannen en vrouwen af uit de bergen om hier een partner te versieren. Dat voor deze moussem de maand september wordt gekozen, is niet toevallig. Het markeert de afsluiting van het zomerseizoen en het begin van de winter. In de zomer trekken de mensen rond met hun kudden; na de moussem zoeken ze hun vaste verblijfplaats op. Met of zonder lief…
Een retourtje naar… Mekka Een processie naar het graf van een marabout is klein bier in vergelijking met de hadj. Elke goede moslim moet, als zijn of haar beurs het toelaat, minstens één keer op pelgrimstocht naar Mekka. Het is de manier bij uitstek om baraka af te smeken. De jaarlijkse hadj valt tijdens de twaalfde maand van het islamitische jaar en duurt veertien dagen. Vanuit alle landen met een grote moslimgemeenschap vertrekken dan volle charters richting Mekka in Saoudi-Arabië. Het Offerfeest sluit de periode van de hadj af. Elke familie die het zich kan permitteren, slacht dan een schaap of een geit.
O
Op je reis zul misschien wel huizen zien waarop een vliegtuig of een boot is geschilderd. Je kunt er donder op zeggen dat hier een fiere hadji woont, die met het afgebeelde transportmiddel naar Mekka trok. De afbeelding van personen is zeldzamer, want dat wordt door de islam verboden. Het verklaart ook waarom veel mensen zich niet graag laten fotograferen. E E N
T I P
V A N
D E
S L U I E R
✤
M A G H R E B
7
En dan is er…
koffie!
Waar drink je de beste koffie? In een koffiehuis natuurlijk. Het is dan ook geen wonder dat de cafés en terrasjes al in de voormiddag eivol zitten. Een kop koffie, zoals wij die kennen, wordt enkel door westerlingen besteld en is alleen te vinden in de grotere steden of badplaatsen. In de authentieke Maghrebijnse cafés wordt zoete, zwarte koffie geserveerd in een glas. Op aanvraag krijg je warme melk toe, compleet met schuimkraagje. Naast koffiehuis, fungeert elk café ook als tea-room. Thuis drinken de mensen meestal zwarte thee, in de cafés groene thee met verse munt. De thee wordt vaak geparfumeerd met oranjebloesem of kruiden en geserveerd in kleine glazen. Al snel komen de kaarten of domino's boven. In Tunesië is rami populair. Het is een kaartspel dat met twee of vier wordt gespeeld. Vaak zie je een groepje oudere mannen op de grond zitten. Ze spelen een spel dat kharbaga heet en gebruiken daarvoor steentjes of gedroogde dromedariskeutels.
Chicha mania Helemaal gezellig wordt het als de narguile of chicha wordt bovengehaald. De waterpijp is weer helemaal in. De populaire 8
M A G H R E B
✤
E E N
T I P
V A N
D E
S L U I E R
Egyptische soaps, die elke avond de Maghrebijnse televisieschermen teisteren, zijn daar niet vreemd aan. Elke aflevering toont wel een dikbuikige familievader die tevreden aan zijn pijp lurkt, wat blijkbaar inspirerend werkt, ook bij jongeren. Een waterpijp rook je nooit alleen. Elk neemt op zijn beurt een paar trekjes, waarbij het water lustig borrelt. Er zijn twee soorten tabak: de krachtige tombak en de zoete moassal. Het populairst is moassal op basis van honing of appel.
V
Verwar de chicha niet met de sebsy. Dat is een korte pijp die in Marokko wordt gebruikt om cannabis te roken. Drugs zijn er verboden, net als in de andere Maghreblanden. Toch is Marokko een belangrijke producent. In het noorden van het land, rond Ketama, wordt kif gekweekt. Als je in de streek komt, word je wellicht aangesproken met de vraag of je hasj wilt kopen. Een goed idee is dat niet. Op het bezit van drugs staan strenge straffen en de plaatselijke gevangenissen zijn weinig klantvriendelijk.
Een café zonder bier… Alle cafés verkopen frisdrank maar bier, wijn of andere sterke dranken zul je er niet vinden. Daarvoor moet je in de hotels of (westerse) restaurants zijn. Alcohol is, net als alle gegiste dranken, verboden voor moslims. Dat betekent niet dat er in de Maghreb geen wijnproductie is. Tunesië, Marokko en Algerije hebben uitgestrekte wijngaarden waar wijnen en likeuren worden gemaakt. De palmbomen aan de rand van de Sahara leveren naast dadels ook een sap dat laghmi heet. Wie een oase bezoekt, krijgt vaak een glaasje palmwijn aangeboden. E E N
T I P
V A N
D E
S L U I E R
✤
M A G H R E B
9
van het jaar met hun kuddes rondtrekken, terwijl ze de rest van het jaar in een huis wonen. Als je een rondreis maakt door Marokko of Tunesië zul je misschien wel de platte, zwarte tenten opmerken.
De Maghreb…
op kousenvoeten Gastvrijheid is één van de belangrijkste deugden in de Maghreb. Het is dan ook best mogelijk dat je bij iemand thuis wordt uitgenodigd voor een glas koffie of thee. Huizen in Marokko of Tunesië zien er aan de straatkant bijna allemaal eender uit. Het is meestal een muur, onderbroken door een deur of een klein venster. Dat heeft uiteraard met het klimaat te maken. Hoe kleiner de ramen, hoe koeler het binnen is. Dat is niet alles. Het gebrek aan 'inkijkjes' heeft vooral te maken met het afschermen van het privéleven. Indiscrete blikken zijn niet welkom. Pas als je door de deur stapt, zie je hoe het huis eruitziet. Daar speelt het échte leven zich af: op de binnenkoer of in de tuin, in het woonhuis, op het platte dak dat dienst doet als wasplaats, droogplaats of slaapplaats bij hete nachten... De gastheer of -vrouw zal wellicht zeggen dat je gerust je schoenen kunt aanhouden. Doe zoals iedereen en laat je schoenen achter aan de voordeur. Het is best mogelijk dat je een paar plastic slippers aangeboden krijgt. Die staan meestal, netjes op een rij, te wachten op bezoekers.
Een tent in steen In het noorden van de Maghreb zijn er praktisch geen nomaden meer. Halfnomaden zijn er wel nog. Dat zijn mensen die een deel 10
M A G H R E B
✤
E E N
T I P
V A N
D E
S L U I E R
I
In traditionele huizen op het platteland, vind je tafel noch stoelen. De mensen zitten gewoon op de grond, op kussens, dekens of schapenvachten, zoals nomaden in een tent. Als er bezoek is, zitten mannen en vrouwen wel in dezelfde kamer maar toch in gescheiden groepjes. Maaltijden worden geserveerd in een grote schaal, waaruit iedereen eet. 's Middags is dat vaak couscous of pasta, 's avonds eerder tajine. Daarbij wordt meestal brood gegeten. De meeste mensen bakken zelf de grote, ronde broden. Als westerling zul je wellicht een lepel aangeboden krijgen, maar je kunt ook met je rechterhand eten.
Geen maaltijd is volledig zonder harissa, een vuurrode puree op basis van gedroogde paprika's, kruiden en olijfolie. Harissa wordt meestal thuis gemaakt maar is ook kanten-klaar te koop in blikjes. De harissa uit de Cap Bon (Tunesië) is heel bekend en ook in België te koop.
Na de maaltijd wordt water aangeboden om je handen te spoelen en word je ook nog eens besprenkeld met parfum of rozenwater uit een sierlijk flesje. Lekker ruiken is nergens zo belangrijk als in de Maghreb! E E N
T I P
V A N
D E
S L U I E R
✤
M A G H R E B
11
Er komt nog meer bij kijken. Bussen en treinen rijden op andere uren dan normaal. Banken, postkantoren, toeristische diensten, musea en bezienswaardigheden hebben vaak kortere openingsuren. Reken er niet op dat je er in de namiddag terecht kunt.
Eerst vasten dan feesten In de Maghreb speelt de godsdienst een grotere rol dan bij ons. Dat betekent niet dat iedereen zich aan alle regels van de islam houdt. Wat wél heel goed wordt opgevolgd, is de jaarlijkse vastenperiode. Ramadan is méér dan een individuele plicht. Het gezamenlijke vasten creëert een gevoel van samenhorigheid.
R
Ramadan betekent dat je overdag niet mag eten, drinken, roken of sex hebben. De bedoeling hiervan is dat je nadenkt over je manier van leven en solidair bent met mensen die het minder goed hebben. Dat je op die manier je lichaam reinigt van schadelijke stoffen, is een bonus. Reizigers, vrouwen die ongesteld of zwanger zijn en zieken die medicatie nodig hebben, hoeven niet te vasten. Het gaat hier echter om uitstel, geen afstel.Wie niet vast tijdens ramadan, moet dat later inhalen.
Als je in toeristische plaatsen verblijft of een georganiseerde rondreis maakt, zul je van de vastenperiode weinig merken. Dat is wel anders als je op eigen houtje rondtrekt buiten de toeristische centra. Het is tijdens ramadan niet makkelijk om overdag een restaurant te vinden dat maaltijden serveert. Je kunt natuurlijk iets kopen in een kruidenierswinkel maar het is moeilijk om een plek te vinden waar je ongezien kunt eten of drinken. Nietmoslims moeten niet vasten, maar je zult het wellicht behoorlijk gênant vinden om te eten als mensen toekijken die zelf vasten. 12
M A G H R E B
✤
E E N
T I P
V A N
D E
S L U I E R
Van iftar tot sahoor Pas 's avonds, op een vooraf vastgesteld tijdstip, wordt de ‘vasten gebroken’. Dan zijn de straten leeg en valt het openbaar vervoer stil. Het is tijd voor de iftar, de eerste maaltijd na zonsondergang. Dadels en karnemelk komen op tafel, gevolgd door een bord harira of chorba. Dat is een stevige soep op basis van tomaten, uien, linzen, kruiden en stukjes vlees. Dan pas volgen de zoetigheden. Sommige gerechten worden enkel tijdens ramadan gemaakt, zoals de Marokkaanse chabakkia (honinggebakje met amandelen) of de Tunesische makroudh (koekje met een vulling van dadelpuree). Het klinkt ironisch, maar de kruideniers doen tijdens ramadan hun beste zaken! Na iftar komt het publieke leven weer op gang. Mensen flaneren op straat, bezoeken familie en vrienden. De winkels zijn open tot een flink stuk na middernacht. Je kunt zelfs naar de kapper.Vlak vóór zonsopgang wordt iedereen gewekt door tamboergeroffel. Het is tijd voor sahoor, een ontbijt op basis van brood en boter of yoghurt. En dan breekt een nieuwe vastendag aan.
Suikerfeest Na vasten komt feesten! Ramadan wordt elk jaar afgesloten met Id al-Fitr, het Suikerfeest. Iedereen trekt nieuwe kleren aan, springt binnen in de moskee en gaat nadien op bezoek bij familie en vrienden. Id al-Fitr is trouwens dé gelegenheid bij uitstek om familie te bezoeken die verderaf woont. E E N
T I P
V A N
D E
S L U I E R
✤
M A G H R E B
13
Van raï tot chaabi
Er zit
muziek in
Net als bij ons maakt muziek onlosmakelijk deel uit van het dagelijkse leven in de Maghreb. Een lokale muziekcultuur ontdekken betekent het ritme van een samenleving te pakken krijgen. Zo dachten ook Jimmy Hendrix en de Rolling Stones er over toen ze in de jaren zestig inspiratie zochten in Marokko. Hun aandacht ging ondermeer naar de volksmuziek en die is tot op vandaag springlevend. Traditionele berberklanken uit de Atlas, rituele trancemuziek van gnaoua-genootschappen of eeuwenoude Arabische liederen, het is er allemaal. Verrassende muziek gebracht op even kleurrijke als welluidende instrumenten zoals de oed of Arabische luit, de darboeka-trommel, de bendir of snaardrum en de vele varianten van de herdersfluiten. Kortom, genoeg moois voor een boeiende muzikale ontdekkingstocht. De Maghreb heeft echter meer te bieden dan volkse deuntjes. Zowel Marokko als Tunesië gaan prat op hun variant van de klassieke muziek. De bronnen ervan gaan terug tot de vroege Middeleeuwen en het Moorse Spanje. In het zuiden van het Iberisch schiereiland ontstond toen de rijke cultuur van Al-Andalus en werd de grondslag gelegd voor de klassieke muziek van de Maghreb. In Tunesië heeft men het over de maluf en is het genre zowat uitgegroeid tot de nationale muziek. 14
M A G H R E B
✤
E E N
T I P
V A N
D E
S L U I E R
Traditioneel, volks en klassiek, de muziek uit de Maghreb heeft het allemaal en mist evenmin de aansluiting met de moderne tijden. Dat blijkt uit het succes van de raï, de Maghrebijnse tegenhanger van onze pop- en rockmuziek. Raï betekent ‘mening’ of ‘mijn zin doen’ en het genre ontstond in de bars en cafés van de Algerijnse havenstad Oran. Voor de jongeren was raï een manier om zich af te zetten tegen de in hun ogen versteende muziektradities van de ouderen. Jonge muzikanten gingen volop experimenteren met moderne instrumenten en andere muzikale invloeden en creëerden zo de raï. Vanuit Algerije verspreidde de nieuwe popmuziek zich over de ganse Maghreb. Met idolen zoals Cheb Khaled kreeg de raï ook internationale uitstraling en succes. Een andere term die vaak opduikt in de Maghrebijnse muziek is chaabi wat zoveel betekent als volks. Van oorsprong is het de muziek die op trouwpartijen, in cafés en op straat werd gespeeld. Nu is chaabi uitgegroeid tot eigentijdse popmuziek waarin men de hand niet omdraait voor moderne instrumenten of uitheemse invloeden.
A
Aan muzikale diversiteit en rijkdom is er allerminst gebrek in de Maghreb. Wie vooraf wil kennismaken met al dat moois vindt in onze Vlaamse cultuurcentra en muziekclubs overigens heel wat. In onze steden is er een ruim aanbod aan concerten, cursussen en workshops rond Maghrebijnse muziek. Ook in het circuit van de wereldmuziekfestivals heeft de Maghreb een plekje gevonden. Wie zich wil verdiepen in de geheimen van de oed, darboeka of bendir kan contact opnemen met wereldmuziekschool De Kraankinders in Gent (p/a Intercultureel Centrum De Centrale, www.decentrale.be)
E E N
T I P
V A N
D E
S L U I E R
✤
M A G H R E B
15
overgeleverd van moeder op dochter. Als motief worden meestal symbolen gekozen die bescherming en vruchtbaarheid moeten garanderen. Het is een traditie voor bruidjes om, een tweetal dagen vóór hun huwelijk, een henna party te organiseren.
Nóg mooier met… harkous
Tu es belle, la gazelle…
Henna mag dan populair zijn, het is ook een beetje passé. De jongere generatie zweert bij harkous, die als een tatouage wordt aangebracht op je handen, je armen of je buik. In tegenstelling tot henna, is harkous zwart en blinkend. De tatouage is ragfijn en ruikt lekker. Harkous is trouwens makkelijker aan te brengen en blijft ruim een week zitten.
'Wie mooi wil zijn, moet pijn lijden' zegt het spreekwoord. Nu valt dat in de Maghreb nogal mee. 'Wie mooi wil zijn, moet tijd hebben' lijkt een juistere omschrijving.Tijd hebben om je uitvoerig met henna te laten beschilderen, bijvoorbeeld.
H
Henna is afkomstig van de hennaplant, die overal in NoordAfrika te vinden is. De bladeren worden gedroogd en fijngestampt. Als je dat poeder vermengt met water, ontstaat er een papje. Het goedje wordt geparfumeerd met het sap van limoenen en wat rozenwater, en vervolgens opgewarmd. De kunst bestaat erin om de henna met behulp van een spuitje aan te brengen op je handen of voeten. Het beschilderen duurt lang en dan moet de henna nog ruim een uur drogen vooraleer je die kunt verwijderen. Het resultaat zijn sierlijke motieven in een roodbruine kleur. Hoe licht of donker de versiering is, hangt niet alleen af van het soort henna maar ook van de samenstelling van je huid. Henna vervaagt vrij snel, maar het kan wel drie weken duren voor alle sporen weg zijn.
Henna party Veel vrouwen kunnen henna aanbrengen maar als het écht mooi moet zijn, dan wordt een hennaya uitgenodigd. Zussen, nichtjes en vriendinnen worden opgetrommeld en de henna-specialiste kan van start gaan. De kunst om goede henna te maken, wordt 16
M A G H R E B
✤
E E N
T I P
V A N
D E
S L U I E R
✤
M A G H R E B
17
Hammam
bad- én ontmoetingsplaats Platteland of stad, het maakt niet uit. In elk dorp van enig formaat is er wel een hammam of gemeenschappelijk badhuis. In de Maghreb gaan de meeste mensen één keer in de week naar de hammam. Soms zijn er afzonderlijke huizen voor vrouwen en mannen. Meestal wordt hetzelfde badhuis gebruikt, maar dan op verschillende dagen of uren.Vrouwen in de voormiddag en mannen ’s avonds, bijvoorbeeld.Tot ze een jaar of vier zijn, vergezellen jongetjes hun moeder.
W
Wat cafés zijn voor mannen, dat zijn hammams voor vrouwen. Ze vormen het beste excuus om te ontsnappen aan de huiselijke beslommeringen en de beste reden om vriendinnen, nichtjes en buren te ontmoeten. Wat neem je mee naar de hammam? Handdoeken, vers ondergoed, een emmer, vloeibare groene zeep en een kessa. Met deze ruigere uitvoering van ons washandje kun je jezelf een grondige schrobbeurt geven.
Wie van plan is om het haar te wassen, neemt ook shampoo mee. Veel vrouwen verkiezen tfall. Dat is een soort klei die, vermengd met water, een perfect haarwasmiddel is. Het goedje ziet er niet uit maar je lokken gaat er wel van glanzen. Een stuk makkelijker is shampoo op basis van tfall, wat populair is bij jongere vrouwen. 18
M A G H R E B
✤
E E N
T I P
V A N
D E
S L U I E R
Ook henna, dat het haar een roodbruine gloed geeft, wordt veel gebruikt. Henna is ook de oorzaak van de knaloranje haardos die je vaak bij oudere dames ziet. Het effect van henna op grijs haar is zondermeer spectaculair. De hammam is tevens de plek waar vrouwen zich ontharen. Het is een tijdrovend werkje want het gebeurt letterlijk van kop tot teen. Hiervoor wordt een soort warme was gebruikt, op basis van suiker of honing. Wie niet zo handig is, kan hulp inroepen. Er is altijd iemand aanwezig die een handje toesteekt of je een flinke massagebeurt geeft. Na het stoombad en de verkwikkende douche gaat het richting 'matrassenkamer' waar je, gehuld in een grote handdoek, nog even kunt uitrusten.
Ook als buitenlander ben je welkom in de hammam. Kies bij voorkeur een badplaats in een grotere stad of een toeristische plaats. In kleine dorpen, waar weinig toeristen komen, zal je aanwezigheid misschien een beetje storend zijn. Plan niet teveel activiteiten ná het bezoek aan de hammam. Meestal wil je dan maar één ding: slapen.
E E N
T I P
V A N
D E
S L U I E R
✤
M A G H R E B
19
A
Al vanaf de lagere school leren kinderen ook Frans. Eenvoudig is dat niet. Ze moeten een heel nieuw alfabet leren. Arabisch wordt geschreven van rechts naar links, Frans van links naar rechts. In het middelbaar en vooral aan de universiteit zijn Frans en Engels de belangrijkste talen. Het Arabisch is nauw verweven met het religieuze onderwijs in de koranschool maar is minder geschikt als onderwijstaal voor wiskunde, wetenschappen of economie.
Naar school! Kinderen op weg naar school in hun roze en blauwe schortjes… Het lijkt wel of de klok een paar decennia teruggedraaid is, maar het is het Tunesië van nú.
In Algerije en Marokko worden ook veel berberdialecten gesproken. Lange tijd waren berbertalen op school verboden. In Marokko staat sinds kort in ruim driehonderd lagere scholen een berbertaal op het programma. Binnen een tiental jaar moet de taal op alle lagere en middelbare scholen worden onderwezen. Ook in Algerije wordt het Tamazight momenteel erkend als onderwijstaal.
In Tunesië gaan de meeste kinderen naar school als ze zes zijn. Op die leeftijd begint het lager onderwijs. Er is een kleuterschool of raouda voor jongere kinderen, maar dat is niet verplicht. Taal is, net als bij ons, een van de hoofdvakken. Evident is dat niet. Er zijn wel drie soorten Arabisch. Zo is er het klassiek Arabisch: de taal van de Koran. Daarnaast is er het 'officieel' Arabisch dat in heel de Arabische wereld gebruikt wordt, ondermeer in de media. Thuis spreken de Maghrebijnen een dialect dat sterk afwijkt van dat officieel Arabisch. Zelfs binnen de Maghreb zijn er grote verschillen tussen de dialecten. Veel schooltjes zijn overbevolkt en er wordt dikwijls gewerkt met twee lichtingen. De helft van de groep komt in de voormiddag, de andere in de namiddag. Veel jonge kinderen gaan, naast de gewone school, ook naar de kouttab of koranschool. Daar leren ze Arabisch aan de hand van de Koran. Ze krijgen er les van een medeb, een leraar die gespecialiseerd is in godsdienst.
20
M A G H R E B
✤
E E N
T I P
V A N
D E
S L U I E R
E E N
T I P
V A N
D E
S L U I E R
✤
M A G H R E B
21
R
Rozenblaadjes zijn heel geliefd en worden gebruikt in kruiden, gebak en parfum. In het dal van de Dades (Marokko) worden rozen gekweekt. Een deel van de oogst is bestemd voor de Franse parfumhoofdstad Grasse. In El-Kelaa M'Gouna, waar rozenblaadjes worden verwerkt tot rozenwaterextract, wordt in mei het jaarlijkse Rozenfeest gevierd.
Pour le
plaisir des yeux…
De souk is de variant van onze markt. In de steden liggen de souks meestal in het hartje van de medina, het oude stadsdeel. Op het platteland is er vaak markt op een vaste dag in de week. Het interessantst zijn de weekmarkten in afgelegen dorpen in de bergen en de oasen. Zorg dat je er vroeg bij bent.Tegen de middag is de markt vaak al afgelopen. Veel kleine plaatsjes hebben een naam met het woordje souk erin of een naam die verwijst naar een dag van de week.
Het is in de souk dat je het best de sfeer van de Maghreb opsnuift. Neem dat maar heel letterlijk. Overal ruik je de geur van kruiden: saffraan, paprika, zwarte en witte peper, koriander. Het belangrijkste kruid is ras-el-hanut, wat letterlijk 'baas van de winkel' betekent. Eigenlijk is het een mengsel van kaneel, peper, muskaatnoot, venkel, anijs, oregano, zoethout, lavendel, rozenblaadjes en nog veel meer.Vaak zitten er tientallen kruiden in. Ras-el-hanut heeft een bruine kleur en ruikt heel sterk. Elke handelaar heeft zijn eigen recept. Kruiden zijn niet alleen bijzonder belangrijk in de Maghrebijnse keuken, maar ook in de geneeskunde. Veel mensen kopen plantaardige geneesmiddelen bij de kruidenverkoper op de souk. 22
M A G H R E B
✤
Uiteraard vind je in de souk niet alleen kruiden, maar ook parfum, stoffen, sieraden, aardewerk, tapijten en nog veel meer. Het is ook dé plek om de edele kunst van het afdingen te leren. Afdingen is gewoon een manier van onderhandelen. De verkoper noemt een prijs, jij noemt een prijs. De bedoeling is dat je ergens tussen beide bedragen uitkomt. Afdingen gebeurt niet alleen om een lagere prijs te krijgen, het is ook een spel. Speel het spel mee. Al wat je nodig hebt is een gezonde dosis scherpzinnigheid en een flinke portie humor. Dat waardeert elke verkoper. In de loop van het gesprek, krijg je wellicht een glaasje thee aangeboden. Neem het gerust aan. Het verplicht helemaal niet tot kopen. Zorg ervoor dat de verkoper eerst zijn prijs noemt. Die zal hoog zijn. Ze weten in Marokko en Tunesië ook wel dat in onze reisgidsen staat dat je de vraagprijs door drie moet delen! In plaatsen waar weinig toeristen komen, is het verschil tussen vraagprijs en uiteindelijke verkoopprijs veel kleiner.
D
Denk niet dat je overal moet afdingen. Kruidenierswinkels, kledingzaken, schoenwinkels, warenhuizen en restaurants hebben vaste prijzen! Er zijn ook staatswinkels voor artisanaat. Je vindt ze in steden en toeristische centra. Je krijgt er een goed overzicht van wat er allemaal aan handwerk wordt gemaakt en betaalt een vaste prijs. Staatswinkels zijn niet goedkoop, maar je krijgt een kwaliteitsproduct. Je kunt er ook eens binnenlopen om een idee van de prijzen te krijgen. Zo ben je beter gewapend tegen de verkoopspraatjes in de souks.
E E N
T I P
V A N
D E
S L U I E R
✤
M A G H R E B
23
Sporen van de Maghreb Kennis maken met de Maghreb kan al in eigen land. Marokkanen, Tunesiërs en Algerijnen zijn samen met zo’n 50.000 in Vlaanderen en ook Brussel en Wallonië herbergen een aanzienlijke Maghrebijnse gemeenschap.Voor de oorsprong ervan moeten we naar de jaren zestig van vorige eeuw.Toen kwam de migratie naar België op gang. De economie draaide op volle toeren en goedkope arbeidskrachten waren welkom. In Noord-Afrika werden zelfs actieve wervingscampagnes gevoerd.Vooral mensen van berberse origine en uit de armere regio’s kwamen op die manier terecht in de zware industrie, de mijnen of de bouwsector. De nieuwkomers vestigden zich voor het merendeel in de steden. Brussel werd een belangrijke aantrekkingspool en in Vlaanderen waren het Antwerpen, Lokeren, Genk en Mechelen die de meeste Maghrebijnse nieuwkomers ontvingen. Voor wie op zoek gaat naar Maghreb-sporen is Brussel alvast een goede startplaats. De zondagmarkt aan het Zuidstation heeft met zijn bonte, internationale smeltkroes van marktkramers en exotische koopwaar onmiskenbaar een mediterrane sfeer. Die is ook terug te vinden in de talrijke theehuizen, bakkerijen, kapsalons en kruidenierswinkels die in de buurt uitgebaat worden door Maghrebijnen. Maar ook andere plaatsen in Vlaanderen bieden kansen om kennis te maken met de cultuur van Noord-Afrika. Het verenigingsleven binnen de Maghrebijnse gemeenschap bloeit, er is allerminst gebrek aan activiteiten en er is een rijkgeschakeerd cultureel aanbod. In Gent besteedt het Intercultureel Centrum 24
M A G H R E B
✤
De Centrale (www.decentrale.be) heel wat aandacht aan de Maghreb. In Antwerpen doet het Wereldculturencentrum Zuiderpershuis (www.zuiderpershuis.be) hetzelfde en in Limburg is het Provinciaal Integratiecentrum (www.limburg.be/pic/) de draaischijf voor tal van activiteiten. Het is slechts een losse greep uit het aanbod van organisaties die met concerten, theatervoorstellingen, cursussen, workshops, rondleidingen en nog veel meer de Maghreb dichterbij brengen.
L
Lang geleden… De connectie tussen de Maghreb en Vlaanderen begon eigenlijk al een kleine eeuw geleden. Toen kwamen duizenden Maghrebijnen naar onze contreien. Niet als migranten, wel als soldaten. In dienst van het Franse Afrika-korps vochten en sneuvelden ze op de slagvelden van de Eerste Wereldoorlog. Enkele decennia later, tijdens de volgende wereldbrand, werd dat scenario nog eens herhaald. Veel tastbare herinneringen aan die Maghrebijnse bijdrage aan onze vaderlandse geschiedenis zijn er niet. Maar wie zoekt die vindt, in plaatsjes zoals Oudekapelle en andere ‘Flanders Fields’ in de Westhoek.
Voem vzw (Vereniging voor Ontwikkeling en Emancipatie van
de Moslims) wil een brug slaan tussen moslims en andere gemeenschappen. De vzw organiseert tal van activiteiten, gaande van workshops koken tot moskeebezoeken. Voem vzw, Duinstraat 152, 2060 Antwerpen, tel./fax 03/272 35 07 Moussem vzw staat voor het Platform voor Marokkaanse cultuuruitingen in Antwerpen. Het organiseert twee kunstenfestivals: het Moussemfestival (begin mei) en de Nachten van de ramadan (tijdens de ramadan). Elke laatste zondag van de maand is er Moussem Club met muziek en theater. Moussem Antwerpen, vzw., Quellinstraat 42, 2018 Antwerpen, tel. 03/204 10 10 www.moussem.org Interculturele site van Vlaanderen: www.kifkif.be E E N
T I P
V A N
D E
S L U I E R
✤
M A G H R E B
25
➧ LECTUUR ➧ REISGIDSEN: zowat elke uitgever van reisgidsen heeft een Marokko- of Tunesië-editie. ➧ ACHTERGRONDINFO: de Landenreeks van KIT/Novib/ NCOS biedt inzicht in geschiedenis, politiek, economie, cultuur en maatschappij. Zowel over Tunesië als over Marokko verscheen een editie. Schrijver Lucas Catherine geeft met boeken zoals ‘Islam voor ongelovigen’ en ‘Rijstpap,Tulpen en Jihad’ een verhelderende kijk op onze relatie met de Arabische wereld.
Info Van de vijf landen (Libië, Algerije, Mauretanië, Marokko en Tunesië) die tot de Maghreb-regio gerekend worden, zijn het vooral Marokko en Tunesië die toeristen aantrekken. Beide landen hebben in Brussel een toeristische dienst waar reizigers terecht kunnen voor informatie.
Nationaal Marokkaans Verkeersbureau
➧ NUTTIGE TIPS
Louizalaan 402 1050 Brussel T: 02/646 63 20 F: 02/646 73 76 E:
[email protected] W:www.tourisme-marocain.com
➧ RAMADAN: de islamitische vastenmaand duurt vier weken. Tijdens deze periode wordt er ’s namiddags niet gewerkt. Banken, toeristische diensten, musea en winkels sluiten om 14 u. Hetzelfde geldt voor winkels, maar die openen in de vooravond weer hun deuren. De begindata van de eerstvolgende vastenmaanden zijn ongeveer: 2004: 16 oktober, 2005: 5 oktober, 2006: 24 september. ➧ FEESTEN EN FESTIVALS: er zijn tal van nationale, plaatselijke en religieuze feestdagen. Bij de toeristische diensten van Marokko en Tunesië is een kalender met de preciese data van feesten en festivals verkrijgbaar.
Tunesische Nationale Dienst voor Toerisme Louizalaan 162 1050 Brussel T: 02/648 23 55 F: 02/647 20 18 E:
[email protected] W: www.tunisietourisme.com.tn 26
M A G H R E B
✤
E E N
T I P
➧ LITERATUUR: de jongste jaren duiken steeds meer nederlandstalige auteurs van Maghrebijnse origine op. Abdelkader Benali zag zijn roman ‘De Langverwachte’ bekroond met de prestigieuze Libris Literatuurprijs. Zijn collega Hafid Bouazza maakte naam met romans zoals ‘De voeten van Abdullah’ en ‘Paravion’.
Voor meer informatie kunt u vanaf 1 juni 2004 terecht op www.wegwijzer.be/context V A N
D E
S L U I E R
Voor wie een stapje in de wereld wil zetten
www.wegwijzer.be Onafhankelijk Reisinformatiecentrum
