Maarten Reith. Hoe kunst en samenleving elkaar versterken in Gelderland

Maarten Reith

verbinding door verbeelding

Hoe kunst en samenleving elkaar versterken in Gelderland

met

35 inspirerende

voorbeelden van community art uit de praktijk!

inhoudsopgave 3 Voorwoord 4 Inleiding 5 Interview met Elsbeth Rozenboom, KCG 6 Interview met Sikko Cleveringa, CAL-XL 8 Interview met Bram Kluen en Olga Lozeman, c­ ultuurscouts

10

de locatie

12 Projecten 14 Buiten komt voorbij 16 Heerlijk buiten 18 Interview met Lieneke Postema, wooncorporatie De Goede Woning

20

de straat

20 Projecten 22 Sprengendorp presenteert HUIS 24 Zon op Zuid 26 Interviews met bewoners 28 Interview met Henk van Haeften, Cultuurknooppunt Wijchen-Beuningen

30

de wijk

32 Projecten 34 Waalsprongfilm 36 Kunst in Veldhuizen 38 Interview met Paula Walta, choreograaf

40

de stad

40 Projecten 42 Nijmegen exposeert 44 Swing on 2 46 Interview met Marco te Nijenhuis, jongerenwerker en Johan Godschalk, ­KCG-Cultuurpact

48

de streek

48 Projecten 50 Spoelspektakel 52 Het landschap vertelt 54 Interview met Michiel ten Dolle, wijkmanager Nijmegen en Karin Eetgerink, cultuurambtenaar Tiel 56 Colofon 58 CAL-XL in Gelderland

kunst mét mensen Community art legt zich toe op het maken van kunst mét

aan de orde zijn. Daarom toont deze publicatie veel

mensen en niet vóór mensen. Zij zet de verbeeldingskracht

­inspirerende voorbeelden van projecten uit onze provincie.

beweegt. Daarin ligt, in mijn optiek, de essentie van deze

Deze kunstprojecten hebben niet alleen het vermogen

bijzondere kunstprojecten.

zichtbaar te maken wat er bij de mensen leeft, maar



Community art is sterk in ontwikkeling en dat is niet

kunnen ook de gezamenlijkheid van de groep versterken,

voor niets. Zij sluit naadloos aan bij de huidige tijdgeest

de communicatie verbeteren en mensen betrekken bij

waarin nieuwe verbindingen worden gezocht tussen kunst

ontwikkelingen die voor hen van belang zijn.

en samenleving.





vaker in te zetten voor maatschappelijke veranderingen.

In deze kunstprojecten werken kunstenaars samen

Hier lijken mooie kansen te liggen om community art

met een groep mensen. Deze samenwerking start al aan het begin van het creatieve proces. Zo komt kunst tot

Deze publicatie, met de kernachtige titel Verbinding door

stand, waarin de betrokken mensen,

verbeelding, presenteert aansprekende voorbeelden uit de

en hun omgeving, zich herkennen.

Gelderse praktijk. De samenstel-

Kunst waarmee ze zich kunnen iden-

lers maken zo de kwaliteiten, de

tificeren en die betekenis krijgt in

inzetbaarheid en de diversiteit

hun dagelijks leven. Deze bijzondere vorm van kunst maken zorgt voor nieuwe dynamiek in de cultuursector. Ze voegt iets wezenlijks toe aan de

van community art zichtbaar

‘Community art gaat uit van de kracht van mensen’

voor geïnteresseerd publiek en potentiële partners binnen en buiten de cultuursector. Zij willen vooral organisaties en professionals aanspreken, die in hun eigen

‘gevestigde’ kunsten, die meer

werkpraktijk wellicht iets willen en

autonoom tot stand komen

kunnen met community art, maar die

en die meestal worden getoond

nog zoekende zijn naar het hoe en wat.

aan publiek in de gebruikelijke context van musea, the-

Ik zelf raak geïnspireerd als ik lees

aterpodia en concertzalen. Niet iedereen voelt zich door

hoeveel bijzondere projecten er al in Gelderland zijn.

deze laatstgenoemde vorm van kunst en kunstbeleving



Ik wens u ook veel inspiratie toe!

aangesproken.

Bij community art ligt dat anders. Die zorgt er juist

Annemieke Traag

voor dat kunst direct ‘integreert’ in het dagelijks leven

Gedeputeerde Cultuur en Erfgoed

van mensen, en wel op een haast vanzelfsprekende, in-

Provincie Gelderland

teractieve en respectvolle manier. Vooral dit vind ik van grote waarde. Community art gaat op zoek naar wat mensen beweegt en wat mensen bindt. Deze vorm van kunst gaat uit van de kracht van mensen. Het lijkt erop dat zij inzetbaar is bij tal van maatschappelijke opgaven, zoals leefbaarheid, krimp, maatschappelijk isolement, sociale samenhang en gebiedsontwikkeling. Zaken die zeker ook in Gelderland

voorwoord

van de kunsten in om zichtbaar te maken wat mensen

3

Community art creëert de verbinding tussen kunst en samenleving. Dit levert in de praktijk veel op, leert een rondgang langs 35 projecten. Vanuit diverse achter­ 4

gronden geven betrokkenen in deze publicatie hun visie.

inleiding

een inspirerende rondleiding verbinding door verbeelding

Uit hun verhalen komt naar voren dat de ingrediënten

We leven in een tijd waarin in verschillende maatschap­

voor succesvolle projecten bekend zijn, maar dat hét

pelijke sectoren een gemis aan gezamenlijkheid wordt

beproefde recept niet bestaat. Elke gemeenschap heeft

ervaren. Het begrip ‘samen leven’ vraagt om een

immers zijn eigen dynamiek en identiteit, iets waar

nieuwe invulling.

community art keer op keer op wil inhaken.

Daarnaast is kunst op zoek naar nieuwe uitingsvor­ men, nu ze haar traditionele betekenisgevende rol in

projectscan

de maatschappij aan het verliezen is.

Community art is volop in beweging en kent vele ge­

In community art komen deze ontwikkelingen samen.

zichten. Elk project heeft te maken met een gezond

Daarmee ontstaat verbinding door verbeelding.

spanningsveld tussen sociale uitgangspunten en ar­

leeswijzer

tistieke vrijheid, tussen proces en resultaat, tussen participeren en creëren, tussen individuele ontwik­

Deze publicatie is opgebouwd rond de verschillende

keling en groepsbelang. Het is telkens opnieuw de

niveaus waarop gemeenschappen zich rond kunst kun­

kunst daarin de balans te vinden. De Projectscan (zie

nen vormen: de Locatie, de Straat, de Wijk, de Stad en

pagina 6) is hiervoor een zeer geschikt hulpmiddel.

de Streek. Op al deze schaalgroottes ontstaan nieuwe

De scan maakt de verschillende krachten binnen een

groepen dankzij de verbindingen en ontmoetingen

project inzichtelijk, met als doel deze te versterken.

die kunstenaars met hun verbeeldingskracht creëren.

Zo komt het potentieel van community art nog meer

Elk hoofdstuk bevat een inleidend verhaal over de

tot zijn recht.

specifieke kansen en kenmerken van dat niveau. Aansluitend vindt u twee aansprekende voorbeelden

aan de slag

uit de Gelderse praktijk, evenals een aantal projecten

Diverse organisaties in Gelderland zijn actief op het

die we beknopt beschrijven. Samen bieden ze u een

gebied van community art. Op pagina 59 leest u waar

inspirerende rondleiding.

u hen kunt vinden. Ze helpen u graag op weg om zelf

interviews Deze hoofdstukken worden afgewisseld door inter­ views met betrokkenen, die vanuit hun bevlogenheid over community art vertellen. Kunstenaars, cultuur­ aanjagers, bewoners en vertegenwoordigers vanuit gemeenten, onderwijs, welzijn en volkshuisvesting schetsen in welke richting community art zich nog verder kan ontwikkelen.

aan de slag te gaan. Want dat is het doel van deze publicatie.

Van de praktijk naar de theorie, van theorie naar beleid, en dan weer terug naar de praktijk. In tien jaar tijd heeft Elsbeth Rozenboom community art in

authentiek gelders

Gelderland timmert stevig aan de weg met community art De eigenheid aanwakkeren binnen de amateurkunst,

ontwikkeling

dat is de passie van Elsbeth Rozenboom, senior adviseur

De provincie Gelderland heeft deze ontwikkelin­gen

bij KCG. Binnen community art ziet ze dat heel sterk

actief ondersteund door bij te dragen aan grote

terug. “Als ik zie hoe kunstenaars erin slagen groepen

­‘parapluprojecten’ zoals Code groen, Nijmegen ex-

mensen boven zichzelf te laten uitstijgen, dan krijg ik

poseert en Zon op Zuid waarin kunstenaars ervaring

een brok in mijn keel. Als mensen zich op hun allerbest

konden opdoen met deze manier van werken.

laten zien, zijn ze op hun mooist.”





Bevlogen somt ze op waar de kracht zit: “Com-

Rozenboom: “Samen met EDU-ART heeft KCG de voor-

munity art laat groepen, zonder ervaring, iets doen

loper van CAL-XL benaderd om een scholingstraject

waarvan ze niet dachten dat ze dat konden. Het doet

op te zetten in Gelderland: Partners in community art

een appèl op sociaal gedrag en de zorg voor elkaar.

(PICA). Die is inmiddels drie keer gegeven aan zo’n

Community art haalt het kunstzinnige en authentieke

veertig personen: kunstenaars, professionals met

in mensen naar boven. Zo laten zij iets zien wat door

een CMV-achtergrond, docenten en projectleiders in

geen ander zo gemaakt had kunnen worden.”

kunsteducatie, welzijnswerkers, beleidsmedewerkers,

nieuw fenomeen Community art bestaat al sinds de jaren zestig. “Maar

Ook droeg de provincie financieel bij aan scholing.

cultuuraanjagers bij culturele en maatschappelijke instellingen en zelfstandig adviseurs.”

de term kwam in 2003 bij de Raad van Cultuur pas voor

volgende stap

het eerst ter sprake”, vertelt Rozenboom. “Voor veel

Met de komst van CAL-XL, de landelijke netwerkorga-

raadsleden was het een nieuw fenomeen.”

nisatie, is er in 2011 ook een provinciale regiegroep in het leven geroepen met een regionaal actieplan. Samen

Arnhem was er met community art relatief vroeg bij:

met CAL-XL wordt gewerkt aan netwerkvorming, scho-

met wijktheater van Peter van der Hurk (vertrok naar

ling, onderzoek en documentatie. Nu is het moment

Rotterdam), Stichting Beleven met haar cultuurscouts

aangebroken voor verdere verbreding en het actief

en Stichting InterArt die de rol van kunst in samenleving

uitdragen van de rijke mogelijkheden van community

stimuleerde. Later zijn ook in andere steden initiatieven

art binnen de provincie. De volgende stap heeft de

van de grond gekomen, zoals in Apeldoorn, Wageningen

KCG-adviseur ook al in haar hoofd. “Mijn ambitie is

en Nijmegen en in het landelijk gebied.

het oprichten van een provinciaal matchingsbureau tussen opdrachtgevers en uitvoerders, om vraag en aanbod te koppelen.”

interview

Gelderland sterk zien groeien.

5

de

e

e ial soc

me

tiere

de el na

ea

gi

cr

interview

socia iale cohe le socmeenschasie infr ge organis p ati f e zel

6

uur uct eefbaarh e str eke l ra si fysiekaemrmuimte id y f erin ogr g pr

cultu uur uctieke beeldvormrele i r t publiek ing nf as publ productie

er ie fg at p de ers bo ed & ed uc ng el oon ro n gr oe p keli ele na lijke ontwik ur me cult

Instrument helpt sociaalartistiek project verder Wie met community art aan de slag

Sikko Cleveringa is projectleider van CAL-XL, de landelijke

wil, hoeft niet opnieuw het wiel uit

netwerkorganisatie van koplopers in community art en nieuwe cultuurfuncties.Volgens hem is het inmiddels heel duidelijk

te vinden. Tien jaar pionieren heeft

waar community art om draait. “De kinderziektes zijn er nu uit en we weten wat de ingrediënten van de soep zijn. Nu kunnen

veel kennis en ervaring opgeleverd.

we de soep steeds lekkerder maken.”

Via de Projectscan van CAL-XL

Community art heeft de afgelopen tien jaar een gigantische

is die informatie voor iedereen

ontwikkeling doorgemaakt. Dat is vooral te danken aan het rijksgeld dat vanaf 2000 via het Grote Stedenbeleid en het Actie-

toegankelijk.

plan Cultuurbereik beschikbaar kwam. “Vanuit de twee fondsen zijn in veel gemeenten cultuuraanjagers, -makelaars en –scouts aangesteld. Ook is een groot aantal nieuwe projecten mogelijk gemaakt op de grens van kunst en maatschappelijke ontwikkeling”, zegt Cleveringa. “Door die subsidies hebben kunstenaars en andere professionals volop kunnen experimenteren binnen community art.”

Recentelijk heeft hij met collega-koplopers hun praktijkervaring

samengebracht in een ‘community of practice’. Dit heeft onder meer geresulteerd in de publicaties ‘De Kracht van cultuur’ (NICIS 2011) over kunst als waardenmaker en ‘Cultuur nieuwe stijl’ (CAL-XL 2012) met een gedetailleerde uitwerking van de projectscan.

hulpmiddel Deze projectscan is bedoeld als hulpmiddel voor iedereen die met community art projecten aan de slag gaat en geeft antwoord op vragen als:

projectscan nadenken en keuzes

Hoe krijg je helder waar je mee bezig bent? Hoe haal

“Community art kun je op veel verschillende manieren

je het maximale eruit wat erin zit? “Met de projectscan

aanpakken. Met de scan doe je geen uitspraken over

kun je een project uittekenen op een bierviltje, maar de

wat wel en niet goed is, maar het invullen van de scan

scan is ook online beschikbaar als digitaal instrument in

dwingt wel tot nadenken over de keuzes die je maakt

de landelijke databank. Een project kan zowel vooraf,

of gemaakt hebt”, zegt Cleveringa. “Vaak zijn mensen

tijdens als na afloop van de uitvoering worden ingevuld.”

intuïtief met een project bezig. De scan maakt expliciet



CAL-XL wil met de scan vooral bijdragen aan de verdere

wat er impliciet al in zit. Met de scan kun je een project

professionalisering van community art (ontwerponder-

makkelijker doorgronden, er over communiceren en het

zoek) maar het instrument leent zich ook uitstekend voor

met andere projecten vergelijken.”

de legitimering van praktijken (evaluatieonderzoek). Je



kunt er zelf mee aan de slag maar

van de brongroep, het andere meer in de systeemwereld

je kunt er ook externe onderzoe-

van professionele instellingen.

kers mee laten rapporteren. Met een landelijke onderzoeksagenda wordt er ook een link gelegd met wetenschappelijk onderzoek.

vragen en ­antwoorden De projectscan helpt je om regie te voeren op vier krachten die van belang zijn voor een

Het ene project heeft een zwaartepunt in de leefwereld

‘De projectscan is een hulpmiddel voor iedereen die met community art projecten aan de slag gaat’

succesvol community art project. Wat is de voedingskracht van het project? Waarom doen

Het ene project is wat meer artistiek, het andere is meer sociaal. “Met de scan kun je een eigen project of dat van anderen in dat krachtenveld positioneren. De projecten die in deze publicatie worden omschreven, zijn ook geanalyseerd met de scan. Je kunt dan bijvoorbeeld zien dat projecten die in een gebouw plaatsvinden vaak een ander accent hebben dan projecten in een wijk.”

mensen mee? Gaat het vooral om persoonlijke ontwik-

programmascan

keling, om publieke beeldvorming, sociale cohesie of om

Voor organisaties die met community art echt meerjarig in

fysieke leefbaarheid? En wat is de creatieve kracht: wat is

een gebied of gemeenschap aan de slag willen gaan, wordt

het juiste artistieke antwoord op deze maatschappelijke

nu ook een programmascan ontwikkeld. “Met behulp van

vraag? Wat betreft de samenwerkingskracht: wie heb je

een programmascan krijg je een indicatie wat de culturele,

allemaal nodig in een proces van co-creatie? Wie zijn de

sociale en economische vermogens zijn aan het begin en

deelnemers en welke professionele ondersteuning heb-

het eind van je meerjarige programma. Vooraf geeft dat

ben ze nodig? En tot slot de vormkracht: community art

een goede basis voor strategische beslissingen over het

gaat over empowerment, over het veranderen van een

hoe en waarom van bepaalde projecten. Achteraf kun je

bestaande situatie. Hoe geef je een nieuwe betekenis aan

aannemelijk maken in welke mate deze projecten ook

de relatie tussen de brongroep (ik), het algemene publiek

daadwerkelijk het verschil hebben gemaakt.”

(zij), de gemeenschap (wij) en de fysieke omgeving (het). Hoe wordt de brongroep meer ‘meester’ over haar eigen

Zie voor meer informatie over netwerkvorming, scholing,

vermogens en hoe zorg je dat instituties vanuit hun eigen

onderzoek en documentatie www.cal-xl.nl. Je vindt hier

beleid daar een rol in gaan spelen? De scan helpt je om

ook een actueel overzicht van Gelderse projecten in het

systematisch de antwoorden te zoeken op deze vragen.

‘projectenweb’.

Zo krijg je het project ‘in balans’.

7 interview

hoe kun je een sociaal-artistiek project aanscherpen?

ram klu en

spin in olga loze

man (lin

interview

ks) en b

8

Cultuuraanjagers geloven in kracht van community art Samen een onbekend avontuur

Ze zijn de spin in het web en spelen in wijken een voor-

aangaan, risico nemen, iets doen

trekkersrol op het gebied van community art en cultuurparticipatie. De cultuuraanjagers, -scouts en -makelaars

wat je nog niet kent en jezelf laten

die in steeds meer gemeenten actief zijn, stimuleren en initiëren projecten en ontwikkelen nieuwe samenwerkingen

zien aan anderen. En dat met de

tussen diverse instanties. Zo ook in de provinciehoofdstad,

hoogst haalbare artistieke ambitie.

waar Kunstbedrijf Arnhem zes cultuurscouts heeft verdeeld

Groepen als wijkbewoners, leren

over de belangrijkste wijken en stadsdelen.

elkaar zo op een andere manier



Bram Kluen, cultuurscout in de wijk Geitenkamp, en zijn

collega Olga Lozeman, afgelopen jaren onder meer actief in Klarendal, praten bevlogen en gepassioneerd over hun werk.

kennen, waardoor nieuwe

Kluen: “Met kunst kom je op een totaal andere manier met

gemeenschappen ontstaan. Dat

elkaar in contact. Community art is niet bezig met het oplossen

is de kracht van community art,

van problemen, maar kijkt naar de mogelijkheden en de kansen

vinden de cultuurscouts.

van een gemeenschap. ‘Hoe kun je samen iets moois creëren’ is een heel andere vraag dan ‘hoe lossen we de hondenpoep op’. Als je met kunst de vitaliteit van wijkbewoners weet aan te boren, levert dat een intense ervaring op.”

projecten De zes cultuurscouts zijn betrokken geweest bij een groot aantal sociaal-artistieke projecten. Zo ‘exploiteerde’ Lozeman twee seizoenen achtereen het Ballroom Theater, een geïmproviseerd theater in een leegstaand winkelpand in de wijk Klarendal. Buurtbewoners lieten

het web iets moois neerzetten heeft echt impact. Hoe hoger de

combinaties. Zo klonken er opera-aria’s tijdens een de-

artistieke kwaliteit daarvan is, hoe langer het nagalmt

monstratie Turks olieworstelen. Het Ballroom Theater

op het sociale vlak.”

was altijd uitverkocht.



Kluen stimuleerde bewoners van de wijk Geitenkamp

hanger voor de individualisering. “In buurten waar de

mee te doen aan de Geitenparade: een bonte optocht

sociale samenhang wankelt, is het belangrijk nieuwe

van kunststof geiten die bewoners op hun eigen manier

vormen van gemeenschappelijkheid te creëren. Wie bin-

hadden beschilderd en versierd. De parade vormde de

nen een kunstproject in staat is om zichzelf te laten zien,

opening van een theaterfestival, als kleurrijke afspiege-

wordt ook moediger om zich in de sociale omgang met

ling van de diversiteit in de wijk.

anderen te tonen”, stelt Kluen.

strategieën

sleutelfiguren

De cultuurscouts zien community art ook als tegen-

De cultuurscouts opereren vooral op

Lang niet elke bewoner staat direct te trappelen om

wijkniveau, met een nadruk op de

mee te doen als een nieuw pro-

krachtwijken. Dat wil niet zeggen dat ze telkens de gehele wijk erbij betrekken. “Klein beginnen kan al een brede uitwerking hebben”, zegt Kluen. “Als mensen hun straatgenoten leren kennen, voelen ze zich vaak veiliger. Stimuleren van de ontmoeting is daarom een belangrijk doel van

‘Community art kijkt naar de mogelijkheden en de kansen van een gemeenschap’

ject wordt gelanceerd. Lozeman: “Je hebt vaak eerst sleutelfiguren in de wijk nodig. Daarna kun je de kring uitbreiden. Wat je hoopt, is dat mensen erover gaan praten bij de snackbar, de kapper of in de rij bij de supermarkt.” Community art komt vaak pas goed

onze projecten.”

van de grond als diverse partneror-



ganisaties zich achter een project

De zes cultuurscouts volgen

daarin verschillende strategieën. De een legt vooral de na-

scharen en hun kennis en netwerk

druk op het creatieproces, de ander stelt het eindresultaat

inzetten, leert de ervaring van de cultuurscouts. Ge-

voorop. “Er zijn vele wegen die naar Rome leiden”, zegt

meenten, woningcorporaties, welzijns-, onderwijs- of

Lozeman. “Wat we gemeen hebben, is dat we sociaal-

zorginstellingen, allemaal kunnen ze op hun manier aan

artistieke projecten zo professioneel mogelijk aanpak-

kunstprojecten bijdragen. “Ook binnen die organisaties

ken, met een hoge artistieke ambitie. Dat zit in alles: in

heb je sleutelfiguren nodig want het is niet altijd mak-

de keuze van de kunstenaars, de locatie, de materialen,

kelijk om de karakteristiek van dergelijke instituties mee

de apparatuur, de promotie, enzovoorts. De deelnemers

te laten bewegen met jouw artistieke drive”, zegt Kluen.

voelen zich voor honderd procent serieus genomen en dan

“Zeker als de uitkomst van het creatieproces aan het begin

kun je het onderste uit de kan halen. Ook de zogeheten

nog open ligt en onbekend is. Dan moeten instanties hun

magneetwerking –kwaliteit trekt kwaliteit – is dan het

vaste manier van werken loslaten.”

sterkst. Op andere deelnemers en op het publiek.”





Kluen vult aan: “Deelnemers zijn het vaak niet gewend

ontbreekt nog wel eens. Soms worden we gezien als

om zo benaderd te worden. Dat je hen van het hoogste

concurrent terwijl wij juist de samenwerking zoeken.

niveau acht, geeft energie. Als je de lat hoog legt, geeft

Wij hoeven niet zo nodig op de voorgrond te treden. We

dat een extra dimensie. Daardoor stijgt de inzet en de

willen anderen laten schitteren.”

Lozeman: “Het gevoel dat je samen sterk staat,

motivatie. Dan is het geen gezellig sociaal-cultureel theekransje, maar streef je samen naar hetzelfde. Samen

www.kunstbedrijfarnhem.nl/kunst-in-de-wijk

9 interview

op het podium hun talenten zien, vaak in onverwachte

de loc atie e al

de eln

i soc

er ie pe fg oe d at c g u d & e ee rso br o n gr oe p elin le e ln onli k k r am jke ontwi ltu e cu

am e

iere

e

cre

at

gi

de locatie

socia iale cohesiele in c o s eenschap fr gemforganisa l t ie ze

10

ctuur tru e leefbaar as iek ke ru hei fr fysfysierammiemte d rin og g pr

cultu uur uctieke beeldvormrele r t l publiek ing in as pub productie

d

Je woning is je privédomein, de alledaagse plek waar je de dag start en eindigt. Maar er zijn nog meer plekken die je tot je eigen domein kunt rekenen. Op je werk, op school of in een woonheel vanzelfsprekend aanwezig zijn. Alle andere mensen komen daar hoogstens binnen als bezoek.

mijn eigen locatie

werkt goed. Bij projecten in flats hebben kunstenaars

Het zorgcentrum, de school, de zorgboerderij, het

wel eens voor de ingang postgevat om mensen te

woonwagenkamp, het bedrijf, de fabriek, het zijn al-

werven. Daar komt iedereen voorbij.

lemaal gebouwen en plekken waar je woont, werkt of

De kleinschaligheid brengt tevens met zich mee dat

verblijft met min of meer hetzelfde soort mensen. Een

community art hier in eerste instantie intern gericht

dergelijke locatie herbergt een relatief homogene groep,

is: op de (talent)ontwikkeling van het individu, op zijn

zoals ouderen, kinderen, zigeuners, studenten, gezin-

plek binnen de groep en op de identiteit van de groep

nen (flat), mensen met een beperking, ambtenaren

als geheel. Een presentatie aan het publiek heeft dan

of arbeiders. Ook al voelt het als je eigen domein, er

als doel om buitenstaanders binnen te halen. Ook een

gelden over het algemeen sterke normen en waarden

installatie als Buiten komt voorbij heeft dat effect.

waar je zelf niet zomaar invloed op hebt. Je kunt zo’n

Het gebeurt ook andersom: projecten als Heerlijk

plek als heel veilig en vertrouwd ervaren maar ook als

buiten en Buurtklinkers zijn er juist op gericht de

bedreigend en vervreemdend.

muren van het gebouw te doorbreken. Aan de hand

belevingswereld

van levensechte vragen trekken de scholieren erop uit om buiten de school activiteiten en optredens te

Binnen de muren van de eigen locatie kennen de

organiseren. Zo vormt de school geen eilandje maar

meeste mensen elkaar, al is dat soms oppervlakkig.

krijgt die meer betekenis voor de wijk.

Met community art ontstaat die ándere activiteit: als alternatief voor de bingo in de ouderencentra,

verantwoordelijk

als nieuwe vorm van cultuureducatie op school, als

Wie meedoet aan een project op een locatie, voelt zich

manier om je medebewoners op een andere manier

snel sterk betrokken en mede-eigenaar van het project.

te ontmoeten, als frisse invalshoek voor het eventueel

Kunstenaars kunnen dit versterken door verantwoor-

doorbreken van vaste patronen en het aangaan van

delijkheden uit handen te geven en veel te delegeren.

nieuwe relaties. Thema’s hebben betrekking op zaken

Dat heeft ook op langere termijn een gunstig effect. Zo

die de deelnemers direct raken en sluiten aan op hun

beschouwen de bewoners van de flats in de Apeldoornse

belevingswereld.

wijk Zevenhuizen de kunst in de trappenhuizen als iets

intimiteit

van henzelf. De muurschilderingen en foto-installaties zijn daardoor vrijwel nooit doelwit van vandalisme.

De intimiteit en veiligheid van de locatie zorgt ervoor

Vaak zijn projecten in locaties eenmalig en project-

dat mensen zich makkelijker van hun kwetsbare kant

matig. Ze geven een positieve impuls aan de mensen

durven laten zien dan bij projecten op grotere schaal.

die er wonen, leren of werken. De band die hierdoor

De drempel om mee te doen, is relatief laag, ook door de

ontstaat is vaak duurzaam omdat mensen elkaar

herkenbaarheid van de thema’s. Potentiële deelnemers

blijven ontmoeten.

zijn direct aanspreekbaar, mond-tot-mondreclame

de locatie

zorgcentrum deel je een ruimte met mensen die daar net zoals jij

11

12 de locatie

portret van oud en jong

metropolis: without the heart

supporters

Je zet twee mensen tegenover elkaar

Voor de opening van het openlucht-

van De Rozelaar in Barneveld prij-

met een minimaal leeftijdsverschil

theater in Tuin de Lage Oorsprong in

ken vrolijke silhouetten. Cliënten van

van twintig jaar, en geeft hen de op-

Oosterbeek maakte Telder in 2011 de

deze instelling voor mensen met een

dracht elkaar te portretteren. Zo krijg

dansvoorstelling Without the heart,

verstandelijke beperking én de bur-

je ontmoeting tussen verschillende

geïnspireerd op de beroemde film

gemeester van Barneveld zijn door

generaties. Dat is de kern van Portret

Metropolis (1927). Het verhaal over

kunstenares Julia Borsboom afge-

van Oud en Jong, een project dat Die-

de onmogelijke liefde in een ongelijke

beeld als juichende supporters. De

derik Grootjans op eigen initiatief is

maatschappij is door twee professi-

‘meepraatraad’ koos het ontwerp uit.

gestart. In 2012 is het voor de vierde

onele dansers en twee musici samen

In het kader van NL Doet schilderden

keer in Nijmegen gehouden met 360

met amateurdansers vormgegeven,

burgemeester en wethouders in de

deelnemers van onder meer scholen

waaronder een groep ouderen van

gymzaal zelf mee.

en ouderencentra.

vegetarisch woon-zorgcomplex

http://portretvanoudenjong.blogspot.

Felixoord.

nl/

www.beeldenddanstheatertelder.nl

Op de muur van de nieuwe gymzaal

buurtklinkers van scholieren, ouders, grootouders

Flatbewoners en hun herkomst, kle-

men de rode draad in Multi me, een

en andere buurtbewoners. Dat is

derdracht, muziek, dans en feesten

project van Françoise Braun in een

de finale van Buurtklinkers (2012),

vormen de grote inspiratiebron voor

flat in de Apeldoornse wijk Zeven-

een project op twee basisscholen in

kunstenaar Stephan Peters. In de

huizen. Op tien zaterdagen vroeg ze

Wijchen. Externe muziekdocenten en

Apeldoornse wijk Zevenhuizen heeft

bepaalde bewoners van de honderd

leden van amateurorkesten hebben de

hij in zes jaar tijd de trappenhuizen

flatwoningen naar beneden te ko-

scholieren aan het musiceren gezet.

van drie hoge flats voorzien van 150

men. Zo fotografeerde ze iedereen

Samen met de buurt is het festival

muurschilderingen die de anonimi-

die voetbalt, een tatoeage heeft of

opgezet. Zo heeft de muziekeducatie

teit doorbreken. Opdrachtgever De

muziek maakt. Daarmee maakte ze

een impuls gekregen én is de betrok-

Goede Woning wilde met dit project

een foto-installatie in het trappenhuis

kenheid van de wijk versterkt.

bewerkstelligen dat bewoners weer

om de anonimiteit te doorbreken.

www.cultuurknooppunt.nl

trots zijn op de plek waar ze wonen en

www.francoisebraun.nl

dat ze zich meer met elkaar zouden verbinden. www.penpaints.nl

Unieke en gedeelde identiteiten vor-

13 de locatie

trappenhuis vol muurschilderingen

multi me

Een wijkfestival vol muziekoptredens

fietsen voor de 14 de locatie

Verpleeghuis Eldenstaete in Arnhem is de trotse

Op een binnenpleintje van ver-

eigenaar van een interactief kunstwerk, speciaal

pleeghuis Eldenstaete staan twee

ontwikkeld om mensen met dementie zowel

voor een vier meter breed panora-

omafietsen. Beide stevig verankerd

fysiek als mentaal in beweging te brengen.

mascherm. Daarop is een landschap

Het is innovatie ten voeten uit, bekroond met

Eldenstaete, gefilmd vanuit een

geprojecteerd uit de omgeving van

de NUZO-Stimuleringsprijs voor vernieuwende

vast standpunt tijdens verschil-

ouderenzorg.

beeld, met wuivend riet, grazende

lende seizoenen. Een rustgevend paarden en overvliegende vogels.

Meer beweging ontstaat er als

iemand op de fiets plaatsneemt. Zodra de trappers ronddraaien, komen allerlei passanten voorbij. Een vrouw met een kinderwagen, spelende kinderen, een dweilorkest, Sinterklaas, een man met een grasmaaier, ze wandelen in rustig tempo door het landschap. Als het fietsen stopt, blijven de figuren stilstaan. De personages roepen veel herin-

‘Zodra de trappers ronddraaien, komen allerlei passanten voorbij’ neringen op bij de bewoners van het verpleeghuis, wat aanleiding vormt voor korte gesprekjes.

Buiten komt voorbij luidt de

toepasselijke titel van deze installatie. Medewerkers, familie en buurtbewoners zijn ingeschakeld als

verbeelding dat het definitieve ontwerp gereed

buurtbewoners hebben meer aan-

filmpjes hebben ontwerpers Ca-

was. Zo is bekeken welke prikkels

leiding om eens bij het verpleeghuis

rien Poissonnier en Job van Nuenen

deze specifieke doelgroep nodig

binnen te stappen.

met hen opgenomen. Die worden

heeft om de kwaliteit van leven te

in willekeurige volgorde over het

verbeteren. Dat voorwerk, inclusief

Andere zorginstellingen hebben

landschap geprojecteerd, de een

prototypes, heeft duidelijk vruchten

al belangstelling getoond voor

na de ander. Zo blijft het telkens

afgeworpen. Zo ontdekten Poisson-

Buiten komt voorbij. Nu de eerste

een verrassing wat er komen gaat.

nier en Van Nuenen dat ouderen

installatie gereed is, zijn meerdere exemplaren relatief makkelijk op

‘Maak een kunstwerk waarin ont-

‘Een kunstwerk waarin ontmoeting centraal staat’

moeting centraal staat’, was de algemeen geformuleerde opdracht van zorgaanbieder Pleyade waarmee Poissonnier aan de slag ging. Redenerend vanuit de mogelijke be-

met dementie minder snel op een

hoeften van mensen met dementie

hometrainer stappen dan op een

en Alzheimer, kwam ze zelf tot drie

vertrouwde omafiets.

aangescherpte doelen: het aanzet-



ten tot bewegen, het stimuleren van

zo uitnodigend dat die geregeld

sociale contacten en het oproepen

wordt gebruikt, zowel spontaan als

van verwondering.

met een lichte stimulans. Andere



Die ontmoeting is niet alleen

ouderen kijken toe als er iemand

tussen bewoners teweeg gebracht.

fietst en komen met hun eigen

Het filmen van de figuranten voor

verhalen. Een bruidsjurk, een stuk

een groot groen doek in het restau-

gereedschap, een sporter, elk nieuw

rant van Eldenstaete is door mede-

beeld dat voorbij komt, kan daartoe

werkers ervaren als een vorm van

aanleiding zijn.

teambuilding en krijgt vermoedelijk

Dankzij Buiten komt voorbij

een vervolg. Ook buurtbewoners

komen woonbegeleiders meer te

werkten graag mee en voelen zich

weten over de bewoners en hebben

nu meer betrokken bij het verpleeg-

fysiotherapeuten een middel om

huis.

hen in beweging te krijgen. Psy-

De uiteindelijke installatie is

chologen kunnen op een andere Het project heeft een lange aanloop

manier met hun cliënten contact

gehad van bijna vier jaar. Er is veel

maken, familieleden kunnen tijdens

onderzoek aan vooraf gegaan voor-

bezoek iets actiefs ondernemen en

maat te maken. / Titel Buiten komt voorbij Locatie Verpleeghuis Eldenstaete, Arnhem Doelgroep Bewoners van het verpleeghuis Artistieke leiding Carien Poissonnier Projecteigenaar Pleyade Discipline Beeldende kunst Looptijd Geopend op 1 februari 2012 Website www.buitenkomtvoorbij.nl

15 de locatie

figuranten. Zo’n 250 verschillende

scholieren gaan 16

Zorgboerderij De Hagert in Leur krijgt

de locatie

tegenwoordig geregeld groepjes kinderen over de vloer, die op en rond het erf verjaardagsfeestjes vieren. Daarbij ontstaat ook contact met de bewoners. Scholieren hebben dit Heerlijk Buitenproject zelf bedacht en uitgevoerd. “Wat doen jullie eigenlijk als jullie

jes verder uit. Dan komen de bewo-

niet werken”, vraagt een jongen uit

ners van de Hagert naar de klas om

groep zeven van brede school Noor-

te luisteren naar de presentaties,

derlicht in Wijchen aan bewoners

waarna bewoners, medewerkers

van zorgboerderij De Hagert in Leur.

en scholieren er gezamenlijk drie uitkiezen. Die worden uitgevoerd.

‘De kunst is iets te kiezen wat praktisch uitvoerbaar is’



Onder de titel Heerlijk buiten

bedenken de kinderen dat de Hagert vooral aantrekkelijk zou kunnen zijn voor het houden van verjaar-

William van den Akker van natuur-

dagsfeestjes. Samen met de ou-

educatiecentrum Het Dijkmagazijn

deren kan dan appeltaart worden

in Beuningen. Zij werden aangesteld

Een ontwapenende vraag, waar

gebakken. Daarvoor ontwerpen de

nadat het schoolbestuur de vraag

de dementerenden, verstandelijk

scholieren vrolijk servies dat van

van de Hagert had neergelegd bij

gehandicapten en medewerkers

keramiek wordt vervaardigd. Ook

EDU-ART. Authentiek leren, waarbij

van de zorgboerderij niet zo snel

maken ze een activiteitenkist om

tevens de verbinding werd gelegd

antwoord op hebben.

de natuur rond de zorgboerderij

tussen de leergebieden cultuur-



Maar het is wel het soort vraag

te ontdekken en om samen iets te

educatie, natuur & milieu en waar

waarvan De Hagert hoopt dat die

maken. Zo kunnen kinderen tijdens

mogelijk techniek, vormde de rode

vaker gesteld gaat worden. Meer

een feestje ‘boerderijgezichten’

kinderen op bezoek op en rond het

knutselen; bewoners en kinderen

erf is namelijk een grote wens van

maken dan portretten van elkaar

de instelling voor ouderenzorg.

van ijzerdraad. Tenslotte ontwerpen

Scholieren van brede school Noor-

de scholieren een herkenbaar en

derlicht (basisschool Paulusschool

wervend bord dat bij de ingang van

en BSO De Eerste Stap) is gevraagd

de Hagert wordt geplaatst. Aan het

draad van het project.

hiervoor plannetjes te maken.

eind van het schooljaar 2009-2010 is





het complete Heerlijk buiten-pakket

een boekje maar leren door te doen

feestelijk overgedragen.

- gaven Van Campen en Van den

In dat kader brengen de scho-

lieren in 2009 eerst een werkbezoek aan de Hagert. Daarna gaan ze

‘Niet leren uit een boekje maar leren door te doen’

Dat levensecht leren -niet uit

Akker vorm door de kinderen op

brainstormen in de klas en werken

Het hele proces is begeleid door

excursie mee te nemen en door hen

ze hun ideeën vervolgens in groep-

kunstenares Lotte van Campen en

het complete creatieve proces mee

de boer op 17 de locatie

te laten maken vanaf het eerste

zijn Noorderlicht en De Hagert stevig

idee tot en met de uitvoering.

met elkaar verbonden.



/

Dat de scholieren iets hebben

gecreëerd dat daadwerkelijk wordt gebruikt, is daarin zeer waardevol. Ze ontdekten ook dat je tijdens een brainstorm wilde creatieve ideeën kunt bedenken, maar dat het daarna de kunst is iets te kiezen wat praktisch uitvoerbaar is.

Daarnaast is de ontmoeting tus-

sen jong en oud van grote waarde geweest. Scholieren en dementerenden hebben elkaar en elkaars wereld leren kennen. Dankzij Heerlijk buiten

Titel Heerlijk buiten Locatie Wijchen Doelgroep Scholieren en bewoners van een zorgboerderij Artistieke leiding Lotte van Campen en William van den Akker Opdrachtgever Cultuur Netwerk Nederland en schooldirecteur Henk van Haeften Projecteigenaar Brede school Noorderlicht Betrokken organisaties Brede school Noorderlicht, zorgboerderij de Hagert, CNME Het Dijkmagazijn, EDU-ART Discipline Beeldende kunst en natuur- en milieueducatie Looptijd 2009-2010 Website www.cultuurnetwerk.nl

postema

kunst interview

lieneke

18

Wooncorporatie wil meer participatie van ­huurders Kunst kan een bindmiddel zijn

De trappenhuizen van de tienverdiepingenflats in de Apeldoornse

voor bewoners van buurten,

wijk Zevenhuizen boden jarenlang een troosteloze aanblik. Een

straten en flats. “Net als sport of een culinaire activiteit.

deel van de bewoners leeft in problematische situaties: er zijn huurachterstanden en overlast en vervuiling geven de flats een slecht imago. De anonieme trappenhuizen raakten snel vervuild. Dat was de situatie waarmee kunstenaar Stephan Peters aan de

Het gaat om de ontmoeting,

slag ging. Hij besloot muurschilderingen te maken met bewoners in

elkaar leren kennen. Dat

de hoofdrol. Je ziet hen in hun hedendaagse outfit, in traditionele

mensen elkaar weer groeten op straat, is in sommige buurten al heel wat.”

kleding uit hun land van herkomst of in het uniform van de fanfare. Sindsdien weten de bewoners iets beter wie hun buren zijn, hebben ze gesprekjes in de gang en gaan ze iets zorgvuldiger om met de collectieve ruimte. Zevenhuizen haalde bovendien positief het nieuws.

betrokkenheid Kunst is zeker geen wondermiddel dat alle problemen oplost. Wel is het een van de vele stapjes die je kunt zetten om het leefklimaat te verbeteren, vindt Lieneke Postema, teamleider afdeling Mens en Buurt van de Apeldoornse wooncorporatie De Goede Woning. Het bevorderen van de leefbaarheid behoort sinds begin deze eeuw tot het vaste takenpakket van woningcorporaties. Het bestrijden van overlast en het tegengaan van verpaupering zijn daar belangrijke elementen van. “Zoiets kunnen we nooit alleen organiseren. Daar hebben we betrokkenheid van bewoners voor nodig. Die zijn de ogen en oren van de buurt. Maar als ze iets te melden hebben, moeten ze ons wel weten te vinden. Daarom

als middel

zag daarentegen iets anders. Hij zag het als uitdruk-

moeten het gevoel hebben dat het zin heeft zich te

king van de identiteit van de bewoners en herkende

melden, ze moeten zien dat wij problemen daadwer-

daarin zowel hun diversiteit als uniformiteit.”

kelijk aanpakken”, legt Postema uit.





Daarnaast wil De Goede Woning bewoners aan-

honderden verschillende voorwerpen en schilderde die

sporen zelf met ideeën en initiatieven te komen. “Niet

allemaal blauw. Iedereen mocht er drie uitkiezen die

alleen focussen op de problematische kanten, maar ook

in hun voortuintje werden geplaatst. Een collectieve

kijken naar de mogelijkheden en kansen. Het liefste

expositie waarin individualiteit en eenvormigheid

zouden we zien dat bewoners zelf verantwoordelijkheid

samenkwamen. “Het gevolg was dat bewoners met

nemen in plaats van te blijven klagen. Als bewoners een

elkaar in gesprek gingen over hun voortuintjes. Over

ontmoetingsactiviteit of een schoonmaakactie willen

welke betekenis en waarde ze eraan gaven. De kunst

organiseren, dan staan we klaar om dat te faciliteren.”

was tijdelijk, dat gesprek is gebleven.”

bindmiddel

Samen met de bewoners zocht de kunstenaar

Opnieuw benadrukt Postema dat hiermee slechts een kleine stap is gezet. “Ik hoop dat ze hiermee

De realiteit is dat die betrokkenheid

weer een treetje hoger op de

in sommige buurten ver te zoeken is.

participatieladder staan. Dat

Sommige bewoners staan onderaan

mensen elkaar weer gaan groe-

de participatieladder, zoals dat heet. Een wooncorporatie zal extra haar best moeten doen deze bewoners hoger op die participatieladder te krijgen. Eerste vereiste daarbij is

‘De kunst is tijdelijk, het gesprek is gebleven’

dat de anonimiteit wordt door-

ten op straat, is in sommige buurten al heel wat.”

leren De Goede Woning heeft veel kunstprojecten opgezet, vaak in

broken. Mensen die elkaar ken-

samenwerking met Markant, instel-

nen, spreken elkaar makkelijker

ling voor cultuureducatie. “Wat we

aan op hun gedrag en maken ook eerder plannen om

hebben geleerd, is dat we alleen de

samen iets in de buurt te ondernemen.

vraag bij een kunstenaar moeten neerleggen, geen



Postema: “Een kunstproject zie ik als een middel

kant-en-klaar idee. Wel stellen we als randvoorwaarde

om dat te stimuleren. Net als een sportactiviteit of een

dat bewoners erbij betrokken moeten worden. De

culinaire middag. Het dient als bindmiddel, het zorgt

ervaring leert dat er dan veel meer uitkomt.”

voor ontmoeting en draagt ertoe bij dat mensen weten



wie er in buurt wonen.”

effecten en resultaten. De investering moet wel iets



Kunst beantwoordt bovendien aan de wens om

opleveren. Postema: “Dat is niet altijd makkelijk. Het

bewoners niet vanuit problemen maar vanuit mogelijk-

management wil natuurlijk het liefst harde cijfers zien

heden te benaderen. “Een kunstenaar boort een andere

dat de schoonmaakkosten in de flats in Zevenhuizen

bron aan, heeft een frisse blik op de samenleving. Dat

zijn gedaald. Maar met één bewoner die in de lift

zie ik als meerwaarde.”

urineert, ben je zo terug bij af. Wel kan ik laten zien



Als voorbeeld noemt ze een project tijdens Triën-

dat we dankzij de kunstprojecten meer aanwezig zijn

nale Apeldoorn, toen in meerdere wijken kunstenaars

in de wijk. Dat de afstand tussen ons en bewoners

aan de slag gingen. In een van die wijken waren veel

kleiner is geworden. Samen bouwen aan een betere

problemen met voortuintjes vol troep en rotzooi. Dat

leefomgeving, dat is wat we willen.”

Uiteraard kijkt de wooncorporatie ook naar de

zorgde voor overlast. “Wij zijn geneigd om zoiets alleen vanuit de beheerskant te benaderen. De kunstenaar

www.degoedewoning.nl

19 interview

moeten we aanwezig zijn in de wijken. En bewoners

de straat e al

de eln

i soc

er ie pe fg oe d at c g u d & e ee rso br o n gr oe p elin le e ln onli k k r am jke ontwi ltu e cu

am e

cre

iere

e

de straat

at

gi

soci le cohesiaele in a i c so eenschap fr gemforganisa tie zel

20

ctuur tru e leefbaar as iek ke ru hei fr fysfysierammiemte d rin og g pr

cultu uur uctieke beeldvormrele r t l publiek ing in as pub productie

d

gandhiphonie

code groen

Een uniek muziekstuk op basis van

Het groen in en buiten de wijken be-

kinderkunstmuseum ‘achter die zon’

straat- en (t)huisgeluiden, dat is de

nadrukken, dat is het doel van Code

Pliep, pliep, poink, poink, ruimte-

Gandhiphonie die Daphne Questro en

groen, een project tijdens Triënnale

ruissssss, zwarte gaten, onbekende

Koen van Baal componeerden voor en

Apeldoorn (2008) waarbij dertig kun-

sterrenstelsels, raketten en een

met bewoners van de Mahatma Gan-

stenaars op honderd locaties in de

oneindig universum: kinderkunst-

dhiweg in Arnhem. De Gandhiphonie

stad samen met bewoners kunst laten

museum Achter DIE Zon is één grote

werd live in de openlucht uitgevoerd

ontstaan. Zoals begroeide sculpturen,

ontdekkingsreis. Leerlingen van basis-

tijdens de manifestatie Zon op Zuid.

schilderingen van mos, levende tapij-

school de Arabesk in Arnhem veran-

Tuinhekken, bladblazers en tanden-

ten en voortuinexposities. Groepen

derden een ruimte in Kunstwerkplaats

borstels vormden de instrumenten.

bewoners wisselen artistieke stekjes

Schuytgraaf samen met kunstenaar

Bewoners die in verschillende talen

uit of maken een gezamenlijke soep

Dennis Gunsing in een ruimtelijke

‘welkom’ zeiden, maakten de Gand-

van zelfgekweekte groente.

bestemming, met een explosie van

hiphonie compleet.

www.francoisebraun.nl

fluorescerende tekeningen die met

www.zonopzuid.nl

speciale zaklampen tot leven komen. Bezoekers van Zon op Zuid roepen ‘oooh’ en ‘aaah’. www.zonopzuid.nl

Je directe omgeving, daar waar je je thuis voelt zodra je de hoek omgaat en de straat binnenrijdt. Waar de kinderen met elkaar spelen, de bewoners elkaar gedag zeggen, waar de buren de mensen moeten zijn.

samen hebben wij een straat

van aanbellen, elkaar over de heg aanspreken en het

De straat is een ruim begrip en bestaat in vele soorten

balletje kan gaan rollen. Maar dan moeten bewoners

en maten. Het is een bepaald gebied waar de mensen

wel een goed verhaal te vertellen hebben. De keuze

die er wonen op het eerste gezicht weinig gemeen

van het thema is daarbij van groot belang. Als dat

hebben. Wel hebben ze met elkaar te maken. Of je wilt

aansluit bij iets wat in de straat speelt en als bewo-

of niet, de sfeer op straat klinkt direct door in je huis.

ners zich erin herkennen, voelen ze zich makkelijker

Om te zorgen dat de straat als thuis voelt, moeten

aangesproken om mee te doen. Uiteraard werkt dat

bewoners zich ermee verbonden voelen. Daarom is

beter in een straat waar al enige sprake is van sociale

het belangrijk dat ze elkaar kennen. Pas dan kunnen

verbondenheid. In andere straten zorgt het aanbellen

ze samen zorgdragen voor veiligheid en het aanzicht

voor de allereerste ontmoeting.

van de straat.

ontmoeting

avontuur Een straatproject zorgt enerzijds voor kennismaking,

Samen met het gebouw vormt de straat het niveau

anderzijds voor een ontmoeting op een ander niveau

waar community art tot nu toe het sterkst tot zijn

dan tijdens de jaarlijkse straatbarbecue. Kunst kan

recht komt. Kleine interventies hebben vaak veel effect.

bewoners immers uitdagen iets te doen wat ze nog

Toch zijn er grote verschillen tussen deze niveaus. Dat

nooit hebben gedaan of om zich op een andere manier

zit met name in de anonimiteit die binnen een straat

te laten zien. Samen dit avontuur aangaan schept een

doorgaans groter is dan binnen een gebouw.

blijvende band.



De behoefte om die anonimiteit te doorbreken

Daarnaast kunnen bewoners binnen een project hun

en elkaar te leren kennen is vaak wel aanwezig. Ont-

talenten delen met omwonenden. Buren weten soms

moeting is daarom een kernbegrip van community art

niet van elkaar wie er muziek maakt, schildert, danst of

op straatniveau. In veel gevallen komt die tot stand

toneelspeelt. Dat zorgt voor verrassende ontmoetingen

dankzij eenmalige projecten met een duidelijk begin

en een blijvende verbinding tussen mensen die dezelfde

en einde.

hobby blijken te beoefenen. Soms ontstaan zo nieuwe



clubjes die samen fotograferen of muziek maken.

De straat vormt meestal een intieme setting waarin

bewoners zich veilig genoeg voelen om zich op een



persoonlijke en kwetsbare manier te tonen. Spren-

resulteert in een voorstelling of presentatie waarin de

gendorp is hiervan een mooi voorbeeld.

straat als fysieke plek een rol speelt. Een voorbeeld

over de heg Een of twee trekkers in de straat, aangestuurd door een kunstenaar, kunnen een project al van de grond tillen. Zo is Zon op Zuid ook begonnen. Een kwestie

Een project kan extra meerwaarde krijgen als het

daarvan is Code groen. Zo kan een andere kijk op de directe leefomgeving ontstaan.

de straat

planten watergeven tijdens de vakantie. Zo zou de straat voor veel

21

vertellingen in 22

Een levendige vertelvoorstelling in voortuintjes heeft

de straat

voor nieuwe binding gezorgd tussen bewoners van het Apeldoornse Sprengendorp. Daardoor voelen de oudere inwoners van het monumentale buurtje zich meer op hun plek tussen de nieuwkomers. In hun voortuintjes vertellen bewoners van Sprengendorp verhalen . Over de blauwe engel, het snoepwinkeltje van mevrouw Tullekens, de rattenplaag, maandag wasdag, de geur van brood in de schuilkelder, leren fietsen op straat en het slachten van het varken.

Het zijn hun eigen verhalen die,

‘De verhalen van vroeger dreigen te verdwijnen’ theatraal bewerkt, sterk tot de verbeelding spreken bij het publiek dat

Monumentenlijst staat, had voor

eenkomsten per straat zijn de ver-

van de ene naar de andere voortuin

veel onrust gezorgd onder de veelal

halen vervolgens geïnventariseerd.

in Sprengendorp wandelt. Tijdens

oudere bewoners. De gemiddelde

Dat leverde enerzijds persoonlijke

zes avonden komen driehonderd-

leeftijd van 71 jaar zal er de ko-

verhalen op, over de oorlog of de

zestig wijkbewoners op een van de

mende tien jaar drastisch dalen; de

emigratie vanuit Italië. Daarnaast

twaalf voorstellingen af. De vertel-

plek van ouderen wordt ingenomen

kwamen mythische verhalen over

lers, verbaasd over de vele positieve

door nieuwe bewoners. Dat proces is

het dorp los, over de rattenplaag en

reacties, raken vervuld van trots.

al bezig en zorgt voor een tweede-

het geheim van de boom.

ling. Er is weinig contact tussen jong



Sprengendorp presenteert HUIS,

en oud en de verhalen van vroeger

omgeving zijn vervolgens, onder

zoals de vertelvoorstelling heet,

dreigen te verdwijnen.

begeleiding van een docent thea-

is een project dat Françoise Braun

Elf schrijvers uit Apeldoorn en

terschrijven, aan de slag gegaan.

in opdracht van wooncorporatie

Het project is begonnen met en-

Ze hebben de bewoners geïnter-

De Goede Woning heeft opgezet.

kele bijeenkomsten waar bewoners

viewd, de verhalen geschreven en

Aanleiding was dat Sprengendorp

konden vertellen wat er leeft in

aan hen voorgelezen. Dat was een

in korte tijd sterk was veranderd.

het ‘dorp’. Daar is het concept van

bijzondere bijeenkomst. Bewoners

Een grootschalige renovatie van

Sprengendorp presenteert HUIS uit

luisterden muisstil hoe de schrijver

het historische buurtje, dat op de

voortgekomen. Tijdens aparte bij-

hun verhaal voorlas. Er werd gela-

de voortuin 23 de straat

chen en soms, stiekem, kwam er

een aantal nieuwkomers (dertigers,

ook een boekje met verhalen, een

een traan. Daarna hebben de bewo-

veertigers en vijftigers) deed mee.

dvd en foto’s van Sprengendorp

ners het vertellen van de verhalen

Bewoners vervulden niet alleen de

presenteert HUIS. Als blijvend mo-

rol van verteller, maar werkten ook

numentje voor deze monumentale

mee aan het decor, in de horeca, als

buurt.

figurant of als gids.

/

‘Bewoners vervullen niet alleen de rol van verteller, maar ook die van figurant of gids’



Zonen, dochters en enkele klein-

kinderen van de bewoners hebben bovendien meegewerkt door de verhalen in te spreken voor de luister-cd. Die is aan het eind van

gerepeteerd, zowel in groepen als

het project begraven bij een boom

individueel.

in de wijk. Een van de mythische



Sprengendorp presenteert HUIS

verhalen gaat over het geheim van

leefde sterk in het dorp. Mensen

deze boom, waar een koker met

spraken er veel over. Vooral de ou-

onbekende inhoud onder zou liggen.

dere generatie van rond de zeventig

Daar is, als finale, een tweede koker

jaar participeerde sterk, maar ook

bij begraven. Die bevat, naast de cd,

Titel Sprengendorp presenteert HUIS Locatie Sprengendorp, Apeldoorn Doelgroep Bewoners van Sprengendorp Artistieke leiding Françoise Braun Opdrachtgever/projecteigenaar: Wooncorporatie De Goede Woning Betrokken organisaties De Goede Woning, centrum voor kunsteducatie Markant Apeldoorn, welzijnsorganisatie Wisselwerk Discipline Theater Looptijd September 2010 t/m september 2012 Website www.francoisebraun.nl en www. markantapeldoorn.nl

zuid bruist

De culturele kracht van Arnhem-Zuid op een positieve 24

manier in de schijnwerpers zetten, dat is het doel van

de straat

Zon op Zuid. Een jaar voorbereiding in achttien straten resulteerde in een sprankelende manifestatie die nog steeds nagalmt. Arnhem-Noord. Daar bruist het,

Bewoners weten wel beter. Hun

bewoners van achttien straten

daar ligt het centrum, het culturele

wijken zijn zeer divers, qua vorm-

maandenlang met kunstenaars aan

hart van het Oosten van Nederland.

geving, landschap, woonvormen

Arnhem-Zuid, dat is het toonbeeld

en culturele achtergronden. En de

van karakterloosheid, in slaap ge-

bewoners zijn tot veel in staat, zeker

sust in uniforme nieuwbouwwijken.

ook op het gebied van kunst en cul-

Je zult er maar wonen.

tuur. Dat is wat Zon op Zuid heeft



laten zien.

Het zuidelijke stadsdeel, waar

meer dan de helft van de Arnhemse bevolking woont, kampt al jaren

Dit grootschalige project in zeven

met dit hardnekkige vooroordeel.

relatief jonge stadswijken heeft

‘Achttien straatambassadeurs hebben een essentiële rol gespeeld’ het werk gezet. Culminerend in een

van de cultuur die aan elke straat werden gekop-

Wel vonden veel deelnemers het

In dat weekend breekt de zon door

peld. Tijdens een kennismakings-

jammer dat ze zelf amper de kans

boven Arnhem-Zuid. Bewoners be-

feestje per straat is de kunstenaar

hadden in een van de andere stra-

zingen hun buurt in een rap, tonen

daarna bij de andere bewoners ge-

ten te gaan kijken. Bij een vervolg-

hun kleurige glaskunstwerk, dansen

ïntroduceerd.

project wordt daar rekening mee

op hun Sinti-muziek, laten hun bloe-



Wie belangstelling had, kon

gehouden. Zo bestaat het idee om

metjesjurken in de wind wapperen,

vervolgens deelnemen aan brain-

Zon op Zuid op iets kleinere schaal

bakken artistieke pannenkoeken,

stormsessies waarbij het concept

voort te zetten. Daarvoor is al van-

vertellen hartverscheurende ver-

werd ontwikkeld voor het artis-

uit diverse straten belangstelling

halen, schilderen hun dromen en

tieke product. De kunstdiscipline

getoond.

voeren een choreografie op van

en de thema’s, interesses en mo-

/

het drinken van een kopje koffie.

gelijkheden die de straatbewoners



Achttien straten waar indivi-

duen zijn samengesmeed tot tijdelijke groepen die zich tijdens de manifestatie collectief presenteren

‘Elke locatie gonsde van de activiteiten’

aan de 2.500 bezoekers die te voet of te fiets kunstzinnige activiteiten

aandroegen, vormden daarbij het

op een of meerdere locaties bij-

uitgangspunt.

wonen. Daar klinkt geregeld luid



applaus en laat het publiek veel

kick-off-bijeenkomst in de lounge

lovende reacties achter.

van stadion GelreDome zijn alle

Tijdens een drukbezochte

concepten door de kunstenaars Zon op Zuid volgt de formule van het

gepresenteerd. Op basis daarvan

sneeuwbaleffect. Het begint met

zijn extra deelnemers geworven.

het werven van contactpersonen

Daarna is het creatieve maakpro-

in de zeven wijken. Deze achttien

ces van start gegaan, een periode

straatambassadeurs hebben een

waarin het op elke locatie gonsde

essentiële rol gespeeld in het geheel

van de activiteiten en waarin de

en vormden de schakel tussen hun

spanning naar de slotmanifestatie

medebewoners en de kunstenaar.

werd opgebouwd. Dat weekeinde

Ze hebben allereerst kunnen aan-

vol belevenissen in Arnhem-Zuid

geven aan welke kunstdiscipline ze

is een groot succes geworden en

de voorkeur gaven, mede bepalend

roept om herhaling.

voor de keuze van de kunstenaars

Titel Zon op Zuid Locatie Zeven wijken in Arnhem-Zuid Doelgroep Bewoners van achttien straten Artistieke leiding Françoise Braun Projectleiding Lies Joosten Opdrachtgever/projecteigenaar Kunstbedrijf Arnhem Betrokken organisaties Kunstbedrijf Arnhem, Volkshuisvesting Arnhem, Portaal, Vivare, stichting Rijnstad, gemeente Arnhem, wijkplatforms, SIZA en RIBW Discipline Alle kunstdisciplines Looptijd Juni 2010 t/m juni 2011 Website www.zonopzuid.nl

25 de straat

groot festival op 14 en 15 mei 2011.

samen aan 26 interview

Naam: Gert Boer (54)

Naam: Jeffry van den Driesschen

Project: Swing on 2

(19), Hannie van den Driesschen

Waarom heb je meegedaan?

(51) en Jolanda Vos (48)

“Vooral om andere mensen in de

Project: Swing on South, Swing on 2

wijk te ontmoeten. Ik woon alleen in

Waarom heb je meegedaan? Jef-

deze flat en zoek meer contact in de

fry: “We hadden met een aantal

buurt. Het leek me leuk om hen op

wijkbewoners al meegedaan aan de

een andere manier te leren kennen.

Processie van beeldententoonstel-

Ook zoek ik altijd de uitdaging in

ling Sonsbeek2008. Daarna werden

nieuwe dingen. Moderne dans had

we door de cultuurscout benaderd

ik nog nooit gedaan.”

voor Swing on. Je doet iets amicaals

Hoe kijk je er op terug? “Ik zou zo

met buurtgenoten, wat je nog nooit

weer willen meedoen. We hebben

hebt gedaan. Dat geeft een andere

veel lol gehad en het enthousiasme

sfeer.”

was groot. Het was best ingewik-

Hoe kijk je er op terug? Hannie:

keld om bepaalde choreografieën in

“De lessen van de Braziliaanse dan-

je hoofd te prenten. Ook thuis moest

sers waren heel intensief. Het was

ik oefenen. Dat we uiteindelijk zelfs

best afzien, maar het resultaat was

in de schouwburg stonden om op

geweldig.”

te treden, was best spannend. Niet

Jeffry: “Dat we uiteindelijk in de

alles ging helemaal goed, maar

schouwburg hebben opgetreden,

onze blijdschap en spontaniteit

vind ik een hele eer. Dat doet wel iets

sloeg over op het publiek. Na afloop

met je.” Jolanda: “Dansen maakt

waren we onderling heel blij.”

een prettig stofje in je vrij. En dat

Wat heeft het je opgeleverd? “Ik

er dierbaren in de zaal zaten die

heb veel mensen ontmoet die ik nu

speciaal voor jou zijn gekomen,

nog steeds tegenkom. Op straat

voelt heel bijzonder.”

maken we dan een praatje. Het

Wat heeft het je opgeleverd? Jo-

maakt het wonen in deze wijk fijner,

landa: “Het vergroot de saamhorig-

er is meer vriendelijkheid. Daar-

heid in de buurt.” Jeffry: “Je leert

naast heeft de kennismaking met

een aantal buurtbewoners op een

moderne dans losgemaakt dat ik

andere manier kennen. In plaats

nu vaker voorstellingen wil zien.”

van alleen ‘hallo’ zeggen, maak je nu sneller een praatje met iemand op straat.” Hannie: “Via Facebook heb ik nog veel contact met de Braziliaanse dansdocenten.”

‘Ik heb veel nieuwe mensen ontmoet en die spreek ik nu regelmatig’

de slag

Bewoners zoeken de ontmoeting

wijk onbekend. Ze durven hier niet

Project: Zon op Zuid

te komen, omdat ze niet weten

Waarom heb je meegedaan? “Er is

hoe het hier is. Door mee te doen

weinig samenhang in deze nieuw-

wilden we laten zien dat we geen

bouwwijk. Iedereen is op zichzelf

boemannen zijn. We zijn Sinti en

gericht. Zo’n project draagt ertoe

daar zijn we trots op.”

bij dat je elkaar beter leert kennen.

Hoe kijk je erop terug? “We hebben

Zo creëer je een basis waar je op

een tent neergezet waar zigeuner-

kunt terugvallen. Het is prettig als

muziek werd gespeeld. Ook is er

er in deze nieuwbouwstraat een

gedanst. Omdat zigeuners geen ei-

soort dorpsgevoel ontstaat, zodat

gen land hebben, hebben we samen

je bij elkaar kunt aanbellen als je

met kunstenaars bedacht dat we

iets nodig hebt.”

onze eigen ‘Vrijstaat Frieslandsin-

Hoe kijk je erop terug? “De voor-

gel’ zouden uitroepen. Compleet

bereiding met een klein kernteam

met een nieuw ontworpen vlag,

was hectisch en chaotisch; dat heeft

een boekje en een visumaanvraag.

veel van ons gevergd. Maar uitein-

Het was echt leuk en gezellig. Wij

delijk heeft 65 procent van de 55

waren de drukste locatie van Zon

huishoudens meegedaan met de

op Zuid, mensen bleven tot laat

Gandhiphonie, de straatcomposi-

hangen. Met de bar hebben we ook

tie die we samen met muzikanten

wat geld verdiend voor onze eigen

Daphne Questro en Koen van Baal

muziekschool waar de vierde gene-

hebben gemaakt. Dat is geweldig. Ik

ratie Mirando’s wordt opgeleid.”

heb ontdekt hoeveel nationaliteiten

Wat heeft het je opgeleverd? “Bij

er in deze straat wonen. Dat hoor

bepaalde mensen is de drempel wat

je terug in de compositie. Iedereen

lager geworden om op het kamp

vond het burencontact heel leuk en

te komen om iets te vragen. Dat

bij elk optreden was het supervol.”

is voldoende.We hoeven niet zo

Wat heeft het je opgeleverd? “Ik

nodig bij elkaar op de koffie. Zolang

kan nu vrijwel overal in de straat

wij en de burgers elkaar maar met

aanbellen als er iets georganiseerd

rust laten.”

moet worden. Er is duidelijk onderling meer contact ontstaan, op allerlei manieren. Samen hebben we geschiedenis gemaakt.” Naam: Zana Weis (48) Project: Zon op Zuid Waarom heb je meegedaan? “Ons woonwagenkamp aan de Frieslandsingel bestaat al sinds 1988, maar het is bij veel mensen uit de

27 interview

Naam: Mieke van Rooijen (65)

‘Het is prettig als er in deze nieuwbouwstraat een soort dorpsgevoel ontstaat’

haeften

een interview

henk va n

28

School moet creativiteit van kinderen stimuleren De samenleving heeft creatieve en

Henk van Haeften is een groot liefhebber van het VPRO-televi-

ondernemende mensen nodig. Daar

sieprogramma Taarten van Abel. “Een kind vertelt zijn verhaal

moeten basisscholen zich extra

of herinnering. Abel geeft daar een draai aan en voegt er zijn verbeeldingskracht aan toe. Samen met het kind geeft hij dat vorm in een bijzondere taart. Dat is precies wat er gebeurt als

voor inspannen, vindt Henk van

er een kunstenaar in de klas komt. Die heeft een andere kijk, een

Haeften. “Het is heel inspirerend

ruimere blik. Zo ervaren kinderen een andere werkelijkheid”, zegt hij.

voor kinderen als er een

Van Haeften is een bevlogen onderwijsman, met veertig jaar ervaring in het basisonderwijs waarvan 25 jaar als schooldirecteur.

kunstenaar in de klas komt.”

Sinds twee jaar leidt hij het Cultuurknooppunt Wijchen-Beuningen, een organisatie voor cultuureducatie.

cultuurknooppunt Cultuureducatie is vaak een ondergeschoven kindje binnen het basisonderwijs, zo weet hij maar al te goed. Aan rekenen en taal wordt prioriteit gegeven, ook omdat scholen daarop worden afgerekend. Geld dat eigenlijk bestemd is voor cultuureducatie verdwijnt nogal eens in de grote pot. Ten onrechte, oordeelden de Raad voor Cultuur en de Onderwijsraad. De staatssecretaris heeft daarom besloten dat de scholen hun cultuurbudget vanaf 2013 moeten besteden aan het aanstellen van een ‘cultuurexpert’. Die moet ervoor zorgen dat scholieren voldoende met cultuur in aanraking komen.

Wijchen-Beuningen is de rest van Nederland wat dat betreft een paar

stappen voor. Daar is in 2010 al een bijzondere situatie gecreëerd: het

ruimere blik

te verbeelden hoe ze in dat bos zouden kunnen spelen

is ingebed binnen de regionale onderwijskoepel. “We

(bijvoorbeeld als reuzen en dwergen) en hebben daar

zijn verankerd binnen het onderwijs en worden door de

foto’s van gemaakt.

scholen gefinancierd. Daar hebben we wel voor moeten



vechten”, zegt Van Haeften.

omgeving. Dat is het inspirerende van dat project. Je

“Kinderen krijgen zo een andere kijk op hun vertrouwde

haalt iemand van buiten die je met kinderen aan de slag

verbondenheid

zet en samen ontstaat er iets heel moois. Voor mij is dat

Het Cultuurknooppunt verzorgt het complete aanbod

cultuuronderwijs pur sang”, zegt Van Haeften. “De meeste

cultuureducatie voor het basisonderwijs, vergelijkbaar

leerkrachten zijn zelf onvoldoende toegerust om zoiets te

met het Kunstmenu-lespakket van EDU-ART. Maar het

kunnen doen. Dan heb je de inspiratie van kunstenaars

liefst zetten Van Haeften en zijn team nog een stap ex-

nodig om een stapje verder te komen.”

tra: het ontwikkelen van projecten op maat, afgestemd



op een specifieke vraag van een school, aansluitend bij

aansluiting op het geschiedenisthema Gouden Eeuw. “We

Dat zag hij ook bij een Jenaplanschool die iets zocht in

bepaalde jaarthema’s en passend binnen

hebben lokale kunstenaars benaderd die portret-

de leerdoelen. Projecten waarbij lokale

ten en stillevens schilderen en

kunstenaars worden ingezet om samen

die dat ook met schoolklassen

met een klas iets vorm te geven. “Dan

wilden doen. Je moet er dan wel

gaat het echt bruisen”, zegt hij.

Als voorbeeld noemt Van Haeften

het dorp Bergharen waar het zevenhonderdjarig bestaan van een kapel werd gevierd. Samen met filmmakers is daar het idee ontwikkeld om

‘Als je het talent van kinderen niet aanboort, kunnen ze niets ontwikkelen’

voor waken dat die kunstenaars in staat zijn iets aan kinderen over te brengen. Niet iedereen kan dat.”

talent aanboren Van Haeften is zijn hele onderwijs-

met de zestig kinderen van groep

carrière een warm pleitbezorger van

7 en 8 een film te maken rond de

cultuureducatie, maar ervaart ook

legende die over de kapel bestaat. Ze hebben zelf het

dat je daarvoor moet blijven knokken.

scenario gemaakt, de scènes uitgeschreven en de kleding

“Soms is het een kwestie van geld en tijd. Daarnaast staan

gekozen.

leerkrachten onder grote druk om te presteren op taal en



“Zo hebben ze een eigen versie van de legende ge-

rekenen. Het ís ook belangrijk dat een school op dat vlak

maakt en hun eigen beleving van iets uit hun omgeving

de zaken goed op orde heeft. Wie minder presteert, heeft

in beeld gebracht. Die film is in juni gepresenteerd in het

daarmee een argument om aan andere dingen minder

Kulturhus. Kijk, dan heb je nog eens een jaarafsluiter”, zegt

aandacht te schenken. Maar dat kun je niet te vaak doen

Van Haeften. “Een musical kun je zo inkopen, maar dit is

want dan verschraalt het onderwijs”, betoogt hij. “Je moet

eigen werk van de kinderen. Bovendien geeft het extra

niet te smal focussen, dan mis je de boot. Als je het talent

verbondenheid in de klas als scholieren heel gericht samen

van kinderen niet aanboort, kunnen ze niets ontwikkelen.

met iets bezig zijn. Optimaler kun je het niet krijgen.”

We hebben creatieve en ondernemende mensen nodig in

kunstenaars Het Cultuurknooppunt bedacht het filmproject in het kader

de samenleving en daarom is het belangrijk dat scholen iets extra’s doen. Neem kinderen mee naar buiten, laat ze dingen beleven en verruim hun blikveld.”

van Mijn omgeving, een meerjarig programma van KCG Cultuurpact. Mijn omgeving resulteerde op een andere school in een foto-expositie. Die school ligt midden in het bos. Scholieren werden door een kunstenaar uitgedaagd

www.cultuurknooppunt.nl

29 interview

Cultuurknooppunt is ontstaan vanuit het onderwijs en

de wijk e al

de eln

i soc

er tie pe fg oe d u ca ing d & e r b ee so r o n gr oe p el le ln onli k e am jke ontwik ltur e cu

am e

iere

e

cre

at

gi

de wijk

socia iale cohesiele in c o s eenschap fr gemforganisa l t ie ze

30

ctuur tru e leefbaar as iek ke ru hei fr fysfysierammiemte d rin og g pr

cultu uur uctieke beeldvormrele r t l publiek ing in as pub productie

d

De wijk is een handig begrip als je anderen globaal wilt uitleggen waar je woont. Je bent er iets anoniemer dan in de straat, al kom je ook in de wijk veel mensen tegen die je ergens vaag van gezicht kent. Als je ‘thuis’. Toch is de wijk ook van jou. Het is de plek waar je de winkeliers kent. Waar je naar school gaat. Waar je de hond uitlaat.

reputatie



Bewoners voelen zich wel verbonden met hun wijk,

straten, kan het goed werken te starten met een

maar tegelijkertijd is het een te groot begrip om je

aantal straatprojecten dat onder dezelfde noemer

er echt verantwoordelijk voor te voelen. De straat is

(gelijktijdig) wordt vormgegeven. Communicatie is

nog te overzien, de wijk niet meer. De zorg voor de

dan essentieel om de wijk op de hoogte te houden en

veiligheid en voor de aanblik van de wijk leggen de

de samenhang te benadrukken. Wijkkrant, websites,

bewoners neer bij de professionals, zoals gemeente

flyers en posters in de supermarkt dragen ertoe bij

en woningcorporaties.

dat het project gaat leven.





In een wijk wonen veel soorten (groepen) mensen

Aangezien een wijk bestaat uit een verzameling

Ook eenmalige projecten met een zeer grote aan-

die soms op een prettige manier samenleven, soms

trekkingskrant, zoals de Waalsprongfilm en de film

finaal langs elkaar heen leven en soms met elkaar

Buitenspel, zijn gebaat bij een stevige PR. Daarnaast

botsen. Daarnaast kan de wijk een slechte reputatie

is een vervolgactiviteit na afloop van belang om de

hebben, dit vaak tot ongenoegen van de bewoners.

ontstane contacten te bestendigen.

Soms voelen ze zich eerder beledigd dan aangesproken door de term ‘krachtwijk’.

lange adem

partners In een wijk zijn meerdere organisaties actief op het gebied van leefbaarheid, veiligheid en sociale cohe-

Community art in de wijk is complexer dan in een ge-

sie. Woningcorporaties, welzijn, gemeente, culturele

bouw of in een straat. Het richt zich vaak op de grotere

instellingen en bewoners(-verenigingen) spelen hierin

thema’s die er spelen, zoals leefbaarheid, sociale cohesie

allemaal een rol. Een project wint aan kracht als al deze

of imago. Voor velen zijn dat abstracte begrippen.

partijen erbij worden betrokken. Ze brengen kennis in,



Bij projecten in een wijk is het vaak een kwestie van

spreken hun netwerk aan, vergroten het draagvlak en

lange adem; een eenmalige, korte interventie sorteert

helpen bij de financiering. Op wijkniveau is het vaak

weinig effect. Een meerjarige, programmatische aanpak,

de cultuuraanjager die als spin in het web al deze

zoals bij Kunst in Veldhuizen, werkt hier veel beter, met

partijen met elkaar verbindt.

olievlekwerking en sneeuwbaleffect als sleutelbegrippen. Een kleine, betrokken groep die zich in het thema herkent (vaak de koplopers in de wijk) kan als pionier fungeren. Hun enthousiasme kan daarna overslaan op andere wijkbewoners. Kleine projecten kunnen een voedingsbodem zijn voor vervolgprojecten. Het is dan wel van belang zichtbaar te zijn op openbare plekken in de wijk. Bijvoorbeeld met exposities in het buurthuis of verrassingsoptredens in het winkelcentrum.

de wijk

je wijk binnenkomt, krijg je meer het gevoel van ‘bijna thuis’ dan van

31

32 de wijk

fietstunnel ­harderwijk

kiek’n & koek’n

Lelijke graffiti in de fietstunnel in het

phen door 24 bewoners beschreven

Oostzeepad in Harderwijk vervangen

in persoonlijke verhalen en door Zut-

door iets wat de buurt verbindt. Vanuit

phense fotografen op bijzondere wijze

die opdracht van de gemeente en

vastgelegd. Die vormen samen een

kunstencentrum ’t Klooster hebben

verzamelalbum, dat zo’n achthonderd

Tiemen Voorhorst, Claire Mumford

mensen in juni 2009 completeerden

en Marja Meijering de tunnel verrijkt

tijdens het evenement Kiek’n & koek’n.

met muurschilderingen. Leerlingen

Inclusief mini-picknick en veerboot

van twee basisscholen aan weerszij-

bezochten ze de 24 locaties -vaak bij

den van de tunnel zijn van idee tot

schrijvers thuis - en kregen daar de

uitvoering betrokken geweest. Een

foto’s voor hun album. Vele ontmoe-

droomlandschap vol silhouetten is

tingen kregen ze er gratis bij.

het resultaat.

www.loestenascher.nl

www.mumfordvisuals.nl

oog voor klarendal

Geliefde, onbekende plekken in Zut-

de wijk danst Een kerk, plein of terras in de Arn-

Tweehonderd bewoners uit de Arn-

hemse wijken Klarendal, Sint Marten

hemse wijk Klarendal fotografeerden

en Sonsbeekkwartier is het podium

in 2001 onder leiding van kunstenaar

van De wijk danst, onderdeel van de

Roel Simons hun leefomgeving. Deze

jaarlijkse manifestatie Wijken voor

6500 foto’s werden als één grote

kunst. Professionele choreografen

panoramafoto geprint op een zeil-

maken deze voorstellingen met be-

doek, dat als een rok om de molen

woners. Na drie edities dans volgde

van Klarendal hing. Het project was

De wijk speelt, een theatervoorstelling

destijds de start van een grootscheeps

met het huis als podium waarbij het

wijkaanpaktraject. In 2011 is het doek

publiek door de ramen gluurt.

opnieuw tijdelijk opgehangen om tien

www.wijkenvoorkunst.nl

jaar wijkaanpak te markeren. In 2012 hebben bewoners samen met kunstenaars het doek verwerkt tot tassen. www.oogvoorklarendal.nl

locatie spatie

33

Leegstaande panden worden tijdelijk de wijk

ingericht als sociaal-artistieke broedplaats midden in de Arnhemse wijk Presikhaaf. Locatie Spatie verbindt hier kunstproductie met kunstparti-

buitenspel

cipatie. Kunstenaars huren er goed-

Een mix van tweehonderd bewoners

kope werkruimte en stellen zich in ruil

van de Edese wijk Veldhuizen vormt

daarvoor beschikbaar voor betaalbare

de crew van Buitenspel, een film over

kunsteducatie aan kinderen en vol-

hun eigen wijk. De productie ging in

wassenen uit de wijk. Een unieke plek,

première in Cinemec in Ede en trok

tot 2016 gevestigd boven de HEMA in

belangstelling van de lokale, regionale

winkelcentrum Presikhaaf.

en zelfs landelijke media. Daardoor

www.locatiespatie.nl

voelden de bewoners zich gezien en gehoord, en bereikten Woonstede

spijkerkwarts

(volkshuisvesting), Welstede (welzijn) en gemeente Ede wat ze voor ogen

Spijkerkwarts in het Arnhemse Spij-

hadden: een positief beeld neerzetten

kerkwartier is een bijzonder voorbeeld

van Veldhuizen.

van het werken op locatie. De pro-

www.veldhuizenthemovie.nl

ductie bestaat uit veel kleine voorstellingen op meerdere locaties in de wijk: van huiskamer tot balkon, van

bobby

groenteboer tot kapsalon. Wijkbe-

Bloemenhuis De Lindenhorst is een

woners vormen een bonte verschei-

ontmoetingsplaats voor verschillende

denheid amateurs én professionele

culturen in de Edese wijk Veldhuizen.

uitvoerenden, artistiek begeleiders,

Bloemiste Frieda brengt klanten met

locatie-eigenaren, publieksbegeleiders

elkaar in gesprek en is een katalysator

en productiemedewerkers. Muziek-

voor verbinding in de wijk. Bobby, haar

theater De Plaats tekent voor deze,

vrolijk blaffende hondje, begroet ie-

volledig uitverkochte, productie. Het

dereen die de winkel betreedt. Daarom

succes van editie 2011 is in 2012 ge-

is Bobby door kunstenares Barbara

ëvenaard.

Recourt vereeuwigd op een van de

www.spijkerkwarts.nl

transformatorhuisjes in de wijk. Als symbool van verbondenheid. www.kunstinveldhuizen.nl

ware ontmoeting 34

Zo’n tweehonderd amateurs, waarvan vijftig zeer intensief, zijn

de wijk

betrokken geweest bij de productie van de Waalsprongfilm, een speelfilm over hun eigen wijken en dorpen. Vele weekenden stonden ze op een professionele filmset.

Een mooie scène uit de Waalsprong-

oude en nieuwe bewoners van Lent,

ben de speelfilm gezien die zowel

film: tientallen kinderen die ge-

Ressen en Nijmegen-Oosterhout.

universele thema’s als typische

lijktijdig in een hele straat belletje

Sleutelposities als regie, camera en

Waalsprong-onderwerpen behan-

trekken waarna alle bewoners de

montage waren wél in professionele

delt. Een Lentse kweker die zijn kas

voordeur openen en naar buiten

moet verkopen vanwege de aanleg

stappen. Het is alsof sommigen

‘Ontmoeting en verbinding tussen oude en nieuwe bewoners’

elkaar voor het eerst zien. Ontmoeting tussen buren is het onbedoelde resultaat van dit kattenkwaad. De Waalsprongfilm, die in september 2010 in première ging, is

van een weg, de komst van stadse yuppen in een dorpse omgeving, een vader die de toekomst van zijn zoon wil bepalen, een dochter die veel voor haar vader geheim houdt, kinderen die hun hele buurt als één

een sterk voorbeeld van de aan-

handen om de kwaliteit te waarbor-

grote speeltuin beschouwen. Het

trekkingskracht van een profes-

gen. Vertoning van de film in het

zijn allemaal ingrediënten voor een

sioneel opgezet sociaal-artistiek

Nijmeegse filmtheater Lux en op

spannend verhaal.

project. Opnames maken binnen de

TV Gelderland, mits van voldoende

setting van een echte filmset, dat

niveau, hing als een motiverende

De Waalsprongfilm is bedacht door

is iets waar velen aan mee willen

belofte over het project.

Doeko Pinxt (Peer Producties) in op-

doen. Daarom kostte het niet al te



Die is volledig waargemaakt,

dracht van de gemeente Nijmegen.

veel moeite om spelers, figuranten,

tot grote trots van alle betrokke-

Aanleiding was het gegeven dat het

grimeurs, decorbouwers en andere

nen. Het bereik is daardoor zeer

stadsdeel Nijmegen-Noord het decor

filmmedewerkers te werven onder

groot geweest. Duizenden heb-

is van grootschalige ontwikkelingen

in speelfilm 35 de wijk

op het gebied van woningbouw en

gen netwerken. Daarnaast werd de

vriendschappen die zijn gesloten, de

infrastructuur. De gemeente daagde

samenwerking gezocht met lokale

kennismaking met medebewoners

zes culturele organisaties uit met

organisaties, zoals de school, de

die zich op een heel andere manier

voorstellen te komen die moesten

sportvereniging en de supermarkt,

aan elkaar hebben laten zien en het

leiden tot ontmoeting en verbinding tussen oude en nieuwe bewoners. Pinxt bouwde het project van klein naar groot op. Via de Cultuurraad in Waalsprong, bestaande uit bewoners, formeerde hij een kernteam van tien personen. Samen met een

formeren van nieuwe groepen. Zo is

‘Buren die elkaar voor het eerst hebben ontmoet bij de­ ­belletje-trekscène’

professioneel scenarioschrijver be-

uit de groep grimeurs een nieuwe theatergroep ontstaan. Ook zijn er buren die elkaar daadwerkelijk voor het eerst hebben ontmoet tijdens de belletje-trek-scène. /

technici, kostuummakers en an-

Het resultaat is ook op dvd versche-

deren gebeurde daarna via flyers,

nen. Een mooi aandenken aan een

posters, de Gelderlander en de wijk-

prachtige periode van intensieve

krant. Ook sloeg het enthousiasme

samenwerking. Maar belangrijker

Titel Waalsprongfilm Locatie Stadsdeel Nijmegen-Noord Doelgroep Bewoners van Lent, Ressen en Nijmegen-Oosterhout Projectleiding Michelle de Wit Idee en conceptontwikkeling Doeko Pinxt Regie Ruut van der Beele Opdrachtgever Gemeente Nijmegen Betrokken organisaties Pink Sweater Productions (sinds 2011 Peer Producties), gemeente Nijmegen, de wijkraden Nijmegen Noord, Tandem welzijn, brede school, tennis vereniging, voetbalclub, ondernemers, Omroep Gelderland, Nijmegen 1, Lux Discipline Film Looptijd 1 april 2009 tot 10 september 2010 (première film)

van het kernteam over op hun ei-

dan de herinnering, zijn de nieuwe

Website www.peerproducties.nl

dachten ze het verhaal, gebaseerd

vooral ook omdat dat gefilmd werd.

op thema’s die in het stadsdeel

Zo ging het project als een lopend

spelen.

vuurtje rond.



Werving voor spelers, grimeurs,

positievere 36

Een negatief imago kan ook inspirerend zijn. Voor bewoners

de wijk

van de Edese wijk Veldhuizen vormde het slechte beeld van hun woonomgeving een belangrijke drive om mee te doen aan Kunst in Veldhuizen. Daarmee hebben ze laten zien dat hun buurt ook een positief gezicht heeft. In 2001 was de Edese wijk Veld-

zij in opdracht van de gemeente

en een compositie met fragmenten

huizen even wereldnieuws, toen

Ede kunst en cultuur ingezet om

uit hun bewogen levens. Onder de

Marokkaanse jongeren na de aan-

het zelfrespect van de bewoners

noemer Ontmoeten in het groen

slagen van 9/11 juichend de straat

te vergroten.

gebruikten ze een kamerplant als

opgingen. Een gebeurtenis die sym-



kapstok om deze verhalen te ver-

bool werd voor het problematische

een noviteit voor Ede, kent drie doe-

zamelen.

karakter van de wijk.

len: ontmoeting stimuleren tussen





Dit wijkgericht cultuurbeleid,

De culturele instelling Cultura

Fotograaf Jorge Jordan ging

aan de slag in de nieuw gebouwde

en welzijnsorganisatie Welstede

‘Kunst inzetten om het zelfrespect van bewoners te vergroten’

hebben daar de afgelopen jaren een aantal nieuwe, positieve symbolen tegenover gezet. Parallel aan de omvangrijke fysieke herstructurering van de wijk hebben

woontorens van de Leeuwenhorst. De kersverse bewoners (velen afkomstig uit gesloopte woningen in de wijk) moesten nog wennen aan hun nieuwe woonomgeving. Jordan vroeg hen foto’s te maken

buurtbewoners met verschillende

van iets persoonlijks in hun woning.

culturele achtergronden, bewoners

Die voegde hij samen tot grote ta-

in aanraking brengen met kunst en

bleaus in de hal, als symbool van

cultuur en het aanzien van de wijk

verbinding tussen de bewoners.

tijdelijk of permanent veranderen.

Een actieve groep flatbewoners heeft naar aanleiding hiervan zelf

Dat is tot uiting gekomen in diverse

een fotografieclubje opgezet en

community art projecten onder de

deelt de resultaten onderling via

gezamenlijke noemer Kunst in

een eigen Facebook-pagina.

Veldhuizen. Zo componeerde een groep jongeren een eigen wijklied

Een ander project, Veldhuizen ver-

en bracht dit ten gehore in een leeg-

telt verhalen, had tot doel meer

staand winkelpand in het centrum

sociale samenhang te creëren in

van Ede. Ook is er met kinderen een

de multiculturele wijk die 85 nati-

wijkmusical gemaakt.

onaliteiten huisvest. Tussen al die



Kunstenaar Barbara Recourt en

groepen van verschillende culturen

componist Daphne Questro brach-

bestaat veel onbegrip. Meer kennis

ten de verhalen van acht senioren

over ieders eigen verhaal, zijn ge-

tot leven in poëtische portretten

schiedenis in de wijk, verhalen over

kijk op de wijk 37 de wijk

het moederland of over de reis naar

welzijnswerk en ouderenzorg. Be-

Nederland, zouden meer begrip voor

woners nemen bovendien zelf het

elkaar kunnen kweken. Cultura en

initiatief tot nieuwe projecten om

Welstede begonnen daarom een

het leefklimaat in hun buurt te ver-

project rond het verzamelen en

beteren. /

‘Meer sociale samenhang creëren in de multiculturele wijk’ verspreiden van verhalen van de bewoners.

Zo hebben kinderen van drie

basisscholen een vertelworkshop gevolgd. Daarna zijn ze, gewapend met opname-apparatuur, bij buren en ouderen langsgegaan om verhalen los te weken bij de Veldhuizenaren van allerlei pluimage. Die werden gebundeld in een boek waarvan de oplage van 750 exemplaren snel op was. Van een vervolgproject met nieuwe verhalen zijn vervolgens duizend stuks verspreid.

Belangrijk effect van al deze

projecten is dat er in Veldhuizen een netwerk is ontstaan tussen de betrokken bewoners en organisaties. Zoals bewonerscomités, leefbaarheidswerkgroepen, de Marokkaanse vereniging, woningcorporaties,

Titel Kunst in Veldhuizen Ondertitel Veldhuizen vertelt verhalen Locatie De wijk Veldhuizen, Ede Doelgroep Bewoners van Veldhuizen Projectleiding Pieternel van Langevelde en Hanneke Weijers Opdrachtgever Gemeente Ede Projecteigenaar Stichting Cultura Betrokken organisaties Cultura, gemeente Ede, Welstede, Woonstede, Vilente, Liander, SWO Kunstdisciplines Verhalen vertellen, muziek, dans, beeldende kunst, fotografie Looptijd Januari 2009 t/m juni 2012 Website www.kunstinveldhuizen.nl en www. facebook.nl/kunstinveldhuizen

paula w alta

artistieke 38 interview

Kunstenaar wil het maximale uit deelnemers halen Verhalen en ideeën van bewoners

Paula Walta is dansdocent en choreograaf en maakt

vormen altijd de bron voor de

professionele producties met haar eigen beeldenddanstheatergroep Telder. Bij toeval kwam ze zo’n zes

dansproducties die choreograaf

jaar geleden met community art in aanraking. Sindsdien komen er geregeld dergelijke projecten op haar pad.

Paula Walta met hen maakt.

Een gevluchte ballerina uit Sarajevo, die tien jaar niet

Zij geven haar inspiratie. “Hun

had gedanst, kreeg ze weer in beweging. Op indrukwek-

inbreng is onontbeerlijk. Maar het

kende wijze verbeeldde de vrouw haar eigen verhaal

moet wel een artistiek product opleveren. Ik laat hen hard

tijdens een bewonersmanifestatie in de Nijmeegse wijk Dukenburg-Malvert. Met een groep bejaarden uit een Arnhemse serviceflat maakte Paula een choreografie rond het drinken van een

werken, zoek de grenzen op en

kopje koffie – een van de weinige bewegingen die de soms

wil het maximale uit hen halen.

stramme ouderen allemaal nog konden maken. Ook liet ze

Volgens mij is dat de sleutel.”

enkele ouderen dansen op hun balkonnetjes. Filmopnames daarvan werden vertoond tijdens Zon op Zuid – afgewisseld met de koffiedans. En wijkbewoners van Klarendal en Sint Marten in Arnhem dansten tijdens de manifestatie Wijken voor kunst op diverse spannende locaties in hun directe woonomgeving. Met verhalen die er zich zouden kunnen afspelen, over geborgenheid, veiligheid en gevaar. Hierbij liet Paula hen dansen met enkele professionele dansers.

kracht een maker. Maar in de praktijk werkt dat juist goed.

“Sommige opdrachtgevers zien een kunstproject als

Opdrachtgevers hebben vaak geen speciaal artistiek

een pleister op een moeilijke plek in de wijk. Dat mag,

doel, wel andere motieven. Soms geven ze me vooraf

maar voor mij persoonlijk is het belangrijk dat het

een schets van wat er speelt in de wijk – als aanleiding

artistiek interessant is. Ik kom iets maken – dat is mijn

voor een kunstproject. Maar ik wil daar nooit te veel van

vak – en daarin ben ik best veeleisend. Deelnemers

weten. Dan ga je te veel in het negatieve zitten, werk

merken direct dat het maken van een dansvoorstelling

je vanuit problemen. Ik werk vanuit mogelijkheden.”

iets anders is dan een wekelijks gezelligheidsclubje. Ik



neem hen serieus, zij nemen mij serieus. En dan kun

álles uit de bewoners zelf haalt, van idee tot en met

je er heel veel uithalen.”

het eindresultaat, is haar ervaring. “Elke kunstenaar



Het vertrekpunt van Paula is nooit blanco, maar

gaat daar binnen community art iets anders mee om.

ze stapt wel open het proces in. “Ik zoek groepen

De een hecht veel waarde aan zijn eigen artistieke vrij-

Opdrachtgevers zien het liefst dat de kunstenaar

en locaties op die mij inspireren en

heid, de ander stelt zich helemaal ten dienste van

kom binnen met een rugzak vol ruwe

het proces. Ik zit daar ergens

ideeën. Maar wat het wordt, weet ik

tussenin. Mijn dansproducties

dan nog niet. Mijn ervaring is dat je

zijn een combinatie van mijn

geen al te vastomlijnd plan moet hebben. Dan heb je wellicht minder in de hand wat het eindresultaat wordt, maar het stelt je wel in staat om je mee te laten nemen in de

‘De verhalen van bewoners vind ik onontbeerlijk’

input van de bewoners. Hun ver-

eigen ideeën en hun input.”

gezamenlijk Dat neemt niet weg dat Paula zeker ook oog heeft voor de sociale aspecten van haar projecten. “Een

halen vind ik onontbeerlijk. Als

mooi voorbeeld is de dans met ou-

je daarvoor openstaat, krijg je

deren in de serviceflat. Daar bleek

vaak verrassingen. Dan blijkt een van de deelnemers

een ‘schoolpleinsfeer’ te bestaan: in

ineens iets te kunnen wat je niet had verwacht maar

de flat wonen veel verschillende groepjes ouderen die

wat heel mooi past. Dat zijn cadeautjes.”

samenklitten en over elkaar roddelen. De deelnemers



Een voorstelling maken met bewoners is funda-

aan mijn dansproject waren vooral individuen die hun

menteel anders dan werken met professionele dansers.

eigen gang gaan en er overal een beetje buitenval-

“Zij zijn de enigen die zo kunnen dansen als ze doen,

len. Nu hebben deze individuen iets gezamenlijks, ze

het is hun eigen verhaal. Professionele dansers kun-

steunen elkaar in hoe ze zijn.”

nen zich verschuilen achter hun techniek. Ze kunnen



dansen zonder veel van hun persoonlijkheid te laten

in de gemeenschappelijke ruimte zat altijd op slot.

zien. Bij amateurs is elke beweging direct, ze bewegen

Omdat er toch niemand op speelt, zei de leiding. Sinds

allemaal net iets anders waardoor het meer zegt over

het dansproject is het slot eraf en kruipt er af en toe

wie ze zijn.”

iemand spontaan achter om muziek te maken. Zulke

motieven

Er was nog een ander winstpuntje. “De piano

kleine dingen hebben grote invloed op de leefbaarheid in die flat.”

Voordat Paula Walta zelf met community art begon, dacht ze dat community art projecten waren van sociaal werkers die iets met kunst deden. “Dat zag ik mezelf niet doen, daar ben ik niet voor opgeleid. Ik ben

www.beeldenddanstheatertelder.nl

39 interview

veeleisend

de stad e al

de eln

i soc

er ie pe fg oe d cat ng u d & e r ee so br o n gr oe p eli le ln onli k e am jke ontwik ltur e u c

am e

cre

iere

e

de stad

at

gi

socia iale cohe le soc eenschaspie infr gemforganisa tie zel

40

ctuur tru e leefbaar as iek ke ru hei fr fysfysierammiemte d rin og g pr

cultu ur r ctu ru lieke bbeeliledvormiele in t k u s ng p b a pu productie

d

doetinchem gaat solo

prateur

Ontroerend, grappig, hartstochtelijk

Na de geslaagde eerste editie in 2011

zoet & zout in ­culemborg

en soms schokkend: de theatersolo’s

heeft muziektheater De Plaats in 2012

Zoveel mensen, zoveel smaken. Dat

van zeventig bekende en onbekende

wederom Prateur georganiseerd, een

is het motto van de culinaire verha-

Doetinchemmers raken stuk voor stuk

locatievoorstelling in Arnhem met

lenroute Zoet & zout in Culemborg.

het publiek. Het Gruitpoort-jubileum-

ongewone samenwerkingen tussen

Dit project uit 2011-2012 had tot doel

project Doetinchem gaat solo, een

amateurgezelschappen en professio-

ontmoetingen te stimuleren tussen

initiatief van Jos Spijkers en Wendelien

nals. Centraal dit keer stond Rijnboog,

autochtone en allochtone stadsbe-

Wouters, ging in juni 2010 in premi-

een gebied in het centrum van de stad

woners. Kinderen en volwassenen

ère. Onder leiding van professionele

dat het decor is voor grootschalige

hebben meegedaan aan theater-,

theatermakers werkten ze aan hun

ontwikkelingen. Publiek kon kiezen uit

dans- en muziekworkshops, met

eigen solo van zang, dans, poëzie of

twee routes van telkens zes locaties

eten en de daarbij horende verha-

toneel en deelden die met een intiem

met korte voorstellingen.

len en tradities als thema. In een

publiek. Voor 2013 staat de tweede

www.prateur.nl

wijkcentrum en in theater De Fran-

editie op de rol. www.gruitpoort.nl

opgejaagd wild De Doetinchemse theatermaker Jos Spijkers maakt graag voorstellingen met, zoals hij het zelf omschrijft, ‘groepen waarop de maatschappij niet zit te wachten’. Zoals dementerenden, gedetineerden, asielzoekers of gehandicapten. Met daklozen in Doetinchem maakte hij in 2008 Opgejaagd wild, een voorstelling waarin ze hun eigen rauwe leven naspelen. Geen makkelijk project met een groep die nauwelijks repetitiediscipline kent. Een zowel tedere als confronterende voorstelling is het resultaat.

sche School gaven ze uitverkochte eindpresentaties. www.zoetenzoutinculemborg.nl

In een stad woon je toevallig of bewust. Je bent er geboren en opgegroeid of je bent erheen verhuisd vanwege liefde, studie of werk. Wie zegt dat hij van zijn stad houdt, identificeert zich vooral met de poside voetbalclub, het theater, de festivals, de dynamiek en de eigen sfeer spreekt een stad makkelijk tot de verbeelding. Het is een plek waar je zowel anoniem kunt vertoeven als waar je bekenden tegen het lijf loopt. mijn stad

nen maken. Zo onderzoekt Nijmegen exposeert hoe

De stad als geheel is meestal een te groot begrip

met met negen kortlopende projecten zoveel mogelijk

voor community art projecten. Daarom wordt er vaak

mensen betrokken kunnen worden. Bij Prateur wordt

categoraal gewerkt (met bepaalde groepen, zoals de

onderzocht hoe amateurgezelschappen in nieuwe

dak- en thuislozen in Opgejaagd wild). Andere keren

samenwerkingen en met input van professionals naar

wordt de stad opgeknipt in kleinere, beter behapbare

een hoger niveau getild kunnen worden. Bij Swing on

stukken die onder dezelfde paraplu vallen (Nijmegen

wordt met een relatief kleine groep wijkbewoners een

exposeert).

goede dansproductie neergezet waarmee Introdans

Projecten op stadsniveau kunnen ook connecties

een nieuwe publieksgroep aanboort.

leggen tussen de stadsbewoners en stadsgezelschap-

Dergelijke projecten zijn een kiem voor nieuwe ont-

pen die, zoals Introdans, op landelijk niveau opereren.

wikkelingen op het gebied van kunst en cultuur. Het

Daarnaast gebeurt het dat bewoners uit allerlei stads-

is een kwestie van zaaien en oogsten. Van oorsprong

delen worden samengebracht in één presentatie, zoals

eenmalige projecten krijgen vaak een vervolg omdat

bij Doetinchem gaat solo.

iets in beweging is gezet dat niet te stoppen is.

publieksbereik

parapluprojecten

De diversiteit aan soorten projecten op stadsniveau

Een parapluproject bestaat uit een serie kunstprojec-

zorgt ook voor een verscheidenheid aan thema’s. Die

ten op straat- of wijkniveau, met een overkoepelende

lopen uiteen van zeer persoonlijk tot universeel.

naam en thematiek. Er is een centrale regie over de

De nadruk ligt wel vaak op beeldvorming: het imago

programmering, de communicatie en de publiciteit. Zon

van de stad als geheel, van groepen bewoners of van

op Zuid, Code groen en ­Nijmegen visueel zijn hiervan

een culturele instelling. Vanwege die insteek resulteren

sterke voorbeelden.

deze projecten doorgaans in grotere presentaties voor

Hun kracht ligt op drie niveaus: micro (de deelnemers-

het publiek. Het bereiken van zoveel mogelijk mensen

groep en zijn directe omgeving), meso (de identiteit

is soms een doel op zich.

van en sfeer in de straat en de wijk) en macro (de

kiem

beeldvorming van de stad of het stadsdeel). Binnen parapluprojecten werken veel partijen samen. Zo kunnen

Projecten op stadsniveau ontstaan meestal vanuit

nieuwe netwerken op het gebied van cultuurparticipatie

culturele instellingen die op zoek gaan naar nieuwe

ontstaan, die samen zorgen voor een cultuurimpuls.

wegen. Ze willen verkennen hoe kunst een andere rol kan spelen in de stad en hoe ze met een nieuwe manier van werken een verbinding met de stad kun-

de stad

tieve aspecten ervan. Dankzij de binnenstad, de winkels, de terrassen,

41

een spontane Bewoners van Nijmeegse wijken waren zo enthousiast

42 de stad

over een kunstproject dat ze zelf vroegen om een vervolg. Binnen Nijmegen exposeert hebben ze zaken vormgegeven die hen na aan het hart liggen.

Een oude SRV-wagen houdt midden

al twintig jaar niet meer heeft ge-

een kunst te maken. Per stadsdeel

in de straat halt. Kunstenaar Esther

schilderd, besluit om weer te gaan

werd met bewoners een kunstwerk

van Winkel stapt uit en belt links en

schilderen nadat ze van haar buren

gemaakt dat paste bij die wijk. De

rechts aan, met de vraag of bewo-

complimenten ontvangt voor haar

ontmoeting ontstond met name

ners een eigengemaakt kunstwerk

schilderkunst. Dit tafereel herhaalt

tijdens dit maakproces.

hebben of iets anders waar ze trots

zich in elke straat waar de kunste-



op zijn. Met dit object onder de arm

naars hun bus parkeren.

als een vervolg op Nijmegen visueel,

stappen de bewoners even later de SRV-wagen binnen. Daar staat kunstenaar Jeroen Bomers klaar om deze schilderijen, tekeningen, kantkloswerken of andere creaties op te hangen.

Binnen een uur is de straatex-

Nijmegen exposeert is ontstaan

een project uit 2008/2009 waarbij

‘In de Kunstbus ontmoeten straatbewoners elkaar op een bijzondere manier’

positie een feit. In deze Kunstbus,

44 wijken in beeld werden gebracht door kunstenaars en bewoners. Dat leverde een uniek tijdsbeeld van de stad op. Gevoed door het enthousiasme van dit project ontstond de vraag vanuit bewoners en kunstenaars om hieraan een vervolg te

een mobiel cultureel platform in

De Kunstbus, inmiddels landelijk

geven. Aan ontmoeting door middel

Nijmegen-Zuid, ontmoeten straat-

opererend, is een van de geslaagde

van kunst bleek veel behoefte.

bewoners elkaar op een bijzondere

voorbeelden van Nijmegen expo-

manier. Levensverhalen komen naar

seert, een project uit 2011 waarbij

Die behoefte heeft vorm gekregen in

boven bij het bespreken van elkaars

negen kunstenaars(-duo’s) in negen

negen projecten, zoals een festival

kunstwerk, mensen komen achter

stadsdelen van Nijmegen aan de

rond sterke verhalen uit de wijk

gedeelde interesses. Iemand die

slag zijn gegaan om van ontmoeting

Oud West, een foto-expositie van

straatexpo 43 de stad

portretten van wijkbewoners in

aanstelling van cultuuraanjagers

en om deze nieuwe kennis te ver-

Nijmegen-Oost en allerlei creatieve

in een aantal wijken kan het vluch-

werken in hun oorspronkelijke pro-

manieren waarop bewoners van

tige, eenmalige contact worden

jectplannen. Dat heeft de kwaliteit

Lindenholt elkaar complimenten

omgezet in iets dat beklijfd. Met een

van de sociaal-artistieke projecten

hebben gegeven. Met de projecten

aanpak die bestaat uit meerdere

verhoogd.

hebben bewoners vorm kunnen

programma’s kunnen zij doorbor-

geven aan iets dat hen na aan het

duren op het succes van Nijmegen exposeert en zo nieuwe zaken in

‘Met projecten hebben bewoners vorm kunnen geven aan iets dat hen na aan het hart ligt’

beweging zetten. Bijzonder aspect aan Nijmegen exposeert is de extra aandacht die is uitgegaan naar scholing van de kunstenaars in het specialisme van community art. Twee landelijke ex-

hart ligt. Ook hebben ze zichzelf op

perts op dit gebied, Sikko Cleveringa

een andere manier laten zien wat

en Adriaan Nette, hebben hierover

bij anderen herkenning oproept.

aan zo’n dertig kunstenaars een

Ontmoetingen en verbindingen die

tweedaagse masterclass gegeven.

door Nijmegen exposeert zijn ont-

Doel was om hen scherp te laten

staan, kunnen aanleiding zijn voor

nadenken over de spanningsboog

een vervolg. Met name dankzij de

tussen kunst en sociale participatie,

/

Titel Nijmegen exposeert Locatie Negen wijken in Nijmegen Doelgroep Bewoners van Nijmegen Artistieke leiding Adriaan Nette en Sikko Cleveringa Projectleiding Michelle de Wit Idee en conceptontwikkeling Doeko Pinxt Opdrachtgever Pink Sweater Productions (sinds 2011 Peer Producties)

Betrokken organisaties Pink Sweater Productions, gemeente Nijmegen, woningcorporaties, winkeliers, Tandem welzijnwerk, wijkcentra

Looptijd September 2010 t/m juni 2011 Website www.nijmegenexposeert.nl en www. kunstindewijk.nu

krachtwijk 44

Een dans van ongeschoolde amateurs als onderdeel van

de stad

een professionele dansproductie in een groot theater is ongebruikelijk. Introdans durfde het aan en liet bewoners van de Arnhemse ‘krachtwijk’ Malburgen schitteren in Schouwburg Arnhem. Als kers op de taart van het succesvolle Swing on-project.

swingt met samba Onder leiding van de Braziliaanse

voldoende kwaliteit hebben. Dat

Dat zouden Nederlanders ook eens

dansdocenten repeteerden twee

lukte, met glans. Twintig bewoners

moeten proberen. Niet zo stijf en

groepen (een groep jongeren en

repeteerden wekenlang in de dans-

bang maar wat losser.” De bewoner

een gemengde groep) een week

studio van Introdans de nieuwe

van de Arnhemse wijk Malburgen

lang elke avond in wijkcentrum De

choreografie 40 FEST. Hun uitvoe-

schudt nog eens met haar heupen.

Spil. Het resultaat presenteerden

ring tijdens het KERSTGALA kreeg

Onder leiding van Braziliaanse dan-

ze eerst in het wijkcentrum, ver-

een staande ovatie en haalde zelfs

volgens twee keer in Schouwburg

het landelijke nieuws.

‘Samen dansen, zingen, musiceren, dat is samba’

Arnhem. Tijdens de pauzes van de premièrevoorstellingen van GEK-

Resultaat van Swing on 2 is on-

KEBEKKEN van Introdans Ensemble

der meer dat de deelnemers zich

voor de Jeugd dansten de Malbur-

in korte tijd behoorlijk hebben

gers in de foyer. Dat was een niet

ontwikkeld in moderne dans. De

sers oefent ze samen met wijkge-

eerder vertoond intermezzo van

Braziliaanse choreografen hebben

noten de samba, een dans die staat

de première. Schouwburgpubliek

vanuit hun kennis bovendien veel

voor kracht, blijdschap, energie en

kwam onverwachts in aanraking

aandacht besteed aan het vormen

bevrijding. “Als je met deze houding

met het talent, de energie en de

van een groep. Hierdoor hebben de

de wereld instapt, voel je je waardig

saamhorigheid van de enthousiaste

wijkbewoners, vanuit al hun multi-

en blij”, zegt de docente. “Het is een

groep uit ‘krachtwijk’ Malburgen.

culturele achtergronden, elkaar op

manier om je ellende te vergeten en

Een bijzondere ontmoeting tussen

een intensieve manier leren kennen

nieuwe energie op te doen. Samen

twee verschillende werelden.

Daarnaast hebben andere Arnhem-

dansen, zingen, musiceren, dat is samba.”

mers op een onverwachte plek kenEen groep wijkbewoners (een multi-

nis gemaakt met de vitaliteit van

culturele mix) bleek zo gemotiveerd

een groep bewoners uit een wijk

Bewoners uit Malburgen kennis la-

dat tot een vervolg werd besloten.

die niet altijd even positief in het

ten maken met moderne dans en,

Dit keer lag de lat een stuk hoger:

nieuws komt.

dankzij uitwisseling met danspart-

onder leiding van Introdans werd

/

ners uit andere werelddelen, kennis

toegewerkt naar een uitvoering

uit het buitenland naar Nederland

tijdens het KERSTGALA enkele

halen. Dat is het doel van het Swing

maanden later. Niet als pauzenum-

on-project van Introdans Interactie (de educatieve afdeling van Introdans). Dat project begon in 2010 met Swing on South!, met medewerking van het Zuid-Afrikaanse gezelschap Flatfoot Dance Company

‘Een bijzondere ontmoeting tussen twee verschillende werelden’

– ervaren in het werken in arme townships. In 2011 volgde Swing

mer in de foyer, maar als serieus

on 2, met twee gezelschappen uit

onderdeel,tussen de professionele

Brazilië: Arquitetura do Movimento

dansers op het hoofdpodium.

uit Rio de Janeiro en Corpo Cidadao

Vooraf hield Introdans een slag

uit Belo Horizonte.

om de arm; de dans moest wel

Titel Swing on 2 Ondertitel Vervolg van Swing on South! Locatie Wijk Malburgen, Arnhem Doelgroep Bewoners Malburgen Artistieke leiding Adriaan Luteijn (Introdans) Projectleiding Annemieke Vervoort (Introdans) en Marijn Swarte (Kunstbedrijf Arnhem) Opdrachtgever Introdans Interactie Betrokken organisaties Introdans, Kunstbedrijf Arnhem, Corpo Cidadao, Arquitetura do Movimento Discipline Dans Looptijd Januari 2011 – februari 2012 Website www.swingon2.nl

45 de stad

“In Brazilië zijn mensen veel opener.

nijenhu

is

nieuwe johan go

dschalk

(rechts) en

interview

marco te

46

Welzijnswerk kan jongeren bereiken dankzij kunst Een spannend middel om jongeren te bereiken en ‘beter te

Ondersteuning bieden aan

maken’. Zo omschrijft jongerenwerker Marco te Nijenhuis het

mensen om hun eigen leven

welzijnsbelang van de diverse kunstprojecten die onder de ge-

vorm te geven. Dat is een

meenschappelijke noemer Keten met jongeren in de Achterhoek zijn vormgegeven.

belangrijke doelstelling van het welzijnswerk. Kunstprojecten

Te Nijenhuis, verbonden aan Jongerenopbouwwerk Oost Gelre, is projectleider van Keten, een project dat hij samen met Johan Godschalk van KCG-Cultuurpact Achterhoek heeft opgezet.

kunnen daarbij een prachtig



middel zijn, zo leert de

er leeft, zorgen dat ze jou vertrouwen en dat ze je weten te vinden.

ervaring in de Achterhoek.

“Vanuit welzijn wil je jongeren leren kennen, je wilt weten wat

Dan pas kun je hen ondersteunen in hun ontwikkeling”, zegt Te Nijenhuis. “In plaats van passief afwachten moet je als jongerenwerker actief op de jongeren af. Met kunst, op de wijze waarop we dat binnen Keten gebruiken, heeft welzijn een prachtig nieuw middel om hen te bereiken.”

kunst maken Keten, dat sinds 2010 in tien Achterhoekse gemeenten wordt uitgevoerd, is hiervan een pakkend voorbeeld. Vijf kunstenaars hebben met groepen jongeren theater, musicals en beeldende kunst gemaakt. In de meeste gevallen gebeurde dit in samenwerking met de lokale jongerenwerker. Het project richt zich op ‘ongeorganiseerde’ jongeren, die niet via school, vereniging of instelling actief met kunst en cultuur bezig zijn. Het vierjarige project heeft inmiddels zo’n twintig producties opgeleverd, zoals exposities,

ingang

jongerenwerkers. Er zitten zoveel kanten aan, je weet

dinershow voor ouderen tijdens de kerstdagen.

niet precies waar je aan begint en wat de uitkomst is.



De titel van het project is drieledig uit te leggen:

Je moet niet bang zijn om dat aan te gaan. Dat is de

Keten heeft betrekking op het leggen van verbindin-

charme van het hele verhaal. Kunst is bovendien zo

gen tussen kunst, welzijn, jongeren, gemeenten en

veelzijdig dat bij voorbaat iedereen kan meedoen.”

bedrijfsleven, het slaat op plezier maken en het verwijst naar de jongerenketen, een populair verschijnsel in de

raamwerk

Achterhoek en dé plek waar veel ongeorganiseerde

Het tweetal noemt diverse welzijnsaspecten die tijdens

jongeren zich ophouden. Een positief verschijnsel,

het creatieproces naar boven komen. Zoals ontdekken

benadrukt Te Nijenhuis. De sociale controle is er groot

wie je bent, leren samenwerken, nieuwe gemeenschap-

en jongeren leren er verantwoordelijkheid te dragen.

pen vormen, je ei kwijt kunnen en talenten ontwikkelen.

“Ze regelen alles zelf. De keetjongere van nu is het

Stoere pubermeiden die aanvankelijk lacherig over

dorpsraadlid van de toekomst”, stelt hij.

anderen deden en zich wat afzijdig hielden, ontpopten zich als de meest enthousiaste deelneemsters van een

proces en resultaat

beeldend kunstproject en hebben

Het samengaan van kunst en welzijn

zich inmiddels aangemeld voor

kwam uit de koker van de tien ge-

de kunstacademie. Aan een

meenten die bij Cultuurpact Achterhoek betrokken zijn. Een spannende, niet alledaagse combinatie, omdat kunst meestal niet voorkomt in de gereedschapskist van de welzijnswerker.

‘De keetjongere van nu is het dorpsraadlid van de toekomst’

“Kunst als middel of kunst als

ander project deed een autistische jongen mee die met zijn gedrag botste met de rest van de groep, wat bijna tot een splitsing leidde. In individuele gesprekken lukte het toch de groep bijeen te houden en over en weer begrip

doel, dat vormt het spannings-

te kweken.

veld binnen het project”, zegt Te Nijenhuis. “De

Te Nijenhuis: “Daarnaast ben je

kunstenaar wil een mooi eindresultaat, vanuit welzijn

als jongerenwerker altijd op zoek naar een ingang om

ben je vooral bezig met het proces. Uiteindelijk zijn

jongeren aan te spreken, om hen te leren kennen. De

we tot de ontdekking gekomen dat ze allebei even

ontmoeting lost de helft van de problemen op. Als je

belangrijk zijn. Hoe sterker het proces, des te beter het

samen met hen iets moois meemaakt, dan schept dat

eindresultaat en des te trotser de jongeren zijn over

een band waarop je verder kunt bouwen.”

hetgeen ze hebben neergezet. Het levert een intense



ervaring op die ze nooit meer vergeten.”

de kunstenaar geen vastomlijnd idee moet hebben,



Die proceskant is essentieel, vindt ook Godschalk.

vervolgt hij. “De kunstenaar zet een raamwerk neer

“Dat geeft dit project veel meer diepgang dan reguliere

waarbinnen de jongeren vervolgens een zo groot

kunst- en cultuuractiviteiten van een welzijnswerker.

mogelijke inbreng hebben. Het vormgeven van hun

Wat je vaak ziet, is dat ze een bandjeswedstrijd of een

eigen leefomgeving, dat is wat je wilt vanuit welzijn.

talentenavond organiseren. Er is niets makkelijker dan

Het moet van de jongeren zelf zijn, ze moeten het

dat. Je belt een kroegeigenaar of je een podium mag

zelf voelen en bedenken. Dan kom je tot het mooiste

neerzetten, je regelt een stukje in de krant, er komt

resultaat. Maar in de kern is Keten geen welzijnsproject.

publiek en je hebt een winnaar. Mooi, dat moet er

Het is een kunstproject met welzijnsaspecten.”

Oog hebben voor het proces betekent ook dat

ook zijn. Maar het leidt bijna nooit tot enige verdieping. Het kunstproject zoals Keten vereist veel meer. Zowel van de jongeren als van de kunstenaars en de

www.ketenachterhoek.nl

47 interview

straatoptredens, musicaluitvoeringen en een theater

de streek e al

de eln

i soc

er ie pe fg oe d cat ng u d & e r ee so br o n gr oe p eli le ln onli k e am jke ontwik ltur e u c

am e

cre

iere

e

de streek

at

gi

socia iale cohesiele in c o s eenschap fr gemforganisa l t ie ze

48

ctuur tru e leefbaar as iek ke ru hei fr fysfysierammiemte d rin og g pr

cultu ur r ctu ru lieke bbeeliledvormiele in t k u s ng p b a pu productie

d

verdronken dorpen

d, out of the blue

natland

Verdronken dorpen, een project van

Help, D. out of the blue. He’s from the

Oer-Rivierenlanders, strenggerefor-

KCG-Cultuurpact Rond Arnhem, heeft

virtual world. Give him a real life. In

meerden, boeren die uit nood geboren

de geschiedenis zichtbaar gemaakt

this world.

een camping begonnen, de zoon van

van zes Gelderse dorpen die door

Met dit gedichtje heeft EDU-ART in

de laatste riviervisser, Poolse pluksters

overstromingen uit het landschap

2008 de fantasie geprikkeld van 2700

die ieder jaar een paar maanden in

zijn verdwenen. Dat gebeurde met

scholieren in acht gemeenten. Als

het Rivierenland wonen, een scooter-

een publicatie, een fietsroute en per-

fictief personage dook D. plotseling

Marokkaan vol boosheid en frustratie

manente dichtkunst op locatie. In de

op in hun stad, zonder lichaam, thuis

en een Molukse vol verterend heimwee

zomer van 2011 werden de dorpen

of identiteit. Aan de scholieren de

naar haar geboorteland. Al hun stem-

bovendien tot leven gewekt met dans,

taak om D.’s bestaan vorm te geven.

men kwamen in mei 2012 aan de oever

theater, muziek en beeldende kunst

Samen met kunstenaars ontwierpen

van de Waal samen in de voorstelling

op locatie, door kunstenaars en met

ze kamers, vervoersmiddelen, kleding,

Natland, muziektheater voor, door en

bewoners gemaakt.

dans en film.

over Rivierenlanders.

www.verdronkendorpen.nl

keten jongeren tussen de 13 en 24 jaar in de Achterhoek actief en passief laten kennismaken met kunst en cultuur, dat is de opzet van Keten, een driejarig project in tien Achterhoekse gemeenten. Vijf professionele regisseurs en kunstenaars gaan, samen met jongerenwerkers, op zoek naar ongeorganiseerde jongeren om in uiteenlopende amateurkunstdisciplines samen iets te maken, Welzijnswerk speelt hierbij een belangrijke rol. www.ketenachterhoek.nl

www.natland.nu

De streek is een groot territoriaal begrip. Zoals het rivierenlandschap rond Culemborg en Tiel, de bosrijke omgeving op de Veluwe, het agrarisch gebied in de Achterhoek. Aan de ene kant is de streek zo bewoners als buitenstaanders. Aan de andere kant zijn het gebieden waar mensen een deel van hun identiteit aan kunnen ontlenen, soms ook met een zekere trots. De Achterhoeker, de Betuwenaar, de Rivierenlander, bewoners van Het Gelders Eiland, ze zullen die afkomst niet snel verloochenen.

In de streek (het landelijk gebied) is de graad van zelfor-

de Randstad wonen hier juist veel professionals die graag

ganisatie hoog. En al neemt het af, het verenigingsleven

iets willen doen in hun eigen omgeving. Het aanwezige

is er nog relatief groot. Dat maakt in een landelijk gebied

potentieel is in het Spoelspektakel en in Natland op grootse

de gemeenschapszin meer vanzelfsprekend dan in de

wijze gezamenlijk tot uitdrukking gebracht.

stad. Daar staat tegenover dat de denk- en leefpatronen over het algemeen vaster zijn. Het is daardoor moeilijker

thema

om met een community art project zaken in beweging te

Een project in de streek wordt krachtiger en spreekt meer

zetten en nieuwe betekenis aan iets te geven.

tot de verbeelding als het thema een sterke bindende factor

schaalgrootte

heeft en geworteld is in het gebied. Historie, legendes of streekverhalen vormen hiervoor prima ingangen. Ook kan

Zoals een stad bestaat uit wijken, zo bestaat de streek

de keuze voor een bepaalde brongroep de verbindende

uit dorpen. Hoewel het onderscheid tussen een stad en

schakel vormen. Zo zoekt Keten de ongeorganiseerde

een dorp niet altijd even scherp te maken is, kom je in

jongeren in de Achterhoek op en richt Het landschap

dorpen nauwelijks op zichzelf staande community art

vertelt zich in diverse regio’s op zelfstandig wonende

projecten tegen. Als er iets in een dorp gebeurt, dan is dat

ouderen en bewoners van zorgcentra.

meestal onderdeel van een grotere keten van activiteiten die langs meerdere kernen in een bepaald gebied loopt.

meerjarig

Dat heeft alles te maken met de schaalgrootte in het

Een streek is, net als de wijk, over het algemeen gebaat

landelijk gebied. Hier bestaat vaak nog geen netwerk van

bij een programmatische aanpak, waarbij meerjarig

instellingen en professionele partijen op het gebied van

een stroom aan projecten onder dezelfde noemer wordt

kunst en cultuur, omdat hun dichtheid laag is.

uitgerold. Zo wordt langdurig het hele gebied gevoed,

Voor kunstenaars die hier een community art project

uitgedaagd en zichtbaar gemaakt. Zeker omdat patronen

vormgeven, betekent dit veel pionieren en vooral zelf

vaak vaster zijn, is er een langere adem nodig om iets in

verbindingen zien, creëren en maken. Goed samenwerken

beweging te zetten en nieuwe betekenissen te creëren.

met welzijnswerk, dat goed vertegenwoordigd is in de

Een goede samenwerking tussen diverse organisaties is

streek, werpt hierbij vruchten af, zoals in de Achterhoek

daarbij van groot belang.

gebeurt bij Keten. Rivierenland vormt een uitzondering en kent wél een groot netwerk voor community art. Vanwege de nabijheid tot

de streek

groot en abstract dat het weinig tot de verbeelding spreekt bij zowel

49

waterlinie als 50 de streek

Een groot, gevarieerd theaterspektakel met

Het Werk aan het Spoel, gelegen

honderden amateurs en professionals die

aan de Lek in Culemborg, geldt als

gezamenlijk de geschiedenis van Nederland

van de Nieuwe Hollandse Waterli-

een van de markantste onderdelen

uitbeelden, in de historische omgeving van een

nie. Afgelopen jaren heeft het een

verdedigingswerk van de Nieuwe Hollandse

respect voor de historie: een gast-

nieuwe bestemming gekregen, met

Waterlinie. Dat is het Spoelspektakel waarmee

vrije ontmoetingsplaats met veel

het Werk aan het Spoel in Culemborg in juni 2012

amfitheater gebouwd en zijn er

op prachtige wijze is geopend.

culturele activiteiten. Zo is er een ruimtes gekomen voor schilderen, beeldhouwen, bijeenkomsten en horeca.

Zoiets moet op grootse wijze

worden geopend, bedacht Stichting Werk aan het Spoel. Zodat het publiek weet wat hier te beleven valt. En zodat culturele instellingen uit Culemborg en Rivierenland worden uitgedaagd de mogelijkheden van deze nieuwe ontmoetingsplaats te benutten.

Het resultaat is het Spoelspek-

takel, een productie waarin acteurs, dansers, muzikanten, vertellers en beeldend kunstenaars uit Culemborg en omgeving de Canon van Nederland tot leven hebben gebracht. Elk gezelschap (24 amateurclubs en twaalf professionele groepen) nam een van deze vijftig historische gebeurtenissen voor zijn rekening.

theaterdecor het publiek verleid actief in enkele

ArchiefCollectief, de omringende

toegevoegd: Het geheim van de

thema’s te participeren. Vol verba-

forten en scholen voor voortgezet

Hollandse waterlinie, een muziek-

zing en verwondering belandden

onderwijs. Die lokale inbreng heeft

theaterstuk speciaal geschreven door Kees van der Zwaard. Zo zijn 2700 bezoekers tijdens twee uitvoeringen overspoeld door theater, muziek en beeldende kunst. Wandelend over Werk aan het

de betrokkenheid vergroot.

‘Nieuwe verbindingen te leggen tussen professionals en amateurs’

Spoel maakten ze een reis langs



Volgens productieleider Mark

van Dooren is het amateurveld dankzij de samenwerking met professionele kunstenaars naar een hoger niveau getild. Vooral door de ontmoeting tussen groepen onderling en het in aanraking komen met

memorabele historische feiten en

de bezoekers daarna in het amfi-

andere kunstvormen. Deelnemers

ontmoetten ze Nederlandse be-

theater voor het slotspektakel: Het

hebben elkaar tijdens intensieve

kendheden van toen. Zo wekte het

geheim van de Hollandse waterlinie.

repetities beter leren kennen en

koor OtherWise Aletta Jacobs tot le-

hebben zich kunnen presenteren

ven en speelde de Vlinderfabriek een

Het project is gestart met het aan-

aan een breed publiek.

ontroerend theaterstuk over Anne

stellen van een productieleider



en een artistiek leider. Naast het

ling bereikt: velen hebben Werk aan

organiseren van een inspirerend

het Spoel ontdekt als een levendige,

publieksevenement kregen zij als

inspirerende plek met culturele ac-

opdracht nieuwe verbindingen

tiviteiten. Een plek waar Culemborg

te leggen tussen professionals

trots op kan zijn.

‘Een gastvrije ontmoetingsplaats met veel culturele activiteiten’

en amateurs. In Culemborg, in de luwte van de Randstad, wonen

Frank. Een groep van de Molukse

veel professionals die hun talen-

gemeenschap vertegenwoordigde

ten willen inzetten voor projecten

de V.O.C. met een tentoonstelling

in hun omgeving. Hun expertise is

over de Molukken. In een bunker

nadrukkelijk aangeboord binnen het

luisterden groepjes van acht perso-

Spoelspektakel. Ook is veel gebruik

nen naar verteller Fred Delfgaauw

gemaakt van bestaande netwer-

die een kort verhaal van Godfried

ken van amateurgezelschappen,

Bomans voordroeg. Elders werd

Werk aan het Spoel, het NME, het

Daarnaast is de hoofddoelstel-

Titel Spoelspektakel Locatie Werk aan het Spoel, Culemborg Doelgroep Makers uit Culemborg (professioneel en amateurs), scholieren, inwoners van Culemborg Artistieke leiding Bea Leek Productieleiding Mark van Dooren Opdrachtgever Stichting Werk aan het Spoel Betrokken organisaties Stichting Werk aan het Spoel, De Veldkeuken, diverse amateur- en professionele gezelschappen en meerdere scholen Discipline Theater, beeldende kunst, dans, verhalen Looptijd September 2011 Website www.werkaanhetspoel.nl en http // spoelspektakel.wordpress.com

51 de streek

Daarnaast is er een 51ste venster

wie vertelt is 52 de streek

Verhalen vertellen is een kunst. Zelfstandig

“Mijn vriendinnetje en ik waren zes-

wonende ouderen en hun leeftijdsgenoten in

tien jaar. We fietsen naar Bergharen.

woonzorgcentra volgen samen workshops.

begint het verhaal van mevrouw De

Wat zou ons te wachten staan?” Zo

Daarna laten ze het publiek met rode oortjes

Heus, bewoonster van zorgcentrum

luisteren.

nering over haar eerste kus op een

De Kasteelhof in Druten. Haar herinmooie zondagmiddag in 1941 zorgt voor hilariteit onder de aanwezigen.

niet alleen

grootst is. Het project speelt zich

van theatermaker Boaz Boele twee

telkens af in een woonzorgcentrum

workshops in verteltechnieken. Ver-

naar de verhalen die vijf bewoners

of andere ouderenlocatie. Zo kan de

volgens gaan ze samen met hun

deze avond voordragen. Dat de

ontmoeting tussen ouderen binnen

buddy aan de slag.

bijeenkomst, die tot acht uur zou

en buiten het zorgcentrum worden

‘Genieten van de verhalen die met rode wangen verteld worden’

gestimuleerd en kan de zelfstandig

Druten heeft het spits afgebeten

wonende oudere in aanraking ko-

waarmee ervaring is opgedaan voor

men met de andere activiteiten die

de overige locaties. Het streven om

er worden georganiseerd.

voor de helft zelfstandig wonende ouderen te werven voor deelname,

De idee achter het project is dat

is hier wegens tijdgebrek mislukt.

de verhalen van vroeger van deze

Het vergt een extra inspanning

duren, een uurtje uitloopt, deert nie-

ouderen de moeite waard zijn om

om die doelgroep te bereiken, zo

mand. Hier krijgt iedereen energie

verteld te worden. Boeiend vertellen

is gebleken. Daarom deden dit keer

van. De zaal zit vol medebewoners

is echter een hele kunst. Daarom

alleen bewoners van De Kasteelhof

en familieleden. Samen genieten ze

krijgen de ouderen begeleiding van

mee.

van de verhalen die de deelnemers

een ‘vertelbuddy’, een lid van de



met rode wangen vertellen.

plaatselijke toneelvereniging. Die

het woonzorgcentrum er na afloop

helpt om het verhaal goed op te

zelfstandig mee kan doorgaan. Zo

bouwen. Zo komt er spanning in

is er blijvend een nieuwe activiteit

De vertelavond is de eerste in een serie, die de komende tijd in zorgcentra in Beuningen, Druten, Groesbeek, Heumen, Millingen aan de Rijn, Ubbergen en Wijchen wordt

De kracht van het project is dat

toegevoegd als welkome afwis-

‘Boeiend vertellen is een hele kunst’

gehouden. Onder de titel Het land-

seling voor reguliere activiteiten zoals de bingo. Het contact dat is ontstaan met de plaatselijke toneelvereniging kan ook weer tot

schap vertelt wil KCG-Cultuurpact

het verhaal en blijft de luisteraar

nieuwe activiteiten leiden.

Rond Nijmegen op deze manier

geboeid.



ouderen uit hun isolement halen



Per locatie duurt Het landschap

mers en het publiek een bijzondere

en in contact brengen met anderen.

vertelt een hele week. Het project

avond beleefd. Het vertellen van

Het landschap vertelt richt zich

begint met een presentatie door

verhalen vol persoonlijke herinne-

in eerste instantie op zelfstandig

een professionele verteller die een

ringen heeft bij hen een emotionele

wonende ouderen omdat bij hen

streekverhaal voordraagt. Daarna

laag aangesproken die ze beiden

het risico op vereenzaming het

krijgen de deelnemers onder leiding

lang niet hebben gevoeld.

Tenslotte hebben de vijf deelne-

/ Titel Het landschap vertelt Locatie Ouderencentrain Beuningen, Druten, Groesbeek ,Heumen, Millingen aan de Rijn, Ubbergenen Wijchen Doelgroep Zelfstandig wonende ouderen en bewoners woonzorgcentra Projectleiding Ans Jacobs (stichting Kalorama) Opdrachtgever KCG-Cultuurpact Rond Nijmegen Betrokkenorganisaties Ouderencentra, Stichting Kalorama, Circustheater Stoffel, Katholieke Ouderenbond, StichtingDelaFonds, plaatselijke organisaties voor ouderen en toneelverenigingen Discipline Verhalen vertellen Looptijd Eind 2011 tot eind 2012 Website www.cultuurpact.nl

53 de streek

In de kelder van het zorgcen-

trum luisteren 75 mensen geboeid

l ten do

lle

kijk karin ee

tgerink

interview

en michie

54

Kunstproject als alternatief voor nieuwe wijkvisie Vergaderen met bewoners, de knelpunten op een rij zetten

Faciliteren, aanmoedigen of

en daar acties bij verzinnen. Dat is de traditionele manier om

actief een balletje opgooien.

een wijkvisie te ontwikkelen, schetst Michiel ten Dolle. Hij is een

Die rollen kunnen gemeenten

van de wijkmanagers van de gemeente Nijmegen.

spelen bij community art.

Maar het kan ook anders. Zo is in een van de negen stadsdelen het project Lindenholt Maakt Geschiedenis opgezet waarbij bewoners de geschiedenis van hun wijk in verhalen, voorwerpen

De uitvoering laten ze aan

en anekdotes verzamelen en interactief ontsluiten. Het project is

anderen over. Wel wordt de

opgezet om belangstelling te kweken voor het cultuurhistorisch

waarde ervan onderkend.

erfgoed van Lindenholt.

“Met kunst stap je buiten de probleemdynamiek.”

Ten Dolle ziet hierin ook toepassingen voor de toekomst. “Nadenken over wat waardevol is in de wijk is een heel ander startpunt dan nadenken over de problemen. Als je die elementen vervat in een geschiedenis- of kunstproject, begint het maken van een wijkvisie niet zwaar beladen, maar leuk, uitdagend en creatief”, zegt hij. “Problemen in een wijk moet je aanpakken, dat staat buiten kijf. Maar denken vanuit problemen in plaats van kansen, is vaak overheersend. Als je wilt kijken naar de kansen die een wijk biedt, naar de positieve kanten, dan werkt kunst heel goed.”

sociale cohesie Het zijn geen grote daden, eerder bescheiden stapjes waarmee kunst het woonklimaat kan verbeteren, weet de wijkmanager. Ten Dolle en zijn vijf collega’s, die samen de ogen en oren van het gemeentebestuur vormen in

op kansen

Voorbeelden van wijkprojecten in Tiel zijn nog niet

creatieve interventies tijdens de projecten Nijmegen

voorhanden, zegt cultuurambtenaar Karin Eetgerink.

visueel en Nijmegen exposeert. Binnen deze paraplu-

“We hebben geen Vogelaarwijken of verpauperde

projecten gingen kunstenaars met een groot aantal

plekken. Met de inzet van kunst als cement voor de

groepen bewoners aan de slag. Het doel was de stad

leefbaarheid zijn we daarom niet zo bezig.”

op een andere manier te bekijken en te beleven met



meer sociale cohesie als gevolg. “Dat we toen hebben

gemeente vooral faciliterend. Zo was Eetgerink namens

gezien hoe kunst kan werken, maakt dat we er nu

de gemeente betrokken bij het mogelijk maken van

scherper op zijn”, zegt hij.

de doorstart van een organisatie die tweejaarlijks een

Dat wil niet zeggen dat Tiel stilzit, al is de rol van de

grote musical maakt met alle getalenteerde scholieren.

potentie

Ook met volwassenen worden dergelijke producties,

De wijkmanagers kunnen putten uit een potje voor

gebaseerd op streekverhalen, gemaakt, Een belangrijke

bewonersinitiatieven om kunstprojecten te stimuleren.

activiteit voor heel Tiel. “Dan zit de schouwburg een

“Mensen met ideeën voor laagdrem-

aantal zaterdagen achter elkaar vol. De gemeente

pelige kunst waarbij de focus ligt op

staat op afstand maar maakt

samen iets maken en doen, mogen altijd langskomen”, klinkt het uitnodigend. “Als ik met bewoners spreek over de wijkaanpak, gooi ik ook weleens een balletje op en wijs hen op kunstprojecten in andere wijken. Het schetsen van die mogelijkheid zet al aan tot nadenken. Als mensen met plannen komen,

zoiets wel medemogelijk.”

‘Nadenken over wat waardevol is in de wijk in plaats van nadenken over de problemen’

dan kijken we onder meer of het

Die bescheiden rol aan de zijlijn speelde Tiel ook bij de productie Natland, een initiatief van KCG-Cultuurpact waarbinnen diverse gemeenten hun regionale cultuurbeleid vormgeven. In Natland werden levensverhalen van en door diverse groepen Rivierenlanders verbeeld, ondersteund

idee mensen met elkaar in contact brengt en of het

door amateurorkesten. “Heel in-

potentie heeft voor een vervolg. Projecten waar je een

drukwekkend”, noemt Eetgerink deze wijze waarop

tijdje op kunt voortborduren hebben onze voorkeur.”

Rivierenlanders gezamenlijk toonden wie ze zijn, in al



hun kracht.

Als voorbeeld noemt hij de verzameling sterke

verhalen uit Oud-West die zijn ontstaan als onderdeel van Nijmegen exposeert. “Het vervolg idee is om daar

stadsvisie

een stripboek van te maken. De opbrengst van de

Dat is ook een aspect dat Ten Dolle aanvoert. “De

verkoop komt in een wijkfonds waaruit nieuwe activi-

meeste bewoners van Lindenholt zijn trots op hun

teiten in de wijk worden gefinancierd. Daar kun je van

wijk en zijn er heel gelukkig. De politiek is juist ge-

alles bij verzinnen”, legt Ten Dolle uit. “Ze vragen ons

neigd op de problemen te focussen, maar ik vind het

om startkapitaal voor het boek, dat geeft de aanzet.

belangrijk om ook die andere kant te laten zien. Dat

Daarna is het aan de wijk zelf.”

kan dankzij community art. Er wordt nu een nieuwe

dynamiek

stadsvisie gemaakt voor Nijmegen in 2020. Wat mij betreft worden daarin ook al die pareltjes in de wijken

Dorpen en kleine steden hebben een heel andere

opgenomen, al die mooie dingen die er de afgelopen

dynamiek dan een grote stad als Nijmegen. Zo kent

jaren zijn gemaakt. Ook binnen citymarketing kun je

de gemeente Tiel vooral projecten op stadsniveau of

dat gebruiken. Want dit is óók Nijmegen.”

binnen het grotere geheel van het landelijk gebied.

55 interview

de Nijmeegse stadsdelen, ontdekten de waarde van

colofon 56

Concept Françoise Braun, Maarten Reith en Hanneke Weijers Auteur Maarten Reith Projectanalyses Françoise Braun en Hanneke Weijers Advies Sikko Cleveringa (CAL-XL), Elsbeth Rozenboom (KCG), Yvonne Drissen (EDU-ART), Corien van der Poll (Huis van Puck), Marijn Swarte (Kunstbedrijf Arnhem), Berenice van Woerden (KCG) en Lies Joosten (Kunstbedrijf Arnhem). Fotografie Maarten Reith (portretten), Janneke Aalbers, Helma van Ast Fotografie, Hans van den Bos / bosbeeld, Julia Borsboom, Françoise Braun, Lotte van Campen, Irene Companjen, Ben Deiman, Diederik Grootjans, Dennis Gunsing, Rolf Henzel, Merel Holleboom, Zefanja Hoogers, Barbara Kerhof, Renée Krijgsman, Max Kuiper, Lex Kwee & Erik Vos & Koos Kostwinder, Tom Meerman, Appie Meijer, Esther Meijer, Marja Meijering, Lieske Meima & Berenice van Woerden, Job van Nuenen/Studiobeneden, Simon van den Oever, Stephan Peters, Roberto Rizzo, Seppe Ruberti, Gerald Schaapman, Sanne Steenbreker, Casper Teijgeler, Bart Versteeg, Ton van Vliet, Jen Warmels, Michelle de Wit. Vormgeving De Ruimte Ontwerpers vof Eindredactie Sikko Cleveringa en Elsbeth Rozenboom Uitgever CAL-XL, Utrecht 2012 Uitgeefmanagement Jacqueline Pijcke – PCK Publishing Tekstcorrectie Aukje de Boer Opdrachtgever Platform Community Arts Gelderland Drukwerk Roto Smeets GrafiServices Met dank aan Britt Arp, Loes ten Ascher, Gert Boer, Julia Borsboom, Lotte van Campen, Michiel ten Dolle, Mark van Dooren, Hannie van den Driesschen, Jeffry van den Driesschen, Karin Eetgerink, Gerard Evers, Marieke van de Geyn, Johan Godschalk, Diederik Grootjans, Jeanet Hacquebord, Henk van Haeften, Maria Harmse, Albert Hoex, Saskya Kamps, Bram Kluen, Lex Kwee, Olga Lozeman, Mathilde Maas, Marja Meijering, Marco te Nijenhuis, Ruud Paauw, Stephan Peters, Doeko Pinxt, Gerry Poelert, Carien Poissonnier, Lieneke Postema, Barbara Recourt, Mieke van Rooijen, Claudia Schouten, Jos Spijkers, Jolanda Vos, Paula Walta, Zana Weis, Michelle de Wit en Wendelien Wouters. Met ondersteuning van Provincie Gelderland ISBN/EAN 978-90-818495-2-4 © CAL-XL, Utrecht www.cal-xl.nl

community art is een artistiek antwoord op een maatschappelijke vraag die, vanuit een synergie tussen professionele kunst en actief burgerschap, resulteert in een nieuwe kijk op de werkelijkheid en in nieuwe maatschappelijke verbindingen.

maak gebruik van het aanbod van cal-xl Of help het te organiseren in je eigen regio

Community Arts Lab XL (CAL-XL) is de landelijke netwerkorganisatie van koplopers in community art en nieuwe cultuurfuncties. CAL-XL biedt producten en diensten aan om de verdere ontwikkeling van community art te versterken. In elke provincie is een lokaal netwerk actief. CAL-XL betrekt daarbij graag nieuwe partners en makers. In Gelderland is KCG het centrale aanspreekpunt. KCG is het Gelders kenniscentrum voor kunst en cultuur. Vanuit de visie dat kunst en cultuur onmisbaar zijn voor de leefbaarheid in Gelderland, geeft zij invulling aan haar missie: het versterken van Gelderland met kunst en cultuur. KCG hanteert hiervoor vier strategieën: kennis delen en adviseren; versterken van bovenlokale samenwerking in de regio’s; ontwikkelen en scholen; Ontmoet ons op

het bieden van een podium en ontwikkelen van talent.

www.cal-xl.nl/netwerk/gelderland



Netwerkvorming

▶ n  etwerk- en intervisiebijeenkomsten voor zowel kop­lopers als nieuw geïnteresseerden.

Cultuur nieuwe stijl / Cultuur op tafel Neem deel aan netwerk- en intervisiebijeenkomsten in de regio rond actuele thema’s voor beleidsmakers, opdrachtgevers en aanjagers uit verschillende sectoren.



Scholing

▶ p  ost hbo-opleidingen met ervaren trainers, inspirerende docenten en ­gemotiveerde medecursisten.

Partners in Community Arts Realiseer je eigen project als aanjager of ontwikkelaar. Leer in zes dagdelen optimaal werken met een projectscan, creatieregie en andere inspirerende methodieken.



Onderzoek



Community Arts Learning Lab Werk gedurende een jaar aan je competenties als maker. Scherp je eigen missie, visie en creatieve kracht in een ondernemingsplan, een leerpraktijk en vijftien studiedagen.

▶ o  nderzoek en advies door ervaren onderzoekers die kennis delen binnen het netwerk van Cal-xl

Projectonderzoek Profiteer van gespecialiseerde onder­ steuning bij het analyseren, optimaliseren en ­documenteren van je eigen projectaanpak en -resultaten

Kunst in de wereld Neem deel aan netwerk- en intervisiebijeenkomsten in de regio rond actuele thema’s voor kunstenaars en andere artistieke professionals.

Documentatie

Effectonderzoek Meet en weet de culturele en maatschappelijke effecten van je project of programma voor deelnemers, publiek en andere waardevangers.

▶ o  pbouw en verspreiding van kennis over community arts en nieuwe cultuurfuncties

Website Vind alles over community arts en nieuwe cultuurfuncties op één website, inclusief nieuws, agenda items, sociale media en internationale links: www.cal-xl.nl

Projectenweb Bekijk en vergelijk sociaalartistieke praktijken uit heel Nederland en documenteer ook je eigen projecten in de geavanceerde landelijke databank.

Kijk voor meer informatie over landelijke en regionale netwerken en activiteiten op onze websites. Veel projecten staan ook in het projectenweb op www.cal-xl.nl CAL-XL landelijk contact: Sikko Cleveringa - 06 81592248 Ingrid Docter – 06 11352492 KCG provinciaal contact: Elsbeth Rozenboom - 026 351 90 29 / 06 22 97 50 64 [email protected] www.kcg.nl

Community art resulteert in nieuwe maatschappelijke 1 verbindingen de stad/kleine projecten

en een nieuwe kijk op de alledaagse werkelijkheid. Dat smaakt naar meer, leert een rondgang langs 35 inspirerende projecten in de provincie Gelderland.

Deze uitgave is opgebouwd rond de verschillende niveaus waarop kunst en maatschappelijke ontwikkeling elkaar kunnen versterken: de Locatie, de Straat, de Wijk, de Stad en de Streek. Elk hoofdstuk bevat een inleidend verhaal over de specifieke kansen en kenmerken van dat niveau. Aansluitend worden aansprekende voorbeelden uit de Gelderse praktijk beschreven. Deze hoofdstukken worden afgewisseld door interviews met betrokkenen, die vanuit hun bevlogenheid over community art vertellen. Kunstenaars, cultuuraanjagers, bewoners en vertegenwoordigers vanuit gemeenten, onderwijs, welzijn en volkshuisvesting schetsen in welke richting community art zich nog verder kan ontwikkelen.

Laat je inspireren en ga er zelf ook mee aan de slag.

LABORATORIUM VOOR KUNST & SAMENLEVING

9 789081 849524 >