maart aug nr. 201

maart  aug. 2014 nr. 201

Zie pagina 5 “bij de voorpagina”

Zie pagina 28

2

Metius Magazine nr. 201

De leenkijker Onze leenkijker, een Celestron Nexstar 5SE, is beschikbaar voor leden van onze vereniging. De kijker, met computersturing, is te reserveren via www.metius.nl De kosten bedragen € 15 per periode van ca.30 dagen (met een borg van € 50).

Jaargang 35 nr. 201, oplage 150 maart - augustus 2014 Coverfoto: maan uit ’t vrije handje Inhoudsopgave Voorbeschouwing lezingen maart/april 2014 Van uw voorzitter Bij de voorpagina Werkgroepen Metius Verslag lezing 31 jan. 2014 door prof. Strom Tenslotte …… het weerstokje Agenda Algemene Ledenvergadering AWSV Metius 2014 Jaarverslag AWSV Metius over 2013 Verslag Algemene Ledenvergadering AWSV Metius 2013 Paaspuzzel Een bericht van Gaia Samenvatting Profielwerkstuk Poolicht Ervaringen SteadyPix Waarnemen met de ABT op 8 maart 2014 De inflatietheorie lijkt bevestigd WTS-bijeenkomst maart 2014 Hemelkalender Opnamen van Inge (ABT) en Theo (Steadypix)

Van de redactie Al weer het laatste nummer MM vóór de zomer. Deze keer weer meestens in zwart-wit. Het is niet altijd feest! Alhoewel; het artikel over zwarte gaten vraagt eigenlijk om kleur.

Piet Cijsouw Meest Visser redactie bestuur Martin van den Bogaerde Klaas Kroesen Wim Koomen Wim Koomen Wim Koomen Lango Metten Piet Cijsouw Anna-Eva Stevens Theo Bruin Chris Sijm De Volkskrant Leendert Lambach Rob Steegs Inge v d Stadt en Theo Bruin

4 5 5 6 6 11 12 13 22 24 25 26 27 28 28 29 30 31

Metius Magazine is het officiële orgaan van de: · Alkmaarse Weer- en Sterrenkundige Vereniging “METIUS” · Stichting ‘METIUS’ Sterrenwacht Alkmaarse Weer- en Sterrenkundige Vereniging “METIUS”: Webpage:

http://www.metius.nl

Voorzitter: Een substantieel tekstdeel is gewijd aan de stukken voor de komende ledenvergadering. U bent er op 28 maart a.s. toch Secretaris: ook bij?

M. Visser, Oranjelaan 35, 1815 JP Alkmaar Tel.: 072 - 5124545; [email protected]

18 maart 2014 lijkt een belangrijke dag te worden in de sterrenkunde. Amerikaanse wetenschappers zeggen voor het eerste een rechtstreeks bewijs te hebben voor de inflatieperiode direct na de oerknal. De bekendmaking kon wereldwijd via internet worden gevolgd. Die ontdekking en vele andere maken de sterrenkunde zo interessant. Voldoende stof om een blad als MM te vullen. Maar niet alleen nieuwe zaken zijn interessant. Ook de verslaglegging van ledenactiviteiten vormen een belangrijk deel van MM.

A.M. van der Weiden, Stationsweg 158, 1815 CG Alkmaar Tel:072-515 45 35; [email protected] Bankrekening AWSV Metius: ABN AMRO:

De redactie van MM wenst u een mooie en zonnige zomer toe.

Penningmeester:

W. Koomen, Kennemerstraatweg 181, 1851BE Heiloo Tel.: 072 - 5335840; [email protected]

NL32ABNA0629077673 Alg. bestuurslid:

(iban nr)

Rob Steegs, Benesserlaan 258, 1911 VJ Uitgeest Tel: 06-26686666; [email protected] Piet Cijsouw, J.A.Radeckerweg 39, 1871 CJ Schoorl Tel: 072-8506409; [email protected]

Ledenadministratie: H. Zwart, Schouw 28, 1771 EP Wieringerwerf Tel.: 0227 - 603489; [email protected] Redactie:

Hans Dijkstra (0224- 297783) en Sake Haijma (072- 5612999) E-mail: [email protected].

Reproductie:

Traject “de Stern” Schagen.

maart - augustus 2014

3

Op vrijdag 28 maart 2014 spreekt Ir. H.T. Klippel over: De levensloop van sterren. Samenvatting: Sterren hebben niet het eeuwige leven, ze zijn allemaal, hoe groot of klein ook, een keer geboren en zullen ooit een keer vergaan. Sterren ontstaan uit samentrekkende wolken van stof en gas. Wanneer een deel van de wolk samentrekt onder zijn eigen zwaartekracht wordt de kern steeds heter en ontstaat een zogenoemde protoster. De samengebalde gasbol zendt wel veel warmtestraling uit maar er zijn nog geen kernfusiereacties. Pas wanneer druk en temperatuur in het centrum van de gasbol hoog genoeg zijn, treden kernfusiereacties van waterstof op. Deze energieproductie levert zoveel gasdruk op dat de zwaartekracht die de gasbol wil doen krimpen wordt tegengewerkt tot een stabiele evenwichtssituatie is bereikt. Dit is wat we een ster noemen. De waterstofvoorraad raakt echter een keer uitgeput. Wat hierna gebeurt en welke fysische processen hierbij een rol spelen, is sterk afhankelijk van de massa van de ster. We maken hierbij onderscheid tussen de evolutie van lichte sterren (tot ca. 4 zonsmassa), middelzware sterren (van ca. 4 tot ca. 8 zonsmassa) en zware sterren (vanaf 8 zonsmassa). Lichte sterren evolueren via reuzenster, superreus, planetaire nevel tot een witte dwerg. Zware sterren eindigen hun leven tenslotte in een supernova waarbij een kleine onzichtbare neutronenster of een zwart gat overblijft. In de lezing worden de levenslopen van deze verschillende sterren uiteengezet. Met behulp van numerieke computermodellen hebben we momenteel een redelijk goed fysisch inzicht in de levensloop van deze sterren. De modelresultaten stemmen goed overeen met wat we aan de hemel waarnemen.

Een actueel overzicht vindt u op www.metius.nl De lezingen vinden plaats in het Wijkcentrum De Oever. Amstelstraat 1, 1823 EV Alkmaar Aanvang 20:00 uur Toegang niet-leden €5,= 28 mrt: Levensloop van sterren Ir. H.T. Klippel (Metiuslid) 25 apr: GPS met pulsars Dr. Ir. R. Heusdens 16 mei: Avond voor en door leden

Over de spreker: Henk Klippel is natuurkundig ingenieur (afgestudeerd aan de TU Eindhoven in 1967) en heeft 37 jaar gewerkt bij het ECN te Petten, achtereenvolgens als wetenschappelijk medewerker, wetenschappelijk hoofdmedewerker, coördinator fusietechnologieprogramma en hoofd van de werkeenheden reactorfysica en reactortechnologie. Henk Klippel is al sinds zijn jeugd ook geïnteresseerd in sterrenkunde en al vele jaren lid van Metius. Sinds zijn pensionering is Henk lid van de Werkgroep Theoretische Sterrenkunde (WTS). Zijn bijzondere interesses zijn de natuurkundige aspecten in de sterevolutie en kosmologie. Het afgelopen jaar is in de WTS veel aandacht Op vrijdag 25 april 2014 spreekt dr. R. Heusdens over:

Na afloop van iedere lezing zal, indien de weergoden ons gunstig gezind zijn, de

Dr R Heusdens

den voor verre ruimtereizen. Een alternatieve manier van navigeren die bovengenoemde problemen (deels) oplost, is het navigeren met behulp van radio pulsars. Radio pulsars Radio pulsar navigatie als alternatief voor GPS? zijn neutronensterren die een uiterst stabiel gepulseerd elektromagnetisch signaal uitzenden en zijn daarmee ideaSamenvatting: le bakens voor navigatie. Vanwege het breedbandig sigTijdens de afgelopen eeuwen zijn mensen steeds bezig naalkarakter zijn deze signalen niet of nauwelijks te verstogeweest met het verfijnen van navigatietechnieken. Onren en ook goed te ontvangen binnen gebouwen of onder danks de hoge nauwkeurigheid van moderne navigatiesysde grond. De reden dat radio pulsars tot op heden nog niet temen zoals LORAN (radiotransmitters op land) en gebruikt zijn voor navigatie is dat de signaal-ruisNAVSTAR GPS (satelliet navigatiesystem), is er behoefte verhouding van het ontvangen pulsar signaal extreem laag aan alternatieve navigatiemethoden. Nadelen van het geis (-90dB). Nieuwe inzichten in het bewerken van de ontbruik van bijvoorbeeld GPS zijn dat het slecht binnen gevangen pulsar signalen hebben er toe geleid dat de toebouwen gebruikt kan worden, het GPS signaal verstoord pasbaarheid van radio pulsars als alternatief voor radiobakan worden door derden en dat het niet gebruikt kan workens momenteel binnen een EU-project onderzocht wordt. 4


Van uw voorzitter Sake Haijma, van de redactie van MM, belde me vermanend op: het voorwoord van de voorzitter was er nog niet! Nu is het zoals gebruikelijk op redactiebureaus altijd spertijd, maar deze keer is het ernst. Immers dit tweehonderd-eneerste nummer van MM moet op tijd bij de Metius-leden zijn om hen adequaat te informeren over de komende Algemene Leden Vergadering. Natuurlijk wilt u die niet missen en vooraf goed de stukken lezen, weten hoe het met de financiën staat, gaat de contributie wederom weer niet omhoog, terwijl het overal crisis is? U wilt weten wie er nu weer op het pluche gaan zitten. Of wordt er een coup beraamd? Wat ging afgelopen jaar fout, wat gaan we beter doen? En voorts wilt u de feestelijke uitreiking van de Metius-Jaarprijs live meemaken, u wilt zelf ooggetuige zijn wie de eer te beurt valt om benoemd te worden tot erelid. Kortom een jaarlijks weerkerend hoogtepunt in onze Vereniging. Tevens hoort u dan ook officieel dat we weer meedoen aan Kaeskoppenstad, Henk Verbeek neemt wederom het voortouw. Weer met de Latijnse School? Vermeldenswaard is het zeker dat onze oude vertrouwde koepel in Bakkum weer operationeel is. De elektrische inBij de voorpagina: De maanfoto op de voorpagina is niet met een telescoop gemaakt maar met een “gewoon” cameraatje uit de vrije hand. Er is een nieuw type digitale camera op de markt gekomen die het gat tussen de kleine compact camera en de grote digitale spiegelreflex overbrugt. Dit type heet dan ook een “bridge camera”. De lens kan niet worden losgeschroefd en verwisseld voor een andere zoals bij een spiegelreflex. Een knappe “full frame” camerabody kost al gauw een paar duizend euro. Voor alweer duizenden euro’s moet er dan een set lenzen waaronder een telelens bij worden gekocht. Dat weegt allemaal heel wat. In totaal ben je dan een bedrag kwijt waarvoor een knappe middenklasse auto kan worden aangeschaft. Ik ben erg enthousiast over de kwaliteit van de bridge camera van Canon. (Powershot SX50 HS). Natuurlijk maak je met een spiegelreflex betere plaatjes maar deze telg uit de Canon familie is bijzonder makkelijk te hanteren. In een grijs verleden maakte ik wel eens maanfoto’s door een analoge spiegelreflex camera aan mijn 6 cm telescoop te knopen. De spiegel van de camera deed de telescoop trillen, dus hield ik een zwart karton voor de lens. 2 seconden na het openen van de sluiter was de trilling verdwenen en zwaaide ik het karton heen en weer. Dit gaat wel even makkelijker Hans Dijkstra

stallatie, die niet meer voldeed aan de eisen van deze tijd, is gerenoveerd door Hans de Nobel en zijn professionele buurman. Geweldig! Het aanzwellende gerucht was dat de koepel na zo lange tijd van stilstand niet meer in beweging te krijgen zou zijn vanwege afgeplatte wieltjes enz., ook niet op handkracht met één of twee mensen. Dus er waren er vier leden opgetrommeld: Rob, Steegs, Reijer van den Brink en Wim Koomen. Dat lukt prima, ook zonder mijn verlate komst draaide de koepel al weer . Aan de late kant met dit voorwoord? Juist niet omdat ik daardoor in kan haken op opwindend sterrenkundig nieuws. Het dagblad Trouw meldt vandaag prominent op de derde pagina ”Eerste bewijs geleverd voor snelle expansie van heelal”. Dinsdag 18 maart 2014. Een datum om te onthouden. Wat is er aan de hand? “Amerikaanse sterrenkundigen slaan twee vliegen in één klap. Niet alleen leveren ze het bewijs voor de inflatie theorie ( Alan Guth is natuurlijk in zijn nopjes) maar ook de primeur van een dienende golf, een gravitatiegolf”. Gravitatie! In Metius zijn we op echt bevoordeeld. Immers onze leden zijn over zwaartekracht buitengewoon goed geïnformeerd door de fantastische Metius-lezing van Jo van den Brand. En de meer toegewijden zelfs over het wezen van zwaartekracht, voortreffelijk toegelicht op de laatste sessie van de Werkgroep Theoretische Sterrenkunde door Martin van den Bogaarde. Zie verder in dit nummer. Kortom hieruit blijkt weer eens hoe alert en bij de tijd onze Vereniging is en in zekere zin zelfs soms op het nieuws preludeert. Of draaf ik nu te ver door, dankzij Metius?

Stichting ‘METIUS’ Sterrenwacht: Voorzitter:

M. Visser, Oranjelaan 35, 1815 JP Alkmaar Tel.: 072 - 5124545, [email protected]

Secretaris:

W. Koomen, Kennemerstraatweg 181, 1851BE Heiloo; Tel.: 072 - 5335840, [email protected]

Penningmeester:

W.J. Braakman, De Wieken 8, 1829 AN Oudorp [email protected]

Leden:

L.J. Lambach, Kasteellaan 16, 1829 BD Oudorp Tel.: 072 - 5124114; [email protected] A.M. v. d. Weiden, Stationsweg 158, 1815 CG Alkmaar; Tel.:072 - 5154535; [email protected] R.B. Kroonenberg, Het Zandstuk 134, 1851 RT. Heiloo. Tel.: 072 - 752 9111, [email protected]

(Vervolg over dr. R. Heusdens) Over de spreker: Richard Heusdens is geboren in Alkmaar in 1965. In 1988 behaalde hij zijn HTS diploma aan de HTS Alkmaar. Vervolgens is hij Elektrotechniek gaan studeren aan de TU Delft waar hij in 1992 zijn ingenieursdiploma heeft gehaald. In het voorjaar van 1992 kwam hij op het Natuurkundig Laboratorium van Philips te werken in de digitale signaalbewerkingsgroep waar hij aan audio- en videocompressie heeft gewerkt. In 1997 ontving hij zijn doctorstitel aan de TU Delft. Sinds 2002 is hij universitair hoofddocent aan de TU Delft, voorzitter van de “Signal and Information Processing” onderzoeksgroep en Master coördinator van de afstudeervariant “Signals and Systems” binnen de faculteit Elektrotechniek. Tevens is hij bestuurslid van de IEEE Benelux Signal Processing chapter en editor van verschillende internationale tijdschriften. In 2001 ontving hij van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) een VIDIfinanciering voor talentvolle onderzoekers. maart - augustus 2014

5

WERKGROEPEN Werkgroep

Voorzitter

E-mail

Telefoon

Werkgroep Cursus Sterrenkunde

Piet Cijsouw

[email protected]

072-8506409

Werkgroep Public Relations

Henk Verbeek

[email protected]

0226-321131

Werkgroep Lezingen

Mees Visser

[email protected]

072-5124545

Werkgroep Metius Jaarprijs

Leendert Lambach

[email protected]

072-5123114

Werkgroep Metius Magazine

Hans Dijkstra

[email protected]

0224-297783

Werkgroep Metius Website

Harry Zwart

[email protected]

0227-603489

Werkgroep Afstand Bestuurbare Telescoop

Frans Nieuwenhout

[email protected]

072-5622754

Werkgroep Theoretische Sterrenkunde (WTS)

Martin van den Bogaerde

[email protected]

072-5123375

Werkgroep Weerkunde

Karel de Leeuw

[email protected]

0226-316316

Werkgroep Mediatheek

Wim Koomen

[email protected]

072-5335840

Werkgroep Sterrenwacht Bakkum

Rob Steegs

[email protected]

06-26686666

Kascontrolecommissie

Cas Jansen

[email protected]

072-5119438

Vertegenwoordiging Verenigingsraad KNVWS

Hans de Nobel

[email protected]

072-5611015

Wat zijn Zwarte Gaten Lezing door Prof. Dr. Richard Strom op 31 jan. 2014 Gast hoogleraar aan de Nationale Sterrenwacht Chinese Academie van Wetenschappen in Beijing Fellow of Institute of Physics in Singapore Inleiding; De spreker opent zijn lezing met portretten van John Michell (1783) (zie afb 1) en Laplace (1796, bekend van de Laplace transformaties). Zij spreken over hemellichamen, die zo zwaar zijn dat zelfs licht niet kan ontsnappen (opmerking steller verslag: het begrip ontsnappingssnelheid was in die tijd bekend) “Als de ontsnappingssnelheid groter is dan de lichtsnelheid, c zie je niets”. (steller verslag: de ontsnappingssnelheid aan het oppervlak van een ster (straal, r en massa, M) wordt gegeven door ½ v² =MG/r, waarin G is de gravitatieconstante (Newton). Er bestaat kennelijk bij een gegeven M een kritische straal r* = 2MG/c² voor r < r* kan de ster geen licht uitstralen.) Beide heren baseerden zich op de gravitatietheorie van Newton. De spreker verwijst naar (zie afb. 2), waarin Laplace genoemd wordt. Laplace publiceerde in Le Systeme du Monde, deel II, Parijs 1795.

Afb. 1 John Mitchell 6

(Steller verslag: Voor een juiste benadering echter hebben we de Algemene Relativiteits Theorie (ART) van Einstein nodig, aldus de spreker (af. 3). In 1916 verscheen in “Analen

Afb. 2 Laplace der Physik vierte folge Band 49” Die Grundlage der Allgemeinen Relativitatstheorie von A. Einstein) In deze publicatie “de veldvergelijkingen van Einstein” (kenmerk van de vergelijkingen is samengetrokken kromtetensor, R en de tensor der materie, T). De vergelij-

Afb. 3 Einstein kingen zijn in homogeen en moeilijk op te lossen. Karl Schwarzschild (afb. 4) vond als eerste (1916) een oplossing van de vergelijkingen van Einstein, Rμν = 0 voor het gebied buiten een bolsymmetrische massaverdeling. Het idee van Schwarzschild was, ver weg van de massaverdeling moet de metriek gelijk zijn aan de Lorentz- metriek (Minkowski metriek)


Afb. 4 Schwarzschild

Voornoemde houdt in voor een lijnelement in deze metriek, dat er naast de een tijd - en de radiale component een uitdrukking voorkomt in de vorm 1 – r* / r, met r* = 2MG/ c² . Dit betekent dan dat voor r = r* een singulariteit optreedt. De straal, waar dit optreedt, heet nu naar de ontdekker er van n.l. de Schwarzschild straal, Rs

boren S. Chandrasekhar. Deze reisde in 1930 per boot naar Engeland, om daar zijn studie te gaan voortzetten aan de Universiteit van Cambridge (UK). Op de boot naar Engeland, berekende hij hoe de afmeting van een WD verandert als zijn massa toeneemt (“hoe meer massa hoe sterker de aantrekking”) De verschillende delen van een ster trekken aldus harder aan elkaar naarmate de massa van de ster groter is. Door deze onderlinge zwaartekrachtsaantrekking wordt

(Even voor de goede orde: De Scwarzschild straal of gravitatiestraal is ca. 3 km voor een 1 zonsmassa.)

Afb. 6 S. Chandrasekhar het sterrengas (in feite: het ontaarde elektronengas) sterker samengeperst naarmate de WD een grotere massa heeft. Dit maakt dat de zwaarste WD de kleinste middellijn hebben. Chandrasekhar onydekte op zijn bootreis dat als een WD een massa bereikt van MWD = 5,75 x 1/√2 x MZON de zwaartekrachtsdruk op het ontaarde elektronengas zo sterk wordt dat dit gas hiertegen geen weerstand kan bieden, en de ster instort tot een, naar zijn idee van toen, oneindig klein punt. WD-en kunnen dus alleen bestaan bij masAfb. 5 Witte Dwerg (WD) sa’s kleiner dan In afb. 5, gaat de spreker in op het feit wat gebeurt er 1,44 zonsmassa; met een ster wanneer de energie voorraad op is. De alle zwaardere ster krimpt en koelt langzaam af, het wordt, aldus de wd-en zouden tot spreker een Witte Dwerg (WD). Zijn plaats in het Hertzeen punt moeten prung-Russel-diagram (HD-diagram) is linksonder. instorten. Zo’n “Kenmerk van een WD is een gedegenereerde lichte punt is in feite ster die voornamelijk uit C en He bestaat en waarin een zwart gat. geen fusie meer kan optreden”. Wanneer de sterEen WD kan niet samengedrukt worden, maar houdt massa groter is stand door het Pauli-principe. Dit principe behelst dat in dan de Chandeen atoom geen twee elektronen dezelfde set quantum rasekhar limiet getallen kunnen hebben. Beter gezegd, de quantum dan wordt het mechanica gebiedt, dat geen twee dezelfde deeltjes uiteindelijk een Afb. 7 WD in planetaire nevels (b.v. elektronen) dezelfde plaats en snelheid kunnen neutronenster of gehuld hebben. (zie afb. 6) binnen de nauwkeurigheid waarmee een zwart gat, ook deze binnen de onzekerheidsrelatie van Heisenberg Black Hole (BH) genoemd. gemeten worden. Bij hoge dichtheid zijn alle mogelijke lage snelheden bezet zodat deeltjes gedwongen wor- In afb. 7 wordt weergegeven een hete compacte ster den hogere snelheden te hebben, dus hogere energie, (WD) midden in planetaire nevels. De dichtheid van de zo ontstaat meer druk. Dit houdt echter op als massa WD is extreem hoog: 1cm³ weegt ca. 1000 kg. van WD groter is dan 1,4 maal een zonsmassa. De eerste ontdekte WD is van 1862. De ontdekker van voornoemde limiet, is de in India ge-

(Toevoeging steller verslag: In 1834 had Friedrich Wil-


7

zien is (dit heet het vermoeden van Roger Penrose, de kosmologie schuwt naakte singulariteiten). Er is sprake van een horizon. Bij het passeren het de Schwarzschildstraal, de horizon dus, vinden er vreemde veranderingen plaats in de metriek van het ruimte-tijd continuüm. Voor een waarnemer in rust op een afstand r = ∞ valt het gebied voorbij de Schwarzschildstraal namelijk buiten zijn gezichtsveld. Voor een lichtstraal geldt, dat er oneindig veel waarneemtijd verstrijkt voorbij de Schwarzschildstraal,

Afb. 8 Materie stroomt van Rode Reus naar WD helm Bessel reeds vastgesteld dat de eigen beweging van Sirius niet rechtlijnig maar een slingerlijn is. Bessel concludeerde dat de ster een onzichtbare begeleider moest hebben. In 1862 werd die door Clark ontdekt, met de naam Sirius B.) Als de begeleider een rode reus wordt, zet deze uit en wordt hij groot genoeg, dan gaat er materie naar de WD stromen (zie afb. 8). Om de WD ontstaat er een accretieschijf; de WD neemt in massa toe als gas op neerdaalt op het oppervlak. De materie die op de WD neerdaalt is waterstof, echter onstabiel voor kernfusie. (Opmerking steller verslag: het begrip kernfusie bete-

Afb. 10 de tijd gaat naar oneindig terwijl de r nadert tot 2GM/c² . Om deze reden noemt men het oppervlak met de Schwarzschildstraal, r = 2GM/c² , de horizon. De onmogelikheid waarnemingen voorbij de horizon te doen, is de aanleiding om de ermee corresponderende fysische lichamen als “zwarte gaten” aan te duiden. John Wheeler (VS leefde van 1911 – 2008) was de eerste die het begrip zwart gat populariseerde (1967)) Roy Kerr (1963) ontwikkelde (zie afb. 10) een theorie van een roterend zwat gat. Het betreft hier een oplossing van Einstein’s vergelijkingen die naar buiten de indruk wekt veroorzaakt te zijn door een om de z-as Afb. 9 Oppenheimer e.a. kent het fuseren van protonen tot helium en de nodige energie.) De inleider verwijst hierna, naar stermassa’s groter dan 3 zonsmassa en stipt het begrip singulariteit aan. Publikatie van Oppenheimer, Snyder (Phys.Rev.55 374 (1939). Instortende sterren zie je nooit de Schwarzschildstraal passeren: “bevroren sterren”. De Schwarzschildstraal is een horizon, die nooit bereikt wordt: de tijd loopt steeds trager en de straling is rood verschoven (zie afbeelding 9). (Kleine toevoeging van de steller verslag: “kosmische censuur” stelt dat de singulariteit van buitenaf niet te

8

Afb. 11 spinnende massa.


Naast de Schwarzschildstraal, waarbinnen je je niet op constante straal kunt bevinden, je MOET vallen (stil staan zou betekenen, lokaal sneller dan het licht te gaan. uit dit gebied kun je niet ontsnappen.) heb je een stationaire limiet, waarbinnen je niet kan stil staan: je MOET roteren, je wordt als het ware meegesleept (een niet roterend deeltje zou lokaal sneller dan het licht gaan). Attentie: Tussen beide oppervlakken bevindt zich de ERGOSFEER (zie afb. 11). Een niet roterend deeltje dat daar terecht komt wordt meegesleept,en kan met meer energie ontsnappen. Die energie wordt onttrokken aan de rotatie energie van het zwarte gat.

Afb. 14 De spreker gaat dan plotseling over naar de toetsen van Einsteins gravitatie theorie (zie afb. 13). Bekend zijn de afbuiging van het licht door de zon. De eclips van 1919 (let op het jaartal, de WO – I was net afgelopen) van Eddington. Bij deze eclips werd vastgesteld dat de afbuiging van het licht, Δφ = 4GM/c²ro 1,75 boogsec was. (met de theo-

Many gravitational lenses known 

Afb. 12 (Even terzijde een opmerking, voor alle duidelijkheid de ART van Einstein verschilt op een paar manieren van die van Newton, de verschillen worden steeds beter merkbaar naarmate je dichter bij de Schwarzschildstraal( de waarnemingshorizon) komt. Bij de zwaartekracht van Newton maakt het niet uit of de aarde draait of niet. In de ART maakt dat wel uit. De gevolgen van het effect heet dragging of inertial frames.)

 

Besides objects lensed by single galaxies, a whole cluster can be a lens, as in Abell 2218 A gravitational lens can magnify the image Early explanation of quasars was that they may be lensed, hence brightness enhanced Afb. 15

In een overzicht van stadia van ster materie laat de prof (zie afb. 12) zien. Uit dit overzicht blijkt de dat 1cm³ zonmateriaal 1,4 g. weegt tegen 1cm³ zwartgat materie 1700

34

rie van Newton was dit 1,75 / 2 boogsec, Newton hield n.l. geen rekening met de kromming van ruimtetijd, vandaar) Aansluitend is het perihelium van Mercurius bekend. De sluitfout in de baan bedraagt per omwenteling 0,1038 boogsec. Voor een eeuw (= 100jaar) wordt dit 43,08

Afb. 13 miljoen ton (afhankelijk van massa) weegt.

Afb. 16 maart - augustus 2014

9

boogsec. Ook alweer een bewijs voor de ART. En dan Hoewel een zwart gat zelf geen licht meer uit kan stralen, kan men zijn aanwezigheid toch opmerken wanneer het zich in een dubbelster systeem bevindt, met een gewone ster als begeleider. Het zwarte gat kan dan, met zijn zwaartekrachtaantrekking, gassen uit de atmosfeer van zijn begeleider naar zich toe zuigen. Het gas dat naar het gat toevalt, wordt hierbij versneld tot de lichtsnelheid, wanneer het de “horizon”van het zwarte gat bereikt en hierin verdwijnt (zie afb. 18). (Even ter overdenking: Voor een röntgenlichtkracht van 10.000 maal de lichtkracht van de zon is slechts een miljardste zonsmassa per jaar nodig. Waarom zo weinig? Dit

Afb. 17 hebben we ook nog de tijdsvertraging van radarecho’s. Hierna laat de spreker een afbeelding zien van het fenomeen gravitatielenzen (zie afb. 14). Tegenwoordig zijn er vele voorbeelden van gravitionele lenzen bekend in de sterrenkunde. Met name neemt men de lenswerking van sterrenstelsels en clusters waar die het beeld van op grotere afstand gelegen sterrenstelsels en quasars vervormen (de zgn. Einstein ringen). Afb. 15 is een voorbeeld. Het betreft hier de cluster Abell 2218. In afb. 16 geeft de spreker een klein stelsel met een z van 11. De z staat voor roodverschuiving, is gelijk aan λ – λo / λo. Onder roodverschuiving dienen we te verstaan de verhouding van waargenomen golflengte, λ en de laboratorium – golflengte, λo . Nu hoe kunnen we zwarte gaten opsporen.? In afb. 17, geeft de spreker de parameters. Afb. 19 komt omdat de “zwaartekrachtput” waarin het gas valt zo enorm diep is, dat de versnelling van een heel klein beetje materie reeds zeer veel energie oplevert. De straling ontstaat, door omzetting van zwaartekrachtsenergie in warmte, die dan wordt uitgestraald.

Afb. 18 (Steller verslag: de meest stabiele eindtoestand voor een uitgebrande ster zijn witte dwergen en neutronensterren. Een neutronenster kan niet zwaarder zijn dan bepaalde grensmassa, te weten beneden de 3,4 zonsmassa. Boven de grens van 3 zonsmassa, uitgaande van een start massa van zeer zware sterren aan het einde van hun leven een zwart gat zullen achter laten. Zwarte gaten in de kern van een galaxy wegen in de orde van 10^6 zonsmassa.) 10

Nu verder. Voordat de gasatomen de horizon bereiken, hebben ze al zeer grote snelheden, en door onderlinge botsingen met elkaar waarbij de enorme bots-snelheden het gas verhitten tot temperaturen in de buurt van 100 miljoen graden(Celsius). Het gas buiten de horizon van het zwarte gat wordt hierdoor een zeer sterke bron van röntgen – en gamma straling. Een zwart gat in een dubbelster kan men ontdekken aan het feit dat de röntgenbron niet regelmatig pulst en een massa heeft groter dan de grootst mogelijke massa voor een neutronen, d.w.z. groter dan 3,4 zonsmassa’s. In plaatje 18, wordt aangeven dat ieder zwart gat aan een begeleider is gebonden en beschikt over een accretieschijf (AD). De AD wordt gebruikt om massa en de grootte van zwarte gat te bepalen. In afb. 19 worden een aantal kandidaten gepresenteerd. Het eerste zwarte gat dat ontdekt is het zwarte gat in Cygnus X – 1. Deze röntgenbron en zijn begeleider bewegen hier in 5,6 dagen om elkaar heen en uit de gemeten baan


Tenslotte ……………………het weerstokje.

Het weerstokje maakt daarop een grote uitzondering Het is de simpelheid zelve. Een technische omschrijving ontbreekt dan ook. In plaats daarvan is er een legende aan verbonden. Dat in een tijd van geavanceerde apparaten zoals weerstations - ook voor de amateur - in allerlei uitvoering. Het weerstokje voorspelde jaren lang het weer voor Canadese pioniers. Het is een takje van de Canadese klimaatboom uit de noordelijke bossen van Ontario. Het kan bevestigd worden aan een buitenmuur of schutting op het zuiden of westen. Het stokje buigt omhoog als het mooier weer gaat worden en buigt naar beneden als er slecht weer op komst is. Simpeler kan het dunkt me niet. Eenvoud blijkt toch steeds weer het kenmerk van het ware te zijn.

Het weerstokje aan de muur Als ik goed heb geteld dan heb ik gedurende 20 jaar het voorrecht gehad om als vaste medewerker regelmatig een bijdrage te leveren aan ons blad Metius Magazine. . Begonnen in april 1994 lijkt het mij nu een geschikt moment om in het aprilnummer van dit jaar te stoppen. Al die tijd heb ik een prettige samenwerking gehad met de verschillende redacties, die mij ook hebben gestimuleerd om er mee door te gaan. Eens echter komt de tijd om het bijltje er bij neer te leggen. Of anders gezegd om het “weerstokje” in figuurlijke zijn aan anderen over te dragen. Het blad Metius Magazine is er voor en van de leden en ik hoop dat U van de gelegenheid gebruik zult maken om daaraan een bijdrage te leveren.

Klaas Kroesen Redactie: Mede namens alle vorige redacties danken wij Klaas voor zijn weer – en ook sterrenkundige bijdragen voor Metius Magazine. Klaas schreef over weerkunde, Buys Ballot, de zonnecyclus, het waarnemen van de zon ook tijdens een zonsverduistering, het quadrant, de sextant, en tellurium. Kortom over alles wat los en vast zit op aarde en in de omstreken. Hij combineerde veelzijdigheid en kennis tot een grote serie zeer lezenswaardige artikelen. Klaas schrijft In deze bijdrage wil ik mijn serie over instrumenten beslui- helder en is goed te volgen. We kunnen wel proberen te ten met aandacht te vragen voor een vrij onbekend instru- zeuren. “Toe Klaas nog één verhaaltje” …...maar vrezen ment (als je het zo noemen mag) het weerstokje, Heel veel dat Klaas zich alleen door kleuters laat vermurwen. Zijn instrumenten hoe ambachtelijk ook vervaardigd hebben laatste artikel heet niet voor niets “het stokje” Wie neemt een ingewikkelde achtergrond. Zelfs het Belgisch weersta- het over? tion munt uit in gedetailleerdheid. Made in Ukkel moet de nodige garantie bieden. Ondanks dit is er reden voor twijKlaas...het ga je goed en nogmaals bedankt voor je bijdrafel, immers de lay-out geeft te denken. gen in de afgelopen decennia. maart - augustus 2014

11

Agenda voor de Algemene Ledenvergadering van de AWSV Metius Datum: Locatie: Aanvang:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

vrijdag 28 maart 2014 Wijkcentrum “de Oever”, Amstelstraat 1, 1823 EV Oudorp 18.45 uur

Opening en vaststellen agenda Mededelingen en binnengekomen stukken m.b.t. deze vergadering. Goedkeuring van de notulen van de ALV van 22 maart 2013. Goedkeuring van het jaarverslag van de AWSV Metius. Behandeling financieel jaaroverzicht 2013 & begroting 2015. Verslag van de kascommissie over 2013. Vaststellen van de contributies voor 2015. Goedkeuring van het financiële jaaroverzicht 2013 en goedkeuring van de begroting 2015. Samenstellen nieuwe kascommissie.. Bestuurssamenstelling Vereniging. Ideeën vanuit de Vereniging. Rondvraag. Sluiting.

ad. 3 ad. 4 ad. 5 ad. 7

De notulen van de ALV van 22 maart 2013 zijn opgenomen in MM van maart 2014. Het jaarverslag van de AWSV Metius is eveneens in deze uitgave van MM opgenomen. Het financieel jaaroverzicht 2013 en de begroting 2015 zijn opgenomen in genoemde uitgave van MM. Het bestuur stelt voor de contributie voor 2015 te handhaven op € 25,00 voor leden, €12,50 voor gezinsleden en €10,00 voor jeugdleden. De toegangsprijs voor betalende bezoekers blijft €5,00. ad. 9 De heren De Leeuw (vz) en Schaaf vormen in 2013 de kascommissie. De heer Van den Brink is in 2013 toegetreden als reserve lid. De heer De Leeuw treedt in 2014 af. In deze ALV moet er een nieuw reservelid worden gekozen. ad.10 De heren Cijsouw en Koomen zijn aftredend en stellen zich herkiesbaar. De heer Verbeek is bereid gevonden om het bestuur te versterken. Eventuele voorstellen voor tegenkandidaten kunnen cf. artikel 10, lid 2 van de statuten tot uiterlijk 7 dagen voor de ALV schriftelijk bij de secretaris ingediend worden. Ter informatie: het bestuur van de stichting Metius Sterrenwacht bestaat uit de heren M. Visser (vz), W. Koomen (secr), W. J Braakman (penn), R. v.d. Weiden en R. Kroonenberg. Ad. 11 Leden worden uitgenodigd om ideeën m.b.t. het functioneren van de vereniging kenbaar te maken. Wim Koomen Secretaris

12


Jaarverslag AWSV Metius over 2013 Opgesteld door Wim Koomen met bijdragen van leden

Van de Voorzitter Terugblik 2013 Voor u ligt het verslag van het afgelopen jaar, dat dankzij het nijvere werk van onze secretaris Wim Koomen wederom uitvoerig is geworden, zodat andere geïnteresseerden alsook het nageslacht een goed samenhangend en informatief overzicht hebben van het reilen en zeilen van onze Vereniging. Wat valt zoal op in 2013? Eerst het slechte nieuws. Waarnemen in Bakkum was goeddeels onmogelijk omdat de elektrische installatie van de koepel afgekeurd werd. Dat gemis werd ruimschoots gecompenseerd door twee unieke hemelverschijnselen: de geruchtmakende Siberische meteoor die neerviel bij Tsjelnabinsk, niet voorspeld, en de opwinding over de komeet Ison, wél voorspeld maar verscheen niet. Het was te warm achter de Zon. Het goede nieuws is dat het waarnemen via de ABT stukken gebruiksvriendelijker is geworden door een nieuwe interface. Hopelijk haalt dat u over de drempel om van de ABT gebruik te maken. Dit jaar is in goed overleg met PWN besloten om het huisje af te stoten. Waarom? Omdat er in de afgelopen jaren door ons weinig of geen gebruik van gemaakt werd en het onderhoud (door ons te doen), zich aandiende. Conform het PWN beleid zal dit gebouwtje gesloopt worden. Bij het ontruimen kwam op zolder een belangrijk deel van het Metius Archief te voorschijn, dat inmiddels veilig is ondergebracht bij het Regionaal Archief in Alkmaar. Interessante vraag is natuurlijk “Wat gaan we daarmee doen?”. Naast de Metiuslezingen, stuk voor stuk interessant dan wel bijzonder, waren er veel uitjes. Er werd dit jaar door de Werkgroep Weerkunde een uiterst geslaagde excursie geregeld naar een windmolenpark. Daarnaast hadden we ook uitjes naar het Science Park in Amsterdam, afgesloten met een etentje; de Oude Sterrewacht in Leiden, dat ook met een etentje werd gemarkeerd, de Paul Ehrenfest lezing die eindigde in een pub en de Sackler lezing, de laatste beide in Leiden. Daarnaast traden Metiusleden onder meer op in Schoorl en Langedijk. Aparte vermelding verdient onze medewerking aan Kaeskoppenstad. Persoonlijk had ik altijd het idee dat dit een oubollig evenement is, maar daar kom ik helemaal van terug. Zo was er de Latijnse School. Velen van ons werkten daaraan mee als prof. Metius en brachten met verve het heliocentrische wereldbeeld aan de man wat echter luidruchtig betwijfeld werd door het gehoor, ook weer Metiusleden. Allemaal volgens het script van de Italiaanse dialoog van Galilei, waar de Paus provocerend als Simplicimo wordt voorgesteld. Twee keer kwam het bestuur van de Vereniging bijeen voorafgegaan met een Stichtingsbestuur vergadering. Allemaal zo gearrangeerd om het uiteendrijven van de Stichting (materiële belangen) en de Vereniging (overige activiteiten) te voorkomen. Ook dit jaar was er een sterrenkunde cursus nu in Schagen. Een hardnekkige moeilijkheid is om met de cursisten een waarneemavond te beleggen. De jongste loot van Metius is de (heropgerichte) Werkgroep Weerkunde, nu meer dan twee jaar oud en ik kan u berichten dat het goed gaat net zoals bij de Werkgroep Theoretische Sterrenkunde, waar Henk Klippel de levenscyclus van sterren helder uit de doeken deed. En natuurlijk hadden we onze Metiuslezingen die ook dit jaar werden afgesloten met de Eigen Avond. Deze keer met de blik naar buiten: Een Open Avond, gratis toegankelijk voor iedereen incl. een aangeklede consumptie. De PR had zijn werk goed gedaan want er was een enorme opkomst met diverse “eigen” boeiende presentaties. De tijd was te kort. Een prestatie van ongekend formaat is het beleid van de penningmeester Rian van der Weiden, waardoor wederom dit jaar – voor de tweede keer op rij -de contributie ongewijzigd bleef en dat in een tijd van voortdurende, niet aflatende crises. Een mooie opsteker voor het nieuwe seizoen. Mees Visser

HET BESTUUR Het bestuur kwam in 2013 twee keer bijeen voor een bestuursvergadering. Het is gebruikelijk dat de eerste vergadering in februari plaatsvindt. Op die avond ligt de nadruk vooral op de voorbereidingen voor de a.s. ALV. De tweede vergadering vindt in het najaar plaats. Dan ligt de nadruk op lopende zaken en wordt een aanzet gegeven voor de begroting van het komende jaar. De organisatie van Eigen Avonden (tegenwoordig Metius Avond geheten), aansluiting bij de Nacht van de Nacht, lezingen bij derden en excursies kwamen voor rekening van het bestuur. De uitvoering van die evenementen is voor een belangrijk deel in de handen van de bestuursleden, maar zij werd geholpen door enthousiaste leden (en zelfs daar weer familie van!). Bestuurssamenstelling: maart - augustus 2014

13

Tijdens de ALV van maart 2013 is de samenstelling van het bestuur van de Vereniging vastgesteld: Naam

Functie

Datum aftreden

Mees Visser

Voorzitter

maart 2015

Wim Koomen

Secretaris

maart 2014

Rian van der Weiden

Penningmeester

maart 2016

Rob Steegs

Lid

maart 2015

Piet Cijsouw

Lid

maart 2014

Contributie: De jaarcontributie voor 2013 bedroeg € 25,00 voor leden, € 10,-- voor jeugdleden en € 12,50 voor gezinsleden. De entreeprijs voor de lezingen voor belangstellenden is vastgesteld op € 5,00 Het bestuur van de stichting is als volgt samengesteld: Mees Visser Wim Koomen Willem Jan Braakman Rob Kroonenberg Rian van der Weiden

Voorzitter aftredend in 2015 Secretaris 2014 Penningmeester 2016 Lid 2015 Lid 2016

Ledenbestand: De vereniging heeft een afnemend ledenbestand moeten constateren, dat helaas gezakt is 138 naar 128 leden. Type leden Gewoon lid Gezinslid Jeugdlid Totaal

Aantal per 1-1-2013 137 1 0 138

Aantal per 31-12-2013 127 1 0 128

ACTIVITEITEN VAN DE COMMISSIES EN WERKGROEPEN Onderwijs Metius heeft in 2013 twee inleidende sterrenkundecursussen gepland: één in het voorjaar, in eigen beheer, met Schagen als locatie en één in het najaar voor de Volksuniversiteit Alkmaar en omgeving. De tweede cursus kon helaas niet doorgaan wegens onvoldoende inschrijvingen; de eerstgenoemde ging wel door, met 11 deelnemers, onder de naam “Sterrenkunde: een kennismaking”. De inhoud was vrijwel identiek aan de cursussen van het jaar ervoor; het ging dus weer om 9 avonden theorie plus één avond waarnemen. Helaas heeft de waarneemavond nog niet plaats kunnen vinden vanwege de weersituatie in 2013; we hopen dat dit zeer op prijs gestelde onderdeel alsnog in het begin van 2014 gerealiseerd kan worden. Veel storender is het feit, dat de waarneemavond behorende bij de cursus voor de Volksuniversiteit Alkmaar in het najaar van 2012 om soortgelijke redenen ook nog niet heeft kunnen plaatsvinden; inderdaad klagen waarnemers erover dat er in het gehele jaar 2013 haast geen planbare waarneemsessies mogelijk waren. Aan alle deelnemers aan de cursus in Schagen kon het getuigschrift worden uitgereikt. Traditiegetrouw heeft de enquête achteraf weer aangetoond, dat de deelnemers de cursus zeer op prijs gesteld hebben. Eveneens volgens goed gebruik kregen de deelnemers gratis toegang tot de Metiuslezingen, maar omdat de cursus evenals de lezingen op vrijdagavonden plaats vond kon dat niet binnen de cursusperiode geschieden; er is voor gekozen om de deelnemers de lezingen in het najaar van 2013 te laten volgen. Tegen het einde van het verslagjaar is een begin gemaakt met het vastleggen van omvang en inhoud van de vervolgcursus, die de naam “Sterrenkunde: een astrofysisch vervolg” zal dragen. Deze cursus krijgt zijn uiteindelijke vorm in de zomer van 2014 en zal voor het eerst in het najaar van 2014 worden gegeven. Piet Cijsouw.

Werkgroep PR en Website 14


In 2013 werd wederom door Harry Zwart de website verzorgd en Henk Verbeek zorgde voor de aankondigingen in de regionale bladen. Dit zijn er ondertussen een twintigtal geworden. Het advies van één der redacteuren het artikel vooral kort te houden is een groot deel van het jaar gevolgd. Er blijkt ook in een aantal kranten toch een langer bericht te verschijnen zodat nu de langere versie integraal wordt aangeboden met een toepasselijke foto. De structuur van aanmaak van het bericht is enigszins veranderd. Werd eerst door mij het verhaal wat de spreker aanleverde bewerkt en naar de pers gestuurd en de onbewerkte versie op onze site geplaatst, nu heeft Piet Cijsouw op zich genomen om de aangeleverde tekst vóór te bewerken en dit bij mij neer te leggen voor de eindredactie. Het gevolg is dat nu zowel op de website als naar de pers hetzelfde stuk uitgaat m.u.v. het plaatje. We weten nu dat het plaatsen van aankondigingen voor de sterrenkunde cursus moeizaam verloopt; de pers ziet hierin een commercieel belang en zou dan liever een advertentie geplaatst zien. De aankondiging van de lezing verschijnt nog steeds ook op de site van Science Out. De aankondiging in Zenit gebeurde tot dusver doordat zij zelf het bericht van onze site overnamen, maar door omstandigheden kunnen ze dat niet meer doen. Ik stuur nu voor de eerste van de voorgaande maand het berichtje naar Zenit waar ook berichten zoals voor de eigen avond en de sterrenkunde cursus worden geplaatst. Het klapstuk van 2013 was natuurlijk Kaeskoppenstad met daarin een mooie rol voor AWSV Metius voor het verzorgen van de lessen planetenleer in de Latijnse school. Uit tellingen bleek dat er zeker 5000 mensen langs de school zijn gelopen die hebben kunnen zien dat er in Alkmaar een sterrenkundige vereniging bestaat. Voor dit soort gelegenheden beschikt Metius over business cards met site vermelding en logo. De website is in 2013 grondig opgeschoond. Piet Cijsouw speurde naar verouderde informatie en deze werd verwijderd of aangepast. De verenigingsinfo is weer up-to-date en de lezingen worden volgens een vast format aangekondigd. Ook is een activiteitenagenda van de werkgroepen toegevoegd. Volgens de teller is in 2013 de website bijna 3.000 keer bezocht. De meeste nieuwe leden hebben zich aangemeld via het handige invulformulier, waarmee online alle gegevens automatisch bij de ledenadministratie belanden. Harry Zwart en Henk Verbeek

Datum

Onderwerp

Spreker

25 januari 2013

Gaia

Dr. A. Brown

22 februari 2013

Afstandmeting in het heelal

Prof. Dr. P. Cijsouw

25 maart 2013

De veiligheid in onze delta

Prof. Dr. Ir. J. K. Vrijling

26 april 2013

Variabele sterren

Drs. F. Nieuwenhout

17 mei 2013

Eigen avond

Diverse sprekers

27 september 2013 De gloed van de oerknal

Prof. Dr. J. Heise

25 oktober 2013

Techniekgeschiedenis van astronomische meetinstrumenten

Drs. H. J. Schoonhoven

29 november 2013

Hollands Noorderkwartier veilig tegen overstromingen

Dr.s L. H. M. Koshiek

20 december 2013

Metius avond

diverse sprekers

Werkgroep Lezingen Er wordt op het moment weer hard gewerkt om op meerdere manieren aan sprekers te komen In 2013 hebben we weer 7 lezingen verzorgd met o.a. veel externe sprekers. Daarnaast stonden de “Eigen avond” en De de eerste “Metius Avond” op het programma. Overzicht van het aantal bezoekers per lezing volgens de intekenlijsten:


(volgende pagina)

15

Januari

Aantal 2012 65

Aantal 2013 59

Februari

70

55

Maart

52

35

April

35

41

Mei Eigen Avond

24

22

September

57

70

Oktober

39

49

November

67

52

December Metius Avond

22

40

Totaal

386

423

Maand

Verslag van de Verenigingsraadvertegenwoordiging over 2013 Vanuit Metius zijn Hans de Nobel en Piet Cijsouw als vertegenwoordigers naar deze bijeenkomst geweest. Van 10.30 tot 12.30 werd de eigenlijke jaarvergadering gehouden. De gewone vergaderpunten werden zonder al te veel discussie behandeld; de jaarstukken werden goed bevonden. Een paar puntjes die het vermelden waard zijn:  Het symposium van 2013 wordt gehouden op 16 november in De Uithof (gebouw Educatorium) in Utrecht. Onderwerp: de grote vragen in het heelal.  Van de enquête over problemen bij lid organisaties komt er later een verslag. Er is gebleken dat wij in Alkmaar in een ideale situatie verkeren vergeleken met vele andere lid organisaties.  CAMRAS (beheerder van de radiotelescoop in Dwingeloo) ziet met lede ogen dat belangstelling voor radioastronomie onder amateurs in het geheel niet bestaat. De historische telescoop kan weer volledig werken; die is vrij toegankelijk voor ieder die daarmee een zinnig project kan uitvoeren. Hebben wij geïnteresseerden?  Voor regionale minisymposia zijn er programma’s beschikbaar, compleet met sprekers, en wanneer er voor publiciteit gezorgd wordt kan ook wat geld van de KNVWS gebruikt worden. Sommige sprekers voor zulke gelegenheden willen niet op de algemene sprekerslijst staan, maar mogen wel voor “grotere” evenementen worden ingezet. Een idee: organiseer waarneemavonden waar de deelnemers de eigen telescoop meenemen, onder een regie m.b.v. een laser vanuit een centrale kijker. Na de middag stond eerst Zenit in het brandpunt. Verslag van Hans de Nobel: Het huidige aantal abonnees is ongeveer 2800. Bij de huidige prijs zouden dat er, om zonder verlies te werken, minimaal 3500 moeten zijn. Voorstel was het blad te updaten en meer dingen als tests van astronomische instrumenten en zo plaatsen en het blad moderniseren met mogelijk ook een digitale uitgave. Er werden vele ideeën aangedragen waarvan er veel op het zelfde neerkwamen: maak het blad mooier. Twee keer werd aangegeven dat het nuttig zou zijn te onderzoeken of Zenit samen kon worden uitgegeven met de Belgische sterrenvereniging. Mijn redenering was, en deze heb ik ook aangegeven: onderzoek dit. Daarnaast heb ik duidelijk aangegeven dat ik investering in Zenit om zo meer abonnees te trekken geen haalbare kaart vind: er moeten er 700 bij komen, dat is 25 % meer abonnees, en daarvoor is een investering van slechts plm. € 700 beschikbaar. Dat is bij een neergaande economie volstrekt onmogelijk. Dus niet doen. Het tweede deel van de middag was een relaas van de JWG waarbij zij betoogde meer open te staan voor de andere partijen van de NVWS. Aangeboden werd hulp bij het organiseren van activiteiten voor scholieren. Gevraagd werd een bijdrage van sprekers “op niveau” voor lezingen tijdens jeugdkampen e.d. Met de meer open houding van de JWG was iedereen blij. Namens de Metiusvertegenwoordiging in de VR Piet Cijsouw & Hans de Nobel.

Eigen Avond in mei Op vrijdag 17 mei was het weer de laatste bijeenkomst van onze Vereniging van het seizoen 2012-2013, traditiegetrouw de zogenaamde Eigen Avond, waar ongeveer een twintigtal leden elkaar in een prettige informele sfeer ontmoetten. De avond werd gelardeerd met korte presentaties door leden te houden over hun sterren/weerkundige interesses. Het werd een interessante avond met de volgende voordrachten: Studiereis verslag naar La Palma door Hans Klein Woud. Ook Rob Steegs rapporteerde over La Palma met dit niet ter zake doende verschil met de vorige spreker dat hij deze 16


reis zelf betaald heeft. Inge van de Stad lichtte ABT opnamen van Cat's Eye toe door Mees Visser, dankzij haar onmisbare hulp; die werden vergeleken met Hubbleopnamen, waaruit tot veler geruststelling bleek dat de prachtige Hubble opnamen toch echt echt zijn. Onzekerheid –ook bij navraag bij Hans de Nobel zelf – bestaat er of Hans nou deze avond wel of niet afsloot met een korte presentatie van zijn eigen waarnemingen. Wellicht dat een oplettende lezer van dit jaarverslag de secretaris hierover wil informeren zodat een aanvulling op dit verslag t.z.t. doorgevoerd kan worden. Ook op deze avond trakteerde de penningmeester traditiegetrouw weer op een gratis consumptie.

Metius Avond in december Op 21 december hield Metius de Eigen Avond (deze keer voor het eerst Metius Avond genoemd) voor de eigen leden, maar ook zeker, of juist, bedoeld om geïnteresseerden kennis te laten maken met onze vereniging. Voor de avond waren maar liefst negen voordrachten gepland, dus het beloofde een wervelende maar ook vooral een gezellige avond te worden. Een beetje Technology Entertainment and Design (TED) style. Momenteel een populaire manier om een conferentie te vullen met korte boeiende presentaties. Wist u dat de eerste TED presentatie ging over de introductie van de Apple computer en dat daarbij de eerste Cd-roms aan de wereld werden gepresenteerd? Dat was 30 jaar terug, in 1984! De aftrap van onze Eigen Avond was de vertoning door Henk Verbeek van een korte film van de geslaagde Kaeskoppenstad. Gedurende de film werden alle enthousiaste deelnemers voorgesteld. Een leuke film en een evenement waar Metius volgende jaar eigenlijk weer aan mee moet doen. Hans Dijkstra vervolgde de avond door een kijkje in de keuken te geven van het werk rondom het Metius Magazine. Daar komt nog heel wat bij kijken, vergis je daar niet in. Met als cadeautje van de drukker het eerste Magazine in full color. Rob Tijsen gaf namens de werkgroep Weerkunde een voordracht over onweer. Het ontstaan van elektrische spanning in een cumulonimbus, de opbouw van de ontlading en vervolgens de donder zelf waarin je de opbouw van de bliksem kunt terug horen. Mits je goed luistert en een beetje mazzel hebt. Henk Klippel vertelde ons over de bezigheden van de werkgroep Theoretische Sterrenkunde. De groep gebruikt een pittig werkboek waar ze zich gedegen en zonder haast doorheen werken. Voor sommigen jaloersmakend om te zien dat leden zich door deze stof heen werken. Piet Cijsouw informeerde de zaal over de cursus sterrenkunde die Metius verzorgd. Een zeer complete basiscursus waarvoor de deelnemer nog niet veel voorkennis nodig heeft. Alleen een portie interesse in sterrenkunde. Maar wie heeft dat niet in onze vereniging? Piet vertelde ook dat ze bezig zijn een vervolgcursus op te zetten. Ik ben erg benieuwd. Rob Steegs liet ons kennis maken met de leenkijker en onze sterrenwacht in Castricum. Dat de vereniging over dergelijke apparatuur beschikt, daar mogen we trots op zijn. Waar ik vooral van onder de indruk was is het gemak waarmee de kijker wordt geijkt en de gebruiker de lens op een hemellichaam richt. Ik heb mij voorgenomen op een mooie nacht eens in Castricum af te spreken. Frans Nieuwenhout nam een presentatie mee met opnames van onze op Afstand Bedienbare Telescoop. Nog zo’n prachtig apparaat van de vereniging waarmee je van achter je computer opnames kunt maken. Frans heeft ons alle stappen laten zien hoe je tot een eerste foto komt. Het is nu alleen nog een kwestie van inloggen en gewoon proberen. Er is voldoende bijstand in te roepen. Dus wat let je? Het was een leuke avond. We zijn een diverse vereniging zo bleek met veel kennis, mooie spullen en veel enthousiasme. Er ligt weer een nieuw jaar voor ons waarin de werkgroep Theoretische Sterrenkunde hopelijk weer een paar bladzijden verder komt. Rob Tijsen

Metius Jaarprijs en erelidmaatschap De commissie Metius Jaarprijs heeft in 2013 geen voorstel gedaan. Wel popelt de commissie om haar voorstel voor 2014 bekend te maken. Leendert Lambach


17

Metius Magazine De beide redacteuren gebruiken een account bij “Dropbox” waarin ze aan het blad werken. Zodra het blad gereed is gaat het naar Tracé de Stern in Schagen waar het wordt gedrukt. Trace de Stern werkt met mensen die een nietaangeboren handicap hebben. Bij vergissing werd magazine nr. 199 geheel in kleur gedrukt. De extra kosten werden door de drukker niet in rekening gebracht. Ook het jubileum nummer 200 verscheen in kleur. Werkgroep Theoretische Sterrenkunde (WTS) De werkgroep WTS komt nog steeds medio de maand bij elkaar, zoals reeds in eerdere jaarverslagen opgemerkt. Zo is de werkgroep in het jaar 2013 negen maal bij elkaar geweest. De locatie is nog steeds het buurthuis “Oud Overdie” aan de Kortenaerkade 23, te Alkmaar. De werkgroep omvat 13 leden en heeft onlangs weer een nieuw lid mogen verwelkomen. Daarnaast ontvangen belangstellenden ter informatie de agenda en verslagen van de WTS bijeenkomsten. Zoals bij velen van de vereniging bekend wordt het omvangrijke boek “An Introduction to Modern Astrophysics, van Caroll & Ostlie, hoofdstuk na hoofdstuk behandeld. Dit boek behandelt vele aspecten van de sterrenkunde. Aandacht is besteed aan hemelmechanica, stervorming, het inwendige van sterren, de steratmosfeer en aanverwante onderwerpen. Denk hierbij aan de SRT en de ART, de laatste hoofdstukken omvatten de kosmologie. Hierin wordt aandacht besteed aan onderwerpen zoals uitdijing van het heelal etc. Binnen de werkgroep is afgesproken om korte samenvattingen te componeren en deze te publiceren in Metius Magazine, om zo grotere bekendheid te geven aan de werkgroep WTS. Uit voorgaande is af te leiden dat de werkgroep naar behoren functioneert. Verder heeft de penningmeester van de vereniging een bedrag beschikbaar gesteld om de kosten van de WTS bijeenkomsten beheersbaar te houden. Dit geldt overigens ook voor de andere werkgroepen. Martin van den Bogaerde. Werkgroep Sterrenwacht Bakkum De organisatie rondom het waarnemen werkt dankzij het goede team helemaal naar tevredenheid. Voor 2014 zal de organisatie dan ook op de zelfde wijze plaatsvinden, hopelijk gezegend met gunstiger weersomstandigheden. Bijzondere dank zijn wij verschuldigd aan Hans de Nobel en zijn buurman Frank Moerman, voor het in orde maken van de elektra in de sterrenwacht. In 2014 hopen we regelmatig te kunnen waarnemen in de sterrenwacht en deel te nemen aan diverse publieksactiviteiten zoals de Nacht van de Nacht en de Landelijke Sterrenkijkdagen. Het hiervoor benodigde budget zal beperkt blijven tot maximaal € 150,Het waarneemjaar 2013 heeft te kampen gehad met successen, maar ook grote tegenslagen. De sterrenwacht is het gehele jaar buiten gebruik geweest vanwege een storing in de stroomtoevoer. PWN werd ingeschakeld om de elektra in orde te maken. De recent geplaatste regenmeter van PWN is namelijk ook afhankelijk van netspanning, waardoor PWN zich genoodzaakt zag de elektra te herstellen. Dit had uiteindelijk tot gevolg dat we afstand hebben genomen van het huisje, want het aanleggen van de bekabeling en het herstellen van de elektrische installatie hiervan zou volledig voor rekening komen van Metius. De inventaris van het huisje is inmiddels verdeeld onder de belangstellenden. Dat wat is overgebleven zal te zijner tijd, tijdens de sloop van het huisje door PWN, met het puin worden afgevoerd. Op dit moment is de elektra hersteld, en heeft Hans de Nobel samen met zijn buurman de aansluitingen en de verlichting in de sterrenwacht hersteld. Er kan dus na ruim een jaar weer worden waargenomen! Afgezien van de problemen rond de sterrenwacht zijn de weersomstandigheden slecht geweest, de avonden met goede waarneemcondities waren spaarzaam. Mede hierdoor zijn de geplande waarneemavonden voor de cursisten van de cursus Sterrenkunde niet doorgegaan. Rob Steegs Werkgroep Afstand Bestuurbare Telescoop (ABT) De op afstand bestuurbare kijker van Metius heeft in 2013 een record aantal opnames gemaakt. In totaal zijn er in dit jaar 18.545 opnames gemaakt door zeven Metius leden. Dit was als volgt verdeeld: 18


Twan Bekkers 276 Reijer van den Brink 33 Soren Ottenhof 258 Lango Metten 4.520 Frans Nieuwenhout 1.411 Mees Visser 57 Inge van de Stadt 11.990 Doordat je sinds begin 2013 een overzichtskaartje te zien krijgt, waar de helderste en meest gunstig gelegen objecten (zoals bolhopen en sterrenstelsels) in aangegeven zijn, is het vinden van een geschikt waarneemobject nu heel gemakkelijk worden. Je kunt nu ook goed zien welke objecten hoog aan de hemel staan en welke binnenkort achter de bomen of huizen zullen verdwijnen. Begin 2013 is deze nieuwe versie beschikbaar gesteld aan iedereen die zich aangemeld heeft (inmiddels zijn er nu 41 mensen die de inlogcodes hebben ontvangen om de kijker te kunnen bedienen). Doordat het apparaat nu een stuk gebruiksvriendelijker is geworden raden we iedereen aan die dat nog niet gedaan heeft om het eens te proberen. Wie nog geen inlogcode heeft of deze is kwijt geraakt: stuur een email naar: [email protected]. Frans Nieuwenhout Werkgroep Weerkunde Evenals in het vorige jaar staat in 2013 in onze werkgroep het delen van kennis over het weer centraal. In 2012 ging dat aan de hand van een boek van Kees Floor : “Weerkunde, meteorologie voor iedereen”. Daar zijn wij toen in een rap tempo doorheen gegaan. Een nieuwe bron van kennis werd gezocht en gevonden: ”Inleiding tot de algemene meteorologie”, geschreven door B. Zwart en A. Steenhuisen. Dit werk gaat dieper in op de materie en dat is wat we zochten! Helaas alleen nog als online-versie te raadplegen: http://www.knmi.nl/bibliotheek/knmipubmetnummer/ knmipub184a.pdf. Gelukkig gingen we niet alleen als boekenwurmen door het afgelopen jaar. De in 2012 aangekondigde excursie heeft plaats gevonden. Op 19 en 20 april 2013 was het zover. Een twintigtal leden van Metius ( dus ook van buiten onze werkgroep) werd door Erik Korterink van E.C.N. voorgelicht en rondgeleid op de windenergieonderzoeklocatie in de Wieringermeer. Een geslaagd evenement dat vanwege de grote belangstelling over twee data was verdeeld. Naast het systematisch doorwerken van een leerboek vragen we ook leden van de werkgroep om af en toe een ander onderwerp te bespreken. In het afgelopen jaar resulteerde dat o.a. in presentaties over Windshear, Golfstroomtheorie, Cyclonen, ITCZ (intertropische convergentie zone) en markante wetenschappers die iets voor de meteorologie hebben betekend in de afgelopen eeuwen. Ook niet onvermeld mag blijven dat we in maart gezamenlijk hebben gekeken naar de omstreden documentaire: The great global warming swindle. http://www.youtube.com/watch?v=YtevF4B4RtQ Zeker een aanrader voor iedereen met interesse in het klimaat. Waarmee ik zeker niet wil zeggen dat onze werkgroep partij kiest voor een van beide kanten! Tenslotte wil ik nog vermelden dat er begin 2013 twaalf namen op onze verzendlijst stonden en aan het einde van het jaar nog steeds. Toch waren er wel verschuivingen en ook niet iedereen bezoekt de bijeenkomsten even trouw. Ruwweg lag de gemiddelde opkomst tijdens onze 9 avonden tussen 6 en 7 leden. Niet slecht, maar er is zeker ruimte voor uitbreiding. Karel de Leeuw Overige activiteiten Mediatheek De mediatheek is op alle avonden van de lezingen opengesteld en mag telkens weer op een (kleine) belangstelling verheugd zijn. Landelijke Sterrenkijkdagen In 2013 hebben we de Landelijke sterrenkijkdagen aan ons voorbij laten gaan. Dat komt door een aantal redenen. De school waar we in 2012 te gast waren ligt niet in de loop, zodat we niet op passerende belangstellenden hoefden te rekenen. Daarnaast begon het organiserend team organisatiemoe te worden na vele jaren de kar getrokken te hebben. Het bestuur beraadt zich of en hoe we in de toekomst deel gaan nemen. Wim Koomen maart - augustus 2014

19

Metius deelnames aan de Nacht van de Nacht 2013 De Alkmaarse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde “Metius” heeft ook dit jaar weer graag meegeholpen aan de manifestatie “Nacht van de Nacht”, dit maal 26 oktober, in Veldzicht te Langedijk. Henk Verbeek en Piet Cijsouw waren present, nadat ze het privilege hadden genoten om tot aan het gebouw door te mogen rijden met de auto: anders was het meebrengen van de kijker een hele last geweest. De kijker werd opgesteld op het plankier waarvandaan ook de boottochten plaats vonden. Een goede locatie omdat er veel publiek langs kwam, maar toch tegenvallend omdat vandaaruit slechts de helft van de hemelkoepel zichtbaar was. We hebben enige tientallen mensen interessante objecten aan de hemel kunnen laten zien, maar ook de kijker zelf, uitgerust met een “go-to”- systeem, trok aandacht. Van de vier lezingen die er in het zaaltje op de eerste verdieping zijn gegeven, heeft Piet de tweede (over de onderlinge bewegingen van zon, aarde en maan) voor zijn rekening genomen. Er waren ongeveer 20 toehoorders (waaronder een paar kinderen). Henk gaf de laatste lezing, over de verandering van het wereldbeeld rond het jaar 1600 waarbij niet de aarde maar de zon als centrum van het heelal gezien werd. Hij had ongeveer 10 personen in het gehoor. We hebben enorm geluk gehad met het weer. Het was, op een paar geïsoleerde wolken na, geheel helder en bovendien vrijwel windstil, maar dezelfde nacht nog sloeg het weer om. Piet Cijsouw. Metius was weer uitgenodigd om mee te doen aan de Nacht van de Nacht. Ook ons ideaal is zo weinig mogelijk licht, want dan (open deur!) zie je zo veel meer in het heelal dan anders, dus we deden weer mee; deze keer op het fort bij Spijkerboor waar Rob Steegs en Wim Koomen de vertellers waren over sterrenkunde. We werden verwelkomd bij het fort door een oprijlaan met petroleumfakkels (in de Luchtmacht heten dat peutlullen!) die meteen voor een leuke sfeer zorgden. Het fort was van voor tot achter verlicht met waxinelichtjes, die eveneens bijdroegen aan de ambiance. Gelukkig bleek het mooi helder weer te worden, zodat het een fijne kijkavond beloofde te worden. Rob kreeg een mooi plekje uit de wind en met mooi uitzicht over het zwerk toegewezen om de (Leen)kijker van de vereniging neer te zetten om later de belangstellenden een blik op de hemel te gunnen. En Wim werd in een manschappenhoekje geïnstalleerd met ongeveer 40 oude houten stoelen waar de Power point presentatie gehouden moest gaan worden. Behelpen, maar ook dat heeft wel wat. In het Ilperveld bleek ook aan de Nacht van de Nacht gedaan te worden, dus de organisatie hield zijn hart vast over de belangstelling. Die viel gelukkig mee, want aan het eind van de avond bleek de teller op 128 te staan. De bezoekers konden een wandeling door en over het fort maken waar ze hier en daar uitleg kregen, en ze konden een lezing over sterrenkunde meemaken en ook nog een blik door de kijker werpen. De eerste lezing stond goed in de belangstelling. Meer dan 60 bezoekers hebben naar het verhaal van Wim geluisterd waar ze op een reis vanaf de aarde meegenomen werden naar Deep Space. Voor veel mensen gaat dan toch een (kleine) deur naar de sterrenkunde open. Maar ook Rob mocht zich gelukkig prijzen op een grote belangstelling, want voor o.a. Albireo, de mooi gekleurde dubbelster in Zwaan, de dubbele open sterrenhoop Caldwell 14, de Andromedanevel, en de Ringnevel in Lier stonden de mensen in de rij. Groot en klein heeft zijn of haar eerste blik op die mooie wereld buiten onze aarde kunnen werpen. Veel belangstelling was er ook voor de sterrenbeelden (waar staat de Kleine Beer?), en voor de Melkweg. Kortom was het alweer een mooie gelegenheid om onze hobby met anderen te delen. Rob Steegs en Wim Koomen Overig Piet Cijsouw verzorgde op uitnodiging van de groep Emeriti van de Technische Universiteit Eindhoven een voordracht over “Afstandsbepaling in het heelal” op 25 oktober 2013. Dit hield een hernieuwde kennismaking met een slordige 25 oud-collega’s in; hun reacties op het onderwerp waren enthousiast. Op 22 november was Metius uitgenodigd door Staatsbosbeheer te Schoorl. De kijker werd opgesteld in het zaaltje, want de bewolking was bijzonder hardnekkig. Er werden 3 lezingen gegeven aan de circa 10 bezoekers: Piet Cijsouw: “Hoe draaien Zon en Maan” Henk Verbeek: “Zit er een luchtje aan de Maan?” Wim Koomen: “Een ruimtereis naar deep space” Rob Steegs, die achter in de zaal toch nog liet zien hoe een sterrenkijker werkt Toch een geslaagde avond, en bovendien zijn we door Staatsbosbeheer uitgenodigd voor een volgende gelegenheid! Piet Cijsouw hield op 17 december 2013 een voordracht voor de Bibliotheek Kennemerwaard, vestiging Alkmaar Centrum, met als titel: “Alles draait! Over de bewegingen in het zonnestelsel”. Bij deze voordracht, die tevens dienst deed als “trekker” voor de cursus “Sterrenkunde: een kennismaking” van de Volksuniversiteit Alkmaar, was een teleurstellend aantal van 8 toehoorders aanwezig, die evenwel zeer enthousiast reageerden. Excursie naar de Oude Sterrewacht in Leiden Op vrijdag 13 december 2013 troffen 15 leden van Metius elkaar in Leiden (of al eerder in de trein erheen) om op bezoek te gaan bij de Oude Sterrenwacht. De sterrenwacht die in 1861 werd opgericht door Kaiser en waar prominenten als De Sitter, Hertzsprung en Oort directeur geweest zijn. Maar ook de sterrenwacht die vanaf het midden van de vorige 20


eeuw door lichtvervuiling niet meer voor waarnemingen gebruikt kon worden, die rond 1980 door de universitaire astronomen verlaten werd en in 2006 geheel in verval geraakt was. Sindsdien hebben vrijwilligers vanuit een daartoe opgerichte stichting voor een volledige renovatie gezorgd, waarvan het resultaat er wezen mag: het gebouw ziet er weer prachtig uit, er zijn volop faciliteiten ontstaan voor het rondleiden van groepen en, vooral, veel oude instrumenten werken weer (en worden door amateur-sterrenkundigen ook weer gebruikt). Na een kopje koffie ter ontvangst begon het programma met een uitstekende lezing van Tim van Kempen over de ALMA -telescoop in het noorden van Chili, aan de oostzijde van de Atacama-woestijn, op ongeveer 5000 m hoogte en op ca. 70 km afstand van de ESA-telescopen. Tim legde uit dat het gebied van de elektromagnetische golven van 1 tot 10 mm nog betrekkelijk onontgonnen is. Op deze golflengtes kan men nog juist vanaf het aardoppervlak waarnemen, zij het dat de doorlaatbaarheid van onze atmosfeer alleen maar voldoende is in gebieden waar weinig waterdamp voorkomt: in hooggelegen woestijngebieden. En dan blijft die doorlaatbaarheid nog sterk variabel en sterk golflengteafhankelijk. Het totale frequentiegebied wordt dan ook in een boel in omvang beperkte banden verdeeld, waarbij er per band een speciaal op die band toegesneden ontvanger wordt gebruikt. Er is nu een tiental banden die van ontvangers worden voorzien. De kosten van de ALMA-telescoop zijn gigantisch: bij voltooiing zal dit ongeveer 60 miljard Euro zijn. Het is gelukt om een wereldwijde samenwerking op te zetten, waardoor voor ieder deelnemend land de investering meevalt. Die wordt dan bovendien over vele jaren gespreid. Een kenmerk van radiogolven (vergeleken met licht) is, dat de ontvangstschotels groot moeten zijn om een redelijke resolutie te bereiken. Met de ALMA-telescoop wil men naar een resolutie vergelijkbaar met die van de Hubble-SpaceTelescope, en dat is ongeveer 0,01 boogseconde. Daarvoor is een schotel van ca. 20 km diameter nodig en dat gaat natuurlijk niet zomaar. Daarom wordt er een groot aantal (uiteindelijk 66) schotels geplaatst waarvan de signalen met behulp van interferentietechnieken worden gecombineerd. Bovendien zijn die schotels verplaatsbaar in die zin, dat ze met een speciale “transporter” op één van vele platforms kunnen worden opgesteld en aangesloten op een vast glasvezelnetwerk waar een immens grote datastroom doorheen gaat. Men kan de schotels daarmee in diverse configuraties (ietwat op die van LOFAR gelijkend) laten werken, met een maximale baseline van 16 km, maar voorlopig komt men nog niet verder dan 1500 m. Op het terrein bevindt zich een computercentrum en een energiecentrale (die vooral nodig is voor het leveren van de elektriciteit waarmee de ontvangers in de schotels gekoeld worden). Twee km lager is er een “basiskamp” met een groot gebouw waarin de vaste staf zijn werk doet, met een gastencomplex, nog een energiecentrale, een onderhoudsruimte en dergelijke. Overigens, astronomen die met ALMA mogen werken komen daarvoor niet naar Chili. Ze krijgen de resultaten van de metingen (in al voorbewerkte vorm) via internet thuis op hun bureau. Nederland heeft een flinke en zeer gewaardeerde bijdrage geleverd aan de ALMA-apparatuur: de ontvanger van band 9 is van Nederlandse makelij en die bevalt zo goed dat Nederland ook de ontvanger van band 5 mag leveren. Ook aan de organisatie heeft Nederland veel gedaan, zo was er een Nederlander als eerste technisch directeur, Thijs de Grouw, en is aan Leiden samen met vijf andere centra toevertrouwd om de bewerking van de ALMA-resultaten uit te voeren. Onze spreker is twee jaar ter plaatse aan het werk geweest; hij is nu actief bij het Leidse centrum voor de begeleiding van ALMA. ALMA moet in de toekomst antwoord kunnen geven op vragen waarvoor het van belang is om ongehinderd door stof en gas door verafgelegen sterrenstelsels heen te kunnen kijken. Vragen als: hoe ontstonden de eerste sterrenstelsels, en wat waren karakteriserende eigenschappen van de eerste sterren en meervoudige sterren. Na de lezing volgde een bezoek aan de “catacomben” van het gebouw, waar een tentoonstelling is ingericht over de geschiedenis van de sterrenwacht en over enige tegenwoordige voortzettingen van het werk van de Leidse astronomen. Vervolgens gingen we naar de originele koepels (met handbediening!) om daar de inrichting en de instrumenten te bekijken. Vooral de grote lenzenkijker die destijds was gebouwd om fotografische opnames te maken maakte indruk. Deze kijker had een bijna even grote zoeker, waarmee handmatig correcties op het elektrische volgsysteem gemaakt konden worden. Een kundig astronoom kon daarmee bereiken dat het beeld precies gecentreerd bleef op het waar te nemen object aan de hemel zodat de urenlange belichtingstijden die toen nog noodzakelijk waren tot een scherpe opname zouden leiden. Hel aas was het weer op die avond zodanig, dat echt waarnemen uitgesloten was. De excursie werd besloten met een gezamenlijk etentje in een etablissement op weg naar het station, een gelegenheid waar het maal van goede kwaliteit was maar de akoestiek niet: door de herrie moest het napraten tot in de trein uitgesteld worden. Maar al met al was het een zeer geslaagde excursie. Piet Cijsouw. Wim Koomen, secretaris


21

Notulen van de Algemene Ledenvergadering (ALV) van de AWSV Metius Datum: vrijdag 22 maart 2013, 18.45 uur

Locatie: De Oever, Oudorp

Aanwezig De dames Koomen, Sijm en van de Stadt en de heren van den Bogaerde, van den Brink, C. Jansen, Koomen (secr.), Lambach, Nagel, Nieuwenhout, de Nobel, Schaaf, Steegs (bestuurslid), Tijsen, Verweij en Visser (vz.) Afmelding van de heren Braakman, de Leeuw, Zwart en Van der Weiden. 1. Opening en vaststellen agenda Om 18.45 uur opent de voorzitter de vergadering en heet de aanwezigen welkom. In totaal zijn 13 leden aanwezig en drie bestuursleden. De penningmeester moet verstek laten gaan vanwege privéomstandigheden en de heer Cijsouw opent op dezelfde avond de cursus in Schagen. Namens de penningmeester biedt de voorzitter alle aanwezigen een kopje koffie aan tijdens de pauze. De agenda wordt vastgesteld, zoals voorgesteld. 2. Mededelingen en binnengekomen stukken m.b.t. deze vergadering Er zijn geen binnengekomen stukken. De heer Lambach deelt buiten de agenda om, dat er dit jaar is besloten om de Metius jaarprijs niet uit te reiken. We kijken uit naar het jaar 2014! 3. Goedkeuring van de notulen van de ALV van 30 maart 2012 De notulen van de ALV van 25 maart 2011 zijn als bijlage in Metius Magazine opgenomen. Inhoudelijk en tekstueel zijn er geen opmerkingen. De notulen worden - onder dankzegging aan de secretaris - zonder verdere opmerkingen goedgekeurd en getekend. 4. Goedkeuring van het jaarverslag van de AWSV Metius Het jaarverslag wordt door de vergadering goedgekeurd. De voorzitter bedankt alle leden die een bijdrage hebben geleverd om dit jaarverslag mogelijk te maken. Het geeft een mooi beeld van wat er zich binnen de Vereniging afspeelt. De vergadering spreekt met applaus waardering uit voor het jaarverslag. Een paar opmerkingen achteraf: volgens de heer De Nobel mag het jaarverslag wel iets korter, maar de heer Lambach laat het liever zo als het is, want het geeft ook aan belangstellenden en nieuwe leden een goed overzicht wat er zich binnen de Vereniging afspeelt. De heer Schaaf is het hier volledig mee eens. De secretaris gaat zich hierop beraden. 5. Behandeling financieel jaaroverzicht 2012 & begroting 2014 De voorzitter loopt bij afwezigheid van de penningmeester uitgebreid de jaarrekeningen door. Er is een vrij groot nog te innen bedrag, maar daar wordt hard aan gewerkt. Volgens mevrouw Koomen stond de oproep om de contributie te betalen niet in Metius magazine. De heer Jansen meldt, dat de wanbetaling veroorzaakt is door deze omissie. Hij stelt voor om automatische incasso te gaan invoeren. Volgens de voorzitter hebben mensen hier moeite mee. De heer Lambach gaat er van uit, dat de achterstallige contributie wordt betaald. Hier wordt door de penningmeester hard aan gewerkt. De uitgaven zijn “business as usual”. De vergadering dankt de penningmeester voor zijn inzet. 6. Verslag van de kascommissie over 2012 De voorzitter nodigt de heer C. Jansen uit om namens de kascommissie verslag te doen. De heer Jansen vertelt een bezoek te hebben gebracht aan de penningmeester van de Vereniging. De kas was in orde bevonden en de stukken waren zeer overzichtelijk en verzorgd. Alles duidt op een solide beleid en de boekhouding is in balans. De heer Jansen stelt voor het bestuur te dechargeren betreffende de financiële stukken. Dit voorstel wordt door de vergadering met applaus overgenomen. Daarnaast heeft de kascommissie de financiën van de stichting Metius gecontroleerd en die zijn eveneens akkoord bevonden. De heer Jansen levert de ondertekende kascontroleverslagen in bij het bestuur. Complimenten aan de beide penningmeesters, die de kas weer tot op de (euro)cent kloppend hebben gehouden. De voorzitter bedankt de kascontrolecommissie voor het werk, dat ze gedaan heeft.

22


7. Vaststellen van de contributie voor 2014 Voorgesteld wordt de contributie vast te stellen op het afgeronde bedrag van € 25,00. Het gezinslidmaatschap op € 12,50 Het jeugdlidmaatschap op € 10,00 en de toegangsprijs voor niet-leden voor de lezingen op € 5,00. De vergadering gaat unaniem akkoord met dit voorstel. 8. Goedkeuring van het financiële jaaroverzicht 2012 en goedkeuring van de begroting 2013 De vergadering keurt de genoemde financiële stukken unaniem goed. 9. Samenstellen nieuwe kascommissie De voorzitter bedankt de heer Jansen voor zijn tweejarige inzet als voorzitter van de kascommissie. Het tweede lid van de commissie, de heer De Leeuw schuift nu op als voorzitter en de heer Schaaf wordt nu lid van de kascommissie. De heer Van den Brink is bereid om toe te treden als reserve-lid. De kascommissie voor 2014 bestaat daarmee uit de heren K.. de Leeuw (voorzitter) en J. Schaaf met als reserve lid de heer R. van den Brink. De voorzitter bedankt de heren C. Jansen, De Leeuw, Schaaf en Van de Brink voor hun bereidheid. 10. Bestuurssamenstelling Vereniging en Stichting De penningmeester van de Vereniging is aftredend, maar aangezien zich geen tegenkandidaten hebben gemeld is hij de enige kandidaat voor de functie van het beheren van de penningen. Hij wordt door de vergadering met applaus herkozen. Het bestuur van de Vereniging ziet er nu als volgt uit: Voorzitter : de heer M. Visser Secretaris: de heer W. Koomen Penningmeester: de heer R. van der Weiden Lid: de heer P. Cijsouw Lid: de heer R. Steegs Het bestuur van de Stichting bestaat uit: Voorzitter: de heer M. Visser Secretaris: de heer W. Koomen Penningmeester: de heer W.J. Braakman Lid: de heer R. van der Weiden Lid: de heer R. Kroonenberg Lid: de heer L. Lambach 11. Verzoek van een school om samenwerking etc. De voorzitter vertelt, dat het Jan Arentz-College een sterrenwacht wil oprichten op het dak van de school. Voordat wij hieraan gaan meewerken, wil het bestuur graag met de leiding van de school overleggen. De heer De Nobel vertelt, dat in het verleden vergelijkbare verzoeken zijn geweest van het Murmellius Gymnasium en dat die niet zijn doorgegaan vanwege onzekerheid over de verzekering. ’s Avonds is de school namelijk dicht en wie is er dan verantwoordelijk. Daarnaast was er een steile trap, die gevaar kon opleveren. Wees dus op de hoede. De voorzitter bedankt de heer De Nobel voor de informatie, maar is desondanks een voorstander van verdere voorzichtige samenwerking met de school. 12. Ideeën vanuit de Vereniging Er zijn geen opmerkingen vanuit de vergadering. 13. Rondvraag De heer Nieuwenhout meldt, dat de ABT al enige jaren in gebruik is. De heer Seynen heeft een nieuwe interface voor de gebruikers geïnstalleerd, die het gebruiksgemak aanzienlijk gaat verbeteren. De heer Nieuwenhout is blij, dat de ABT goed werkt en dat het aantal gebruikers langzaam stijgt. Er zijn nu ong. 30 gebruikers, waarvan een zestal zeer actief is. Het aantal opnames stijgt nog steeds! Hij doet een oproep aan alle leden om mee te denken om de ABT nóg gebruiksvriendelijker te maken. Er zijn hierna geen verdere vragen. 14. Sluiting De voorzitter sluit om 19.18 uur de vergadering en bedankt alle aanwezigen voor hun komst en hun bijdrage. maart - augustus 2014

23

Paaspuzzel van de ABT

1

2

3

4

A

B

C

D

24


5

6

Ik zie, ik zie wat jij ook ziet …... en het is ????? Hiernaast ziet u 24 opnamen die gemaakt zijn met onze Afstand Bestuurbare Telescoop. Welke objecten er op de opname staan blijft nog even geheim. Metius Magazine daagt u uit om zoveel mogelijk van de objecten te herkennen. Uw oplossingen kunt u insturen naar Lango Metten. Hij weet precies wat er op de opnamen staat en heeft beloofd dat hij op een eerlijke wijze zal bepalen welke inzendingen vermelding in dit blad verdienen. Indien u meent in opname B5 de planeet Mercurius te herkennen dan schrijft u B5: Mercurius. Lango vertelde aan de redactie dat hij niet omgekocht kan worden….hetgeen wij graag willen geloven. Zolang de geboden bedragen geen astronomische afmetingen aannemen tenminste. Mailadres Lango:

[email protected]

GAIA na de lezing van Anthony Brown

vitationeel opzicht weliswaar een evenwichtspunt, maar het is niet stabiel); in plaats daarvan maakt hij een kleine min of meer cirkelvormige beweging om dat punt, in een vlak dat loodrecht staat op de verbindingslijn zon – aarde. Dit vlak draait in een jaar tijd éénmaal rond; GAIA gebruikt deze draaiing om de gehele hemel te kunnen aftasten. Daarvoor zij wel regelmatig kleine baancorrecties noodzakelijk. De eerstkomende vier maanden zullen worden besteed om alle instrumenten van GAIA te calibreren. Daarna gaar de operationele fase van GAIA is, die vijf jaar moet duren. In die tijd moet van een miljard sterren uit de Melkweg de helderheid, de afstand, de ruimtelijke eigen beweging, het spectrale type, de chemische samenstelling en nog een aantal gegevens worden vergaard - van enige miljoenen sterren gebeurt dit bovendien in extra preciesie. Alle sterren zullen minstens 70 maal worden bekeken, zodat ook variaties gevonden kunnen worden, en daarmee exoplaneten, nova’s en dergelijke. Het resultaat moet een vergaand inzicht in de structuur van de Melkweg opleveren. Voor meer informatie, en voor animaties over de lancering van GAIA, ga naar http://sci.esa.int/gaia/.

Op 19 december 2013 is de GAIA-missie van de ESA van start gegaan. De satelliet werd ’s morgens, iets voor zonsopkomst locale tijd, gelanceerd vanaf de ESA-basis in Kourou in Frans-Guyana door een Russische SoyuzFregat draagraket. Daaraan waren vier boosterraketten bevestigd, die de eerste bijna 2 minuten voor extra stuwkracht hebben gezorgd. Ongeveer tien minuten na de lancering werd een tijdelijk parkeerbaan op 175 km hoogte om de aarde bereikt. Na weer ongeveer tien minuten is de laatste trap van de raket opnieuw ontstoken om GAIA naar zijn bestemming, het L2-punt (op ongeveer anderhalf miljoen km van de aarde, van de zon uit gezien aan de achterkant van de aarde) te tillen. Direct daarna werd die trap afgestoten, werd het “zonnescherm” van GAIA ontvouwd en werden de instrumenten van GAIA één voor één geactiveerd. Het zonnescherm beschermt GAIA tegen de harde zonnestraling en het bevat de zonnecollctoren die GAIA van energie voorzien. Na nog enige kleine koerscorrecties halverwege is GAIA op 8 januari op de bedoelde plaats aangekomen, en alles lijkt correct te werken. In feite staat GAIA niet stil in het L2-punt (dit punt is in gra- Piet Cijsouw.

GAIA “lift off” maart - augustus 2014

25

Samenvatting profielwerkstuk over Poollicht van Anne- Eva Stevens 2012/13

Waarvan zijn de vormen en de helderheid van het poollicht afhankelijk?

(Door de Berger Scholengemeenschap als uitstekend beoordeeld)

De geschiedenis van het poollicht bestaat uit een eeuwenlange zoektocht naar verklaringen. Bij gebrek aan een wetenschappelijke verklaring, werd het poollicht eeuwen geleAnne-Eva heeft aan AVWS Metius gevraagd of iemand den vaak geïnterpreteerd in de context van de cultuur van haar bij de samenstelling van haar profielwerkstuk zou volkeren. Hoewel de sierlijk golvende gordijnen generaties kunnen begeleiden, wat tot gevolg had dat Henk Verbeek lang weinig goeds betekenden, werden waarnemingen al dit heeft gedaan en die nu bij deze de samenvatting van zeer vroeg vastgelegd. Van de gedetailleerde waarneminhaar verslag aan MM aanbied. Anne-Eva zet haar studie gen van de oude Grieken, de bijgelovige interpretaties uit voort in Oxford maar bij gelegenheid hoopt de AWVS haar de Middeleeuwen tot de eerste wetenschappelijke waarnete interesseren om bij ons een voordracht te komen houmingen uit de 18e eeuw. Deze eerste wetenschappelijke den. benadering leidde in de eeuwen erna tot een uitgebreide studie van het poollicht op internationaal niveau. Hierbij eindigt dit profielwerkstuk over het poollicht. Het poollicht heeft zowel letterlijk als figuurlijk een lange weg Het poollicht ontstaat door een stroom geladen deeltjes die afgelegd, waardoor het niet in een paar zinnen omschreafkomstig is van de zon. Deze stroom wordt de zonnewind ven kan worden. Het antwoord op de hoofdvraag ‘Wat is genoemd en wordt beïnvloed door vele factoren. Als de het poollicht?’ heeft door de hoofdstukken heen vorm gezonneactiviteit hoog is, zullen er veel zonnevlekken zijn die kregen. Dit proces is geleid door de stapsgewijze beantkrachtige zonnewinden opleveren. De magnetische velden woording van de deelvragen: van de zon en de aarde kunnen de bewegingsrichting Wat is de geschiedenis van het poollicht? van de geladen deeltjes van de zonnewind afbuigen. WanHoe ontstaat het poollicht? neer deze de aardse atmosfeer ontmoeten, botsen zij teWat is de rol van de zonnewind? gen de aanwezige gasatomen. De gasatomen komen Wat is de rol van zonnevlekken? hierdoor in aangeslagen toestand, waarna zij energie zulWelke invloed hebben de magnetische velden en len uitstralen in vorm van licht of onzichtbare straling. atmosferen? Het licht kan worden waargenomen in de buurt van de Hoe ontstaan de kleuren van het poollicht? poolcirkels van de aarde en noemen wij het poollicht. De verschillende kleuren ontstaan doordat verschillende soorten gasatomen in de atmosfeer overtollige energie in de vorm van fotonen uitzenden. Deze fotonen hebben karakteristieke kleuren die hoort bij bepaalde energieniveaus. De gasatomen hebben elk karakteristieke energieniveaus, omdat een elektron maar in een beperkt aantal banen rondom de kern van het atoom kan cirkelen. Hierdoor kunnen ze dus ook maar een beperkt aantal verschillende fotonen uitzenden. Deze verschillende karakteristieke kleuren zien wij als het poollicht. Het zijn vooral zuurstof- en stikstofatomen die het meest bij deze botsingen worden betrokken en die vooral rode, groene, paarse en blauwe kleuren veroorzaken. De vormen van het poollicht zijn afhankelijk van de vorm van het aardmagnetisch veld. De mate waarin het poollicht voorkomt en de helderheid

Aanbod In MM nr. 199 biedt Henk Verbeek jaargangen aan van Zenit, het blad van de Vereniging voor Weer– en Sterrenkunde. De eerste 20 jaargangen vanaf 1968 zijn ingebonden. Al de jaargangen kunnen gratis bij Henk Verbeek afgehaald worden. Zijn gegevens zijn: tel. 0226-321131; email: [email protected] 26


Joehoe, copy voor 25 augustus 2014 bij de redactie!

Ervaringen SteadyPix Mijn eerste ervaringen met de SteadyPix 5303 op de Celestron Nexstar 5 SE Afgelopen dagen bij dit heldere voorjaarsweer was het mooi oefenen om ervaring op te doen met de iPhone 4/4s en de SteadyPix(SP) bij de Celstron Nexstar 5 SE (Een iPhone S5 is groter en past niet in de beschreven houder.) De SP is een houder die in drie richtingen verstelbaar is, en speciaal gemaakt voor de iPhone. Tevoren moet de iPhone gemonteerd worden in de SP. Zorg dan dat het oog van de camera precies in het midden van de cirkel gecentreerd staat. Als dat goed gebeurt dan heb je vrijwel meteen de maan in beeld. Het leuke is dat het display de maan laat zien en zo de telescoop bijgestuurd kan worden.

Afb. 2 Maan op 10 maart 2014 Veel plezier gewenst voor degenen die dit avontuur willen aangaan, mogelijk kan Metius dit aanschaffen? Hartelijke groet, Theo Bruin [email protected] P.s. Theo is graag bereid informatie te delen over het verkrijgen van de benodigde onderdelen. Afb. 1 SP montage op telescoop Afb 1 laat zien hoe de SP vast zit op de telescoop. De klamp moet wijd uitgespreid worden om deze zachtjes op het oculair te schuiven zonder druk op de telescoop uit te oefenen. Daarna moet deze stevig aangedraaid worden. De houder moet vlak boven het oculair staan, te hoog erboven geeft donkere vlekken in het beeld, was mijn ervaring. Ook moet de SP loodrecht gemonteerd staan op de richting van het uitkomende beeld. Het beste is om de SP verder te corrigeren totdat het beeld (maan) in het midden staat, zoals gezien door het oculair.

Opmerking redactie: Het toeval wil dat in dit MM Hans Dijkstra en Theo Bruin beide de maan hebben gefotografeerd, beiden met verschillende lowcost fotografische hulpmiddelen. De opnamen van Theo sieren ook het binnenkaft op bladzijde 31

De wassende maan liet me niet in de steek. Afb 2 toont een mooie scherpe maanfoto. Tevens een foto(wazig) van de krater Metius op de maan (afb. 3). Ook de 4 manen van Jupiter kwamen op het beeld maar deze zijn nog erg onscherp, hopelijk kan dat nog beter. Fotoscherpte: Door te tikken op het schermbeeld verscherpt de camera het beeld.

Afb. 3 Maan met krater Metius

De kosten van zo’n SP bedragen ca. € 70. Voor de WA Plossl 9 mm vergroting moet een grotere klamp besteld worden: Nr 3164 Orion SteadyPix Eyepiece Clamp.


27

Waarnemen met de ABT op 8 maart 2014 Het was goed waarneem-weer en ik kreeg een mailtje van Inge om samen iets met de ABT doen. Inge heeft veel verstand van deze zaken en kan het dus ook goed uitleggen. We begonnen zo rond 8 uur en Inge vertelde wat ik moest doen. We begonnen eerst naar de geschiedenis te kijken. Nu kwam het punt waar willen we een foto van maken en welk object gaan we scherp stellen. Dit is een heel secuur werkje. Ik wilde graag de M82, waar al vanaf half januari een supernova in staat, fotograferen. Daarna dark-opnames maken in blauw, groen, infra rood en clear. Tussen de opnames door was er tijd voor even iets gezelligs wat drinken en wat lekkers te nemen. Af en toe kwam er een melding van iemand die aan het meekijken was. Afb. 1 20140308 Cigar Galaxy [M82} Daarna moest het nog een echte foto worden. Via het programma werden alle opnames samen gepakt en kwam er bevatten. Daarna moest de foto verkleind worden in een mooie foto tevoorschijn die nog te bewerken was. jpg format, omdat we de foto ook wilden versturen. Zonder Inge was dit echt niet gelukt. Ik krijg er heel veel Dit is er uitgekomen (zie afb. 1). Prachtig hé en als je dan energie van en ik ben er nu al aan verslaafd. Wat een bedenkt dat het object M 82 ca. 30 miljoen lichtjaren bij prachtige ervaring. Misschien ook iets voor jou? ons vandaan staat; 1 lichtjaar is ca. 9,5 biljard km. Per jaar en dat 30 miljoen keer. Ik vind dit ongelooflijk, haast niet te Sterrengroetjes van Chris Sijm

waterstofatomen begonnen te ontstaan. Die straling schoot sindsdien door het nu ruim 14 miljard jaar oude 17 maart 2014: Inflatietheorie lijkt bevestigd heelal. De babyfoto's van het heelal kunnen theoretisch alleen goed begrepen worden als zich daadwerkelijk een Amerikaanse as tro n om en hebben de vingerafdruk gevoninflatie heeft voorgedaan. Het echte bewijs daarvoor ontden van een extreem heftige versnelling van de oerbrak tot nu toe. Volgens Meerburg levert het Bicep-team knal de explosie die het universum deed ontstaan vandaag dat bewijs nu wel. 'Uit de verdraaiingen van de straling geven ze aan de universiteit van Harvard toelichting op hun (de 13-mode polarisatie) is op te maken wat er voorafging vondst De vingerafdruk van die 'kosmische inflatie' zit aan het moment dat de achtergrondstraling vrijkwam.' verborgen in subtiele details van de radiostraling die uit Volgens Meerburg en enkele specialistische bloggers lijkt hat diepe heelal komt. De Amerikanen hebben die gemehet erop dat het B-modesignaal sterker is dan eerdere ten met de Bicep2-telescoop op de Zuidpool. Het gonsde experimenten meenden te zien. Daardoor is het gedrag het onder kosmologen van de geruchten over de meest van de zwaartekracht in die periode te onderscheiden. rechtstreekse blik op de oerknal. 'Als de geruchten een Dat gaat een streep halen door een groot aantal theoretibeetje kloppen, is dit materiaal voor een Nobel prijs'. zegt sche modellen over de versnelde oerknal en slechts een de Nederlandse astrofysicus Dean Meerburg die op de klein aantal scenario's overlaten. 'Het is alleen al om die universiteit van Princeton werkt en zelf niet betrokken is reden te hopen dat het niet om een meetfout gaat', zegt bij Bicep2. 'Dit gaat het hele veld op zijn kop zetten! Meerburg. De kosmische inflatie is een periode kort na de echte oerDe Amsterdamse fysicus Jan Pieter van der Schaar zegt knal, waarin het dan bestaande prille heelal lijkt 'over te op voorhand blij to zijn met de Amerikaanse metingen koken' en een extreem snelle uitzetting doormaakt. Daarover de kosmische inflatie. 'Dit is de smoking gun die we door worden structuren die tot dan alleen op microscopizochten.' Vooral spannend, zegt hij, is dat dit de zwaartesche schaal bestonden plotseling tot kosmische afmetinkracht rechtstreeks koppelt aan de quantumkrachten. gen opgeblazen. Die vroege kosmische structuren kunTheorieën over dat verband zijn er wel, maar concrete nen astronomen met radiotelescopen aan de hemel zien metingen om ze te toetsen ontbraken tot nu toe. op de zogeheten babyfoto's van het heelal. Daarop is de oudste radiostraling te zien, die vrijkwam toen de eerste

28


WTS bijeenkomst over o.a. Eric Verlindes opvattingen over zwaartekracht Afgelopen woensdag, 12 maart was er de derde bijeenkomst in 2014 van de werkgroep Theoretische Sterrenkunde (W-TS). Met 14 deelnemers de best bezochte werkgroepbijeenkomst aller tijden. Vandaar ook de foto bij dit verslagje. Werkgroepvoorzitter Martin had in zijn aankondiging melding gemaakt van de komst van een introducé van de Volkssterrenwacht Orion uit Bovenkarspel, die hij abusievelijk Wijnand Groot had genoemd. Dit leidde na de binnenkomst van de introducé en de wat verlate binnenkomst van (de echte) Wijnand Groot tot een vermakelijke, bijna hilarisch aandoende naamsverwarring bij Martin. Na enkele HH-mededelingen ging Martin in op een eerdere memo van hem d.d. 9 mei 2013 over Eric Verlinde’s opvattingen over de zwaartekracht: Wat is nou Zwaartekracht? Eric verklaart het wezen van zwaartekracht met het begrip Entropie. Op school hebben wij allemaal geleerd dat een thermodyna-

misch systeem streeft naar een maximale entropie en zo kunnen wij dus zwaartekracht in navolging van Eric Verlinde duiden als een entropiekracht. Na een even opwindend als verwarrend gegoochel met formules toonde Martin aan dat de bekende zwaartekracht formule van Newton heel eenvoudig afgeleid kan worden. Daarna aandacht voor het Volkskrantartikel 'Er blijft niet veel over van het zwarte gat'. In dit artikel uit de pen van Martijn van Calmthout neemt Hawkins afstand van eerdere opvattingen over zwarte gaten en het bestaan ervan. Maar of dat nu zo is wordt ernstig betwijfeld door enkele andere vooraanstaande fysici, die van mening zijn dat Hawkins zwarte gaten in een ander perspectief plaatst. Tot slot maakte Martin een begin met de behandeling van hoofdstuk 16 van MODAS. Door tijdgebrek, het was inmiddels 22;00 uur wordt dit bij een volgende bijeenkomst voortgezet. Martins vaak onnavolgbare wijze van presenteren maken de door hem geleide bijeenkomsten spannend, boeiend en interessant.

Afb. 1 De WTS; de vaste leden geflankeeerd door twee gasten. Zittend van links naar rechts: Mees Visser, Martin van den Bogaerde, Henk Klippel, Staand van links naar rechts: gast (F. Postma), Ruud Koedooder, Henk Verbeek, Hugo van der Werf, Hans Klein Woud, Piet Cijsouw, Rob Kroonenberg, Sake Haijma, Wichert Kuipers, gast Wijnand Groot. Mees en Henk tonen beiden maart - augustus 2014

29

Hemelkalender april - augustus 2014

Za 17 mei Vanaf 23:21 trekken de schaduwen van Io en Callisto tegelijkertijd over Jupiter: twee zwarte stipjes op het wolkendek van de planeet. De manen zelf zijn slechts met een grote kijker te zien wanneer ze zich vóór Jupiter bevinden. Za 21 juni Vanochtend kan de maan worden gebruikt om Uranus op te sporen. Om 4 uur bevindt de verre planeet zich 29’ ten zuiden van de zuidelijke maanrand. Het tweetal staat in het oosten. Uranus is niet met het blote oog waarneembaar.

Di 29 april Komeet 2012 K1 (PANSTARRS) passeert vanavond ten zuiden van de ster λ Ursae Maioris. Waar te nemen met een lichtsterke verrekijker of telescoop.

Di/wo 12/13 augustus Deze nacht zijn de Perseïden, één van de rijkste meteorenzwermen, het actiefst. Het maximum valt rond 2 uur (13 augustus). Omdat de maan nog vrijwel vol is, zullen de zwakkere meteoren helaas in het maanlicht “verdrinken”. Alleen de heldere exemplaren blijven over; nog altijd zo’n 10- 20 exemplaren per uur. Ook in de nachten vóór en na het maximum zijn er zeker meteoren te zien. De Perseïdenzwerm is één van de bekendste meteorenzwermen. Dit is uiteraard te danken aan het grote aantal meteoren dat onder gunstige omstandigheden te zien is, maar ook de buitentemperatuur speelt hierbij een rol. Op zomeravonden zitten mensen nu eenmaal nog laat in hun tuin van de zomeravond te genieten, en dan pik je vanzelf de meteoren wel mee. In december daarentegen is de rijke Geminidenzwerm te zien, maar het waarnemen daarvan zal een koude bedoening zijn, wat de Geminiden toch minder bekend en bemind maakt.

Zo 4 mei Om 22:35 is er een rakende bedekking van de ster λ Geminorum (+3,6). In een smalle zone, lopend over Noordwijk aan Zee, Alphen a/d Rijn, Uden en Venlo, schampt de ster de maanrand. Ten zuiden van de lijn is er een bedekking, ten noorden een nauwe samenstand. De maan bevindt zich op 27 graden boven de horizon, en is voor 29% verlicht. Za 10 mei Saturnus in oppositie! De planeet staat recht tegenover de zon, en is dus de hele nacht waarneembaar. De ringen staan wat gunstiger dan het vorige jaar, onder een hoek van 22 graden.

Deze informatie is ontleend aan de Sterrengids 2014. De Sterrengids bevat een schat aan informatie voor zowel de beginnende als de gevorderde amateur, en is verkrijgbaar via de boekhandel.

Vr 16 mei Mercurius is nu ’s avonds waarneembaar in het westen. Vandaag gaat de planeet 2 uur na de zon onder. Richt omRob Steegs streeks 22:30 uw telescoop op de planeet; Mercurius bevindt zich slechts 4 graden van de ster 98 Tauri (+5,6).

30


Zie pagina 27

Deze opname van de bolhoop M92 is eigenlijk op een hibbel en een dribbel gemaakt. Slechts 7 tot 5 minuten belicht in elk van de kleuren, waarvan na het weglaten van de slechte frames er steeds 3 à 4 overbleven. De helderheden zijn logaritmisch geschaald, zodat zowel de heldere kern als de zwakkere buitendelen in tegelijk zichtbaar zijn. M92 (NGC 6341) staat in het sterrenbeeld Hercules en legt het in populariteit bij amateur sterrenkundigen vaak af tegen de nog helderdere M13. De bolhoop staat op ongeveer 27 000 lichtjaar van ons vandaan en bevindt zich op zo'n 15 lichtjaar 'boven' het vlak van de Melkweg. Bolhopen als deze behoren tot de oudste objecten zijn weinig jonger dan het Heelal zelf en M92 is waarschijnlijk ouder dan 13 miljard jaar. M92 heeft ongeveer 200 000 keer zoveel massa als de Zon. Gegevens voor bij de afbeelding, zie evt. IPTC: ABT opname van M92 om op 01:40 op 30-04-2015 logaritimische stretch, 60s opnamen: Rood: 4 uit 7 I-frames (Infrared), Groen: 3 uit 7 V- frames (Viisual) en Blauw: 3 uit 5 B- frames (Blue) Inge van der Stadt


31

Lid worden van A.W.S.V. “Metius” Indien u lid wilt worden van de Alkmaarse Weer - en Sterrenkundige Vereniging “Metius” kunt u zich opgeven bij het secretariaat (zie pagina 3 van dit blad). U kunt zich ook opgeven op één van onze verenigingsavonden. De contributie bedraagt € 25 per jaar. Personen onder de 20 jaar betalen € 10 per jaar. Gezinslid € 13,75 per jaar. Bij lidmaatschap heeft u recht op:   

gratis deelname aan alle verenigingsactiviteiten (incl. lezingen, werkgroepen); gratis toegang tot de sterrenwacht; gratis abonnement op Metius Magazine

Ruimte voor adressticker

Adverteren in Metius Magazine Ook u kunt adverteren in dit magazine. Wij bieden de volgende mogelijkheden aan: Commerciële advertenties A4 formaat: €85 per jaar; A5 formaat: €55 per jaar; A6 formaat; €35 per jaar; A7 formaat; €25 per jaar. Bij plaatsing van een advertentie ontvangt u het Metius Magazine gratis. Indien u geen prijs stelt op ontvangst van het magazine krijgt u € 8,- korting op het advertentie tarief. Niet commerciële advertenties aangaande sterrenkunde boeken en (onderdelen van) instrumenten door leden zijn gratis tot een maximum van 400 leestekens inclusief spaties

maart aug nr. 201

Recommend Documents