M200514
Midden in het land Regionale verdeling van innovatieve bedrijven in het MKB
J. Telussa J.P.J. de Jong N. Sipma Zoetermeer, januari 2006
Innovatieve MKB-bedrijven midden in de regio Hoe centraler in Nederland, hoe meer innovatieve MKB-bedrijven. Een door EIM uitgevoerde analyse waarin is bekeken hoe innovatieve bedrijven in het MKB zijn verdeeld over de 40 Corop-gebieden, laat zien dat innovatieve bedrijven vaker worden aangetroffen in de regio Utrecht en de daaromheen liggende gebieden. De ongelijke verdeling over Nederland weerspiegelt enerzijds een locatiekeuze: innovatieve bedrijven hebben vaak ambities die noodzaken tot een centrale vestigingsplaats met een goede toegang tot menselijk en fysiek kapitaal. Anderzijds biedt een centrale ligging ook gunstiger omgevingsfactoren die de totstandkoming van innovaties vereenvoudigen.
Aanleiding Innovatie krijgt veel aandacht binnen het Nederlandse overheidsbeleid. Het draagt bij aan het concurrentievermogen van bedrijven en zo ook aan de groei van de productiviteit en economische ontwikkeling van Nederland. Met het nationale innovatiebeleid wil de regering het innovatieklimaat bevorderen. Naast het generieke beleid van de regering werken decentrale overheden aan het regionale vestigingsklimaat. Dit sluit aan bij 1 het motto van het kabinet-Balkenende: 'decentraal wat kan en centraal wat moet' . In 2006 zal op kleine schaal worden begonnen met de gebiedsgerichte programma's om 2 de innovatiekracht te versterken, waarna het in 2007 volledig van start zal gaan . Ook het midden- en kleinbedrijf (MKB) neemt in het innovatiebeleid een vooraanstaande plaats in. Om zicht te krijgen op de mate waarin het innoverende MKB is verdeeld over de Nederlandse regio's, heeft EIM een analyse uitgevoerd naar de 40 Corop-gebieden. Aanpak EIM heeft per Corop-gebied berekend in welke mate er innovatieve MKB-bedrijven zijn gevestigd. Daarbij is gebruik gemaakt van twee databestanden: de Innovatiebarometer en het bestand Actieve Ondernemingen. EIM hanteert een brede definitie om innovatie te meten. Er is gekeken naar de gerealiseerde vernieuwingen van bedrijven, hun toekomstige investeringsplannen, en hun huidige inspanningen om tot deze vernieuwingen te komen. Uit de Innovatiebarometer van EIM blijkt dat bedrijven uit bepaalde sectoren innovatiever zijn dan andere bedrijven (bijvoorbeeld de chemische, rubber- en kunststofindustrie, ICT-sector, speur- en ontwikkelingswerk). Daarnaast zijn middelgrote bedrijven (10-100 werknemers) intensiever met innovatie bezig dan de kleinste bedrijven (1-9 werknemers). Corop-gebieden waar relatief veel van dit soort bedrijven zijn gevestigd hebben een hogere dichtheid van innovatieve MKB-bedrijven. Meer informatie over de indicatoren en de gebruikte databestanden is te vinden in bijlage I. Hieronder werken we de voornaamste resultaten uit.
1
2
2
EZ (2004), Ministerie van Economische Zaken, 'Pieken in de delta: gebiedsgerichte Economische Perspectieven', Den Haag, juli 2004. EZ (2005), Persbericht Ministerie van Economische Zaken, '9 miljoen euro voor gebiedsgerichte innovatie', 14 september 2005.
Gebieden met veel innovatieve MKB-bedrijven In figuur 1 zijn de 40 Corop-gebieden in Nederland weergegeven. Deze gebieden zijn in vier groepen geclusterd op basis van de aanwezigheid van innovatieve MKB-bedrijven: sterk bovengemiddeld, bovengemiddeld, ongeveer gemiddeld en ondergemiddeld. Over het algemeen kennen de regio's in het midden van Nederland meer innovatieve bedrijven: hoe centraler, des te meer innovatieve MKB-bedrijven er zijn gevestigd. Naarmate een regio verder van Utrecht verwijderd ligt, wordt het aandeel innovatieve MKBbedrijven doorgaans lager. De minste innovatieve MKB-bedrijven treffen we aan in de 'uithoeken' van het land: Oost-Groningen, Kop van Noord-Holland, Zeeland en ZuidLimburg. figuur 1
Aanwezigheid van innovatieve MKB-bedrijven in 40 Corop-gebieden
Bron: EIM Innovatiebarometer en Actieve Ondernemingen, 2005.
De vijf regio's met de grootste aanwezigheid van innovatieve MKB-bedrijven zijn: Utrecht, Gooi- en Vechtstreek, Flevoland, het zuidoosten van Zuid-Holland en het zuidwesten van Overijssel. De bovengemiddelde scores van deze regio's zijn terug te voeren op de aanwezigheid van veel bedrijven uit bepaalde sectoren en/of grootteklassen waarin bedrijven bovengemiddeld innovatief zijn (tabel 1). Utrecht dankt zijn hoge positie aan een relatief groot aandeel van innovatieve dienstverlenende bedrijfstakken, zoals ICT-bedrijven, speur- en ontwikkelingswerkers en adviesbureaus. In het zuidwesten van Overijssel zijn het de middelgrote bedrijven die zorgen voor een relatief hoog aandeel van innovatieve MKB-bedrijven. Middelgrote bedrijven (10-100 werknemers) zijn doorgaans innovatiever dan het kleinbedrijf. Flevoland kent een mix van innovatieve bedrijfstakken die is oververtegenwoordigd. In Gooi- en Vechtstreek zijn vooral advies-, PR- en onderzoeksbureaus sterk aanwezig, net als de grafische industrie. Het zuidoosten van
3
Zuid-Holland heeft veel technische groothandelsbedrijven en ook een hoger aandeel van middelgrote bedrijven. tabel 1
Sterkst vertegenwoordigde innovatieve sectoren en grootteklassen in de vijf best presterende regio's
Regio
Dankt haar bovengemiddelde score vooral aan
Utrecht
ICT-bedrijven, speur- en ontwikkelingswerkers, adviesbureaus
Zuidwest-Overijssel
grafische industrie, middelgrote bedrijven (10-100 werknemers)
Flevoland
technische groothandel, machine-industrie, ICT-bedrijven
Gooi- en Vechtstreek
advies-, PR-, en onderzoeksbureaus, grafische industrie
Zuidoost Zuid-Holland
technische groothandel, middelgrote MKB-bedrijven (10-100 werknemers)
Voor de regio's met een ondergemiddelde aanwezigheid van innovatieve MKB-bedrijven (bijv. Kop van Noord-Holland, Noord-Friesland, Oost-Groningen, Zeeland) geldt juist het omgekeerde. Middelgrote bedrijven zijn er vaak níet gevestigd, en juist bedrijven die actief zijn in sectoren waar minder wordt geïnnoveerd, treffen we veel aan in deze gebieden. Kanttekeningen Bij figuur 1 zijn vanzelfsprekend een aantal nuanceringen op zijn plaats. De indeling is uitsluitend gebaseerd op gegevens van MKB-bedrijven. In de regio rond Eindhoven zijn bijvoorbeeld veel grotere innovatieve bedrijven actief (bijv. Philips, ASML) die de score van de regio omhoog zouden brengen. Een indeling op basis van het volledige bedrijfsleven zou het zuidoosten van Noord-Brabant beter doen scoren. Het gebied in en rond Eindhoven kent een cluster van R&D-activiteiten rondom de universiteit van Eindhoven. Ook is er grensoverschrijdende samenwerking met België en Duitsland om de kennisdriehoek Eindhoven, Leuven en Aken te versterken. Hierbij zijn relatief veel grotere be1 drijven betrokken, die in dit onderzoek echter niet zijn meegenomen . Ook overheidsinstellingen en non-profit onderzoeksinstituten zijn niet meegenomen in de berekeningen. In dat geval zou bijvoorbeeld de regio rond Delft beter uit de bus komen.
Locatiekeuze en omgevingsinvloeden De ongelijke verdeling van innovatieve MKB-bedrijven over Nederland kent globaal bezien twee oorzaken (figuur 2).
1
4
Om deze reden wijkt de indeling in figuur 1 sterk af van de indeling die men zou verkrijgen op basis van patentregistraties naar regio.
figuur 2
Oorzaken van een ongelijke verdeling van innovatieve MKB-bedrijven
locatiekeuze
Innovatief MKB-bedrijf •innovatieresultaten •innovatieve inspanningen •innovatieplannen
Regio •menselijk kapitaal •afnemers •bereikbaarheid •kennis en middelen •etc
invloed omgeving
Locatiekeuze Een eerste reden is dat bedrijven verschillen in hun ambities en daardoor tot een andere locatiekeuze komen. Waar MKB-bedrijven zich vestigen is onder meer afhankelijk van het type werkzaamheden oftewel de sector. Voor een groot deel van de MKB-bedrijven is de bereikbaarheid een zeer belangrijke factor voor bedrijfshuisvesting. Transportbedrijven in het MKB bijvoorbeeld hechten over het algemeen veel belang aan een goede bereikbaarheid via de snelweg. Financiële instellingen of logies hechten ook veel waarde aan een goede bereikbaarheid, maar dan vaak in combinatie met een centrale lig1 ging en aanwezigheid van grote bezoekersstromen . Voor kennisintensieve dienstverleners als ICT-bedrijven, advies- en ingenieursbureaus is een centrale positie handig om klanten beter te kunnen bereiken, en om een groter potentieel aan arbeidskrachten te kunnen binden. Hetzelfde geldt voor de iets grotere MKB-bedrijven die zelf R&Dactiviteiten uitvoeren. Voor deze groep is de kennisinfrastructuur heel belangrijk, en dan met name de toegang tot hoogwaardig wetenschappelijk en/of technisch perso2 neel . Het is daarom ook niet verbazingwekkend, dat de regio's in figuur 1 met een technische universiteit bovengemiddeld scoren. De gebieden in het midden en westen van Nederland kennen rondom universiteiten clusters van onderzoeksinstituten, grotere en MKB-bedrijven. Netwerkorganisaties zoals de Kennisalliantie Zuid-Holland, UNIE en de Kenniskring zijn in deze gebieden actief om de kennisinfrastructuur te verbeteren. Om te innoveren zijn nieuwe kennis, mankracht, fysieke middelen en soms ook externe 3 financiering nodig . Bedrijven met de ambitie om te innoveren hebben een grotere behoefte aan hoogopgeleid personeel, toegang tot netwerken van leveranciers en afnemers, en de nabijheid van kennis en kennisinstellingen, dit alles bij voorkeur op een afstand die is 'aan te rijden'. Het feit dat de kwaliteit van elektronische communicatiemiddelen enorm is toegenomen lijkt daar vooralsnog niet veel aan te veranderen. Bedrijven met innovatieve ambities zijn vaak ook snelgroeiende bedrijven die op korte termijn behoefte kunnen hebben aan extra personeel en/of de inhuur van ondersteunende diensten. Omdat de regio's in het midden van het land beter bereikbaar zijn, de
1
2
3
Mensen, A.H.H.M. en W.V.M. van Rijt-Veltman (2005), 'MKB-locaties: Onderzoek naar de aard en kwaliteit van de bedrijfslocaties van MKB-ondernemingen', EIM, Zoetermeer. Erken, H., M. Kleijn en F. Lantzendörffer (2004), 'Buitenlandse directe investeringen in Research & Development: Een onderzoek naar de beweging van buitenlandse R&D investeringen en de achterliggende lokatiefactoren', Ministerie van Economische Zaken/Senter Novem, Den Haag. Jong, J.P.J. de (2005), De bron van vernieuwing, EIM, Zoetermeer.
5
afstand tot kennisinstellingen korter is, en de grotere dichtheid van zowel de bevolkings- als de bedrijvenpopulatie zorgt voor een beter potentieel aan afnemers, geschikte leveranciers en nieuwe arbeidskrachten, ligt een vestigingsplaats centraal in Nederland meer voor de hand, en vestiging in de uithoeken van het land juist niet. Invloed van de omgeving Ambities van bedrijven zijn niet de enige reden waarom innovatieve MKB-bedrijven ongelijk over de regio's zijn verdeeld. Lang niet iedere manager/ondernemer in het MKB heeft de ambitie om te innoveren. Er zijn in de omgeving van bedrijven kenmerken aan te wijzen die tussen de regio's verschillen, waardoor het eenvoudiger of juist moeilijker wordt om innovaties te ontwikkelen en daarvan te profiteren. Voor een belangrijk deel overlappen deze kenmerken met de factoren die de vestigingsplaatskeuze van bedrijven beïnvloeden. De aanwezigheid van een hoogwaardige kennisinfrastructuur, een goede beschikbaarheid van potentiële werknemers, en een betere fysieke bereikbaarheid, werken in het voordeel van MKB-bedrijven die innovaties willen ontwikkelen en implementeren. Daarnaast kan worden genoemd, dat een hoge aanwezigheid van innovatieve MKB-bedrijven in een regio een zichzelf versterkend effect kan hebben. Voor een bedrijf dat wil innoveren, is (indien actief op de zakelijke markt) een grotere populatie van potentiële afnemers beschikbaar die bereid zijn de innovatie te adopteren, of innovatieve leveranciers die aan de innovatie kunnen bijdragen. Met het over grotere afstand binnenhalen van deze zaken zijn meerkosten gemoeid die in het nadeel werken van het innoverende bedrijf.
6
Bijlage I Aanpak EIM heeft twee bestanden geanalyseerd om tot een inschatting te komen van de mate waarin innovatieve MKB-bedrijven in de Corop-gebieden aanwezig zijn. Stap 1 Eerst is met behulp van de Innovatiebarometer van EIM een berekening gemaakt van de innovativiteit van de verschillende sectoren en grootteklassen waaruit het MKB is opgebouwd. De Innovatiebarometer is een jaarlijkse telefonische enquête onder ondernemers uit MKB-bedrijven. EIM hanteert een brede definitie om de innovativiteit van MKB1 bedrijven te meten die aansluit op de Community Innovation Survey van Eurostat . Ondernemers beantwoorden vragen over innovaties die zij in het recente verleden hebben gerealiseerd (output), de huidige innovatieve activiteiten van het bedrijf (input), en de toekomstplannen van het bedrijf (toekomst). Concreet zijn de volgende indicatoren gebruikt om de innovativiteit van een bedrijf te meten: – in de afgelopen drie jaar producten of diensten geïntroduceerd hebben die nieuw waren voor de eigen bedrijfstak (output) – in de interne bedrijfsprocessen in de afgelopen drie jaar verbeteringen hebben doorgevoerd (output) – nieuwe manieren van distributie/levering aan klanten doorgevoerd in de afgelopen drie jaar (output) – doorvoeren van vernieuwingen in de afgelopen drie jaar die door leveranciers zijn ontwikkeld (adopties) (output) – beschikken over een op schrift vastgelegd vernieuwingsplan (input) – gebruik van een extern netwerk om kennis uit te wisselen (input) – met andere bedrijven of instellingen samenwerken aan vernieuwingsprojecten (input) – aanwezigheid van medewerkers die in hun dagelijkse werk met vernieuwing bezig zijn (input) – doen van actuele uitgaven aan training en opleiding (input) – in het komende jaar voornemen om meer uit te geven aan innovatie dan in het afgelopen jaar (toekomst) – in het komende jaar gaan investeren in nieuwe producten of diensten (toekomst) – in het komende jaar gaan investeren in vernieuwing van de interne bedrijfsprocessen (toekomst) – in het komende jaar gaan investeren in nieuwe manieren van distributie/levering aan klanten (toekomst). In de periode 2002-2005 zijn gegevens beschikbaar van 8.310 bedrijven uit 58 sectoren en 2 grootteklassen. Er zijn voor 116 groepen van bedrijven in Nederland (op basis van 58 sectoren en 2 grootteklassen) innovatiescores berekend. De eerste stap levert met andere woorden een beeld op van de mate van innovatie in 116 groepen van bedrij2 ven .
1
2
OECD (2005), Oslo Manual Third Edition, OECD: Paris. EIM heeft in de zomer van 2005 de resultaten van deze stap gepubliceerd middels een ranglijst van innovatieve sectoren. We verwijzen hiervoor naar het rapport 'De meest innovatieve sector van Nederland'. Het rapport presenteert een ranking van 58 sectoren en is te raadplegen via www.eim.net.
7
Stap 2 In de tweede stap heeft EIM met behulp van de database Actieve Ondernemingen gekeken hoe bedrijven uit de innovatieve en minder innovatieve sectoren en grootteklassen zijn verdeeld naar Corop-gebied. Uit de eerste stap bleek bijvoorbeeld dat in bepaalde sectoren en grootteklassen meer wordt geïnnoveerd. Zeer innovatieve sectoren zijn de chemische, rubber- en kunststofindustrie, ICT-sector, speur- en ontwikkelings1 werk, technische groothandel en voedings- en genotmiddelenindustrie . Daarnaast zijn middelgrote bedrijven (10-100 werknemers) intensiever met innovatie bezig dan de kleinste bedrijven (1-9 werknemers). In sommige gebieden zijn relatief veel van dit soort bedrijven aanwezig, en in andere gebieden minder. Na clustering van Corop-gebieden met een vergelijkbare aanwezigheid van innovatieve MKB-bedrijven ontstaat het volgende beeld: groep (score*) Regio's met een sterk bovengemiddelde aanwezigheid van innovatieve MKBbedrijven (score 8,9)
Regio's met een bovengemiddelde aanwezigheid van innovatieve MKB-bedrijven (score 8,1)
Regio's met een gemiddelde aanwezigheid van innovatieve MKB-bedrijven (score 7,3)
Regio's met een ondergemiddelde aanwezigheid van innovatieve MKB-bedrijven (score 6,0)
bestaat uit de Corop-gebieden Utrecht Zuidwest-Overijssel Flevoland Gooi en Vechtstreek Zuidoost-Zuid-Holland Groot-Rijnmond Achterhoek Twente Groot-Amsterdam Veluwe Oost-Zuid-Holland Arnhem Nijmegen Zuidoost-Noord-Brabant Zaanstreek West-Noord-Brabant Agglomeratie Den Haag Zuidwest-Gelderland Delft en Westland Agglomeratie Leiden en Bollenstreek Alkmaar en omgeving Noord-Limburg Midden-Noord-Brabant Agglomeratie Haarlem Noordoost-Noord-Brabant Overig Groningen Zuidoost-Friesland Noord-Drenthe Noord-Overijssel Zuidwest-Drenthe Midden-Limburg IJmond Zuidoost-Drenthe Zuidwest-Friesland Zuid-Limburg Noord-Friesland Overig Zeeland Zeeuwsch-Vlaanderen Kop van Noord-Holland Oost-Groningen Delfzijl en omgeving
* Door EIM berekende innovatiescore waarbij 10 = hoogste score en 4 = laagste score.
1
8
Zie ook het rapport 'De meest innovatieve sector van Nederland' (www.eim.net).
