m 6 september 2015

OVER

OORLOG EN VREDE t/m 6 september 2015

Terwijl de geallieerden vanaf 6 juni 1944 met man en macht West-Europa bevrijden, dringen Russische legereenheden in Oost-Europa de soldaten van het Derde Rijk steeds verder terug. Tezelfdertijd blijven de nazi’s op obsessieve instigatie van Hitler cum suis Joden deporteren en meedogenloos ombrengen. De reeds in december 1941 ingezette Endlösung, met als doel om alle Joden in Europa bewust te vernietigen, wordt tot en met de late winter van 1945 technocratisch volgehouden. De Franse filmregisseur Claude Lanzmann heeft de barbaarse gevolgen van deze weerzinwekkende, grootschalige genocide fenomenaal verbeeld in de film Shoah. De AmerikaansFranse schrijver Jonathan Littell heeft recentelijk in zijn kloeke boek De welwillenden het mensonterend martelen en systematisch uitroeien van Joodse mensen op niets ontziende, onontkoombare wijze maximaal betrokken verwoord. Antisemitisme en racisme hebben zich na de Tweede Wereldoorlog weer in velerlei varianten geopenbaard. In films, kunstwerken, muziek, poëzie en romans hebben geëngageerde ‘auteurs’ gepoogd om op de begrippen goed en kwaad artistiek te reflecteren. Op Over Oorlog en Vrede tonen 19 kunstenaars op indringende wijze hun betrokkenheid bij de condition humaine voor, in en na de Tweede Wereldoorlog. De presentatie is een prik­kelende staalkaart van diep doorvoelde, messcherpe gedachten. Deelnemende kunstenaars: Armando, Jef Diederen, Wim de Haan, Aad de Haas, Frank van Hemert, Anselm Kiefer, Michael Kiernan, Mathieu Knippenbergh, Hans Kuijs, Ger Lataster, Raquel Maulwurf, Thom Puckey, Joseph Semah, Agata Siwek, Ton Slits, Pierre van Soest, Shinkichi Tajiri, Julia Winter en Hans de Wit

_________________________________________________________________________ Speech opening Over Oorlog en Vrede: 1 maart 2015 _________________________________________________________________________

Dames en Heren, Kunstenaars, Bruikleengevers en Vrienden, Collega’s uit de Nederlandse Museum- en Galeriewereld, Collega’s Culturele Instellingen gemeente Venlo, Collega’s gemeente Venlo, Medewerkers en Vrijwilligers van Museum van Bommel van Dam, Burgemeester Scholten,

Van harte welkom op de officiële openingen van de exposities Over Oorlog en Vrede en Bevrijd?!, 1 Maart 1945 was en is een bijzondere dag voor Venlo. Dat is echt weer eens heel erg duidelijk en manifest geworden de afgelopen tijd. Exact 70 jaar geleden lag deze stad materieel gezien volledig in puin. U kunt dat met eigen ogen gaan bekijken in het Stadsarchief. Schokkende foto’s van de Royal Air Force, genomen op 2 maart 1945, slecht een dag na de bevrijding! Huiveringwekkende fotobeelden afkomstig uit het archief van het Imperial War Museum in Londen. Op 2 mei 2007 mochten Shinkichi Tajiri en ondergetekende de toenmalige Koningin Beatrix rondleiden in Museum van Bommel van Dam. Toen we stilhielden bij de bijzondere foto’s van de Royal Air Force zei de Koningin: "Ik heb nooit geweten dat Venlo in 1945 zo zwaar beschadigd was." Een significante en veelbetekenende uitspraak, dames en heren. Iedereen kent de materiële schade in Rotterdam, Nijmegen en Arnhem… Maar het leeuwendeel van de bewoners in Nederland heeft Venlo totaal niet op het netvlies staan…. Deep down is Venlo een zwaar verwonde stad… Niet alleen in materiële, maar ook in humane dan wel spirituele zin. Het is cruciaal dat de herinneringen aan en verhalen over de oorlog: worden herbeleefd, gedeeld en doorgegeven aan jongere generaties… Niets voor niets spelen alle culturele instellingen in de stad: nu op 1 maart 2015 op het einde van de Tweede Wereldoorlog en de bevrijding door de Amerikanen in. Maar bedenk daarbij vooral ook dat een groot deel van de Venlose mensen: Rond 1 maart 1945 gevlucht, gewond, vrijwillig of onvrijwillig gedeporteerd, dood of vermist was!

Als je terugkijkt fungeert 1945 als een merkwaardige, contraire scharnier in de tijd. Om Hugo Claus te citeren: ‘En toch. En toch. En toch…’ Mensen hebben zich vanaf 1945 enerzijds vol overgave en nieuwe energie weer op een nieuwe toekomst gericht! Wat je anderzijds echt niet snapt is dat na zo’n ontzagwekkend en catastrofaal echec: Racisme en antisemitisme toch weer de kop op steken… Sterker nog: dat jonge mannen door de overheid toch weer worden gedwongen: Naar een feitelijk koloniale oorlog in Nederlands-Indië te gaan! Dan begint het menselijk drama weer helemaal opnieuw. En dan blijkt dat we als mensen helemaal niets hebben geleerd! Zie de bijzondere film De Schorpioen van Ben Verbong. Lees de indrukwekkende roman De Walgvogel van Jan Wolkers. Bekijk de huiveringwekkende documentaires Hell Ships van filmregisseur Kees Maaswinkel. Luister naar de verhalen van veteranen uit een vrijwel vergeten oorlog van Brendan van den Beuken! Fotografie, oral history wekken deze vergeten oorlog op fraaie artistieke wijze tot leven. Of wat dacht u van Hou Moed: een schitterend, inhoudelijk dramatisch kunstproject van Mood Lab (Tanja Nabben). Hoezo bevrijd?! in 1945? Pas in 1947 komt men er achter: dat de verraden familieleden zijn omgekomen in concentratiekamp Mauthausen. En dan nu in de derde generatie: Wordt dat bizarre verhaal door de kleindochter artistiek herbewerkt met collega-kunstenaars Rob Hodselmans en Jos Deenen. Kunstenaars, componisten, dansers, dichters, filmers en schrijvers: hebben tout court bijzonder gevoelige, vaak filosofische antennes… Ze houden ons in muzische zin continu spiegels voor: Wij presenteren vandaag bewust twee projecten Over Oorlog en Vrede en Bevrijd?!. Negentien plus twee artistieke reflecties op de condition humaine voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Aangevuld met inspirerende, geëngageerde voorbeelden uit de literatuur, films en muziek. In deze expositie zitten ruim 12.000 begeleidende woorden – neem de tijd, lees ze en kijk, kijk, kijk! Voor verdere verdieping en verwijzingen: zie onze spiksplinternieuwe projectsite: www.overoorlogenvrede.nl Graag wijs ik u nu al op het project Strijd?!. Een expositie in april en mei van leerlingen van het Valuas College in Venlo. De vierde naoorlogse generatie die uit eigener beweging wil reflecteren op het thema strijd. Hoe actueel kan een onderwijsinstelling in combinatie met een locaal museum zijn?! Separaat volgen in mei, juni en juli diverse activiteiten van de Fotovakschool Venlo en het Kunstencentrum Venlo. Telkens worden andere facetten van de oorlog, de bevrijding of het thema vrede belicht.

Op 7 juni 2015 komt Armando persoonlijk naar Venlo. Openbare Bibliotheek Venlo, Koops Boeken en Museum van Bommel van Dam maken er een memorabele ontvangst van. Terug naar Over Oorlog en Vrede. Het onderwerp is in wezen in en in triest. Maar de wijze van presenteren en het vertellen van de achtergrondverhalen: Ze zijn zonder meer aangrijpend, prikkelend en soms ook echt schokkend. Mede namens alle betrokkenen wens ik u indringende kijkervaringen toe. Graag een welgemeend applaus voor alle externe, interne medewerkers. Ons team bestaat uit 8 vaste medewerkers, twee jongen enthousiastelingen - Jeroen Duijf en Guus Hovens - en 12 vrijwilligers. Zonder hun inzet, onder de bezielende leiding van conservator Gabi Stoffels, zou dit project zo niet mogelijk zijn geweest. Veel dank ook aan Mark van den Eijnden, Niels van den Ham Reklame, Sander Bontje, Frank Kuntzelaers, Sounds en Koops Boeken. Jullie zijn van grote waarde voor het welslagen van dit project geweest. Mede namens alle culturele partners in de stad: oprecht dank voor uw welwillende aandacht. Geniet met volle teugen, hoe vreemd dat ook klinkt! 
 Rick Vercauteren Directeur Museum van Bommel van Dam Venlo

Aad de Haas

LANGE NEUS NAAR HITLER Met het werk De geweldloze en de geweldenaar (1960) verwijst expressionist Aad de Haas (Rotterdam, 1920 - Schaesberg, 1972) naar zijn gevangenschap door de nazi’s tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog. De oorlog heeft een grote invloed op de kunstenaar: zijn levensvisie verandert en hierdoor gaat hij onder andere werken met heldere, felle kleuren zoals goed te zien is in dit werk.

Man wordt afgevoerd door twee nazi-soldaten Bron: Youtube

Aad de Haas is een markante man. Recht door zee, tegendraads en maatschappij­ kritisch. Daarnaast is hij een streng gelovig katholiek. Tot vlak na de Tweede Wereld­ oorlog voeren religie en portretten thematisch de boventoon in zijn werk. In de jaren ’50 verschuift dit naar de motieven seksualiteit, dood en macht. De kunstenaar leeft gedurende zijn leven regelmatig in onmin met zichzelf: zijn conservatieve opvattingen botsen nogal eens met de vooruitstrevendheid van zijn kunstenaarschap. Midden in de oorlog, in 1943, een jaar na zijn afstuderen aan de Academie voor Beeldende Kunsten te Rotterdam, krijgt Aad de Haas zijn debuutexpositie. Recalcitrant als hij is, besluit hij zich niet aan te melden bij de Reichskulturkammer, in die tijd juist verplicht gesteld door de Duitsers, omdat beeldende kunst niet zonder hun goedkeuring in de openbaarheid gebracht mag worden. Direct gevolg: de nazi’s vinden zijn werk anti-nationaalsocialistisch (entartet). De Haas wordt gevangen genomen door de Sicherheitsdienst. Hij wordt veertien dagen achter elkaar verhoord. Tijdens een van de verhoren valt zijn oog op een schilderij aan de muur. Een van de bewakers ziet dit en vraagt hem: “Wat vind je van dit werk?”. Waarop De Haas antwoordt: “De schilder kan er niks van, dat kun je zien. Maar het is een eerlijke vent die het geschilderd heeft, want hij laat zien dat hij er niks van kan”. Dit antwoord valt bepaald niet in goede aarde, want het is een werk van de als kunstenaar geflopte Adolf Hitler! Gedurende de overige ondervragingen houdt De Haas zich van de domme en vijf maanden later wordt hij plots vrijgelaten. Hij vlucht naar het relatief veilige Limburg, waar hij de rest van zijn leven blijft wonen. De oorlog heeft enorme impact op de gevoelige kunstenaar. Zijn productie stijgt explosief. Later komt er veel erotiek in zijn virtuoos geschilderd, expressieve werk. Felgekleurde stippen en pasteuze, ritmische vegen en strepen kenmerken zijn nieuwe werkwijze. De geweldloze en de geweldenaar is qua stijl typerend voor zijn oeuvre na de Tweede Wereldoorlog. De kunstenaar lijkt in dit werk rechtstreeks te refereren aan zijn gevangenschap door de nazi’s. Rechts zien we de geweldenaar weergegeven als officier, in fel groen pak, zwarte laarzen en met een knalrode huidskleur. Links is de geweldloze, een hulpeloze en schaars geklede man, waarschijnlijk Aad de Haas zelf, geschilderd in zachte kleuren. Hij licht als het ware op in de duisternis van het tafereel. De spanning die de gearresteerde, weerloze persoon laat zien is voelbaar. De Haas laat de drei­gende omgeving bewust in het ongewisse. Na de Tweede Wereldoorlog is de vrede die zijn vroegere werk kenmerkt geheel verdwenen. De Haas toont ons geen milde poëzie meer, maar verbittering en angst.

OVER

OORLOG EN VREDE

Agata Siwek

SOUVENIRS UIT AUSCHWITZ-BIRKENAU De Pools-Nederlandse Agata Siwek (Pionki (PL), 1972) zoekt middels haar werk de confrontatie met de wereld om haar heen. Hierbij richt ze zich, naar eigen zeggen, op de kritiekloze houding van massa’s mensen die als gemakzuchtige schapen achter oppervlakkig opererende handel, industrie en media aanlopen. Ze dwingt mensen via haar kunst uit hun comfortzone te stappen. Original Souvenirs Auschwitz-Birkenau (2002) is hiervan een treffend voorbeeld.

De spreuk “Arbeit macht frei” boven de toegangspoort van concentratiekamp Auschwitz-Birkenau

Het veelzijdig oeuvre van de tegendraadse Siwek bestaat uit tekeningen, schilderijen, keramiek, textiele objecten en installaties. Veel werk wordt gekenmerkt door een verrassende directheid, originaliteit en ironie. Met haar maatschappijkritische kunst vraagt ze vaak bewust aandacht voor ethische vraagstukken, dikwijls met een brutale, ondeugende twist.

Bron: Youtube

Agata Siwek gebruikt vaak persoonlijke ervaringen, fascinaties en obsessies als inspiratiebron. Zo ook voor het werk Original Souvenirs Auschwitz-Birkenau. Siwek is opgegroeid op slechts vijftig kilometer van het concentratiekamp Auschwitz-Birkenau. Dit kamp maakte tijdens de Tweede Wereldoorlog onderdeel uit van de drie Auschwitz­­ kampen. Een diende er als basiskamp, een als werkkamp en Birkenau specifiek als gruwelijk vernietigingskamp. Een kamp waar circa 1,1 miljoen Joden zijn vergast. Wanneer ze op haar vijftiende levensjaar het kamp voor het eerst bezoekt, zorgt dit voor een aangrijpende, onuitwisbare ervaring. Bij een later bezoek ziet ze een wasruimte met drie grote muurschilderingen van twee poezen die zich aan het wassen zijn, badende kinderen en halfnaakte ruiters in het water. De zwartgallige ironie wil dat er in de ruimte geen waterleiding aanwezig is. Deze prikkelende ervaringen zorgen er in combinatie met haar Poolse roots voor dat er diverse sterk contrasterende, rode draden in haar oeuvre komen. Original Souvenirs Auschwitz-Birkenau is zowel een installatie als een winkel waar souvenirs verkocht worden. De verplaatsbare giftshop heeft Siwek zelf gebouwd. Tevens heeft ze alle winkelartikelen zelf gemaakt. T-shirts en sleutelhangers met daarop de schokkende tekst “Arbeit macht Frei”, stoffen poppetjes in de kenmerkende kampkleuren blauw en wit alsook kaarsen in de vorm van verbrandingsovens. Toen het controversiële kunstwerk voor het eerst werd getoond, riep het felle reacties op: sommigen vonden het smakeloos en onnodig kwetsend. Maar Siwek wil niemand kwetsen. Ze wil mensen aan het denken zetten. Ze hoopt dat haar winkel juist discussies oproept over de rol van een concentratiekamp als veredelde, toeristische attractie met hoog koopgehalte. Tevens stelt ze puntige vragen over het levendig in herinnering houden van onze recente geschiedenis. Vaak worden souvenirs namelijk gezien als hét middel bij uitstek om gedachten levend te houden. Wat is een geschikte manier om beladen historie onder de aandacht te brengen? Het fascinerende van deze installatie is dat Agata Siwek de toeschouwer onmiddellijk bij de strot grijpt en weet uit te dagen. Tegelijkertijd zingt de vraag rond: zal ik misschien toch iets kopen? Wel of niet? Het is en blijft een lastig moreel dilemma. Wanneer de Auschwitz-Birkenau-giftshop van Agata Siwek tot verbazing leidt, ver­ wondering oproept en onverwacht een glimlach bij de kijker ontlokt, weet ze dat ze geslaagd is in haar genuanceerde aanscherping van menselijk denken. Nuances vormen immers de pijlers onder het begin van begrip.

OVER

OORLOG EN VREDE

Anselm Kiefer

LODEN BOMMENWERPER ALS VREDESSYMBOOL Anselm Kiefer (Donaueschingen (DE), 1945) wordt gefascineerd door de Tweede Wereldoorlog. Middels zijn werk toont hij vaak donkere kanten van het leven. Daarbij laat hij kijkers nadenken over de relaties tussen verleden, heden en toekomst en in het bijzonder over wat goed en slecht is.

Een in de Tweede Wereldoorlog neergeschoten nazi-vliegtuig Bron: Youtube

Kiefer is als kunstenaar al lang omstreden. Met installaties en materieschilderijen, waarin hij onder andere stro, zand, glas, bloemen en beton verwerkt, verwijst hij naar de beladen Germaans-Duitse cultuur, filosofie, geschiedenis en mythologie. In zijn werken gebruikt hij naast gangbare schildersmaterialen beitels, messen en zelfs vlammenwerpers. “Schilderen is oorlog”, aldus de kunstenaar. In zijn eigentijds werk heeft hij veel aandacht voor universele, filosofische thema’s waarin sterrenluchten en zonnebloemen zijn weergegeven. In 1969 krijgt Anselm Kiefer internationale bekendheid door een serie zelfportretten waarin hij in Zwitserland, Italië en Frankrijk de Hitlergroet brengt. Hiermee levert hij scherp commentaar op de Duitsers, die na de oorlog alle gruwelijkheden proberen te verdringen en doorgaan met leven alsof er niks gebeurt is. Zijn kritische werken worden in eerste instantie dan ook niet gewaardeerd in Duitsland. De kunstenaar brengt het nazi­-verleden naar boven en doorbreekt het heersende zwijgen. Tevens gaat hij bewust in tegen formalistische, autonome kunst die amper aandacht besteedt aan de Tweede Wereld­ oorlog en de desastreuze gevolgen. Kiefers kunst heeft vaak een sombere uitstraling die willens en wetens vernietiging, verval en destructie representeert. Zo maakt Kiefer een serie schilderijen van in puin liggende nazi-gebouwen. Hoogmoed komt voor de val. De kunstenaar blijft tot op de dag van vandaag gefascineerd door de vergangenheits­ bewältigung: de Duitse acceptatie van het beladen verleden. In 2014 maakt Kiefer een nieuwe serie werken, die hij The Argonauts (2014) noemt, voor een expositie in de Royal Academy Londen. Een met de hand gemaakt loden werk representeert een schaalmodel van een Duitse bommenwerper uit de Tweede Wereldoorlog. Dit object staat symbool voor de vernietiging van steden, mensen en gebouwen tijdens de oorlog. Kiefer refereert ook aan zijn eigen jeugd: als kind ziet hij op straat vaak ruïnes als overblijfselen van de oorlog. Dit maakt diepe indruk op hem. Daarnaast heeft het werk een filosofische lading: het fungeert als teken van overwinning op het Derde Rijk en functioneert als vredessymbool. Het loden vliegtuig is immers te zwaar om van de grond te komen. Het kan niet opstijgen en niets vernietigen. Een oude drager van dood en verderf transformeert in een krachtig vredessymbool. De titel The Argonauts verwijst naar een oud verhaal uit de Griekse mythologie. Jason wordt tijdens een zoektocht naar een gevleugeld schaap vergezeld door zeilers op het schip Argo. Deze vertelling heeft gedurende de afgelopen drieduizend jaar verschillende versies gekend. Kiefer geeft er anno 2014 een eigen, geëngageerde draai aan. Met omstreden visuele iconen uit het Derde Rijk, zoals de hier gepresenteerde bommenwerper, blijft Anselm Kiefer het foute Duitse verleden consequent aan de orde stellen. Zo houdt hij de gedachte aan de oorlog inhoudelijk opzettelijk overeind.

OVER

OORLOG EN VREDE

Armando

TRAGIEK VAN DE MENS Armando (Amsterdam, 1929) is een van de beste en meest veelzijdige naoorlogse kunstenaars van Nederland. Zijn persoonlijke ervaringen met de gruwelen in de Tweede Wereldoorlog spelen een cruciale rol in zijn oeuvre. In de expositie bevinden zich vier karakteristieke werken in zwart, wit en grijs met soms een toefje andere kleur, zoals het opvallende rood in het werk Körperlich. Het zijn tout court sterk expressief geschilderde doeken met telkens een prikkelende symboliek.

Dresden - Talloze verbrande slachtoffers op straat na het grootschalige bombardement in februari 1945 Bron: Youtube

Armando is een autodidact: van bokser tot journalist, van dichter tot theatermaker en van violist tot schrijver, maar bovenal: beeldend kunstenaar. Een moderne uomo universale met een brede belangstelling voor literatuur, cinema en kunst. Vanaf het midden van de jaren vijftig ontwikkelt hij een krachtige schilderstijl. Soms werkt hij in kleur maar gaandeweg kiest hij weloverwogen voor monochromie. Met zwart, wit en grijs alsook subtiele combinaties daarvan kan hij geweldig goed uit de voeten. De kleur keert later overigens terug in zijn werk, omdat hij dan voelt dat dat moet. Zijn jeugd speelt een belangrijke rol in zijn interesse voor de oorlog. Armando groeit op tegenover concentratiekamp Amersfoort. Iedere dag, als hij van school naar huis loopt, ziet hij gevangenen van de trein naar het kamp getransporteerd worden. Wat zich in en rondom het kamp afspeelt raakt hem diep. Later verklaart hij dat hij zich niet neer kan leggen bij de grote hoeveelheden slachtoffers die er gevallen zijn: de geschiedenis laat hem niet los. Ruim twintig jaar blijft de Tweede Wereldoorlog een directe inspiratiebron. Daarna fascineert hem vooral de vergankelijkheid van de mens én het weerzinwekkend menselijk gedrag. Ook het perspectief van de daders boeit Armando sterk. Dit komt tot uiting in zijn werk dat soms hard en gewelddadig is. Hij geeft het kwaad letterlijk en figuurlijk een passende vorm. Het onomkeerbaar verglijden van de tijd verwerkt Armando, parallel aan de film Nuit et Brouillard van Alain Resnais, in ‘medeplichtige’ landschappen en bomen als ‘stille getuigen’ van alle gruwelijkheden. Bomen, rotsen en struiken worden pasteus in zwart, wit en grijs uitgebeeld. Dit is treffend te zien in het kolossale expressieve doek Gefechtsfeld (1986). De natuur wist mettertijd alle sporen van de oorlog weg! Het werk Körperlich (1982) representeert een geabstraheerde mens die verbrandt. De mensfiguur is van achteren weergegeven waarbij het hoofd niet direct zichtbaar is. De rechterarm is rood: die staat in brand. Hiermee refereert Armando rechtstreeks aan de grootschalige bombardementen en reusachtige vuurzeeën in Hamburg, Dresden, Berlijn, Tokio, Hiroshima en Nagasaki die honderdduizenden slachtoffers hebben gemaakt. Om af te koelen sprongen mensen soms rivieren in, maar in plaats van de gewenste verkoeling werden ze levend gekookt. Het water was namelijk extreem heet geworden door de rampzalige vuurzeeën. Veel lijken krompen in tot een lengte van slechts vijftig centimeter. Armando, die pendelt tussen Amsterdam en Berlijn, geeft aspecten uit de Tweede Wereldoorlog soms in keiharde metaforen weer. “Kunst maken is an sich niet leuk”, maar hij gaat gedreven en sterk gemotiveerd door tot de allerlaatste snik.

OVER

OORLOG EN VREDE

Ger Lataster

DAG DER OVERWINNING! Ger Lataster (Schaesberg, 1920 - Amsterdam, 2012), zoon van een mijnwerker uit het zuiden van Limburg, wordt alom gezien als een van de belangrijkste naoorlogse kunstenaars van Nederland. Zijn werk is dynamisch en abstract expressief met daarin vaak symbolische verwijzingen naar een hand, een voet of lijnenspel dat een figuur weergeeft. Naast pasteus opgebrachte verf verwerkt Lataster andere materialen zoals houtskool, potlood en spuitverf in zijn doeken. Hij experimenteert volop en gaat altijd met zijn tijd mee. Hij behoudt wél altijd zijn eigen, kenmerkende stijl. Russische soldaat plant de communistische, rode vlag op het smeulend Rijksdaggebouw in Berlijn. Dit is de tweede foto van 13 mei 1945. Foto: Jevgeny Chaldej Bron: Youtube

De monumentale werken Dag der overwinning (1985 en 1989) en Schilder en vlag (1993) refereren aan en reflecteren direct op de Tweede Wereldoorlog. Lataster, lid van de Communistische Partij Nederland (CPN) in de jaren vijftig, verwijst in deze werken, middels knal­rode vlakken, naar een wereldberoemde foto van de Russische fotograaf Jevgeny Chaldej genomen op 2 mei 1945. Als blijk van overwinning op nazi-Duitsland plant een Russische soldaat de kenmerkende, rode communistische vlag, met hamer en sikkel, op de nog smeulende Rijksdag in Berlijn. Stalin keurt de eerste foto-opname af, omdat de soldaat een te Aziatisch uiterlijk heeft. Nadien wordt er op 13 mei 1945 nog een andere versie van de foto opgenomen. Ger Lataster werd, net als velen met hem die de oorlog meegemaakt hebben, geraakt door de foto van Chaldej en de specifieke symboliek van het beeld. Het gaat Lataster in dit doek vooral om de emotionele lading die de rode vlag heeft voor veel mensen. Dit blijkt ook uit het feit dat hij circa 40(!) variaties op dit thema zou maken. In Dag der overwinning (1985) wordt de met dieprode verf weergegeven vlag ferm vastgehouden door een vuist. Loslaten is geen optie. Het gaat de schilder vooral om het opwekken van besef: dit is een cruciaal moment in de geschiedenis! De vlag staat symbool voor de overwinning op het fascistische Derde Rijk: “De rotzooi van de nazi’s is eindelijk naar de verdoemenis”, zou Lataster later in een interview zeggen. Met het symbool van de rode vlag hekelt Ger Lataster ook de rol van de media in het Westen na de Tweede Wereldoorlog. Die had vooral aandacht voor Amerika en Engeland. De toen­malige Sovjet Unie heeft in de pers nooit de credits gekregen die ze verdiende. Naast de vuist met de vlag zien we linksboven een persoon met zijn armen onder zijn hoofd: de lerende figuur. Deze schematisch weergeven persoon is een weergave van Lataster zelf. Het lijkt erop alsof hij de geschiedenis probeert te begrijpen. De blauwe en witte vlakken verwijzen naar de lichtinval in zijn atelier. In het schilderij Schilder en vlag (1993) kijkt de maker terug op eerder werk met de rode vlag. Tevens realiseert hij zich terdege dat de beruchte Berlijnse muur al vier jaar is gevallen. De befaamde rode Sovjetvlag is op 25 december 1991, ten tijde van het aftreden van Gorbatsjov en het aantreden van Jeltsin, voor het laatst gestreken! De schilder zelf is in dit schilderij getuige van deze gebeurtenis. Aan de zijkant heeft Lataster zichzelf weergegeven terwijl hij eigen werk aan­schouwt. Tevens heeft hij de scheppende hand van de kunstenaar uitgebeeld. Die is onder in het werk afgebeeld als schilder(hand) met een palet. Ger Lataster verknoopt in zijn indrukwekkende, abstract expressieve werken, de horror in de Tweede Wereldoorlog eigenzinnig met recente geschiedenis!

OVER

OORLOG EN VREDE

Hans Kuijs

ATYPISCH HOOP PUTTEN UIT EEN SERENE BLIK De werken Transparante waarneming 2 (2006) en De levensvonk betreedt het huis (2009) van Hans Kuijs (Helmond, 1948) refereren direct aan een foto uit AuschwitzBirkenau, die hem in hoge mate fascineert. Met twee fraaie, fantasievolle werken, doordrenkt van schrijnende oorlogssymboliek, toont hij kijkers menselijk drama in de Tweede Wereld­oorlog. Toch put Hans Kuijs atypisch hoop uit de kamphorror. Hans Kuijs haalt vooral inspiratie uit dingen die hij dagelijks meemaakt: hij schildert thematisch over zijn eigen leven waarbij hij de realiteit vaak vervormt. Er is vaak ook sprake van een seksuele lading. Daarnaast heeft hij een fascinatie voor macht en hoe mensen daar mee omgaan.

Vermoorde vrouw in Auschwitz-Birkenau op 27 januari 1945, de dag dat de Russen het concentratiekamp bevrijden. Foto: Henryk Makarewicz Bron: Youtube

Tegen het eind van de vorige eeuw bezoekt Kuijs de drie concentratiekampen in Auschwitz-Birkenau. Wat hij daar aantreft valt hem zwaar: de schokkende films, de ovens, de bergen schoenen, haar en de lege koffers. De taferelen zijn té gruwelijk om te schilderen. Toch haalt hij ondanks alle ellende, inspiratie uit een op het eerste gezicht schrijnende foto. Op deze foto is een relatief jonge, verkrachte vrouw te zien. Ze ligt naakt voor een van de vele barakken, omringd door vijftig centimeter hoge sneeuw. Ze blikt op serene wijze naar de toeschouwer. Het valt Kuijs vooral op dat het geen uitgemergelde vrouw betreft, maar iemand met mooi lang zwart haar en volle benen. Alsof ze niet heeft geleden onder de ondervoeding in het kamp. Ze lijkt ogenschijnlijk nog in leven te zijn. Maar het tegendeel is waar. Het is 27 januari 1945: één uur(!) voordat de Russen het kamp komen bevrijden, is ze door laaghartige nazi’s verkracht en doodgeschoten. De jonge vrouw had misschien levend uit de oorlog kunnen komen, als de Russen er een uur eerder waren geweest. Wie das Leben so eben spielt. De serene blik van de vrouw stemt Hans Kuijs, atypisch, toch een klein beetje hoopvol. Op beide, confronterende werken ligt een naakte vrouw in de sneeuw. Ze wordt in symbolische zin beschermd door een transparant huis. Transparante waarneming 2 laat vooral de waanzin van het achterliggende verhaal en de totale zinloosheid van de oorlog zien. Kuijs hint ook naar seksualiteit als machtsmiddel in de oorlog. Hij wil daarbij vooral ook het blikveld van de toeschouwer verruimen. Is het mogelijk dat mensen hun horizon – duidelijk zichtbaar in het werk – verbreden en echt inzien dat haatdragend populisme of ondoordacht volggedrag niks oplossen? Hoe zou de kijker zich in de oorlog gedragen als hij/zij macht uit kan oefenen over anderen? In De levensvonk betreedt het huis heeft het huis een minder vaste vorm; het lijkt wel haast te zweven. De deur, verwant aan de vorm van een mannelijk lid, staat open. De kijker wordt, met name door de trap, overdrachtelijk uitgenodigd naar binnen te gaan. De titel van het werk van Kuijs is ook een verwijzing naar seksualiteit. Het leven gaat altijd cyclisch door. Waar het ene leven abrupt en akelig eindigt, kan gek genoeg, het volgende toch weer met een sprankje hoop beginnen. Tegen alle logica in put Hans Kuijs in zijn verbeelding uit de horror van het kamp Auschwitz-Birkenau een glimp verwachting, opdat mensen elkaar de ellende van de Tweede Wereldoorlog niet nog een keer aan doen!

OVER

OORLOG EN VREDE

Jef Diederen

AGEREN TEGEN OORLOG EN GEWELD Jef Diederen (Heerlen, 1920 - Amsterdam, 2009) voelt zich verbonden met immi­ granten en heeft oog voor achtergestelde minderheden en ontheemden. In zijn werk ageert hij hyperscherp tegen onrecht: van Zuid-Afrika tot Amerika. Hij reflecteert gedurende zijn leven op de gruwelijkheden gedurende de Tweede Wereldoorlog.

Een volledig verwoest gebouw tijdens de Tweede Wereld­oorlog. De overeind staande staketsels lijken op de vormentaal in Jef Diederens werk Zonder titel (Verwoesting) Bron: Youtube

Het oeuvre van Jef Diederen bestaat uit schilderijen, werken op papier en grafiek. Hiermee besteedt hij op veelal kleurrijke, en lyrisch abstracte wijze aandacht aan een groot scala aan thema’s. Van figuratieve Limburgse landschappen in het begin van zijn carrière, tot expressieve, ritmische werken, verwijzend naar onder andere politieke problemen, muziek en poëzie in zijn latere jaren. Het oeuvre van de sensibele Diederen kenmerkt zich tevens door een onuitputtelijke drang naar vrijheid en tot het blijvend vernieuwen en ontwikkelen van zichzelf. Zowel in kleur, compositie, materiaal en penseel­ streek én alle mogelijke artistieke varianten. De geëngageerde Diederen ageert gedurende het grootste deel van zijn loopbaan tegen oorlogen en geweld. Hij beroert de kijker met zijn werk, waarin vooral de machteloosheid en het onrecht jegens minderheden op sublieme wijze worden gerepresenteerd. Aan het eind van de jaren vijftig en begin van de jaren zestig refereert Diederen rechtstreeks aan de oorlog middels werken met pakkende titels als: 10 mei 1940, De Indringers en Bevrijd land. Daarnaast reageert Jef Diederen op de gruwelen uit de Tweede Wereldoorlog. Zo verwerkt hij onder meer het etiket van het gifgas Zyklon B, dat de nazi’s gebruikten in hun vernietigingskampen, in zijn werk. Hij wijdt ook een serie litho’s aan de verdediging van Stalingrad. Tevens gebruikt Diederen de roman Oorlog en Vrede van Tolstoj als inspiratiebron voor een serie houtlinosneden en verwijst hij, middels de serie werken Dubno, naar de goede Duitser Friedrich Gräbe. Gräbe, ingenieur van beroep, redt tijdens de oorlog honderd Joden in het Oekraïense stadje Dubno door ze te werk te stellen in zijn bedrijf. Friedrich Gräbe is tevens getuige van een morbide, grootschalige executie van Oekraïense Joden. Dit bloedbad legt hij meteen vast in een schriftelijk verslag. Diederen is ontzet over de weerzinwekkende gebeurtenis en gebruikt deze getuigenis, die later een cruciale rol zou spelen in het Neurenberg tribunaal, letterlijk als inspiratiebron voor een serie werken op papier. Het werk Zonder titel (Verwoesting) uit 1958 verwijst naar vernietiging als direct gevolg van de Tweede Wereldoorlog. Diederen toont de voortvloeisels van het oorlogsgeweld, door op de voorgrond, middels veelal donkere kleuren, een verwoeste stad weer te geven. De harde, hoekige en cirkelvormige creaties verwijzen naar ruïnes. Het gevoel van dreiging wordt verder versterkt door de lage horizon en de, in sterke, donkere kleuren weergegeven geabstraheerde wolk, contrasterend tegenover het, in wit en geel, afgebeelde zonlicht. Het werk roept herinneringen op aan het aan puin geschoten Stalingrad, waar de nazi’s uiteindelijk in 1943 een halt wordt toegeroepen. Tevens het startpunt van de recapitulatie van het infame Derde Rijk. De maatschappelijk betrokken Jef Diederen toont met het dreigende Zonder titel (Verwoesting) op geabstraheerde wijze zijn ontzetting over de oorlog en het geweld: een actueel thema tot op de dag van vandaag!

OVER

OORLOG EN VREDE

Joseph Semah

HEBREEUWSE VOETNOTEN BIJ DE HOLOCAUST

Uitslaande brand in synagoge tijdens de

Kunstenaar Joseph Semah (Bagdad (IQ), 1948) werkt consequent aan een veelzijdig oeuvre dat onder andere uit sculpturen, schilderijen, performances, installaties en geschriften bestaat. In zijn volstrekt unieke, artistieke domein spelen elementen uit de Hebreeuwse cultuur een verrassende rol. Semah heeft veel onderzoek gedaan naar andere van oorsprong Joodse kunstenaars zoals Piet Mondriaan en Barnett Newman. Op heldere wijze verhaalt hij over Hebreeuwse elementen in hun werken die tot nu toe door veel Westerse kunsthistorici onterecht worden genegeerd. Met de indrukwekkende werken op deze tentoonstelling verwijst Semah direct naar zaken en gebeurtenissen die verband houden met de Tweede Wereldoorlog.

Kristallnacht op 9 en 10 november 1938

De denker Joseph Semah ziet zichzelf niet als kunstenaar sec maar vooral als een beschouwer. Een filosoof die communiceert met beelden. Zijn kunstwerken dienen feitelijk als voetnoot bij zijn levenslange, interdisciplinaire onderzoek naar de historie van de kunsten, literatuur, filosofie en theologie. In alles legt hij bij wijze van diepste laag relaties met tradities van de Hebreeuwse taal en de Joodse geschiedenis.

Bron: Youtube

Beeldend kunstenaar Joseph Semah wordt financieel ondersteund door het Mondriaan Fonds.

Met de complexe installatie YeRUShaLaIM HaRIM SaVIV laH Jerusalem surrounded by mountains (1987) refereert Semah subtiel aan de desastreuze, vooroorlogse Kristallnacht, ook wel ‘de nacht van het gebroken glas’. Een onheilspellende nacht waarin heel veel glaswerk wordt vernield. Deze bizarre gebeurtenis vormt de start van het massaal en structureel doden van Joden op bevel van nazi-propagandaminister Joseph Goebbels. Het kunstwerk refereert aan de plattegrond van een synagoge, die vernietigd is tijdens de Kristallnacht op 9 november 1938. De elementen in het werk, de honden en de glasplaten, zijn metaforische verwijzingen. De liggende honden die associatief lijken te worden doodgedrukt door het glas verwijzen naar de complexe geschiedenis van het dier. Honden zijn vriend en vijand tegelijk. De transparante glasplaten vervullen een tweeledige functie. Ze verwijzen letterlijk naar het glas van de Kristallnacht. Tegelijkertijd functioneren ze als symbolische spiegels voor de kijkers van nu. Toeschouwers die naar het werk kijken worden plots onderdeel van het kunstwerk en zowel visueel als spiritueel aan de Holocaust gekoppeld. In het werk Tracing Martin Heidegger’s hut and Paul Celan’s clouds: […] (2011) stelt Semah de ontmoeting tussen de Joodse dichter en overlever van de Holocaust Paul Celan en de Duitse nationaalsocialistische filosoof Martin Heidegger centraal. Beide mannen bewonder­en elkaars werk. De historische ontmoeting vindt plaats op 25 juli 1967 in het Duitse bergdorp Todtnauberg, gelegen in het Schwarzwald. Wat er deze dag besproken wordt, weet niemand. Het enige wat er na het gesprek naar buiten komt is het gedicht Todtnauberg van Paul Celan. De fascinatie voor dit gedicht en de speculatie over wat er mogelijk besproken is, heeft geresulteerd in een serie van ruim veertig kunstwerken. Het ensemble verwijst naar de mogelijke dialogen tussen beide heren. Soms staat een werk voor de dichter dan weer voor de filosoof. Ook de houten tafel refereert rechtstreeks aan de beladen ontmoeting. Het model van de kampbarak van Celan is verknoopt met het model van de berghut van Heidegger. Joseph Semah laat overtuigend zien dat hij een groot, beeldend denker is, die de diepe sporen die de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust hebben achtergelaten, op filosofische, poëtische en visueel verbluffende wijze verbeeldt.

OVER

OORLOG EN VREDE

Julia Winter

VOLLEDIG LOS VAN HET ZWARTE EN RODE GEVAAR De van oorsprong Russische kunstenares Julia Winter (Moskou (RU), 1965) woont sinds 1995 in Amsterdam. Gedurende de afgelopen twintig jaar heeft ze, in scherpe tegenstelling tot haar jeugdjaren, in volledige vrijheid continu sociaal en politiek betrokken kunstwerken kunnen maken. In collages, foto’s, installaties en schilderijen reageert ze geëngageerd op werkelijke en fictieve gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog alsook uit de dictatoriale tijd erna.

Still uit de film De Jeugd van Ivan (Ivanovo detstvo) van regisseur Andrei Tarkovsky uit 1962. Deze film won diverse internationale filmprijzen Bron: Youtube

Julia Winter groeit op in Vorkoeta (Rusland), op slechts 160 kilometer van de pool­ cirkel. Deze stad staat alom bekend als het grootste strafkampencentrum op Europees grondgebied ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Gedurende haar jeugd wordt de nog piepjonge Winter, zoals alle Russen, elke dag opnieuw geconfronteerd met sterk gekleurde films over de oorlog en de grootse prestaties van het almachtige Rusland. De aanhoudende propaganda, manipulatie en censuur vormen haar als buitengewoon kritische, doorvragende mens. Niet voor niets speelt ze in haar werk telkens weer met begrippen als vrijheid, symboliek en retoriek. Fascisme en communisme bedienen zich au fond van dezelfde modus operandi. Het functioneren van absolute almacht verschilt in de Sovjet-Unie nauwelijks van die in het Derde Rijk. Het oeuvre van de veelal intuïtief en poëtisch werkende Julia Winter is vaak scherp en inhoudelijk soms ook mysterieus. Sommige, oorspronkelijke beelden zijn voor ons volledig onbekend. We beseffen niet meteen dat zij direct naar censuur verwijzen of toespelingen zijn op onvrijheid. Geen enkel beeld is gefixeerd, lijkt Julia Winter ons te willen zeggen. Alle beelden zijn te manipuleren, om te vormen zodat ze een andere betekenis of lading krijgen. In het spoor van de Dada-beweging voegt ze aan foto’s van mensen bewust en associatief vervreemdende objecten en materialen toe. Het werk The Youth of Ivan (2013) is daarvan een goed voorbeeld. Geïnspireerd door de beroemde speelfilm De Jeugd van Ivan (Ivanovo detstvo) van topregisseur Andrei Tarkovski maakt ze een bijzonder kunstwerk. De film gaat over de 12-jarige wees Ivan Bondarev tijdens de Tweede Wereldoorlog in de Sovjet-Unie. De jonge Ivan, wiens moeder en zus in een concentratiekamp om het leven zijn gekomen, verzamelt ingenieus informatie over Duitse troepen op Russisch grondgebied. In het werk van Winter zien we dat Ivan in ouderwetse kledij is gestoken. De neonlamp, een object uit het heden, lijkt de jonge jongen te doorboren. De oude stoel achter de plaat van plexiglas oogt nostalgisch. Het licht van nu trekt de constellatie juist weer het huidig tijdsgewricht in. Julia Winter is een meester in het spel met symboliek blijkens het gelaagde werk Trance Control (2008). Op de achtergrond zien we een vrouw in oud legeruniform. De donkere kleuren geven het werk een grauw en mysterieus aanzicht. Dit gevoel wordt verder versterkt door de acht opgespannen touwtjes en de wasknijpers waarop verschillende getallen zijn aangegeven. Rechtsboven zien we een glimp van de maan. Het lijkt zo alsof de jonge vrouw gevangen zit achter prikkeldraad. Julia Winter lijkt in beeldende zin subtiel te refereren aan de grote, beruchte Goelag-kampen nabij de stad Vorkoeta. Julia Winter beseft als geen ander dat ze enorm bevoorrecht is eindelijk vrij te zijn van het zwarte en rode gevaar. Zijn wij ons daar anno 2015 eigenlijk wel voldoende van bewust?!

OVER

OORLOG EN VREDE

Michael Kiernan

RUN ADOLF RUN! De maatschappijkritische kunstenaar Michael Kiernan (Londen (GB), 1941) maakt complexe collages, schilderijen en tekeningen waarin hij het menselijk bestaan in alle denkbeeldige facetten onderzoekt. Hij verknoopt in zijn werk elementen uit diverse culturen en vermengt die naadloos met aspecten uit oude en recente geschiedenis. In het oeuvre van Kiernan zien we bij herhaling opvallende symbolen, zoals vliegtuigen, torens, schepen, geloofstekens en architectuur in compositorisch sublieme, urbane en landschappelijke context. Zijn originele beelden en opvattingen over het tijdsgewricht anno 2015 laten kijkers soms lachen maar nu en dan ook huilen. Duitse bemanningsleden in U-boot in de film Das Boot van regisseur Wolfgang Petersen uit 1981 Bron: Youtube

In Coney Island (2005) verwijst Michael Kiernan op fantasievolle manier naar een van de populairste liedjes uit de Tweede Wereldoorlog: Run Rabbit Run. Dit nummer refereert zowel aan een opmerking van Adolf Hitler, die dreigde Engeland binnen te vallen “and dine on rabbit” als aan de eerste Duitse luchtaanval op Engeland waarbij, naar verluidt, enkel een konijn het leven liet. De titel Coney Island is afgeleid van de koloniale, Nederlandse naam Konijnen Eiland. Coney Island is heden ten dage een onttakelde recreatieplek vol leeg kermisvermaak en banale schiettenten. De lege shotgun patronen boven op het werk verwijzen direct naar schietgrage oftewel trigger happy people. De konijnen staan symbool voor de mens en diens overlevingsdrang. De maker biedt kijkers een beetje hoop: de konijnen in het schilderij treden immers buiten de werkelijkheid en ontvluchten zo het dreigend kwaad. Met het fraaie werk The Wall (1997) refereert Kiernan direct aan een navrant uitvloeisel van de Tweede Wereldoorlog alsook de Koude Oorlog: de Berlijnse Muur. De kunstenaar is ten tijde van de DDR in Berlijn geweest waar hij de beruchte muur exact heeft opge­ meten. In het Oosten van Berlijn schiet een militair op een man die naar het vrije Westen dreigt te vluchten. In het Westen schiet een fotograaf een foto van poserend vrouwelijk schoon. Beide ‘schutters’ ontvangen voor hun werk een fee van 1.000 D-Mark. De een om een model te reproduceren, de ander om een mens te doden! Oost en West zijn qua ethiek in de picturale visie van Kiernan totaal verschillend. Het imposante drieluik Till all seas run dry (2014) toont een panoramisch beeld van een desolaat landschap met relatief hoge horizon. Het treffend gebruikmaken van afwisselende stroken schaduw en licht verwijst naar Giorgio De Chirico en Salvador Dali. Op de voorgrond is er een figuur – Napoleon of Nelson – die is weergegeven in een soldatenuniform. Hij overziet het lege slagveld en lijkt het telkens herhalen van dezelfde oorlogen te overdenken. Als de zee onverwacht opdroogt, komen er allerlei verborgen gebleven geheimen aan het licht. Zo ook de gestrande U-boot. Inmiddels een bijna vergeten icoon uit de Tweede Wereldoorlog. Kiernan heeft de onderzeeboot centraal gepositioneerd, omgeven door vissers- en passagiersboten. Vuurtorens dienen als krachtige beeldspraak voor de oorlog zelf: mensen worden gelokt met beloften en signalen die veiligheid suggereren. Tegelijk worden mensen als lokaas gebruikt voor materialistische doelen, vaak met dodelijke afloop tot gevolg. De kamelen, die vaak schepen van de woestijn worden genoemd, lopen als een kudde, metafoor voor het gedrag van de mens, naar het nieuwe, beloofde land. Michael Kiernan nodigt toeschouwer uit tot contemplatie middels deze sterk geladen werken. Hij maakt daarbij gebruik van verbluffend puntige metaforen en subtiele verwijzingen naar onze contrastrijke geschiedenis.

OVER

OORLOG EN VREDE

Pierre van Soest

DE TELKENS TERUGKERENDE HEL OP AARDE Pierre van Soest (Venlo, 1930 - Amsterdam, 2001) heeft de Tweede Wereldoorlog en bijbehorende verwoesting en ellende van dichtbij meegemaakt. Een aantal gruwelijke voorvallen tijdens de oorlog inspireren hem op latere leeftijd tot het maken van kunst waarin hij op geheel eigen wijze reflecteert op de Tweede Wereldoorlog en bewust vorm geeft aan de impact die de onvoorstelbare destructie op hem heeft gehad.

Luchtopname van de volledig in puin geschoten stad Venlo, gezien door piloten van de Royal Air Force. Eén dag na de bevrijding, 2 maart 1945 Bron: Youtube

Van Soest wordt vaak gerekend tot de deels mythische groep van Amsterdamse Limburgers waartoe Pieter Defesche, Jef Diederen, Ger Lataster en Lei Molin ook behoren. In zijn beginjaren maakt Van Soest, geïnspireerd door de Franse Kubisten en de Amerikaanse Abstract Expressionisten, vooral abstract werk. Gaandeweg de jaren zestig vindt hij zijn eigen, kenmerkende, tekenachtige stijl met frisse pasteltinten. Door middel van virtuoze, deels geabstraheerde schilderijen gaat Pierre van Soest vanaf de jaren zeventig een hoogst originele dialoog aan met grote meesters uit het verleden, zoals Jan van Eyk, Pieter Bruegel de Oude en Pieter Paul Rubens. Hij gebruikt hun eeuwenoud werk soms als prikkelende inspiratiebron om volledig nieuw, eigentijds werk te maken: “een echte Van Soest”, zoals hij het later zou noemen. Om zover te komen, haalt hij het klassieke werk uit het oorspronkelijk compositorisch verband, vervormt elementen bewust en maakt er vervolgens een unieke, nieuwe structuur van. Vaak voegt de kunste­ naar autobiografische, dan wel grappige, eigentijdse elementen toe, waardoor het werk een tijdloos karakter krijgt. Als jonge jongen ervaart en beleeft Pierre van Soest de totale destructie van Venlo. De stad wordt meer dan twintig keer gebombardeerd en maandenlang met granaten en mortieren beschoten. Een zus wordt gedood bij een luchtaanval en het ouderlijk huis wordt volledig vernietigd bij een bomaanval. Deze voorvallen neemt hij de rest van zijn leven mee. Als hij vijftig jaar oud is, werkt hij ruim vier jaar aan een serie werken die is geïnspireerd op het beroemde werk Dulle Griet (1562) van Pieter Bruegel de Oude. In dit majestueuze schilderij staat het slechte, hebzuchtige gedrag van de mens centraal. Er wordt geroofd, geplunderd en gemoord. Centraal in het werk plaatst Bruegel een vrouwelijke hoofdpersoon, de zogenaamde Dulle Griet, die onder beider armen en op haar rug zoveel mogelijk gestolen spullen probeert mee te nemen naar de poorten van de hel. Een zinnebeeld van materialisme pur sang! Op dit befaamde thema baseert Van Soest een eigen reeks werken die tot de meest expressieve en heftige doeken in zijn oeuvre behoren. In Dulle Griet (1983) en Dulle Griet (1984-1985) herkennen we meteen de vrouwelijke hoofdpersonage van Pieter Bruegel. Als we langer kijken, zien we dat Van Soest meer oudere elementen over heeft genomen en ze subtiel heeft omgevormd in zijn eigen stijl. Naast chaos en ellende zien we nu echter wel in 20ste-eeuwse outfit gehulde soldaten. Van Soest verplaatst de oorlog letterlijk en figuurlijk van de 16de- naar de 20ste-eeuw. Het schokkende feit is natuurlijk dat er in wezen helemaal niets is veranderd. In zijn in velerlei opzichten indrukwekkende serie Dulle Griet getuigt Pierre van Soest in schilderkunstig opzicht van zijn stellingnamen tegen oorlogen in het algemeen en de Tweede Wereldoorlog in het bijzonder. Telkens weer staat de wereld apocalyptisch in brand en lijkt het alsof de mens door de jaren niets heeft bijgeleerd!

OVER

OORLOG EN VREDE

Raquel Maulwurf

IN DUBBEL OPZICHT GETORMENTEERDE LANDSCHAPPEN Door middel van zes monumentale werken toont Raquel Maulwurf (Madrid (ES), 1975) kijkers nachtelijke getuigenissen van oorlogsgeweld, gepresenteerd in zeer virtuoze en expressieve houtskooltekeningen. Ze laat de kijker, paradoxaal genoeg, genieten van licht­explosies en steden, die volledig kapot worden geschoten ten tijde van de Tweede Wereldoorlog.

Een stad die tijdens een hevig bombardement vanuit vogelperspectief door vliegeniers wordt waargenomen Bron: Youtube

In het werk van Maulwurf wordt de vernietiging tastbaar: zowel gevoelsmatig, door de geabstraheerde maar herkenbare taferelen alsook door het fysieke maakproces. De deels met houtskool bedekte ondergrond (museumkarton) wordt actief bewerkt met schuurpapier en stanleymes. Zoals de mens de natuur verwoest, wordt het oppervlak aangetast waarbij de houtskool tot diep in haar poriën doordringt – Maulwurf wordt dan één met het werk. Het directe gevolg van deze brutale ingrepen is dat het wit van het karton zelf tevoorschijn komt. Een magnifieke manier om tevens een notie van beweging en dynamiek te suggereren. De kunstenaar gaat in haar werk zo in tweeërlei opzicht in op de schade, veroorzaakt door oorlogen en aanslagen, die de mens zichzelf en zijn omgeving toebrengt. Het getormenteerde landschap van Raquel Maulwurf getuigt op dubbele wijze van ellende, pijn en verdriet. Oorlog is een belangrijk thema in het werk van Maulwurf. Ze heeft eerder een reeks werken gewijd aan de bombardementen op steden als Rotterdam, Dresden, Berlijn, Keulen, Tokio en Hiroshima. De inspiratie hiervoor haalt ze uit de vraag “waarom?”. Waarom doen mensen elkaar deze ellende keer op keer aan? Met haar werk duikt ze in de geschiedenis en onderzoekt ze het krankzinnige, menselijk gedrag. De basis voor haar werken haalt de kunstenaar uit gedegen onderzoek, zowel uit foto- en (oorlogs) archieven als ooggetuigenverslagen. Vervolgens interpreteert ze deze historische beelden op geheel eigen wijze. In haar tekeningen zijn geen mensen of oorlogstuig aanwezig. Wat enkel overblijft is de schoonheid van verwoesting. Elementen die steeds terugkomen in haar werk zijn aarde, lucht, water en vuur. Ook in de tentoongestelde werken is dit terug te zien: ze tonen verwoesting op zee, in de lucht en over land ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Er zijn telkens verschillen in pers­ pectief: tussen het bovenaanzicht waarbij kijkers het gevoel krijgen dat ze in de cockpit van een bommenwerper zijn of bijvoorbeeld het zijaanzicht. In Bombing Braunschweig 14/15 X ’44 (2008) is de in 1944 kapotgeschoten Duitse stad, vanuit vogelperspectief, op fraaie wijze weergegeven. Dankzij een explosie van licht, trekt Maulwurf toeschouwers als het ware het werk in, om hen vervolgens niet meer los te laten. We zien geen lijken, maar louter verschroeide aarde. Alerte kijkers zien en voelen het landschap schreeuwen en lijden onder het destructieve menselijk handelen. In Night raid (2014) wordt vanuit de lucht een gevecht op zee getoond. De lucht is rijkelijk gevuld met het licht van afweergeschut en vallende bommen waardoor er in visueel opzicht een prachtige voorstelling ontstaat. Beschouwers zien tegelijkertijd horror en schoonheid. Raquel Maulwurf laat op doordachte en gevoelvolle wijze de effecten van de Tweede Wereld­oorlog zien. De immense impact van het fenomeen oorlog op natuur, steden en menselijke psyche maakt ze in tweeërlei opzichten invoelbaar en voorstelbaar. De thematiek van haar werk is letterlijk en figuurlijk tijdloos.

OVER

OORLOG EN VREDE

Shinkichi Tajiri

MONUMENTALE BEELDEN DIE VENLO BESCHERMEN Kunstenaar Shinkichi Tajiri (Los Angeles (VS), 1923 - Baarlo, 2009) heeft gedurende zijn leven aan een veelzijdig oeuvre van onder andere tekeningen, schilderijen, foto’s en objecten gewerkt. De meeste bekendheid heeft hij echter vergaard met zijn levensgrote sculpturen. Tajiri gebruikt oorlogservaringen, naar eigen zeggen, in zijn beeldend werk om demonen uit te drijven. Deze bijzondere aanpak leidt tot aansprekende, tijdloze kunstwerken, waarin hij zich bewust afzet tegen oorlog en geweld.

Een regiment soldaten uit het Amerikaanse leger met Amerikaanse Japanners tijdens de bevrijding van West-Europa Bron: Youtube

Tajiri heeft de Tweede Wereldoorlog van zeer nabij meegemaakt. Op zijn achttiende verjaardag bombardeert Japan in 1941 plots Pearl Harbor. Een gebeurtenis die zijn leven voorgoed zou veranderen. Als direct gevolg van deze aanval worden alle 120.000 Amerikaanse Japanners bestempeld als vijanden van de staat. Angst en haat voeren de boven­toon in de VS. Tajiri wordt samen met zijn familie afgevoerd naar een concentratie­­ kamp in Arizona. Alle bezittingen blijven thuis achter. In 1943 meldt hij zich aan voor het Amerikaanse leger: de ideale mogelijkheid om de verschrikkingen van het kamp te ontvluchten. Hij wordt geselecteerd en geplaatst in het 442nd Regimental Combat Team, dat enkel uit Amerikaanse Japanners bestaat. Het team vecht in Italië heldhaftig tegen fascisten. In 1945 schiet een scherpschutter Tajiri in zijn been. Hij raakt ernstig gewond en moet vijf maanden revalideren. Na de oorlog keert hij, onderscheiden met een Purple Heart, terug naar Amerika. Daar merkt hij dat racistische bejegeningen tegen mensen met een Aziatisch uiterlijk schering en inslag zijn. Dit gedrag wordt later op treffende wijze verfilmd in Snow Falling on Cedars (1999). Zwaar ontgoocheld, keert Tajiri zijn geboorteland de rug toe en verhuist in 1948 naar Europa. Eerst woont hij in Parijs, dan in Amsterdam. Door middel van sterk geabstraheerde werk, verwerkt Tajiri zijn afschuwelijke en gruwelijke oorlogservaringen en bezweert hij nachtmerries en angsten. Hij maakt sculpturen van ijzer, gips, afvalresten van metaal en brons. Vanaf 1964 ontstaan machines waaronder Formule 1 wagens en straaljagers waarin het thema van strijd wordt gemoderniseerd. Met deze werken protesteert Tajiri tegen de absurde hoeveelheden geld die de politiek besteedt aan oorlogen en bewapening. De strijders zijn vaak gebaseerd op middeleeuwse uitrustingen en refereren ook aan de samoerai, die hun oorsprong hebben in Japan. De vier, negen meter hoge gietijzeren Wachters op de stadsbrug in Venlo behoren tot zijn bekendste werk. Deze beelden be­ hoeden de stad voor oorlog en jagen diegenen die Venlo kwaad willen doen schrik aan. Opdat het verleden niet wordt herhaald! De sculpturen staan op een beladen plek. Vroeger waren er bruggen die in de oorlog compleet verwoest zijn. Daarnaast incorporeert Tajiri seksualiteit in zijn werk door een geslachtsorgaan als een wapen weer te geven. Dit verwijst naar fysieke en mentale verkrachtingen tijdens oorlogen. Soldaten trokken in de Tweede Wereldoorlog vaak letterlijk en figuurlijk stijf van spanning en opwinding ten strijde. Inmiddels ligt de Tweede Wereldoorlog zeventig jaar achter ons. Zolang Tajiri’s monumentale Wachters over Venlo waken, zijn we echt veilig!

OVER

OORLOG EN VREDE

Thom Puckey

INTRIGERENDE, EROTISERENDE NAZI-ATTRIBUTEN

Still uit de geruchtmakende film The Night Porter (Il portiere di notte) van de Italiaanse

De van oorsprong Engelse kunstenaar Thom Puckey (Bexley Heath (GB), 1948) vervaardigt indrukwekkende sculpturen die regelmatig een hoog ‘chicks with guns’ karakter hebben. Op prikkelende wijze verbindt hij thema’s als oorlog, seksualiteit en wapens. In Figure with Luger and Nazi Regalia (2011) presenteert hij een ambigue ogende vrouw. Enerzijds lijkt ze erg kwetsbaar, anderzijds komt ze vastberaden en zelfverzekerd over. Tegelijkertijd stelt Puckeys raadsel­achtige en lichtabsurde werk prangende vragen over onze attitude met betrekking tot het tout court volledig foute nazi-verleden, meer in het bijzonder over de tamelijk ongemakkelijke relatie tussen erotiek en nazi-attributen. Hoe met die beladen materie heden ten dage zuiver om te gaan?

regisseuse Liliana Cavani uit 1974

Na het Royal College of Art in Londen succesvol te hebben afgerond, richt Puckey zich eerst op performance kunst waarna hij abstracte installaties bouwt. Vanaf 1988 maakt hij figuratieve sculpturen in brons en vervolgens in marmer. Thematisch heeft hij bij het maken van kunstobjecten een grote voorliefde voor de oorlog. De interesse hiervoor ontstaat al heel vroeg. Als kind hoort hij veel verhalen van familieleden die in de Tweede Wereldoorlog hebben geparticipeerd. Ook The Night Porter (Il portiere di Notte) van Liliana Cavani maakt indruk. Engelse topacteurs Charlotte Rampling en Dirk Bogarde spelen in authentieke nazi-outfit vol overgave een heftige, sadomasochistische relatie tussen een jonge, Joodse vrouw en een nazi-officier. Tijdens en na de oorlog!

Bron: Youtube

Puckeys neoclassicistisch ogend werk is, in scherpe tegenstelling tot zijn ‘klassieke’ voorgangers, vele malen complexer omdat hij aspecten uit realisme en popcultuur bewust met elkaar laat schuren. Puckeys beelden overstijgen in sterke mate banale en geïdealiseerde representaties. Hij voegt opzettelijk confronterende, geschiedkundige elementen toe. Daarbij doet hij speels een beroep op het echte incasseringsvermogen, onbevooroordeelde, genuanceerde interpretatie en historische kennis van de kijkers. In Figure with Luger and Nazi Regalia is een goed geproportioneerde, hurkende vrouw uitgebeeld. Met haar linkerhand steunt ze op de grond. In haar rechterhand, die op een statief steunt, houdt ze een pistool vast. Ze heeft blote voeten en draagt voorts enkel een bh en een officierspet op haar hoofd. Verder heeft ze een opvallend lange dolk omgegord. Alle aandacht en focus van de jonge ‘amazone’ met lange haren is volledig op het schieten zelf gericht. Esthetiek, erotiek en ethiek zijn door de kunstenaar op ingenieuze wijze met elkaar vervlochten. De historische nazi-attributen dolk, Luger, pet en statief zijn door Puckey rechtstreeks van originelen afgegoten. Al in de Tweede Wereldoorlog waren ze een gewild collectors item. Geallieerde soldaten executeerden soms Duitse officieren om zo deze ‘death-cult items’ te bemachtigen. Dat alles leidt tot indringende vragen: zijn goed en kwaad überhaupt te scheiden? Kunnen we volmondig toegeven dat an sich foute wapens wel degelijk erotiserend dan wel intrinsiek verleidelijk zijn? Puckey gaat qua opponerende, morele dimensies echter nog een stap verder door de met nazi-attributen gedecoreerde vrouw bewust met ontbloot schaamdeel te tonen. Bij wijze van bonus voegt de slimme maker de tegenstelling exhibitionisme/voyeurisme toe. Besef bij het oordelen dat goed en kwaad, geil en preuts, mooi en lelijk en done and not done integraal deel uit maken van deze fenomenale, intrigerende sculptuur!

OVER

OORLOG EN VREDE

Ton Slits

SUBLIEM SPEL MET SYMBOLIEK

Voorbereiding van lancering van een V2. Het

Ton Slits (Valkenburg a/d Geul, 1955) heeft buitengewoon veel belangstelling voor het fenomeen contradictie. Het complexe, soms onderhuidse spel tussen goed en kwaad. Een thema dat nauw is verbonden met de receptie in het Westen van de Tweede Wereldoorlog. Het Derde Rijk wordt in algemene zin als het absolute kwaad gezien en de geallieerden tout court als het smetteloze goede ervaren. Ton Slits is als beeldend kunstenaar al ruim dertig jaar diep gefascineerd door het thema oorlog en de daarmee verbonden symboliek. Voor de gemeente richt hij in 2015-2016 als formele kunstopdracht de openbare ruimte van het Synagogeplein in het centrum van Venlo opnieuw in.

leeuwendeel van de V2’s werd door het Duitse leger op Engeland afgeschoten. Het onbemande wapentuig veroorzaakte grote schade met name in de steden Bron: Youtube

Sinds zijn jeugd heeft Slits een bovengemiddelde belangstelling voor de Tweede Wereld­oorlog. Reeds op jonge leeftijd luistert hij met grote interesse naar verhalen over de oorlog, die worden verteld door zijn moeder, oom (kapitein in het leger), de vrouw van zijn oom (ondervraagd door de SS) en zijn opa (wiens hotel werd bezet door de nazi’s en toen door de geallieerden). Als kind heeft Slits veel gespeeld op de heuvels en in de grotten in Valkenburg. De nazi’s wilden in die heuvels en grotten in het grootste geheim een professionele lanceerinstallatie voor V2 raketten realiseren. De betonnen schachten en bunkers ter plaatse getuigen anno 2015 nog altijd van de snode nazi-plannen die tot doel hadden om iedereen die niet wenste mee te werken aan de ideologie van het Derde Rijk rücksichtslos te vernietigen. De fantasie van de jonge Slits werd enorm geprikkeld door de aanwezige oorlogsarchitectuur en de in velerlei opzichten fascinerende vertellingen. In het werk Zonder titel (2006) refereert Ton Slits aan de ondergrondse bunkers in de mergelheuvels van Valkenburg. Door middel van een palet in grijs- en pastelkleuren toont hij een dwarsdoorsnede van een onder­gronds complex, een ingenieus stelsel van kamers. Het grote kruis op de voorgrond suggereert roterende beweging zodat de ruimtelijke illusie extra wordt versterkt. Daarenboven speelt Slits subliem met universele symbolen die verrassenderwijs toch telkens weer een andere betekenis kunnen hebben. Dit gegeven is op treffende wijze terug te vinden in de kleine werkjes Zonder titel (2005). Vooral het linker werk waar het bekende, oeroude symbool van de swastika is verwerkt, trekt meteen de aandacht. Slits weet als geen ander dat dit duizenden jaren oude symbool in de 20ste-eeuw is geperverteerd door de nazi’s. In het Hindoeïsme en Boeddhisme behoort de swastika anno 2015 nog altijd tot de heilige symbolen. Dat was vroeger ook zo bij de Grieken, Romeinen en Christenen. Feitelijk steelt Ton Slits het symbool weer terug van de nazi’s en geeft het teken weer iets terug van de oude, magische functie. De sterk grafische beeldtaal in het oeuvre van Ton Slits heeft een volstrekt eigen signatuur en stijl. Met genoegen laat hij kijkers gericht nadenken over de exacte lading en precieze duiding van in wezen tijdloze, universele symbolen.

OVER

OORLOG EN VREDE

Wim de Haan

ARTISTIEKE VERWERKING VAN KRIJGSGEVANGENSCHAP Tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt Wim de Haan (Amsterdam, 1913-1967) krijgs­gevangen gehouden in een Japans strafkamp. Het artistiek verwerken van angstaanjagende ervaringen, lichamelijke ontberingen en mensonterende gruwe­len vormen, analoog aan Shinkichi Tajiri, later de basis voor zijn kunstenaarschap. De assemblage Three men in the fire (1962) is daarvan een goed voorbeeld.

Krijgsgevangenen werkend aan de beruchte Birma-spoorlijn in 1942-1943, waarbij vele duizenden het leven lieten ten gevolge van ontberingen en martelingen Bron: Youtube

Wanneer de Tweede Wereldoorlog zich in 1942 op grote schaal in Azië openbaart, wordt De Haan opgeroepen voor het leger. Nadat Japan Nederlands-Indië bezet heeft, wordt hij gevangen genomen en naar Siam (Thailand) verplaatst. De Haan moet daar met duizenden anderen gedwongen werken aan de Birma-spoorweg die dwars door het oerwoud loopt. De krijgsgevangenen werken dagelijks in de brandende hitte onder barre condities: ze krijgen amper te eten en zijn vrijwel constant ziek. Er vallen dagelijks tientallen doden. De Haan wordt ernstig ziek maar blijft op miraculeuze in leven. Later vertelt hij dat hij tijdens een bijna doodservaring een opzienbarend inzicht krijgt: hij weet dat hij de oorlog zal overleven. In 1945 wordt De Haan bevrijd. Hij keert terug naar Nederland en studeert Sociale Pedagogiek. Hij stort zich ook op de kunsten: hij assembleert, dicht en schildert. Als direct gevolg van de oorlog kan hij slechts een paar uur per dag werken. Lichaam en geest zijn sterk aangetast en verzwakt. Het beeldend oeuvre van Wim de Haan dat in productieve zin in circa vijftien jaar tot stand komt, bestaat voornamelijk uit assemblages, tekeningen en schilderijen. De Haan haalt zijn inspiratie aanvankelijk vooral uit het werk van de Frans-Duitse kunstenaar Wols en sterk geabstraheerde kunst uit Azië en zogenaamde primitieve kunst. Na verloop van tijd gebruikt De Haan atypische materialen in zijn collages en assemblages. Soms geeft hij zijn werk bewust een oude look mee. In de assemblage Three men in the fire verwijst De Haan indirect naar een huivering­ wekkende gebeurtenis tijdens zijn krijgsgevangenschap. Samen met honderden andere gevangenen dient hij toe te kijken bij een marteling en terechtstelling van drie Nederlandse gevangenen (die bij een ontsnappingspoging zijn betrapt). De drie ongelukkigen worden cyclisch met leren riemen afgetuigd en daarna door Japanse soldaten met bajonetten doorboord. Ze sterven voor de ogen van de gevangenen een langzame en uiterst pijnlijke dood. Deze afschuwelijke herinnering is door De Haan niet letterlijk gerepresenteerd. Hij beeldt zijn ervaring juist abstract en symbolisch uit met verwijzing naar een oud verhaal uit de Bijbel. Drie sterk geabstraheerde mensfiguren op een plank staan rechts van het centrum voor een oven. Aan de onderzijde links is een nis aangebracht waarin zich botjes bevinden. Een symbolische reliekschrijn of crypte die aan duidelijkheid niets te wensen overlaat. Er is ook een interessante koppeling mogelijk met het Oude Testament in het bijzonder Daniël 3 waarin drie mannen een beproeving in een oven doorstaan. Na de oorlog verklaart De Haan dat zijn vertrouwen in de mens als zodanig “sterk is toegenomen omdat overlevingsdrang en wil zelfs de meest erbarmelijke omstandigheden kunnen overwinnen.’’ In 1967 geeft De Haans lichaam, als direct gevolg van de Tweede Wereldoorlog, de strijd op 53-jarige leeftijd definitief op.

OVER

OORLOG EN VREDE

Frank van Hemert

VROUWEN MOETEN OPHOUDEN MET WACHTEN Frank van Hemert (Kerkrade, 1956) neemt met het expressief geschilderde werk Und die Frauen warten (2003) een bijzondere plaats in binnen het kunsthistorisch raamwerk van de expositie Over Oorlog en Vrede. Het doek van Van Hermert, die in artistieke zin nooit of te nimmer anekdotisch of illustrerend werkt, verwijst in tegenstelling tot de kunstwerken van veel mede-exposanten op deze tentoonstelling niet naar een concrete gebeurtenis of historisch feit ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. In wezen overstijgt Van Hemerts gepresenteerde schilderij zelfs het strikte tijdskader van deze specifieke oorlog, daar het de maker vooral om het picturaal tonen van de impact van het verschijnsel oorlog in het algemeen is te doen. Vol overtuiging breekt Van Hemert filosofisch een tijdloze lans voor diep inzicht en echt besef aangaande vrede. Daarbij staat hem, geïnspireerd door Lennon/Ono, een radicale omslag in feminiene attitude voor ogen: ‘‘Vrouwen moeten ophouden met wachten op oorlogsvoerende mannen.’’ Cover van John Lennons album Some Time in New York City dat op 12 juni 1972 in de Verenigde Staten verscheen. Op dit album staat het nummer Woman Is the Nigger of the World en is geschreven door John Lennon en Yoko Ono. Beide musici breken een lans voor mondiale erkenning van de positionele rechtsgelijkheid en waardigheid van de vrouw.

Het oeuvre van Frank van Hemert bestaat sinds jaar en dag uit series, waarin klassieke, opponerende fenomenen zoals eros en thanatos, leven en dood én man en vrouw in picturaal opzicht binnen één kader onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden. Met zichtbaar genoegen verbeeldt Van Hemert op gevoelvolle en doordachte wijze het verrassenderwijs samenkomen van contraire krachten. Alle series bevatten tientallen intrigerende, artistieke variaties op één thema. Dit geldt ook in hoge mate voor de serie Und die Frauen Warten.

Bron: Youtube

In het op Over Oorlog en Vrede getoonde schilderij spat de intuïtieve schildersenergie van de schilder letterlijk en figuurlijk van het linnen af. Op een lichtroze ondergrond heeft Van Hemert aan de linkerzijde in oranje een cirkelvormige structuur geschilderd. Deze op een rad lijkende vorm wordt echter niet doorgezet op de met geel, groen en rood ingeschilderde rechterzijde. Links van het centrum heeft een dynamische schilderkunstige handeling plaatsgevonden. Het lijkt alsof er in deze zone met gigantische snelheid een bom vol dieprode verf is ingeslagen. Met weloverwogen picturale middelen sorteert Frank van Hemert een maximaal betekenisvol effect: het medium verf transformeert plots invoelbaar in ellende, horror en pijn. Suggestiever is geronnen bloed zelden getoond. Een magnifieke, overtuigende manier om destructieve, masculiene driften te evoceren. Bij wijze van noodzakelijk contrapunt plaatst Frank van Hemert op de centrale as van het doek een naar de andere zijde overhellende zonnebloem. Eén stengel is met blad en kroon en al, volledig uitgewerkt. Aan de rechterzijde, rechts van de kroon, bevindt zich de ondertekening van een tweede, niet verder uitgewerkte zonnebloem. Deze an sich kwetsbare bloem is, analoog aan de lotus, een lichtzoeker pur sang. Gedurende de zomer rijpt in de kroon nieuw, vruchtbaar zaad. Gaandeweg wordt de kop topzwaar en zal het loskomend zaad voor een nieuwe generatie zonnebloemen zorgen. In deze bloem verpakt Van Hemert op symbolische wijze de eeuwigdurende, natuurlijke levenscyclus waarbij het feminiene instinct een hoofdrol vertolkt. Bij wijze van essentieel tegenwicht tegen de allesvernietigende, pornografische spiraal van oorlog en geweld, weeft de schilder overdrachtelijk subtiel elementen als bewust leven en gericht willen doorgeven in zijn uitgewogen compositie. Wachtend op zijn beurt om te worden geknipt, stuit Frank van Hemert al bladerend in een internationaal tijdschrift op een opmerkelijke foto met een krachtig, Duitstalig onderschrift: “Und die Frauen Warten”. Ook voor creatieve mannen kan wachten uiterst zinvol zijn!

OVER

OORLOG EN VREDE

Hans de Wit

IS HET OORLOG OF TOCH NIET? Kunstenaar Hans de Wit (Eindhoven, 1952) speelt in zijn arbeidsintensieve en gelaagde tekeningen bovenal een uitgekiend spel met waarnemingsvermogen. Op subtiele wijze manipu­leert hij de kijker: is het wat ik denk dat het is, of toch niet? Het intense werk Cicaden (2006) en het monumentale drieluik Encounters (2010) laten dat overduidelijk zien. Middels een gelaagd vormenspel deelt De Wit zijn eigen visies op de mensheid en de Tweede Wereldoorlog met de toeschouwer. Amerikaanse soldaten op Omaha Beach in Normandië tijdens D-Day, 6 juni 1944. Foto: Robert Capa Bron: Youtube

Wanneer men het werk van Hans de Wit langer bestudeert, valt het op dat bepaalde elementen steeds terugkomen. De kleur roze, teken van zachtheid en het goede, regel­matig afgebeeld als een flamingo, dient als tegenpool voor het zwart, dat het harde en het negatieve laat zien. Naast het contrast in kleurgebruik is er de tegenstelling in de vormentaal: de ronde bollen als personificaties en metaforen van de mens tegenover bewust stekelige, harde vormen. Het werk Cicaden refereert direct aan D-Day, de militaire operatie in Normandië op 6 juni 1944. We zien geallieerde soldaten, aan de linkerkant, in het midden en aan de rechterkant van de compositie, omhoog klimmen. Dit verwijst naar de bestorming en beklimming van de kolossale verdedigingswerken bij de Atlantic Wall. De stekelige, scherpe vormen verwijzen naar de wapening van bunkers in deze regio, waar de kunstenaar zelf enige tijd door heeft gebracht. In het midden van het werk is een wespennest weergegeven. Dit nest is een metafoor voor de ogenschijnlijke chaos en het cyclisch opbouwen en afbreken van wat de mensheid heeft gecreëerd. Het drieluik Encounters is filosofisch gezien op meer indirecte wijze verwant aan de Tweede Wereldoorlog. De kijker wordt van links naar rechts, langs ronde vormen geleid. De inspiratie voor deze kunstwerken heeft De Wit uit de zeekaarten op de achtergrond gehaald. De linkse tekening laat, door middel van imposante rookpluimen en kleine zwarte bollen als tekenen van inslag, de impact van bombardementen zien tijdens de Tweede Wereldoorlog. In het middelste werk is een buizenstelsel van bovenaf weer­gegeven. De buizen dienen als metafoor om nieuwe, schone, lucht aan te voeren en de slechte lucht van de Tweede Wereldoorlog af te voeren. De lucht wordt gezuiverd van alle ellende die de oorlog met zich meedraagt. Hans de Wit wil de wereld weer vrij laten ademen. In de rechtse tekening herkennen we vijf soldaten, of ‘kosmonauten’ zoals De Wit ze noemt, die uit de lucht afdalen in het Middellandse Zeegebied. Dit gebied was ten tijde van de Tweede Wereldoorlog een broeinest van conflicten. De ‘kosmo­nauten’, die beschermd worden door helmen die hen niet alleen moeten behoeden tegen de kogels maar ook tegen de indoctrinatie van de oorlog, komen de aarde verlossen van het kwaad. Ze staan voor wijsheid en kennis. De soldaat rechts­onder draagt niet voor niets boeken der wijsheid met zich mee. De wereld dient feitelijk heropgevoed te worden, zo lijkt de boodschap van de kunstenaar te zijn. Hans de Wit zoekt vooral naar waarheid en gebruikt daarbij metaforen om de wereld te duiden of er juist iets aan toe te voegen: hoe langer men kijkt, hoe meer details men herkent. De kunstwerken over de oorlog worden er steeds intrigerender door.

OVER

OORLOG EN VREDE

Mathieu Knippenbergh

SUGGESTIEF WEGVLUCHTENDE SOLDATEN In het filmische kunstwerk Walking (2011) laat de maatschappijkritische kunstenaar Mathieu Knippenbergh (Venlo, 1950) vooral de nietigheid en dwaasheid van de mens zien. In het monumentale werk staat geëngageerde reflectie op de oorlog centraal. Kijkers worden, net als de wegvluchtende soldaten in beeld, zonder het te beseffen iedere keer weer met bedrog en misleiding geconfronteerd.

In winterkleding gestoken mensen onderweg in besneeuwd landschap. Miljoenen soldaten en burgers werden in de barre oorlogswinters geconfronteerd met extreem lage temperaturen en snijdende wind Bron: Youtube

Knippenbergh heeft een duidelijke visie op de wereld: mensen worden geleefd in plaats van zelf te leven. De facto zijn we slaven in een door en door kapitalistisch systeem. In de optiek van Knippenbergh moeten we met zijn allen juist meer en bovenal zelfstandig nadenken en niet alles voor zoete koek slikken wat tegen ons wordt gezegd of ons door de media wordt voorgespiegeld. Alleen op die manier zal het ons lukken tegen de on­­wetendheid in te gaan die ons van kinds af aan wordt aangepraat. Het is essentieel om de opper­vlakkigheid, leegheid en het materialisme die onze samenleving kenmerken, te ontstijgen. De betrokken kunstenaar probeert met zijn kunstwerken mensen bewuster te laten worden van de perverse en rotte wereld waarin we feitelijk leven. Dit is goed te zien in het werk Walking (2011). Het grote bedrog, zoals de kunstenaar het zelf noemt, speelt al sinds het begin van de mensheid en komt bijzonder duidelijk naar voren in de Tweede Wereldoorlog. In de visie van Knippen­bergh maakt de SS deel uit van de illuminatie, een genootschap van de allerrijksten, die almacht hebben over bijna alles wat er speelt. De wereld van het geld, farmaceutische industrie en productie van voedsel staan onder hun directe beheer. Dat geldt ook voor het samenstellen van schaduwregeringen en benoemen van politieke marionetten zoals Adolf Hitler. Het feitelijke doel is het misbruiken van macht, resulterend in een wereldwijde slavernij. Ten tijde van de Tweede Wereldoorlog worden mensen bewust gemanipuleerd om elkaar af te maken. Bedrog staat aan de basis om in oorlog te gaan: de heersende armoede, frustraties en de vernedering van het Duitse volk ten gevolge van de Eerste Wereldoorlog worden door de Nationaalsocialistische Duitse Arbeiders­partij (NSDAP) gretig ingezet om de grote massa te overtuigen van de noodzaak van een nieuwe oorlogseconomie. De korte film Walking laat drie soldaten nabij Stalingrad (nu Wolgograd) zien die het drama en de misère proberen te ontvluchten. Een dikke laag mist en nevel hangt over het ogenschijnlijk onbepaalde landschap. Er zit veel sneeuw in de lucht en er ligt eindeloos veel sneeuw op de grond. De drie mannen lopen vooruit, weg van alle ellende en horror. Boven in beeld zien we de horizon kortstondig oplichten. Breekt de zon door als een teken van hoop? Lopen de soldaten soms naar het licht? Eventjes is er hoop op betere tijden. Of toch niet? Blijf vooral goed en langer kijken en zie dat de soldaten niet alleen voor- maar ook achteruit lopen. De zon breekt definitief niet door de wolken en het licht verdwijnt langzaam weer uit beeld. Er komt geen werkelijke verbetering in hun situatie. Ze blijven letterlijk en figuurlijk gevangenen. Steeds is er weer een illusie die uitdooft. Ook kijkers worden door de maker vernuftig en verfijnd gemanipuleerd: waar kijken we nu feitelijk naar? Naar ons zelf?! Mathieu Knippenbergh stelt metaforisch klip en klaar dat er voor deze soldaten geen uitweg is. Voor ons geldt in wezen exact hetzelfde: is er wel een weg uit de wereld boordevol bedrog, manipulatie en slavernij?!

OVER

OORLOG EN VREDE

WWW.OVEROORLOGENVREDE.NL In het kader van de expositie Over Oorlog en Vrede presenteert Museum van Bommel van Dam een speciale site. Deze zal tot en met zondag 6 september 2015 in de lucht zijn. • Onder de tab Expositie vindt u extra informatie over de deelnemende kunstenaars. • Alle publieksactiviteiten staan vermeld onder de tab Agenda. • Voor actuele berichten raadpleeg de tab Nieuws. • Via de tab Contact kunt u rechtstreeks communiceren met Museum van Bommel van Dam.

OVER

OORLOG EN VREDE

ARTIESTEN, CINEASTEN EN COMPONISTEN Antisemitisme en racisme hebben zich na de Tweede Wereldoorlog weer in velerlei varianten geopenbaard. In films, muziek, poëzie en romans hebben geëngageerde auteurs en cineasten alsook componisten gepoogd om op de begrippen goed en kwaad én oorlog en vrede in artistieke zin te reflecteren. Naast werk van beeldend kunstenaars worden op Over Oorlog en Vrede bewust een overzicht van beroemde boeken van overwegend Nederlandse schrijvers, een selectie uit nationaal en internationaal bekende films alsook een keuze uit klassieke muziek van mondiaal befaamde componisten én voorbeelden van populaire liedjes van geliefde vertolkers bij wijze van extra historische context getoond. Ook de schrijvers, filmers en componisten tonen op indringende wijze hun betrokkenheid bij de condition humaine voor, in en na de Tweede Wereldoorlog.

LITERATUUR Onderstaande lijst geeft hiervan een treffende impressie. De 26 getoonde boeken in volgorde van verschijningsdatum: - 1947: - 1948: - 1950: - 1952: - 1957: - 1958: - 1959: - 1962: - 1970: - 1978: - 1979: - 1982: - 1983: - 1987: - 1989: - 1990: - 1991: - 1993: - 2001: - 2005: - 2006: - 2007: - 2009:

OVER

Anne Frank Louis Paul Boon Simon Vestdijk Gerard Reeve W.F. Hermans Marga Minco W.F. Hermans Harry Mulisch Hans Keilson Jan Wolkers Lady Liddel Hart Jona Oberski Evert Hartman Harry Mulisch Hugo Claus Jan Cremer Erik Hazelhoff Roelfzema Jeroen Brouwers Jan Terlouw Carl Friedman Tessa de Loo Harry Mulisch Ton van Reen Jonathan Littell Jacques Vriens P. Verhoeven/L. Abbink Spaink/E. Brus

OORLOG EN VREDE

Het achterhuis Mijn kleine oorlog Pastorale 1943 De ondergang van de familie Boslowits Het behouden huis Het bittere kruid De donkere kamer van Damocles Het stenen bruidsbed In de ban van de tegenstander Kort Amerikaans Liddel Hart’s History of the Second World War Kinderjaren Oorlog zonder vrienden De aanslag Het verdriet van België De hunnen Soldaat van Oranje Bezonken rood Oorlogswinter Tralievader De tweeling Siegfried Concert voor de Führer De welwillenden Oorlogsgeheimen Zwartboek

FILM Een selectie uit (inter)nationale films over de Tweede Wereldoorlog: - 1962: - 1963: - 1974: - 1977: - 1977: - 1978: - 1979: - 1981: - 1985: - 1986: - 1988: - 1989: - 1993: - 1995: - 1998: - 2001: - 2002: - 2002: - 2006: - 2008: - 2009:

OVER

Andrej Tarkovski Ken Annakin & Andrew Marton Fons Rademakers John Sturges Liliana Cavani Richard Attenborough Paul Verhoeven Wim Verstappen Paul Verhoeven Franz Weisz Wolfgang Petersen Ben Verbong Dimitri Frenkel Frank Fons Rademakers Piotr Andrejew André van Duren Steven Spielberg Theu Boermans Steven Spielberg Steven Spielberg Willem van Sande Bakhuyzen Ben Sombogaart Paul Verhoeven Martin Koolhoven Quentin Tarantino

OORLOG EN VREDE

De jeugd van Ivan The Longest Day Als twee druppels water The Great Escape The Night Porter A Bridge Too Far Soldaat van Oranje Pastorale 1943 Voorbij, voorbij Charlotte Das Boot Het meisje met het rode haar De ijssalon De Aanslag Shadowman Het verhaal van Kees Schindler’s List De Partizanen Saving Private Ryan Band of Brothers De enclave De Tweeling Zwartboek Oorlogswinter Inglorious Bastards

MUZIEK Een selectie uit populaire liedjes en klassieke compositie’s over de Eerste en de Tweede Wereldoorlog:

OVER

- 1940-1945:

Populaire liedjes: Ambrose & His Orch. Nasty uncle Adolf The Andrew Sisters Oh Johnny, oh Johnny! Oh! The Andrew Sisters Boogie woogie bugle boy of company B Flanagan & Allen (We’re gonna hang) The Washing on the Siefried Line Flanagan & Allen Run, rabbbit, run Flanagan & Allen Down forget-me-not lane Gracie Fields Wish me luck as you wave me goodbye Gracie Fields Sing as we go Vera Lynn Yours Vera Lynn Bless ’em all Vera Lynn We’ll meet again Vera Lynn The white cliffs of Dover Vera Lynn Be the kettle and sing Glenn Miller American patrol Donald Peers The homecoming waltz Lale Andersen Lili Marlene Marlene Dietrich Lili Marlene Vaughn Monroe When the lights go on again (all over the world) George Formby Mr. Wu’s an air raid warden now Sam Brown & Joe Loss Orch. The Spitfire Song Sam Brown & Joe Loss Orch. The Ink Spots Sam Brown & Joe Loss Orch. I’ll get by

- 1943: - 1944: - 1962: - 1976:

Klassieke compositie’s: Dmitri Sjostakovitsj Sergej Prokofjev Benjamin Britten Henryk Górecki

OORLOG EN VREDE

Symfonie nr. 8 Piano Sonate nr. 8 War Requiem Symfonie nr. 3

COLOFON EXPOSITIE Over Oorlog en Vrede t/m 6 september 2015 “Als de wereld begrijpelijk was, zou er geen kunst bestaan.” – Albert Camus –

Projectconcept: Rick Vercauteren, Gabi Stoffels en Jeroen Duijf Inrichtingsplan: Rick Vercauteren, Gabi Stoffels, Guus Hovens en Jeroen Duijf Teksten: Guus Hovens en Rick Vercauteren Beeldredactie zaalteksten: Jeroen Duijf, Guus Hovens en Gabi Stoffels Vormgeving 2D: Mark van den Eijnden, Grafisch Ontwerpbureau Storm, Weert Aandachtig luisterende toeschouwers tijdens de openingsspeech van Rick Vercauteren op

Productie zaalteksten: Niels van den Ham, Van den Ham reklame & belettering, Venlo

1 maart 2015. Foto: Mark van den Eijnden

Productie banner: CAS Exhibition Partners b.v., Belfeld Timmerwerk: Frank Kuntzelaers, Tegelen Techniek en licht: Alan Roberts en Louke Timmermans m.m.v. Jeroen Duijf en Guus Hovens Organisatie transporten en logistiek: Jeroen Duijf en Gabi Stoffels Transporten: Hizkia van Kralingen b.v., Den Haag & Gerard Lammers b.v., Nieuwkuijk Verzekering: Jeroen Duijf en Gabi Stoffels Public Relations: Paul Hermans Fotografie De Wachters van Shinkichi Tajiri: Egon Notermans (Zebra Fotografie), Venlo Literatuur Tweede Wereldoorlog: Koops Boeken, Venlo Films & Muziek Tweede Wereldoorlog: Sounds, Venlo Met dank aan: alle bruikleengevers, alle kunstenaars en erven van kunstenaars, Jeroen Dijkstra (Livingstone Gallery), Den Haag, Mondriaan Fonds, alsook het volledig team van Museum van Bommel van Dam en alle vrijwilligers van Museum van Bommel van Dam. De expositie is mogelijk gemaakt door:

OVER

OORLOG EN VREDE