Werkbezoek Hamburg 20 t/m 22 mei 2015
Inleiding Dit werkbezoek is naar aanleiding van het initiatief ‘KAS - Klimaatactieve Stad’ georganiseerd in opdracht van de STOWA. Hamburg staat bekend om zijn aanpak van floodproof bouwen, klimaatadaptatie en duurzaamheid. Door de ligging aan de Elbe en de open verbinding met de Noordzee heeft Hamburg regelmatig te maken met overstromingen in delen van de stad. Om schade door overstromingen voor te zijn, is de afgelopen jaren veel geïnvesteerd in maatregelen op het gebied van meerlaagsveiligheid. Ook wordt er veel aandacht besteed aan klimaatadaptatie en -mitigatie. Hamburg is daarom goed op weg om een Klimaatactieve Stad te worden. Tijdens het werkbezoek zullen projecten bezocht worden die de verschillende kanten belichten van een Klimaatactieve Stad. Tip: Voor wie meer wil weten over Hamburg is het reisboek ‘100% Hamburg’ een echte aanrader. Het boek bevat plattegronden en informatie over onder andere wandelroutes, highlights, hotels, uitgaansgelegenheden en tips van locals.
1
Inhoud Inleiding Reisgegevens Kaart Programma Project: RISA Hamburg Project: Jenfelder Au Project: IBA Hamburg Project: HafenCity Project: Speicherstadt Deelnemers Colofon
2
1 5 6 8 14 15 18 20 22 24 28
3
Reisgegevens Reisbegeleiding atelier GROENBLAUW: Hiltrud Pötz 06 - 4 11 33 77 6 Tatjana Anholts 06 - 44 215 343
Vervoer Van Heugten Tours
070 - 415 30 66
Verblijf Motel One Hamburg am Michel Ludwig-Erhard-Strasse 26 20459 Hamburg Tel.: +49 40 357 1890 0
[email protected] Bij het uitchecken (vrijdag na het ontbijt) dient iedereen zijn persoonlijk gemaakte kosten in het hotel (van de minibar en dergelijke) zelf af te rekenen. Eten en drinken Ontbijt (behalve op woensdagochtend), lunch en avondeten is inbegrepen in de reis. Met speciale dieetwensen is zoveel mogelijk rekening gehouden. Tijdens de reis in de bus is koffie, thee, frisdrank en water beschikbaar. 4
5
Motel One
Speicherstadt HafenCity
6
IBA Hamburg (Wilhelmsburg)
Kaart
Jenfelder Au
7
Programma Woensdag 20 mei (tijden onder voorbehoud) 7:00
Vertrek bus, opstapplaats Den Haag Station Den Haag Centraal, busplatform
8:30
Vertrek bus, opstapplaats Amersfoort Station Amersfoort, busplatform
10:00
Vertrek bus, opstapplaats Hengelo Parkeerplaats Ikea
Lunch gedurende de busreis (wordt verzorgd)
14:30
Aankomst Hamburg, inchecken Motel One
16:00
Lezing van Wolfgang Meier, gemeente Hamburg Onderwerpen: klimaatadaptatie, burgerparticipatie en floodproof bouwen/MLV
Locatie: Neuenfelder Strasse 19, 21109 Hamburg
18:30
Diner bij Fischerhaus Restaurant (foto)
Locatie: St. Pauli Fischmarkt 14, 20359 Hamburg
20:30
Rondvaarttocht Ehlers (foto)
Opstapplaats: Ponton Vorsetzen/am Roten Feuerschiff
8
9
Programma Donderdag 21 mei (tijden onder voorbehoud) 8:00
Ontbijt bij Motel One
10:00
Bezoek Hamburg Watercycle: Jenfelder Au Rondleiding van Ramona Goebel (stadsdeel Wandsbek, stedenbouw en landschap) Onderwerpen: afvalwaterscheiding, vergisting van zwartwater en groenafval, afkoppelen
Locatie: Ausstellung Jenfelder Au (zijstraat Wilsonstraße)
13:00
Lunch bij restaurant Nach Amerika, Museum BallinStadt (foto)
Locatie: Veddeler Bogen 2, 20539 Hamburg
14:30
Bezoek aan IBA Hamburg Rondleiding van Lukas Grellmann (IBA, Internationale Bauausstellung)
Locatie: IBA Dock, Am Zollhafen 12, 20539 Hamburg
18:00
Diner bij restaurant Wilhelms im Wälderhaus (foto)
Locatie: Am Inselpark 19, 21109 Hamburg
10
11
Programma Vrijdag 22 mei (tijden onder voorbehoud) 8:00 9:00
Ontbijt bij Motel One
10:00
Bezoek aan HafenCity Rondleiding van Uwe Carstensen en Jürgen Rux (directeur Hamburg HafenCity) Onderwerpen: floodproof bouwen en MLV
Locatie: HafenCity Infocenter im Kesselhaus, Am Sandtorkai 30, 20457 Hamburg
Uitchecken Motel One
12:30 Lunch bij Bootshaus HafenCity (foto)
Locatie: Am Kaiserkai 19, 20457 Hamburg
Wandelen door Speicherstadt (foto) De oude haven van Hamburg, met MLV-ingrepen
14:00
Vertrek naar Nederland Avondeten tijdens de busreis (wordt verzorgd)
18:30
Aankomst in Hengelo
20:00
Aankomst in Amersfoort
21.30
Aankomst in Den Haag
12
13
RISA Hamburg
Jenfelder Au
De waterinfrastuctuur van Hamburg moet klimaatbestendig ingericht worden. Hiervoor werkt de dienst stadsontwikkeling samen met Hamburg Water aan het project RISA (Regeninfrastrukturanpassungen). Samen werken ze aan nieuwe oplossingen om overstromingen en wateroverlast te voorkomen.
Projectdata Opdrachtgever: Hamburg Watercycle Ontwerp: West 8, Rotterdam Oppervlakte: 35 hectare, 770 woningen, waarvan 630 nieuw Website: http://www.hamburg.de/projekt-jenfelder-au
Een van de maatregelen is een nieuwe heffingsstructuur om verdere verharding van oppervlakken te beperken en decentrale maatregelen voor het verwerken van regenwater te stimuleren. Sinds 2012 wordt in Hamburg een gescheiden heffing voor afvalwater en regenwater toegepast. Al langer is in Hamburg een heffing op afvalwater, welke gekoppeld is aan het drinkwatergebruik. Volgens het principe ‘de vervuiler betaalt’ vindt men dat een eerlijkere verdeling van de lasten. Over het algemeen is het zo dat het drinkwater dat in een huishouden of bedrijf wordt gebruikt, ook weer als afvalwater hetzelfde huishouden of bedrijf verlaat. Dus wie meer drinkwater gebruikt, betaalt ook meer afvalwaterheffing. Om het principe ‘de vervuiler betaalt’ ook voor het af te voeren regenwater toe te passen wordt nu de heffing gebaseerd op het verharde oppervlak. Meer informatie: http://www.risa-hamburg.de/index.php/ hintergrund-ziele.html
14
15
Jenfelder Au is een herstructureringsproject op een voormalig kazerneterrein. Een deel van de oude kazerne wordt tot woningen verbouwd, 630 van de 770 wooneenheden zullen nieuwbouw zijn. In de wijk is gezorgd voor een mengeling van wonen en werken. Het ontwerp is van het Nederlandse bureau West 8 die de prijsvraag hadden gewonnen. Het hart van de nieuwe wijk bestaat uit een groene as met een nieuw gerealiseerde vijver en zorgt voor hoge woonkwaliteit. De nieuwe wijk krijgt een innovatief en toekomstbestendig energie- en waterconcept. De wijk is de eerste in Hamburg die gerealiseerd wordt volgens het concept van HAMBURG WATER Cycle (http://www.hamburgwatercycle.de). HAMBURG WATER Cycle is een concept dat afvalwaterverwerking en energievoorziening decentraal met elkaar combineert. Zo worden kringlopen op wijkniveau gesloten door decentraal afvalwater voor energieopwekking te gebruiken. Water In de wijk worden vacuümtoiletten toegepast waardoor de biomassa-aandeel in het zwartwater groter wordt. Samen met het groenafval van de wijk wordt het zwartwater vergist en tot elektriciteit en warmte voor de wijk verwerkt in een wijkwarmtekracht-centrale. Het grijze water uit de keuken en badkamer zal eveneens lokaal gezuiverd worden en kan dan in de wijk gebruikt worden. Het regenwater wordt niet via een riool afgevoerd maar wordt in de vijver gebufferd en kan via een riviertje afstromen. Energie Naast energie uit afvalwater zal er thermische zonne-energie en PV-cellen toegepast worden. Zo wordt er een grote stap op weg naar een autarke wijk gemaakt. 16
17
IBA Hamburg Europa’s grootste riviereiland Wilhelmsburg (foto) biedt ruimte aan havens, industrie, groene oases en meer dan 50.000 mensen. Samen met het kleine naburige eiland Veddel en de Hamburg Upriver Port vormde Wilhelmsburg het projectgebied van de Internationale Bauausstellung IBA Hamburg in 2006 tot 2013. IBA Hamburg heeft, samen met vele toegewijde partners, 70 projecten bedacht en geïmplementeerd. Hierbij is een impuls gegeven aan een duurzame, milieuvriendelijke en sociaal evenwichtige stedelijke ontwikkeling.
18
IBA Hamburg heeft aan de hand van verschillende thema’s de projecten ondergebracht. COSMOPOLIS is het belangrijkste thema waarin wordt aangetoond hoe de samenwerking kan worden gekoesterd binnen de grote steden in de toekomst. METROZONES bieden ruimte voor groei binnen de stad, met makkelijke routes tussen wonen en werken. CITIES AND CLIMATE CHANGE laat zien hoe de grote steden kunnen groeien op een klimaatbestendige en milieuvriendelijke manier, door middel van het genereren van gedecentraliseerde duurzame energie en een efficiënt gebruik van grondstoffen. Bron: http://www.iba-hamburg.de/en/iba-in-english.html
19
HafenCity Projectdata Opdrachtgever: HafenCity Hamburg GmbH Ontwerp: HafenCity Hamburg GmbH Oppervlakte: 126 hectare Website: http://www.hafencity.com
Dit gebied ligt buitendijks en heeft een reëel overstromingsrisico. Er is daarom gekozen voor een tweede infrastructuur voor voetgangers op een niveau van 7,5 m. boven NN (Normalnull, dit komt overeen met het NAP). Dit niveau is in geval van hoogwater ook te gebruiken voor nooddiensten. Het bestaande maaiveld ligt op 3,5 tot 5,5 m. boven NN. Plinten van gebouwen zijn tot dit niveau gesloten; gevelopeningen zijn afsluitbaar volgens speciale richtlijnen. Zie ook Groenblauwe Netwerken: http://www.groenblauwenetwerken.com/projects/hafencity-hamburg-germany/
20
21
Speicherstadt
Fleetschlösschen am Holländischbrookfleet
Hafenrathaus (‘Harbour City Hall’)
Op vrijdag is er even de mogelijkheid om op eigen gelegenheid door Speicherstadt te wandelen. Speicherstadt ligt in het noorden van HafenCity en betekent letterlijk stad van pakhuizen. Het is het grootste pakhuizendistrict in de wereld waar de gebouwen op een houten fundering staan. Het is gebouwd tussen 1883 en 1927. Sinds 2009 wordt de wijk herontwikkeld. De pakhuizen hebben een neo-gotische rode bakstenen gevel met torentjes, nissen en geglazuurde terracotta ornamenten. De gebouwen hebben meerdere verdiepingen en ingangen die zowel vanaf de straat als vanaf het water te bereiken zijn. Een van de oudste pakhuizen is de Kaispeicher B van het Internationales Maritimes Museum. Speicherstadt is een toeristische trekpleister. Er zijn diverse museums, zoals het Deutsches Zollmuseum, Miniatur Wunderland, Hamburg Dungeon en het Gewürzmuseum. De gebouwen worden ook gebruikt als pakhuizen. Sinds 2005 wordt een derde van de tapijtproductie in de wereld verwerkt in Speicherstadt. Ook in andere goederen wordt gehandeld, zoals cacao, koffie, thee, specerijen, maritieme apparatuur en elektronische goederen. Op de achterkant van dit boekje is een vogelvlucht te zien van Speicherstadt. Bron: http://de.wikipedia.org/wiki/Speicherstadt (ook foto’s)
22
23
Deelnemers Tatjana Anholts atelier GROENBLAUW
[email protected], 06 - 44215343
Dirk van der Burgt Waterschap De Dommel
[email protected], 06 - 50732148
Jikke Balkema Waterschap Zuiderzeeland
[email protected], 06 - 11324201
Arniek Doornbos WUR
[email protected], 06 - 57644363
Eric-Jan Berkhout Hoogheemraadschap van Delfland
[email protected], 06 - 46616828
Henk-Jan Faber Hoogheemraadschap van Rijnland
[email protected], 06 - 52354259
Guus Beugelink Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden
[email protected], 030 - 6345713
Klaas Feringa Gemeente Almere
[email protected], 06 - 13225553
Cees van Bladeren Unie van Waterschappen
[email protected], 06 - 46343709
Jan van Hoek Waterschap Vechtstromen
[email protected], 06 - 21882313
Edwin Bos Gemeente Almere
[email protected], 06 - 30854159
Arjo Hof Gemeente Almere
[email protected], 06 - 30811604
Jeroen Buitenweg Waterschap Vechtstromen
[email protected], 06 - 21882326
Kees Kruithof Gemeente Heerhugowaard
[email protected], 072 - 5755390
24
25
Deelnemers Vincent Kuiphuis Gemeente Breda
[email protected], 06 - 51274026
Amar Sjauw En Wa Rijkswaterstaat
[email protected], 06 - 14132065
Marga Limbeek Waterschap Rijn en IJssel
[email protected], 06 - 53658434
Joop Spijker WUR
[email protected], 0317 - 484990
Natalie Lorenz Hoogheemraadschap van Delfland
[email protected], 06 - 46153797
Mia Süss Hoogheemraadschap van Delfland
[email protected], 06 - 31645083
Carleen Mesters STOWA / Stroom en Onderstroom
[email protected], 06 - 21508914
Michelle Talsma STOWA
[email protected], 06-24592174
Bert Palsma STOWA
[email protected], 06 - 46725072 Hiltrud Pötz atelier GROENBLAUW
[email protected], 06 - 41133776 Rob Ruijtenberg Bureau WeL
[email protected], 06 - 34409173
26
27
Colofon Dit werkbezoek is georganiseerd door atelier GROENBLAUW in opdracht van de STOWA. Deze gids is bedoeld voor intern gebruik voor het werkbezoek van 20 t/m 22 mei 2015, gemaakt door atelier GROENBLAUW. De informatie (foto’s en tekst) is niet vrij voor reproductie. mei 2015
Bronvermelding afbeeldingen: Cover: HafenCity Hamburg GmbH Inhoudsopgave: HafenCity Hamburg GmbH Motel One: www.motel-one.com/en/hotels/hamburg/ Fischerhaus Restaurant: www.tripadvisor.de, Giuseppe F. Rondvaarttocht Ehlers: www.barkassen-centrale.de/ Museum Ballinstadt: www.ballinstadt.net/ Wälderhaus: www.waelderhaus.de Bootshaus: www.facebook.com/pages/Bootshaus-Hafencity Speicherstadt: blog.trefferbild.de Projecten: Jenfelder Au: West 8 urban design & landscape architecture IBA Hamburg: www.iba-hamburg.de/en/iba-in-english.html HafenCity Hamburg: Hafencity Hamburg GmbH Speicherstadt: de.wikipedia.org/wiki/Speicherstadt 28
