m 19 september 2010 Dagboekverslag door Ellen Blom

Missie Turkije 13 t/m 19 september 2010

Dagboekverslag door Ellen Blom Maandag 13 september We vertrekken met een kleine delegatie naar Turkije, onder leiding van het TIN. We, dat zijn medewerkers van het Nederlands Dans Theater, Onafhankelijk Toneel, Mongrel Producties, Theater RAST, Likeminds, TIN, SICA, Fonds Podiumkunsten en ikzelf, in mijn laatste dagen als programmeur bij de Stadsschouwburg Utrecht.

Het doel van de week is om ons te oriënteren op de podiumkunstensector in Turkije, vooral op theater, jeugdtheater en dans. Omdat de meeste kunstenaars en kunstbemiddelaars niet verder komen dan Istanbul heeft het TIN deze reis bewust breder opgezet. Gezien de beperkte tijd is gekozen om naar Ankara en Diyarbakr te gaan. Daarna sluiten we aan bij een speciale aflevering van de IETM in Istanbul.

RAST en Podium Mozaiek gaven vooraf tips wie we kunnen spreken. De organisatie ter plaatse is in handen van CUMA uit Istanbul, Contemporary Utopia Management. CUMA organiseert en ondersteunt kunstprojecten. In Istanbul zijn ze ook verantwoordelijk voor de IETM, waarin dit keer de

Voetgangersstraat Istiklal in Istanbul, Turkije

Balkanlanden centraal staan. Doel van onze gesprekken is om aanknopingspunten te vinden voor samenwerking. Allereerst voor culturele uitwisseling in 2012, als Nederland en Turkije de vierhonderdjarige banden groots willen vieren. Maar verduurzaming van contacten heeft natuurlijk de voorkeur.

Na de paspoortcontrole in Ankara staat Eylem Erturk ons op te wachten. Zij is onze reisleidster deze week. In de minibus richting het hotel krijgen we van haar een geweldig, zelfgemaakt reisboek met het afsprakenschema erin, alle gegevens van de instellingen, ruimte voor aantekeningen en telefoonnummers bij noodgevallen. Als ik de hotelkamer instap gaat de zon net onder over de stad terwijl de moskee-oproep klinkt. Vanavond staat alleen nog het diner op het programma. Een zachte landing.

Dinsdag 14 september Vandaag hebben we een schema met maar liefst 8 afspraken op 7 verschillende plaatsen. Jammer dat ik geen kaart van de stad heb, daardoor krijg ik geen grip op waar we zijn. Wel valt op dat we voortdurend over de Atatürk Boulevard rijden, tenminste, als we niet in de file staan. Een enkele afspraak kunnen we te voet afleggen. Even de zon voelen voordat we weer de minibus of het volgende kantoor instappen. Het theaterseizoen in Turkije is nog niet begonnen, waardoor we weinig voorstellingen zullen zien. Zafer Yurdakul van Podium Mozaiek uit Amsterdam haakt vandaag bij ons aan. De volgende setting herhaalt zich gedurende de dag: We zitten in een kring in een kantoor, vertellen wat we doen en wat we beogen in het licht van 2012, en luisteren naar de gastheren en gastvrouwen en vooral naar Eylem die alles vertaalt.

Om 9 uur starten we bij de Theaterfaculteit van de Universiteit van Ankara (DTCF). Tulin Sa!lam is behalve directeur hiervan ook president van ASSITEJ (de internationale vereniging voor kinder- en jeugdtheater). Ze wordt geflankeerd door een docente van de

File in Ankara

opleiding. Beide dames zijn gedreven maar komen wel moegestreden over omdat er structureel te weinig geld is. Samenwerkingen kunnen alleen tot stand komen als de externe partij geld meebrengt. Zo is er in 2010 een project met Japan omdat die dit jaar uitwisseling met Turkije op de agenda hebben staan.

De volgende afspraak is met het Ankara Tiyatro Festivali (Ankara Theater Festival) en met TAKSAV. Het Ankara Theater Festival concentreert zich vooral op teksttheater. In 2009 presenteerden ze 65 groepen waarvan een paar uit het buitenland. Het publiek heeft een voorkeur voor die buitenlandse groepen. Soms is er een jaar een focus op een bepaald land. Voor buitenlandse programmeurs is het een geschikt festival om aanbod te zien, al werken ze doorgaans niet met boventiteling. Het festival onderhoudt naar eigen zeggen goede relaties met zowel de Stads- als Staatstheaters als de onafhankelijke groepen. TAKSAV organiseert symposia en debatten over sociale onderwerpen en publiceert maandelijks een uit-overzicht in Ankara en Istanbul.

Op naar de wijk Kizilay, waar we de directeur en een deel van de acteurs van het Ankara Sanat Tiyatrosu (Ankara Kunst Theater) ontmoeten, in het gelijknamige theater. AST bestaat al sinds 1963 en zal in 2012 vijftig jaar bestaan. Pas de laatste jaren krijgen ze een beetje geld van de overheid. Door de teruglopende publieke belangstelling spelen ze nog maar 1 voorstelling voor volwassenen per jaar en 3 of 4 jeugdtheaterstukken. De staat van het podium en de inventaris lijken te onderstrepen dat dit niet hun beste periode is.

De geplande lunch op een, naar verluidt, prachtige plek komt te vervallen. Het is te ver rijden en dan halen we onze volgende afspraak niet. Snel eten we iets in de buurt en komen net op tijd aan bij het Devlet Tiyatrosu (Staatstheater) in de wijk Ulus. Om het Staatstheater kun je niet heen. De organisatie wordt dan ook in vrijwel alle gesprekken genoemd. Voor de kunst in Turkije geldt grofweg de verdeling dat al het rijksgeld naar de Staatstheaters, Staatsopera en Staatsballetten gaat. Elke gemeente houdt daarnaast één of meerdere Stadstheaters in stand. De rest van de sector moet zichzelf zien te redden. Ondanks het riante budget is de meestgehoorde mening over het Staatstheater dat het artistiek gezien niet zo interessant is, en dat het Staatstheater geïsoleerd opereert.

De dames van CUMA hebben geregeld dat we de President zelf kunnen spreken. Lemi Bilgin praat, geflankeerd door een assistente en de artistiek directeur, een Turkse vlag, de vlag van het Staatstheater en een portret van Atatürk achter hem aan de muur. Hij zwaait de scepter over 52 podia in het hele land en 2500 medewerkers, waarvan ruim 800 acteurs. Elk seizoen worden meer dan 100 producties uitgebracht. In het kantoor staat een landkaart met daarop een kleurig patchwork aan papiertjes; het programma van anderhalve maand in het hele land. Daarnaast organiseert het Staatstheater nog 5 internationale festivals per jaar. De laatste jaren valt daar ook een jeugdtheaterfestival onder waar in 2009 ook De Stilte uit Nederland optrad. De helft van het repertoire is van Turkse origine. Af en toe komen er regisseurs uit het buitenland.

Henk Scholten van het TIN concludeert dat het Staatstheater waarschijnlijk de grootste theaterproducerende organisatie ter wereld is. De President maakt duidelijk dat alle plannen die ontwikkeld worden uiteindelijk door hem moeten worden goedgekeurd. In dat licht is het verheugend dat er aan het eind van het gesprek nog een vonk overspringt over een mogelijk project.

Het Staatstheater heeft een productie met een trein gedaan door het hele land. Nu hebben ze een oude passagiersboot opgekocht in Istanbul. Misschien liggen daar mogelijkheden met het oog op 2012.

Speelschema Staatstheater in Ankara

Karagoz theater, Ankara

Na het Staatstheater komen we in de ruime studio van het Moderne Dansensemble van het DOB (Devlet Opera ve Balesi, Staatsopera en -Ballet), wat ook met staatsgeld ondersteund wordt. Ze traden eerder op in Amsterdam, Denemarken , de VS, Duitsland en Egypte. Ik kan me voorstellen dat dit een interessant gezelschap is maar artistiek directeur Bürge Kayacan heeft geen verhaal. Met moeite peuteren we wat informatie los en vragen wat DVD’s mee om een indruk te krijgen. Jammer. Aan het eind van de dag zien we zowaar nog twee voorstellingen.

Domus Arts Farm hebben zich denk ik laten inspireren door garajistanbul want ze werken in een parkeergarage. Alleen is deze garage nog steeds vooral een garage. De regisseur is net van school af. Voor studenten en jonge makers is er doorgaans te weinig mogelijkheid om direct aan te sluiten bij de professionele praktijk. We zien een niet geheel te duiden bewegingsperformance. Maar op zich prettig om eens wat te zien in plaats van de hele tijd te praten.

‘s Avonds krijgen we een privé-voorstelling van Tiyatro Tempo. Sinds 1984 maakt Haluk Yüce karagözvoorstellingen voor kinderen en volwassenen. Karagöz is het traditionele Turkse schaduwspel met marionettenpoppen. We mogen meezingen, meeklappen en Mustafa krijgt een korte jongleercursus. Door het Turkssprekende deel van onze groep wordt hard gelachen om de voorstelling.

Woensdagochtend 15 september gaat de wekservice van het hotel al om 06:30 uur. Terwijl ik daar helemaal niet om gevraagd heb. We nemen de ochtendvlucht naar Diyarbakr. Eve en Mustafa van het OT blijven nog langer in Ankara. Zafer reist terug naar Nederland. Met zijn achten komen we terecht in een heel vol vliegtuig. Als we Diyarbakr naderen zie ik ver onder het vliegtuigraam het landschap; een prachtig geel-bruin patchwork, doorkliefd door grote rivieren. De eerste minuten richting stad zie ik helemaal geen vrouwen op straat. Wel groepjes mannen in theehuizen, en veel snorren. In een kledingwinkel staan paspoppen in een lang gewaad en met een hoofddoek om. Het is hier tien graden warmer, en een stuk eerder donker. De toiletten blijken van de hurkvariant. Diyarbakr, met ongeveer 4 miljoen inwoners, is het hart van de Koerdische regio. Daarnaast wonen er ook veel Armeniërs en Syriërs in de streek. Nicolas Bertrand vergezelt ons deze twee dagen. Hij werkt bij het Franse gezelschap Image Aiguë, dat al vier jaar regelmatig theaterprojecten in Diyarbakr organiseert.

Straatbeeld in Diyarbakır

Eylem krijgt versterking van Özlem, die hier bij het Diyarbakr Sanat Merkezi (DSM) werkt. DSM is een kunstencentrum dat zit weggestopt in een winkelcentrum, achter een groot springkussenparadijs voor kinderen. We spreken er met Vedat Çetin en Azad Ziya Eren over het kunstklimaat in de regio. Ze zijn allebei Koerdisch schrijver/dichter en allebei redelijk optimistisch over het feit dat er de laatste jaren meer vrijheden zijn om zich in het Koerdisch uit te drukken. Azad heeft net een dichtbundel uitgebracht in het Koerdisch. De andere kant is dat er direct wordt ingegrepen door de Turkse staat als mensen te activistisch worden. Volgens Vedat herbergt Diyarbakr de grootste kunsten cultuur-scene na Istanbul. Er zijn veel kunstenaars- en burgerinitiatieven buiten de gevestigde instellingen om.

Dit wordt bevestigd bij het Diyarbakr Büyük"ehir Belediyesi #ehir Tiyatrosu (Diyarbakr Stadstheater). Sterker nog, volgens directeur Rüknettin Gün is Diyarbakr na Istanbul dè hoofdstad voor kunst en cultuur in het hele Midden-Oosten. We zitten in een krap kantoor, samen met acteurs en medewerkers. In de hoek blaast een grote aircokast die reglmatig wordt aangezet om de getolkte gesprekken verstaanbaar te houden. Als de temperatuur dan weer tot tropische hoogte is gestegen gaat hij weer een tijdje aan.

Het Stadstheater is ondanks de beperkte (gemeente)middelen erg actief. Jaarlijks brengen ze zowel Turks als Koerdisch repertoire uit. Elk jaar maken ze ook een paar producties die in de regio touren. Daar is veel behoefte aan want de officiële culturele infrastructuur is hier een stuk bescheidener dan elders in het land. Naast het Staatstheater in Van en in Diyarbakr is het Stadstheater het derde professionele podium in de hele regio. Onder de leiding van het Stadstheater vallen ook het Dengbej Huis, de bibliotheek, de bioscoop en een kunstgalerie. Ze werkten al eerder samen met Theater an der Ruhr en met RAST. Niet met het Staatstheater hier. “Tja, het Staatstheater” verzucht hij, “het is net televisie; je kunt er naar kijken, maar je kunt er geen dialoog mee aangaan”. De staat van het gebouw is naar onze maatstaven niet best. Er is een klein podium zonder veel hoogte, en nauwelijks inventaris. Hoewel ik geen zicht krijg op de kwaliteit van hun producties ervaar ik de intenties en mentaliteit van het Stadstheater als heel positief.

We lunchen in een eenvoudig en populair restaurant met heerlijke hapjes, kebab en ayran (zoute yoghurt) uit aluminium schaaltjes. Alles komt uit een soort reuzen- barbecue in de keuken. In het Dicle Firat (Tigris Eufraat) Cultuurcentrum spreken we daarna met Arslan Aydogan (muzikant en coördinator – hij is héél beroemd, zegt Özlem een paar keer) en Mursel Kaya (volksdans- en modernedans-trainer). Ondanks de claustrofobische danszaal zonder barre of ramen en een piepkleine studio leiden ze hier tientallen dans- en muziekcursisten op. Het zijn hardwerkende mensen met een missie, die zich zonder geld van buitenaf staande weten te houden. Met de volksdansgroep treden ze af en toe ook in Europa op. Maar het gaat vooral om het werken in de wijk en op straat, om gewone mensen te laten kennismaken met (de eigen Koerdische) kunst en cultuur. Het Cultuurcentrum is verbonden met

het Dengbej Huis, een plek waar jongeren de traditionele manier van zingen/vertellen kunnen leren die typisch is voor de streek. We krijgen een korte demonstratie door de jongste zanger van 22 jaar. Twee keer zelfs, want de eerste keer schalt de imam met de moskee-oproep dwars door zijn lied heen.

Terug in het Diyarbakr Sanat Merkezi ontmoeten we een groep studenten van het Dicle Universiteitstheater en amateurartiesten en -groepen. Ook hier is de frustratie over het kunstbeleid merkbaar. Voor hen is geen geld beschikbaar en weinig perspectief. Een deel is ook vast van plan om naar Istanbul te vertrekken zodra het kan. (Alleen vrees ik voor hen dat de situatie daar financieel niet anders is).

Donderdag 16 september zie ik Laurens baantjes trekken in het hotelzwembad beneden. Zelf heb ik gekozen voor een half uur extra nachtrust. Het zou wel fijn zijn om nog een uurtje op een ligstoel in de zon bij te bruinen. Maar belastingbetaler, u kunt gerust zijn. Daar hebben we geen tijd voor...

“Nee, hij zit nog bij een andere afspraak,” bezweren de medewerkers van het Diyarbakr Staatstheater. De directeur bewijst dat je acteur of regisseur moet zijn geweest om deze functie te krijgen. Overdreven hijgend valt hij drie kwartier te laat zijn kantoor binnen en flapt er dan uit dat hij onze afspraak helemaal vergeten was.

In het gloednieuwe, glanzende gebouw van het Cigerxwin Jeugd-en Cultuurcentrum staren we naar de lege stoel van de directeur/burgemeester, die een tijdje geleden met nog 1400 andere Koerdische intellectuelen is opgepakt en in de gevangenis gezet. Lastig om dan nog over internationale uitwisseling te praten. Het eerste buitenland waar de kunstenaars hier hun positie tegenover moeten bepalen is Turkije.

We reizen nog anderhalf uur dieper naar het zuiden, naar Mandir. Na onze afspraak in weer een gloednieuw gebouw met de Mardin Cinema Vereniging hebben we ons enige half uur toeristentijd van deze week. Snel lopen we door het prachtige stadje voordat het donker wordt. We eten op het terras van een restaurant, onder de sterren, met in de verte uitzicht op Syrië en Irak. Na een dag van 37 graden is het een perfecte zwoele avond. Zo’n avond om te hangen, eten, drinken, praten en voor je uit staren. Maar nee, in het donker rijden we wéér een half uur verder naar de deelgemeente Kzltepe. Mandir, met uitzicht richting Syrië

Daar vallen we middenin een theatervoorstelling door jongeren. Het gekreukelde achterdoek wordt belicht door twee kale peertjes aan het plafond. Ook in deze voorstelling is de realiteit van de oorlog en van de speciale postie van Koerden en (in dit geval) Armeniërs het thema. En ook hier hangen affiches aan de muur: “Wij willen onze burgmeester terug!” In de pauze

worden we omstuwd door kinderen. Hier komt de gemiddelde toerist niet, dat is duidelijk. “Ik doe al theater sinds mijn kindertijd” verklaart een tienjarig meisje na afloop. En ze lijkt niet van plan om op te geven. Die gedrevenheid merk ik hier overal. De noodzaak van kunst en cultuur, en van je kunnen uiten in je eigen cultuur, is duidelijk voelbaar. Het gerucht gaat dat er nu toch echt een nieuw cultureel centrum gaat komen, betaald door het Ministerie van Cultuur. Maar dat kan nog wel even duren. De mensen hier rekenen niet op de overheid. Ze nemen zelf het initiatief en gaan dóór, in slecht geoutilleerde ruimtes, met of zonder burgemeester.

Vrijdag 17 september reizen we door naar Istanbul, waar een speciale, kleinere bijeenkomst van de IETM plaatsvindt. Kunstenaars uit de Balkan staan centraal. De openingsdag hebben we gemist en door vliegvertraging mis ik zelf mijn eerste afspraak. In Istanbul zijn nog meer Nederlandse gezelschappen aanwezig. We zien elkaar bij de receptie op het Consulaat aan het eind van de middag. Daarna valt onze groep uit elkaar. Iedereen heeft een eigen agenda. Je kunt ook kiezen voor een door de IETM samengestelde artistieke route waarbij je 3 of 4 studio’s, tentoonstellingsruimtes of makers bezoekt. ‘s Avonds zijn er voorstellingen en afterparty’s, en natuurlijk is er (het uitgaansleven in) Istanbul zelf. Ik probeer nog een maximum aan programma mee te maken maar kom daardoor de wijk Beyo!lu niet uit. Dat is precies de reden dat het TIN dit keer verder wilde kijken dan dat stukje Turkije waar de meeste kunstbrengers en kunsthalers stranden. Deze reis bood een unieke kans om de horizon te verbreden. Bovendien hadden wij nog niet het idee dat “2012” al erg leefde in Turkije. Daar is door onze komst een begin mee gemaakt. De eerste plannen zijn aan het gisten. !

Ellen Blom voorheen programmeur bij Stadsschouwburg Utrecht. Per 1 oktober zelfstandig werkzaam onder de naam Ellen Blom ID, advies & organisatie in de podiumkunsten. ! www.ellenblomid.nl / [email protected]!