Looptraining
lopen.. lopen.... lopen......
van en voor mensen met een hart- of vaatziekte
Looptraining Deze brochure biedt een looptrainingsprogramma om de vaatziekte atherosclerose (slagaderverkalking) te bestrijden en klachten te verminderen
lopen.. lopen.... lopen......
Inhoud Voorwoord.. ...................................................................... 1
Looptraining: lopen, lopen, lopen is een uitgave van De Hart&Vaatgroep Postbus 132 3720 AC Bilthoven Tel.: (030) 659 46 57 E-mail:
[email protected] www.hartenvaatgroep.nl
1 2
Inleiding.......................................................................... 3 Vaatvernauwing als gevolg van slagaderverkalking.. ...................... 5 Looptraining voor de behandeling van etalageziekte...................... 7
2.1 Hoe vaak?.. .................................................................... 7
Eindredactie:
2.2 Maximale loopafstand.. .................................................... 7
Marjolein de Booys, voormalig consulent van voorheen de Vereniging van Vaatpatiënten
2.3 Trainingsroute............................................................... 8
(nu De Hart&Vaatgroep)
2.4 Loopschema................................................................. 9
Met bijzondere dank aan:
2.5 Looptempo.................................................................. 10
Voorbeeld loopschema per dag.......................................... 10 Bianca Bendermacher, Edith Willigendael
2.6 Rusten....................................................................... 11 2.7 Trainingsduur.. ............................................................. 12
Adviezen: ■■
Dr. J.A.W. Teijink, vaatchirurg, Atrium medisch centrum Heerlen
■■
S. van der Voort, fysiotherapeut Vaatrevalidatie Landgoed Zonnestraal
■■
H. Eijsbergen, H. Giesen, A. Schellart, F. Zwiebel, ervaringsdeskundigen
2.8 Resultaat.................................................................... 12
3
Looptraining: het hoe en waarom........................................... 15
3.1 Waarom lopen?............................................................. 15 3.2 Effect op loopafstand.. .................................................... 17
Illustraties:
3.3 Waarom word ik niet gedotterd?........................................ 17
Rogier Trompert, medisch illustrator (pag. 3, 9, 19, 28 en 29)
3.4 Voordat u begint…......................................................... 17
Auteurs oorspronkelijke versie: Marjolein de Booys Bart van Zenderen Frits Zwiebel ISBN: 90-75009-13-5
4 5
Looptraining onder begeleiding van een fysiotherapeut................. 19
4.1 Werkwijze................................................................... 19
4.2 Financiële vergoeding..................................................... 20 4.3 Welke fysiotherapeut?.. ................................................... 20 Adviezen en tips voor een optimale looptraining.. ........................ 23
5.1 Lopen bij slecht weer...................................................... 23
Trefwoorden:
5.2 Goede loopschoenen...................................................... 23
slagaderverkalking, etalagebenen, claudicatio intermittens, vaatziekten, looptraining
5.3 Tips.. ......................................................................... 24
6
Voorwoord Leefstijl.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................ 27
6.1 Meer bewegen.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................. 27
In 1984 werd door de Vereniging van Vaatpatiënten gestart met het geven van
6.2 Niet roken.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................. 28
voorlichting over hart- en vaataandoeningen door middel van brochures en
6.3 Gezonde voeding en gewicht.. . . . . . . . . . . ................................. 29
het ledenmagazine. Inmiddels is de VVVP opgegaan in De Hart&Vaatgroep en
De Hart&Vaatgroep.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................. 30
gaan de activiteiten met onverminderde inzet door. Bovendien wordt op de site
Weekformulier looptraining.. . . . . . . . . . . . ................................. 31
www.hartenvaatgroep.nl veel waardevolle informatie geboden. Naast deze belangrijke voorlichtingstaak heeft De Hart&Vaatgroep veelvuldig contact met de hart- en vaatpatiënten in Nederland. Ook brengt zij hart- en vaatpatiënten onderling met elkaar in contact om kennis en ervaringen uit te wisselen en vragen te beantwoorden. Door De Hart&Vaatgroep wordt daarnaast hard gewerkt aan kwaliteitsverbetering van de zorg voor de Nederlandse hart- en vaatpatiënt. Ik vind het dan ook een buitengewone eer u de herziene versie van de brochure “Looptraining: lopen, lopen, lopen” te mogen introduceren. Een tastbaar bewijs van de vele activiteiten waar De Hart&Vaatgroep voor staat; van de vorige editie zijn bijna 100.000 exemplaren uitgegeven. De ervaring heeft geleerd dat deze brochure een zeer nuttige aanvulling is op de informatie die behandelend specialisten en huisartsen overbrengen op de patiënt met etalagebenen. In deze brochure wordt veel aandacht besteed aan de mogelijkheden om uw vaatziekte atherosclerose (slagaderverkalking) zelf te bestrijden en klachten te verminderen. Tevens wordt informatie over looptraining onder begeleiding van een fysiotherapeut geboden. Vraagt u uw arts gerust naar de mogelijkheden bij u in de buurt om begeleide looptherapie bij een hiervoor speciaal getrainde fysiotherapeut te krijgen. Na het lezen van deze brochure bent u hopelijk nog gemotiveerder om het heft in eigen hand te nemen. Succes gewenst met uw looptraining! Dr. J.A.W. Teijink, vaatchirurg Catharina Ziekenhuis, Eindhoven.
1
Inleiding Van uw arts heeft u te horen gekregen dat u last heeft van ‘claudicatio intermittens’, ook wel ‘etalagebenen’ of ‘etalageziekte’ genoemd. Dit wordt zo genoemd, omdat mensen met deze aandoening vaak stil moeten blijven staan. Door de pijn in hun been kunnen zij niet meer verder lopen. Uw arts heeft u vast ook verteld dat de pijn veroorzaakt wordt door een vernauwing in de bloedvaten en dat u veel moet gaan lopen. Dit lijkt een tegenstrijdig advies, u bent immers naar de arts gegaan omdat lopen juist het probleem is. Toch blijkt uit onderzoek dat u door het serieus volgen van een looptrainingsprogramma goede resultaten kunt bereiken. De kans op belastende vaatoperaties wordt kleiner en soms kunnen ze zelfs voorkomen worden. Daarnaast nemen uw lichamelijke conditie en loopafstand toe en worden uw hart en longen sterker. Bovendien heeft looptraining ook een positieve invloed op uw lichaamsgewicht. Mocht u al geopereerd zijn aan de bloedvaten, dan blijft lopen belangrijk om het resultaat van de operatie zo lang mogelijk vast te houden. Over het hoe en waarom van het loopadvies gaat deze brochure. Het is de bedoeling dat u met behulp van deze brochure zelfstandig een looptrainingsprogramma kunt opzetten en volhouden. Indien het zelfstandig volgen van een looptrainingsprogramma onvoldoende resultaat oplevert of indien uw specialist of huisarts dit noodzakelijk vindt, wijst deze brochure u op de mogelijkheden van looptraining onder begeleiding van een fysiotherapeut.
2
3
Indien u na het lezen van deze brochure nog vragen heeft, kunt u altijd bellen naar het secretariaat van De Hart&Vaatgroep.
1
Vaatvernauwing als gevolg van slagaderverkalking De oorzaak van claudicatio intermittens is slagaderverkalking (atherosclerose) in de slagaders naar en in de benen. Slagaderverkalking begint met het ontstaan van plaatselijke beschadigingen in de wand van de slagaders waar vervolgens afzettingen op plaatsvinden van bloedcellen, cholesterol en vetten (plaque). Door deze afzettingen vernauwen de slagaders en kan er minder bloed doorheen stromen. Daardoor kan er dus ook minder zuurstof naar de spieren en weefsels worden aangevoerd. De gevolgen van slagaderverkalking in de slagaders naar en in de Opbouw van de aderverkalking in de slagaderwand
benen merkt u als eerste tijdens lichamelijke
inspanning,
met
name tijdens het lopen. Bij inspanning hebben de beenspieren meer zuurstof nodig, maar door de vernauwde beenslagaders kan het zuurstofrijke bloed de benen onvoldoende bereiken. Dit tekort aan zuurstof in de beenspieren zorgt voor een verzuring van de spieren, die u ervaart als pijn, kramp, tintelingen of een stijf gevoel. Door even stil te gaan staan, vermindert WIST U DAT…
de behoefte aan zuurstof in de beenspieren en
Alle slagaders door slagaderver-
verdwijnt dit pijnlijke gevoel vaak binnen enkele
kalking kunnen worden aange-
minuten.
tast? Slagaderverkalking in de kransslagaders van het hart kan
De behandeling van etalagebenen is enerzijds
leiden tot angina pectoris (pijn
gericht op het vertragen van de verdere ont-
op de borst) of een hartinfarct.
wikkeling van slagaderverkalking in de andere
Slagaderverkalking in de her-
slagaders en anderzijds op het vergroten van
senslagaders kan leiden tot een
de pijnvrije loopafstand. Slagaderverkalking is
beroerte.
in principe een normale ouderdomsziekte. Er is namelijk sprake van een natuurlijk verouderings-
4
5
proces van de bloedvaten. Dit verouderingspro-
2
Looptraining voor de behandeling van etalageziekte
ces begint bij iedereen rond het twintigste le-
Sommige risicofactoren zijn
vensjaar, maar het verloop gaat zo geleidelijk
erfelijk bepaald. Heeft u of is er
dat de meeste mensen er pas na vele jaren last
in uw familie sprake van hart-
van krijgen.
of vaatziekten vóór het 60ste
Het woord looptraining geeft al aan dat we iets anders bedoelen dan (sportief)
levensjaar, dan is het zeker aan
wandelen. Het is de bedoeling dat u zeer regelmatig oefent in het lopen van
Leefgewoonten zoals roken, te veel en te vet
te bevelen om regelmatig de
steeds langere afstanden. Soms spreekt men ook wel van looptherapie, omdat
eten, te veel alcohol drinken en weinig bewe-
aanwezigheid van risicofactoren
er feitelijk sprake is van een behandeling om het lopen weer ‘beter’ te maken.
gen kunnen dit verouderingsproces versnellen.
te laten controleren.
In dit hoofdstuk zullen we u een voorbeeld geven hoe u zelf een looptrainings-
We noemen dit de risicofactoren voor het (ver-
programma kunt opzetten.
sneld) ontstaan van hart- en vaatziekten. Andere risicofactoren zijn bijvoorbeeld suikerziekte, hoge bloeddruk en een hoog cholesterolgehalte. De ontwikkeling van het proces van slagaderverkalking is te vertragen door deze risicofactoren te minimaliseren en te behandelen. U kunt daar zelf actief
Op Internet (www.hartenvaatgroep.nl) kunt u ook een filmpje bekijken over het opzetten van dit looptrainingsprogramma. Deze CD-rom is tegen onkosten vergoeding te bestellen bij het secretariaat van De Hart&Vaatgroep.
een bijdrage aan leveren door uw leefstijl aan te passen. In één van de volgende hoofdstukken zullen we daar verder op ingaan. De pijnvrije loopafstand kan
2.1 Hoe vaak?
vergroot worden door middel van looptraining. Naast de positieve effecten van looptraining op de loopafstand heeft deze training ook een positief effect op
Voor het beste resultaat van de looptraining is het van belang dat u minimaal 5
een aantal van de hierboven genoemde risicofactoren.
keer per week, maar liefst dagelijks traint, bij voorkeur drie maal per dag.
2.2 Maximale loopafstand Tijdens de eerste training bepaalt u uw maximale loopafstand. U start met lopen zonder pijn in de benen. Op een gegeven moment voelt u pijn, kramp, tintelingen of een stijf gevoel in een been of beide benen. Voor een zo goed mogelijk resultaat van de looptraining wordt geadviseerd dat u nu niet direct stopt met lopen, maar doorloopt totdat u bijna niet meer verder kunt en moet rusten. Dit laatste stukje is heel vervelend. U moet zelf uitproberen wat voor u het maximaal haalbare is. Zonodig wisselt u het af door te stoppen met lopen zodra de pijn begint. Belangrijk is om te weten dat de pijn die u voelt niet schadelijk is, maar juist de nodige veranderingen in de benen stimuleert! De afstand die u nu heeft afgelegd is uw maximale loopafstand. De meeste
6
7
patiënten met claudicatio intermittens hebben, voordat ze aan deze training beginnen, een maximale loopafstand tussen de 40 en 200 meter. U zult echter merken dat u na verloop van tijd steeds langer kunt doorlopen voordat u pijn voelt. Dit betekent dat de looptraining effect heeft.
Thuis
De eerste drie maanden bepaalt u iedere week uw nieuwe maximale loopafstand zoals hierboven beschreven.
Looptraining is eigenlijk te vergelijken met topsport, je moet iedere keer je grenzen verleggen. Hoe meer je traint en hoe intensiever je traint, hoe meer
Herkenningspunt 2 na 2 keer de loopafstand Herkenningspunt 1 na 1 keer de loopafstand
resultaat. Maar trainen loont altijd!
Het in kaart brengen van de af te leggen ‘loopafstand’ kan als volgt worden weergegeven: U gebruikt allerlei aanwezige objecten (gebouwen, huisnummers, stoplichten, lantaarnpalen etc.) om een zo nauwkeurig mogelijke afbakening van de drie delen in het parcours voor uzelf vast te stellen. U legt de route vast op papier. Daarbij noteert u de te verwachten rustpunten op grond van de door u bepaalde loopafstand. Uiteraard kunt u dit trainingsparcours (met een totale lengte van 3x uw maximale loopafstand), ook door iemand zonder loopproblemen laten opzetten.
Voorbeeld: De door u vastgestelde maximale loopafstand is 100 meter. U stippelt een route uit van 3x uw loopafstand, dus in totaal 300 meter. Na 100 en
2.3 Trainingsroute Tip: Probeer bij het opzetten van
200 meter kiest u een herkenningspunt, waar u even kunt stilstaan, uw rustpunt. Het derde rustpunt is uw beginpunt, bijvoorbeeld uw voordeur.
Nu u uw maximale loopafstand weet, kunt u
de trainingsroute een beschutte
uw trainingsroute (het trainingsparcours!) in
rustplek te kiezen, omdat bij
kaart brengen. U gaat op een redelijk aangena-
slecht weer staande rusten in
me dag in het voor u prettigste wandeltempo
regen en wind niet alleen heel
lopen. U richt uw wandeling zo in, dat u uw
vervelend is, maar ook kan lei-
Gedurende de eerste maanden is het uitgangspunt van de training dat u drie
maximale loopafstand driemaal aflegt voordat
den tot ongewenste afkoeling
maal per dag uw route loopt. Per trainingsroute legt u drie keer de door u be-
u weer op uw uitgangspunt terug bent (bijv.
van de onderbenen.
paalde maximale loopafstand af, onderbroken door enkele minuten rust. Dit
2.4 Loopschema
betekent dus dat u drie maal per dag drie keer uw maximale loopafstand aflegt.
uw woning).
8
9
Op deze manier loopt u dagelijks (3x3=) 9 keer uw maximale loopafstand. Dit totaal van 9 is erg belangrijk.
Volgens de Nederlandse Norm Gezond Bewegen ligt een matig intensief wandeltempo voor 55-plussers op ongeveer 4 km/uur. Dat wil zeggen dat u in 10
Voorbeeld loopschema per dag: Maximale loopafstand
Wat is een stevig wandeltempo?
minuten een afstand van 666 meter zou kunnen afleggen of 500 meter in 7,5
Trainingsroute (1)
Trainingsroute (2)
Trainingsroute (3)
minuut (u kunt natuurlijk ook uw eigen rekensommetje hier op toepassen!).
1
1
4
7
2
2
5
8
pijn. Met een hoog wandeltempo moet u eerder rusten. Toch is het belangrijk
3
3
6
9
om tijdens de training zoveel mogelijk een stevig wandeltempo aan te houden.
Het doel van de training is uiteindelijk dat u zo ver mogelijk kunt lopen zonder
In het begin zal dat nog niet haalbaar zijn. U begint met een lager tempo. U Voorbeeld: Uw maximale loopafstand is 100 meter. Uw trainingsroute is 3x 100 is 300 meter. Deze 300 meter loopt u 3x per dag, dus in totaal loopt u 900 meter per dag ofwel 9x de maximale loopafstand van 100 meter.
zult merken dat de loopsnelheid na verloop van tijd geleidelijk opgevoerd kan worden. Het is vooral belangrijk om tijdens de training steeds hetzelfde tempo aan te houden. Een manier om uw looptempo te bepalen en vast te houden is door te tellen. Bij het neerzetten van de voet zegt u hardop een telwoord, waarna de
In de trainingsperioden zullen er altijd dagen zijn waarop het niet mogelijk is
volgende stap wordt gezet. Maak in eerste instantie gebruik van de langere tel-
om uw looptraining volgens schema uit te voeren. Door er voor te zorgen dat u
woorden, bijvoorbeeld één-en-twintig. Met gebruik van andere telwoorden kan
per dag toch negen keer uw maximale loopafstand aflegt, kunt u het trainings-
het tempo worden verhoogd of verlaagd. Uiteindelijk zal gewenning optreden
schema naar behoefte aanpassen.
en hoeft u niet meer hardop mee te tellen.
Voorbeeld: Stel, uw maximale loopafstand is 100 meter. U kunt op een bepaalde dag maar twee keer de trainingsroute afleggen in plaats van drie keer. U kunt dan toch aan het dagtotaal voldoen door de ene trainingsronde uit te breiden naar 5 maal de maximale loopafstand (5 x 100 meter) en de tweede ronde 4 x 100 meter te lopen.
2.6 Rusten U blijft in hetzelfde tempo doorlopen totdat u uw maximale loopafstand bereikt heeft. Vanwege de (opkomende) pijn in de benen moet u stoppen met lopen. Het beste is om staande te rusten. Het zuurstofrijke bloed stroomt dan – door de zwaarte-
LET OP! Veel lopers denken
kracht – gemakkelijker de benen in en kan zo
door een hond de verplichting
de ontstane verzuring opheffen. Als de pijn is
tot lopen in huis te halen. Toch
weggezakt kunt u weer verder lopen.
is een hond niet altijd geschikt.
Onder looptraining wordt verstaan lopen in een stevige wandelpas en dus niet
Hoe lang u moet stilstaan is voor iedereen an-
Immers, een hond staat bij ie-
schuifelen of drentelen! U hebt waarschijnlijk al gemerkt dat het looptempo
ders. Het ligt ook aan het moment van stop-
dere boom stil en voor u is dat
van invloed is op de pijnvrije loopafstand. Hoe sneller u loopt, hoe eerder u stil
pen. Als u bent doorgegaan tot u echt niet
juist niet de bedoeling!
moet staan om even uit te rusten.
verder meer kon, dan duurt het langer voor de
2.5 Looptempo
10
11
verzuring is opgeheven. Gemiddeld duurt het één tot enkele minuten totdat de
conditie aanzienlijk verbeterd zijn. Op den duur zal uw maximale loopafstand
pijn volledig verdwenen is en u weer verder kunt lopen.
steeds minder gaan toenemen. Het is nu van belang om de looptraining vol te houden met de laatst behaalde maximale loopafstand. Zo houdt u uw lichaam in conditie en vermijdt u een terugval.
WIST U DAT… ook het lopen met bepakking, bijvoorbeeld een zware rugzak, van invloed is op de afstand die u pijnvrij kunt lopen?
Achter in deze brochure is een trainingsschema opgenomen, waarin u uw vorderingen kunt opschrijven. Door deze te kopiëren en de ingevulde formulieren te bewaren, kunt u ook achteraf nagaan hoe hard u iedere week vooruit bent
2.7 Trainingsduur
gegaan.
Het is duidelijk dat de training in het begin minder tijd kost door de beperkte loopafstand. Echter, naarmate u verder kunt lopen, neemt ook de gebruikte
In de praktijk en uit de literatuur zijn voorbeelden bekend van patiënten die
tijd toe. Het is verstandig om gelijk in het begin al de trainingstijd per keer op
met deze training hun handicap volledig overwonnen hebben. Wanneer serieus
minimaal een half uur te houden.
aan looptraining wordt gedaan, kunnen zeven van de tien patiënten met claudicatio intermittens zich een dotterbehandeling of operatieve ingreep bespa-
2.8 Resultaat
ren! Geef daarom niet te snel op, maar hou vol!
■■ Na één week:
Na zeven trainingsdagen heeft u (7 x 9 =) 63 maal uw loopafstand afgelegd. In de meeste gevallen is de optredende pijn aan het einde van de maximale loopafstand minder hevig of zelfs niet meer merkbaar. Het is tijd om uw nieuwe maximale loopafstand te bepalen en een daarbij behorend trainingsparcours. Ook kunt u uw looptempo (een klein beetje) opvoeren. De eerste drie maanden legt u iedere week uw nieuwe trainingsroute vast. En (bijna) iedere week zal die weer een stukje langer zijn! ■■ Na 3 maanden:
Na drie maanden de looptraining op deze wijze uitgevoerd te hebben, zal er al een duidelijk effect te merken zijn. U kunt al een stuk verder lopen voordat u pijn begint te voelen. Het is niet meer noodzakelijk om iedere week uw maximale loopafstand te bepalen, om de 2 weken mag nu ook. ■■ Na 6 maanden:
Na zes maanden zullen uw maximale loopafstand én uw algemene lichamelijke
12
13
3
Looptraining: het hoe en waarom
3.1 Waarom lopen? Regelmatig wordt aan ons de vraag gesteld waarom juist lopen zo belangrijk is voor patiënten met claudicatio intermittens en waarom bijvoorbeeld zwemmen of fietsen niet hetzelfde effect heeft. Lopen doet pijn, fietsen is prettiger. We zullen het u proberen uit te leggen. Bij lopen ontstaat zuurstoftekort in de beenspieren en treedt sneller verzuring op. Door regelmatig intensief te lopen, treden in de spieren die gebruikt worden bij lopen en in de bloedvaten die naar deze spieren gaan belangrijke veranderingen op die uiteindelijk tot verbetering van de pijnvrije loopafstand zullen leiden. Hoe het precies werkt is (nog) niet bekend, maar de volgende zaken spelen een belangrijke rol: 1. Betere stofwisseling in de spieren Een belangrijke verandering die onder invloed van lopen optreedt, is een verbetering van het vermogen van de actieve spieren om zuurstof op te nemen uit het bloed. Dit zorgt ervoor dat de spieren minder snel verzuren waardoor de typische pijn later of zelfs helemaal niet meer optreedt. 2. Betere bloeddoorstroming Een andere belangrijke verandering die onder invloed van lopen optreedt in de beenslagaders, is dat uit de geactiveerde spieren stoffen vrijkomen die zorgen dat de bloedvaten meer open gaan staan. Hierdoor kan het bloed, met daarin de zuurstof, sneller en beter de spieren bereiken. Lopen maakt het bloed ook minder stroperig (‘dunner’), wat de doorstroming vergemakkelijkt. 3. Betere loophouding Het lichaam gaat andere spieren gebruiken tijdens het lopen. Ook gaat het lopen als gevolg van de regelmatige training efficiënter, waardoor u met minder energie verder kunt lopen.
14
15
3.2 Effect op loopafstand
4. Lopen beter dan zwemmen of fietsen Bij andere activiteiten, zoals zwemmen of fietsen, worden de beenspieren op andere plaatsen gebruikt. De bloedvoorziening van deze spieren is meestal dus-
Looptraining heeft allereerst tot doel om de maximale (pijnvrije) loopafstand te
danig beter, dat verzuring pas veel later optreedt. Hierdoor verbeteren wel de
vergroten. Uit onderzoek is gebleken dat de maximale loopafstand gemiddeld
functies van het hart en de longen, maar de nodige veranderingen in de be-
genomen bijna verdubbeld kan worden door looptraining. Daarnaast is geble-
nen treden niet op. De pijnklachten tijdens het lopen blijven dus bestaan. Dit
ken dat u meer en gemakkelijker uw dagelijkse bezigheden kunt uitvoeren.
is echter afhankelijk van de plaats van de vernauwing. Wanneer uw klachten
Bovendien verbetert looptraining de functies van het lichaam en wordt de kans
voorkomen in de bovenbenen, kan het nuttig zijn om het lopen af te wisselen
op een langer en gezonder leven groter.
met fietsen. Bij het fietsen worden namelijk de spieren in de bovenbenen ge-
3.3 Waarom word ik niet gedotterd?
activeerd. 5. Ontwikkeling van collateralen?
Wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat looptraining bij mensen
De gedachte achter de vorming van collateralen (nieuwe bloedvaatjes) is dat
met claudicatio intermittens op de lange termijn een groter en ook een langer
tijdens het lopen de beenspieren extra zuurstof nodig hebben en om aan deze
durend positief effect heeft op de pijnklachten en op de loopafstand dan wan-
vraag te kunnen voldoen, gaat het lichaam naar omwegen zoeken. De normale
neer er gedotterd zou worden. Bovendien is looptraining veiliger dan dotteren.
aanvoerwegen zijn immers door de slagaderverkalking vernauwd en daarom
Dotteren is een ingreep waarbij altijd een, weliswaar kleine, kans bestaat op
niet toereikend meer. Er ontstaan ‘collateralen’ (sluipwegen). Dit zijn kleine
complicaties. Bovendien bestaat de kans dat na het dotteren de slagader toch
bloedvaten naar de spieren, die in aanleg reeds aanwezig waren, maar waar
weer dicht gaat zitten. Complicaties bij looptraining zijn zeldzaam. Daarnaast
voorheen nauwelijks bloed doorheen stroomde. Deze bloedvaatjes nemen on-
verbetert looptraining de lichamelijke conditie en het algemeen lichamelijk
der invloed van looptraining gedeel-
functioneren.
telijk de functie van de vernauwde
3.4 Voordat u begint…
beenslagader over. Men heeft lange tijd aangenomen dat de ontwikkeling van collateralen de
Wat de beste en meest efficiënte looptraining is, weten we nog niet precies.
voornaamste reden is voor het ver-
We weten wel dat:
groten van de loopafstand. Onder-
■■
lopen helpt om de pijnvrije loopafstand te vergroten.
■■
hoe meer er gelopen wordt, hoe beter.
■■
het erg belangrijk is dat u het lopen blijft volhouden en dat u zeker in
zoek heeft echter aangetoond dat de hierboven genoemde factoren een be-
collateralen
het eerste jaar behoorlijk intensief met lopen bezig bent.
langrijkere rol spelen bij het vergroten van de loopafstand. De vorming
■■
roken een negatief effect heeft op het resultaat.
van collateralen blijft echter een veel
■■
lopen in de meeste gevallen tot betere resultaten op lange termijn leidt
gebruikte manier om het effect van
dan dotteren of een vaatoperatie.
looptraining te illustreren.
16
17
Om het lopen vol te kunnen houden, is het belangrijk om bij u zelf na te gaan waar uw (pijn)grenzen liggen. Loop in het begin niet te hard van stapel! Mocht de in deze brochure beschreven looptraining voor u niet haalbaar zijn, pas de
4
Looptraining onder begeleiding van een fysiotherapeut
training dan aan. Zo zal de pijngrens voor de ene persoon sneller bereikt zijn dan voor de andere. Ook zult u merken dat het de ene dag veel beter gaat dan
Naast de looptraining die u op eigen gelegenheid doet, bestaat er de mogelijk-
de andere dag. Dat maakt niet uit, ALS U MAAR BLIJFT LOPEN!!
heid om begeleiding te krijgen van een daarvoor gespecialiseerde fysiotherapeut. Voor sommige mensen zal looptraining onder begeleiding meer effect hebben
Vindt u het moeilijk om vol te houden, laat u dan verwijzen naar een fysio-
dan wanneer de training uitsluitend op eigen gelegenheid wordt uitgevoerd. De
therapeut (zie hoofdstuk 4). Het allerbelangrijkste is dat u gaat lopen en blijft
fysiotherapeutische begeleiding zal voornamelijk gericht zijn op een vergroting
lopen. De training in deze brochure geeft u een handleiding hoe u de training
van de maximale loopafstand, het verbeteren van uw uithoudingsvermogen, uw
kunt aanpakken en is gebaseerd op de ervaringen van mensen, die net als u
looppatroon en op het overwinnen van een mogelijke angst voor inspanning.
vaatpatiënt zijn. Het is niet zo dat deze methode de enig zaligmakende is. U
Vooral het looppatroon is van belang. Om de pijnklachten te omzeilen, gaan
kunt zelf veranderingen aanbrengen in het trainingsprogramma, bijv. om het
veel mensen op een andere, geforceerde manier lopen. Dit kost veel energie, dus
beter in uw dagelijks leven in te kunnen passen en het lopen daardoor langer
zuurstof. Bovendien kan een
vol te houden.
verkeerd looppatroon blessures veroorzaken, waardoor langdurig niet kan worden gelopen. Looptraining onder begeleiding van een fysiotherapeut verbetert de looptechniek. Een betere looptechniek zorgt voor een afname van het zuurstofverbruik en draagt daarmee weer bij aan het verminderen van de pijnklachten. Verder zal de fysiotherapeutische begeleiding gericht zijn op het stimuleren van een actieve leefstijl.
4.1 Werkwijze De fysiotherapeut zal uw klachten en met name uw (beperkte) bewegingsmogelijkheden uitgebreid met u bespreken. Ter ondersteuning maakt de fysiotherapeut, naast de onderzoeksresultaten uit het ziekenhuis, gebruik van een aan-
18
19
tal vragenlijsten dat samen met u zal worden doorgenomen. Vervolgens wordt
gen of hij/zij de cursus ‘Perifeer Arterieel Vaatlijden’ heeft gevolgd en daarmee
een test op een loopband verricht. Door middel van deze test wordt naast uw
nageschoold is in het begeleiden van looptraining. Ook kunt u contact zoeken
maximale loopafstand tevens uw inspanningsbeperking vastgesteld. Dit onder-
met het Koninklijk Nederlands Genootschap voor Fysiotherapie (KNGF: 033-
zoek zal gedurende de gehele trainingsperiode regelmatig worden herhaald,
4672900, www.fysiotherapie.nl ) om een geschoolde fysiotherapeut bij u in de
om de effectiviteit van de looptraining te bepalen.
buurt te vinden.
Met behulp van de resultaten van deze loopbandtest en uw klachtenpatroon zal de fysiotherapeut samen met u uw persoonlijke en gestructureerde trainings programma samenstellen om zo tot een zo goed mogelijk resultaat te komen. De eerste weken zult u intensief begeleid worden door de fysiotherapeut, zo’n drie keer per week, maar de maanden daarna zal de begeleiding langzaam worden afgebouwd en gaat u steeds meer zelfstandig trainen. Dit zelfstandig trainen gaat volgens een opgezet trainingsschema en daarvoor is deze brochure belangrijk. Voor het behoud van het verkregen resultaat is het dan ook uitermate belangrijk om een actieve leefstijl te ontwikkelen en te onderhouden. De fysiotherapeut zal u hierin begeleiden.
4.2 Financiële vergoeding De eerste negen behandelingen krijgt u, afhankelijk van uw verzekering, meestal via de aanvullende verzekering deels of volledig vergoed. Vanaf de tiende behandeling krijgt momenteel (september 2004) iedereen de kosten vergoed, aangezien claudicatio intermittens opgenomen is op een lijst met chronische aandoeningen waarvoor fysiotherapie vanaf de 10e behandeling vergoed wordt. Echter, dit is een politiek besluit en is daarom aan verandering onderhevig. Neem voor de zekerheid eerst contact op met uw zorgverzekeraar over een mogelijke vergoeding van de kosten.
4.3 Welke fysiotherapeut? In een aantal regio’s van Nederland bestaat al een regionaal netwerk van fysiotherapeuten die geschoold zijn in het geven van looptraining bij mensen met claudicatio intermittens. U kunt bij uw specialist of huisarts informeren of dit bij u in de buurt is. Anders kunt u bij een fysiotherapeut bij u in de buurt navra-
20
21
5
Adviezen en tips voor een optimale looptraining
5.1 Lopen bij slecht weer Mochten de weersomstandigheden een goede looptraining zelfs met paraplu onmogelijk maken, probeer dan binnenshuis een oplossing te vinden. Laat u in ieder geval niet verleiden tot het overslaan van de training! 1. Traplopen Een goed alternatief is traplopen. Door de trap in een regelmatig tempo op en af te lopen totdat de pijnklachten optreden, ontstaat hetzelfde effect als bij lopen. Herhaal deze oefening drie maal per sessie om het meeste effect te krijgen. 2. Steppen Een andere mogelijkheid als alternatief voor lopen is het steppen. Hiervoor kunt u een traptrede nemen of iets van vergelijkbare hoogte en stevigheid waarop u kunt staan. Het is dan de bedoeling dat u eerst met het ene been erop gaat staan, vervolgens het andere been erbij, het ene been weer naar beneden en eindigend met beide benen weer voor de opstap. Zo zet u steeds 2 stappen op en 2 stappen af. U rust even wanneer u beperkt wordt door de pijn in de benen en herhaalt ook deze oefening drie maal per sessie.
5.2 Goede loopschoenen Om onnodige blessures te voorkomen, is het belangrijk om goed schoeisel te dragen tijdens het lopen. Laat u daarom niet alleen door de prijs van de loopschoenen beïnvloeden, maar koop de schoen die bij u past. Voor de aanschaf van uw loopschoenen gaat u bij voorkeur naar een speciaalzaak waarvan u weet dat het personeel voldoende aandacht en deskundigheid heeft om te adviseren. We raden u aan om tijdens het passen dezelfde sokken te dragen als wanneer u gaat trainen. Let bij het passen op de volgende punten:
22
23
■■
Voldoende ruimte rondom de tenen, ook bij het bergaf lopen.
registreert iedere loopbeweging en vertaalt dit naar een activiteitscore.
■■
Een stevige, goed passende hielkap. Bij een schoen die onder de
Beide hulpmiddelen kunnen ondersteuning bieden bij het bepalen van het
voet te stug aanvoelt, kan eventueel een zachtere inlegzool worden
effect van de training.
aangebracht. ■■
Niet te zachte tussenzool. Een te zachte tussenzool kan namelijk zorgen
■■
Goed absorberende, bij voorkeur naadloze, sokken zijn essentieel om blaarvorming te voorkomen.
voor een onstabiele landing van de voet en het verend vermogen zal sneller verdwijnen. Het gevolg hiervan is dat het gehele lichaam dit verend vermogen moet gaan opvangen. ■■
■■
■■
In het begin is het raadzaam om individueel uw looptrainingsprogramma uit
Indien uw voeten teveel binnenwaarts doorzakken, dan is een goede
te voeren. U kunt dan uw eigen tempo en trainingsroute aanhouden en
schokdemping van de hak belangrijk. Om dit te kunnen bepalen, kijk
hoeft geen rekening te houden met anderen. Mocht uw loopafstand zo zijn
dan van achteren naar uw gebruikte schoenen, deze zijn dan naar
toegenomen dat u een redelijk stuk probleemloos kunt afleggen, dan kan
binnen toe uitgelopen.
het samen wandelen plezieriger zijn. Bovendien kan het samen wandelen
Indien uw voeten teveel buitenwaarts overhellen (gebruikte schoenen
de vereiste discipline verhogen. Vraag eens rond in uw omgeving of men
naar buiten toe uitgelopen), is het van belang dat de gehele zool een
geïnteresseerd is om met u mee te wandelen of zoek een wandelclub bij u
goede schokdemping bevat.
in de buurt. Bij De Hart&Vaatgroep kunt u adressen opvragen van sport- en
■■
Let bij hoge schoenen op dat ze niet knellen.
wandelclubs voor hart- en vaatpatiënten bij u in de buurt, telefoon 030 -
■■
Let op dat het hoogteverschil tussen de voorvoet en de hak niet te groot is,
659 46 57 of www.beweegzoeker.nl.
aangezien de kuitspieren in dit geval in stilstand al geactiveerd worden. ■■
Looptraining vergt enig ‘afzien’. Doorlopen tot uw maximale pijngrens
Bij de goed uitgeruste sportzaken is het mogelijk dat er een voetonderzoek op
mag echter niet overdreven worden. Wel is belangrijk te weten dat de pijn
een podoscoop (een apparaat waarmee de voet wordt gemeten en bekeken)
geen kwaad kan voor de spieren of pezen. Pijn als gevolg van een verkeerde
plaatsvindt om zo tot een deskundig advies te komen. De dichtstbijzijnde win-
loophouding moet natuurlijk wel serieus worden genomen. Dat kan een
kel kunt u vinden via de Gouden Gids, www.goudengids.nl, onder de zoekterm
reden zijn om een fysiotherapeut te raadplegen.
‘adventure sports’. ■■
Misschien vindt u het moeilijk om afstanden te schatten. Als hulpmiddel
Zodra u een schoen gevonden hebt, kunt u deze het beste uitproberen met een
kunt u aanhouden dat, bij een gemiddelde paslengte van een volwassene,
stevige wandelpas, waarbij u de schoen wél van veters voorziet, maar deze niet
120 passen ongeveer overeenkomen met 100 meter. Ook kunt u met
vastknoopt. Van belang is dat de schoen niet slipt in de hiel tijdens het lopen.
een auto of motor de afstand bepalen. Op de kilometerdagteller wordt meestal ook elke afgelegde 100 meter aangegeven. U vindt vast wel een
5.3 Tips ■■
herkenningspunt om de juiste afstand te bepalen.
Als hulpmiddel bij de looptraining kan gebruik gemaakt worden van een
■■
Kleding moet goed zitten, maar moet ook goed beschermen tegen regen,
pedometer of een bewegingsmeter. De pedometer registreert onder het
harde wind, etc. Tijdens schemerig of donker weer is het aan te bevelen
lopen de tijd, het aantal stappen en de afgelegde afstand. De bewegingsmeter
om een reflecterend hesje over de kleding te dragen, zodat u gezien kunt
24
25
6
Leefstijl
worden door overige weggebruikers. Deze hesjes zijn te koop in sportzaken
6.1 Meer bewegen
en bij rijwielhandelaren. ■■
Kies om te trainen vaste tijdstippen die eenvoudig in te voegen zijn in uw
Iedereen weet dat bewegen gezond is. Toch blijkt dat 60% van de Nederlanders
dagelijkse bezigheden.
te weinig beweegt. Voornamelijk de 55-plussers bewegen te weinig. Dat is jammer, want vanaf deze leeftijd beginnen soms al de eerste klachten van slagader-
■■
Het is uiteraard geen probleem om een wandelstok te gebruiken tijdens
verkalking merkbaar te worden en bewegen heeft juist een zeer gunstig effect
de looptraining, als u dat prettig vindt. Het is natuurlijk niet de bedoeling
op hart en bloedvaten.
dat u tijdens het lopen op de wandelstok gaat leunen. Goede ervaringen zijn gemeld met het zogenaamde Nordic Walking. Dit is een vorm van
1. Gunstige effecten op hart en bloedvaten
lopen met wandelstokken in beide handen, waardoor naast de benen ook
Bewegen is goed voor de bloedsomloop. Het bloed wordt sneller en krachtiger
de armen en de rug getraind worden.
voortgestuwd. De samentrekkende spieren bevorderen op hun beurt weer het terugstromen van het bloed via de aderen naar het hart. De verbranding neemt
Gezien het feit dat looptraining een erkende therapie is voor claudicatio intermit-
toe en levert meer warmte op. De bloedvaten van de huid openen zich om deze
tens, is het wellicht mogelijk om medewerking te krijgen van uw werkgever.
warmte af te kunnen voeren. Dit bevordert weer de zeer belangrijke circulatie in alle lichaamsdelen.
Met motivatie, wilskracht en doorzettingsvermogen komt u (meters) verder.
Bewegen versterkt de algemene conditie van het lichaam. Het hart moet sneller
Looptraining verlengt uw levensloop!
en krachtiger pompen en wordt uiteindelijk sterker. Door de betere conditie van het hart daalt de bloeddruk, wat weer gunstig is voor de bloedvaten. Een continu
Veel succes!
hoge bloeddruk beschadigt namelijk de slagaderwand en bevordert zo het ontstaan van vernauwingen. Daarnaast is gebleken dat bewegen een gunstige invloed heeft op het cholesterolgehalte in het bloed. De hoeveelheid ‘slecht’ cholesterol
WAARSCHUWING
(LDL) daalt, terwijl de hoeveelheid ‘goed’ cholesterol (HDL) stijgt. Ook patiënten
Slagaderverkalking kan in alle slagaders voorkomen, dus óók in de slagaders
met suikerziekte ondervinden een groot voordeel bij meer bewegen. Bewegen
van het hart. Het kan zijn dat de looptraining voor u een te zware wissel trekt
bevordert namelijk de gevoeligheid van de spiercellen om suiker op te kunnen
op al vernauwde kransslagaders van het hart. Als u tijdens het lopen een druk-
nemen en bevordert daarmee de suikerstofwisseling. Zowel een hoge bloeddruk,
kende of beklemmende pijn op de borst voelt die in rust meestal na enkele
een hoog cholesterolgehalte als een hoog suikergehalte in het bloed zijn schade-
minuten weer verdwijnt, dan is het raadzaam om deze pijnklachten zo snel
lijk voor de vaatwand en bevorderen daarmee het ontstaan van vernauwingen.
mogelijk te melden. Dat kan bij uw huisarts of, als u begeleide looptraining
Looptraining heeft een positief effect op al deze drie risicofactoren. Aangezien
volgt, bij uw fysiotherapeut. Overleg daarom altijd eerst met uw arts of fysio-
mensen die lijden aan slagaderverkalking vaak één of meer van deze risicofacto-
therapeut of looptraining voor u niet te belastend is. Ook als u snel last heeft
ren hebben, is bewegen dus gunstig voor mensen met claudicatio intermittens.
van slecht genezende wondjes aan de voeten, kunt u beter vooraf overleg plegen met uw arts.
2. Gunstige effecten op andere gebieden Naast de positieve effecten die lichaamsbeweging heeft op het hart en de
26
27
bloedvaten, bevordert voldoende beweging ook de stevigheid van het skelet.
Roken heeft om eerdergenoemde redenen een negatieve invloed op de resul-
Het brozer worden van de botten wordt vertraagd zodat uw botten langer sterk
taten van looptraining. Uit onderzoek is gebleken dat de pijnvrije loopafstand
blijven. Door regelmatig te bewegen versterkt u uw spieren en verkleint daar-
van vaatpatiënten die gestopt zijn met roken 40% meer verbetert vergeleken
mee de kans op vallen en dus de kans op botbreuken. Tevens draagt beweging
met vaatpatiënten die nog roken. Verder is het effect van dotterbehandelingen
bij aan een snellere en betere spijsvertering waardoor de kans op bijvoorbeeld
of vaatoperaties bij rokende patiënten veel minder groot dan bij niet rokende
verstoppingen in de darmen kleiner wordt. Bovendien slaapt u lekkerder na
patiënten, omdat de behandelde slagaders door roken veel sneller weer dicht
een actieve dag en kunt u de volgende dag fitter en meer ontspannen begin-
gaan zitten. Voor een optimaal resultaat van de behandeling van claudicatio
nen. Verder heeft voldoende lichaamsbeweging een gunstige invloed op het
intermittens is het dan ook zeer belangrijk dat u stopt met roken!
lichaamsgewicht. Aangezien overgewicht vaak samen gaat met een hoge bloeddruk, suikerziekte en een hoog cholesterolgehalte, is het erg belangrijk om het
Voor hulp bij het stoppen met roken verwijzen wij u graag door naar Stivoro,
lichaamsgewicht onder controle te houden om zo het proces van slagaderver-
telefoon 0900-9390 (€ 0,10 per minuut). Indien u beschikt over Internet kunt
kalking te vertragen.
u via www.stivoro.nl of de algemene internetpagina www.stoppenmetroken. pagina.nl meer informatie vinden over hulp bij stoppen met roken.
Meer bewegen vergt vaak een verandering van uw bestaande leefstijl. Enige zelfdiscipline is dan ook vereist. Het is echter van groot belang voor de behan-
6.3 Gezonde voeding en gewicht
deling van claudicatio intermittens dat u naast een actievere leefstijl nog een aantal gewoonten verandert die bijdragen aan een optimaal resultaat van de
Gezonde voeding is van belang om het cholesterolgehalte en lichaamsgewicht
looptraining.
onder controle te houden. Een te hoog LDL-cholesterol is, zoals al eerder opgemerkt, schadelijk voor de vaatwand. Probeer daarom verzadigde vetzuren
6.2 Niet roken
te vermijden. Het lichaam kan deze vetten moeilijk verbranden waardoor ze achter blijven in het bloed en zo het cholesterolgehalte verhogen. Vetten die Roken veroorzaakt een voortdurende prikkeling
in de koelkast hard worden, zoals roomboter en margarine, bevatten veel ver-
van de binnenkant van de slagaders, waardoor de
zadigde vetzuren. Gebruik daarom bij voorkeur (olijf-)olie om in te bakken.
vaatwand beschadigt en slagaderverkalking zich veel sneller zal ontwikkelen. In tabaksrook zit koolmonoxide, het gas dat we allemaal wel kennen van kolendampvergiftiging. Koolmonoxide neemt de plaats in van zuurstof, waardoor je uiteindelijk kunt stikken. In de bloedvaten gebeurt precies hetzelfde: het bloed kan minder zuurstof opnemen. Bovendien verhoogt roken de stroperigheid van het bloed, het bloed wordt ‘dikker’. Stroperig bloed kan minder gemakkelijk door de kleine spiervaatjes stromen.
28
29
Gezonde voeding kan er tevens voor zorgen dat u op het juiste gewicht blijft.
Weekformulier looptraining
Overgewicht moet voorkomen worden. Niet alleen belemmert overgewicht het bewegen, maar ook is overgewicht een belangrijke risicofactor voor hoge
Van
tot
20
bloeddruk en suikerziekte. Laatst gemeten maximale loopafstand: Verkeerde drinkgewoonten kunnen ook bijdragen aan overgewicht. Zo bevatten alcoholische dranken wel calorieën, maar nauwelijks voedingsstoffen en
Aantal meters gelopen
bevatten de meeste frisdranken veel suiker. Wees dus matig met het gebruik
Route
van alcohol en drink light frisdranken of water. Kortom, eet matig en gezond: niet te vet, niet te zoet, niet te zout en vooral NIET TE VEEL!
Etappe 1
Etappe 2
1 Maandag
2
Voor meer informatie over gezonde voeding verwijzen wij u graag door naar
3
het Voedingscentrum, telefoon 070-3068888 of www.voedingscentrum.nl.
1 Dinsdag
De Hart&Vaatgroep
2 3 1
1. Voorlichting
Woensdag
In diverse voorlichtingsbrochures en op Internet wordt informatie verstrekt
3
over verschillende vaataandoeningen en hun behandelings(on)mogelijkheden. Daarnaast verschijnt vier keer per jaar het blad ‘Vida’, het leefstijl-magazine van De Hart&Vaatgroep, waarin actuele informatie wordt gegeven.
2 1
Donderdag
2 3 1
2. Lotgenotencontact Voor de verschillende ziektebeelden organiseert De Hart&Vaatgroep huiskamer
Vrijdag
2
bijeenkomsten: leden met dezelfde vaataandoening ontmoeten elkaar bij een
3
lid thuis. Op deze bijeenkomsten worden ervaringen en tips uitgewisseld. In-
1
dien gewenst kan het secretariaat ook bemiddelen in telefonische opvang door
Zaterdag
lotgenoten.
2 3 1
3. Kwaliteitsbevordering Om de kwaliteit van zorg voor vaatpatiënten te verbeteren en de belangen van groepen vaatpatiënten te behartigen, neemt De Hart&Vaatgroep deel aan rele
Zondag
2 3
vante overlegsituaties en bestaan er contacten met betrokken beroepsorganiMaximale loopafstand na deze week:
saties.
30
31
Etappe 3
Etappe 4
www.hartenvaatgroep.nl
32
www.hartenvaatgroep.nl Dit is een uitgave van De Hart&Vaatgroep. De Hart&Vaatgroep is de patiëntenorganisatie van en voor mensen met een hart- of vaatziekte. Wij werken op zowel landelijk als regionaal niveau aan informatievoorziening, lotgenotencontact, leefstijlbegeleiding en collectieve belangenbehartiging. De Hart&Vaatgroep is opgezet voor en door mensen die zelf een hart- of vaatziekte hebben of hun naasten. Ook mensen die (nog) niet ziek zijn en de risico’s uit eigen familie kennen, kunnen bij De Hart&Vaatgroep terecht. Wat biedt De Hart&Vaatgroep u? ●
● ● ● ●
● ●
Informatiebrochures over hart- en vaatziekten en daaraan gerelateerde onderwerpen Een internetsite met onder meer een kennisbank met toegankelijke informatie Het leefstijlmagazine ‘Vida’ met nieuws en achtergronden Informatiedagen en themabijeenkomsten over uiteenlopende onderwerpen Contact met mensen met hetzelfde ziektebeeld, zowel één op één als in groepsverband Leefstijlactiviteiten zoals kookworkshops en sport- en beweegaanbod Belangenbehartiging van alle hart- en vaatpatiënten
Lid worden? Door uw steun kunnen wij ons inzetten voor hart- en vaatpatiënten. Kijk voor meer informatie over De Hart&Vaatgroep, het lidmaatschap of het donateurschap op onze internetsite. U kunt ook een email sturen of bellen met het secretariaat: De Hart&Vaatgroep postbus 133 3769 ZJ Soesterberg Tel: 088 11 11 600 Email:
[email protected] Website: www.hartenvaatgroep.nl
De Hart&Vaatgroep is ontstaan uit:
stichting hart in beweging vereniging van vaatpatienten stichting bloedlink
hartezorg, vereniging van hartpatienten stichting hoofd hart en vaten
